Category: цаг-үе

>>Түрүүч нь “Өдрийн сонин”-ы №272(5224), 273(5225)
дугаарт>>

Өмнөговь аймгийн Ханбогд сумын
Номгон багт арав гаруй тэмээ, таван үхэр ямар өвчний улмаас үхээд байгаа.
Өнөөдрийг хүртэл холбогдох газрууд тэмээ, үхэр ямар өвчин туссаныг эцэслэн
тогтоож чадаагүй байна. Өнгөрсөн сарын 14-нд Л.Отгондүү А.Буд, Б.Өлзийбүрэн гэх
гурван айлын гэрийн гадаа байсан ингэнүүд үхэж эхэлсэн байдаг. Аравдугаар сарын
16-нд Өмнөговь аймгийн Онцгой байдлын хэлтэс, Мэргэжлийн хяналтын газар, Мал
эмнэлгийн газрын хамтарсан ажлын хэсгийнхэн үхсэн тэмээнүүдээс шинжилгээ дээж
авч, Мал эмнэлэг үржлийн газар, Улсын мал эмнэлэг, ариун цэврийн төв
лабораторид явуулсан байдаг. Гэтэл Улсын мал эмнэлэг, ариун цэврийн төв
лабораторийн мэргэжилтнүүд “Дээжээс халдварт өвчний ямар нэгэн шинж тэмдэг
илрээгүй” гэх утга бүхий урьдчилсан дүгнэлт гаргасан байна. Өөрөөр хэлбэл,
тэмээ юунаас болж үхээд байгааг өнөөдрийг хүртэл хэн ч тогтоож чадаагүй байна.
Энэ хооронд Номгон багийн айл өрхүүдийн тэмээ, үхрүүд толгой дараалан үхсээр
байна.

Хүн малгүй цианитад
хордсон юмбиш биз

Өмнөговь аймгийн Онцгой байдлын
хэлтэс, Мэргэжлийн хяналтын газар, Мал эмнэлгийн газрын хамтарсан ажлын хэсэг
ирж үхсэн тэмээнүүдийн сэг зэмээс дээж авч, Мал эмнэлэг үржлийн газар, Улсын
мал эмнэлэг, ариун цэврийн төв лабораторийнхон тэмээний өвчин гараад байгаа
голомт газрын хөрс, ургамал, ус гээд өвчин тарааж болох бүх зүйлсээс шинжилгээ
авсан. Эх сурвалжийн хэлж буйгаар хөрс, ус, ургамал зэргээс авсан дээжнээс
тэмээ, үхэрт өвчин тараах хэмжээний химийн урвалд орсон зүйл илрээгүй гэнэ.
Тиймээс дахин өөр газраас шинжилгээ хийж байгаа аж. Холбогдох газруудын
мэргэжилтнүүд аргаа бараад сууцгааж байгаа гэсэн. Олон удаагийн сорил шинжилгээгээр
Монгол Улсад 60 гаруй жилийн өмнө гарч байсан ботулизм гэх өвчин үү, эсвэл
газрын хөрсөнд тархсан цианитаар хордсон байж магадгүй гэж таамаглаж эхэлсэн
байна. Ингэж үзэх тодорхой хэдэн шалтгаан байгаа гэнэ. Ханбогд сумын Номгон баг
Л.Отгондүү, А.Буд, Б.Өлзийбүрэн нарын намаржиж буй газраас холгүйхэн хэдэн
жилийн өмнө алтны судал олдож байсан гэнэ. Нинжа нар алт гарч байгаа сургаар
цугларч алт олборлох болжээ. Нинжа нар алт ухахдаа цианит ашиглаж байсан гэнэ.
Хууль бусаар цианит ашиглаж алт олборлож байгааг хууль хяналтынхан огт
анхаардаггүй байсан гэнэ. Үүнээс үүдэн Номгон уулын урд өврөөр цианит хэрэглэж
байгаад үлдээсэн хэд хэдэн шалаам буюу бохирдсон шороо байдаг юм байна. Өнөө
жил Ханбогд суманд сүүлийн арав гаруй жил орж байгаагүй хур бороо элбэгтэй жил
байсан гэнэ. Борооны улмаас газарт булаад орхисон байсан цианиттай бохирдсон
шороо ил гарч, ойр хавийн тэмээ, үхэр хордсон байж магадгүй гэж таамаглаж
байгаа гэнэ. Мөн 2008 оны үед тогтоол устай байх үед нь цианитаар
хордуулчихсан. Хур бороо ороогүйн улмаас ширгээд хатчихсан байсан. Гэтэл энэ
жил бороо их орж, тогтоол ус гарч ирсэн. Цианитаар хордсон усыг тэмээ, үхэр
ууснаас болж үхэж үрэгдээд байж магадгүй хэмээн таамаглаж байгааг эх сурвалж
онцолж байлаа. Гэхдээ эцсийн дүгнэлтийг мэргэжлийн байгууллагууд гаргаж, ард
иргэдэд тодорхой мэдээлэл хүргэх ёстой.

Хэрэв Л.Отгондүү, А.Буд,
Б.Өлзийбүрэн нарын тэмээ, үхэр цианитаар хордсон нь тогтоогдох юм бол нутгийн
иргэд ч гэсэн хордсон гэсэн үг. Хэрэв цианитад тэмээ, үхэр хордож байгаа нь
тогтоогдох юм бол хорны нөлөө маш өндөр байгаа аж. Цианит нь маш хүчтэй химийн
хорт бодис юм. Өөрөө агаарт дэгдэмхий биш бөгөөд устай холилдсон үедээ цианы
хүчлийг үүсгэж, ус, хоол хүнсээр, амьсгалын замаар мөн арьсаар дамжин хүн, мал,
амьтныг хордуулдаг. Эх орны дайны үед фашистууд хоригдлуудыг үй олноор нь
устгахдаа цианы хийг ашиглаж байсан гэдэг. Агаарт байх хэмжээ багажны заалтаар
1ppm-ээс их буюу куб метр агаарыг сая хуваасны нэгтэй тэнцэх хэмжээнээс ихсэх
үеэс хордлогын шинж тэмдгүүд илэрдэг гэж судлаач нар хэлж байна лээ. Хүчтэй
хордлогын үед хүн болон амьтанд илрэх шинж тэмдэг нь амьсгаа бачуурах, хоолой
боох, татаж унах, толгой эргэх, муужрах, улмаар зүрх зогсох зэрэг үхэлд
хүргэдэг байна. Цианит нь өнгөгүй бараг үнэргүй учир таньж ялгахад төвөгтэй.
Мөн хүний биед орсон циан эд эрхтнүүдийг нь гэмтээгээд амархан задарч,
гадагшилдаг учир яг л ид хордлогын үед гэхээс биш дараа нь цус шээсэнд илрүүлэх
боломж тун бага байдаг аж. Гүний усанд ялангуяа худгийн усанд орсон бол цианыг
арилгаж цэвэрлэх боломж тун бага. Хөрсний гадарга, голын усан дахь циан бол
аажимдаа задарч багасч арилж болно. Харин хөрсөнд нэвчиж шингэсэн цианы хагас
задралын үе нь 1-3 жил байдаг аж.

“Манай намаржааны энэ
хавиар нинжа нар цианитаар алт олборлож байсан гэсэн”

Номгон багт алт гарч, нинжа нар
цианит ашиглаж алт олборлож байсан талаар малчин Л.Отгондүүгээс цөөн асуултад
хариулт авсан юм.

-Тэмээ, үхрийг цианитад хордсон
байж магадгүй гэж таамаглаж байгаа юм билээ?

-Манай намаржааны ойролцоо
хэдэн жилийн өмнө алт гарч нинжа нар ирж байсан. Тэд цианит ашиглаж алт
олборлож байгаа талаар хүмүүс ярьдаг байсан. Цианит ашиглаж алт олборлож
байгааг нүдээр үзээгүй болохоор хэлж мэдэхгүй байна. Гэхдээ хэд хэдэн алт
олборлож байсан ул мөр бүхий газар одоо хүртэл байдаг. Найман жил орчим болж
байхад өмнө нь юу ч мэдэгдэхгүй байсан. Хор хөнөөл нь сүүлд илэрдэг гэж хүмүүс
ярьж байна лээ.

-Алт олборлож байсан ул мөр
бүхий газрын талаар холбогдох газруудад мэдэгдсэн үү?

-Энэ талаар хэлсэн. Хөрснөөс нь
дээж аваад л явцгаасан. Шижилгээний хариу нь гараагүй байна гэсэн гэв.

Цианитад хордсон бол Дархан-Уул
аймгийн Хонгор суманд гарсан шиг эмгэнэлт явдал Ханбогд сумынханд давтагдахгүй
гэх баталгаа алга. Мал эмнэлэг үржлийн газар, Улсын мал эмнэлэг, ариун цэврийн
төв лабораторийнхон шинжилгээний хариуг ирэх долоо хоногт багтааж гаргах юм
гэнэ. Үүнээс шалтгаалан дараагийнхаа арга хэмжээг авна хэмээн хүлээж байгаа аж.

“УИХ-ын
гишүүнд тэмээ, үхэрт өвчин гараад байгааг хэлж болохгүй шүү”

Л.Отгондүүгийн 13 тэмээ
үхсэнээс гадна таван үхэр үхсэн гэдгийг холбогдох газрууд мэдээд Ажлын хэсэг
гаргаад байгаа. Өмнөговь аймгаас сонгогдсон УИХ-ын гишүүн Д.Бат-Эрдэнэ
Дэмчигийн хийдийн тахилга хийхээр нийслэлээс очоод байхад нь Ажлын хэсэг
томилогдож таарсан юм. Түүнийг дагалдаж Өмнөговь аймгийн Засаг даргын Тамгын
газрынхан болоод Ханбогд сумын удирдлагууд ирцгээжээ. Ханбогд сумынхан “УИХ-ын
гишүүн ирчихээд байхад тэмээний өвчин гарсан нь хэнд хамаатай юм. Галбын говийн
хүрэн тэмээгээ уралдуулж, найр наадам хийгээд явуулах юм шүү. Айлын тэмээ, үхэр
үхээд байгааг УИХ-ын гишүүнд хэлж болохгүй шүү” гэж сумын иргэдэд сануулж
байсан гэнэ. Үүнийг Ханбогд сумын иргэд их дургүйцэн хүлээн авч байснаа дурсаж
байв. Түүнчлэн “Тэмээний халдварт өвчин гарчихаад байхад олон тэмээ цуглуулах
юм. Сумын дарга нарыг тэмээний уралдаан хийж, найр наадам хэсээд явж байх
хооронд бүх тэмээ нь өвчин тусаад үхчих вий дээ” гэж шүүмжлэх хүн олон байлаа.
Тэмээний өвчин гарсантай холбоотойгоор Өмнөговь аймаг даяараа тэмээний мах
борлогдохгүй болсон байв.

Ханбогд суманд гарсан тэмээний
өвчин үхэрт халдаж, холбогдох газрууд ямар өвчин болохыг бараг сарын хугацаанд
тогтоож чадахгүй сандралдаж байна. Бүгд л хотоос ирэх шинжилгээний хариуг
хүлээж байна. Харин лабораторийнхон нь тэмээ, үхэр ямар өвчин тусч үхээд
байгааг тогтоож чадахгүй, олны амыг “Шинжилгээний хариу гараагүй байна” гэх
үгээр тагласаар сууна.

Малд халдварласан өвчнийг
оношилж, тогтоож чадахгүй юм бол аймгийн битгий хэл улсын мал эмнэлгийн газар,
хэдэн зуун малын эмч, шинжилгээ, судалгааны ажилтан, лабораторитой байгаад ч
яах билээ. Шинжилгээний хариу хүлээх зуур Галбын говийн хүрэн тэмээд үл
мэдэгдэх өвчнөөр үхээд дуусах вий.

Сэр Пол Коллир, Даниэль Кафман, Майкл Спенс нар хамтраад “Байгалийн нөөцийн харти” гэдгийг гаргажээ. Оксфордын профессор Сэр Пол Коллирыг “Адагт үлдсэн тэрбум” номын зохиогч гэдгээр нь уншигчид андахгүй. Байгалийн нөөцтэй хэрнээ хөгжиж чадахгүй байгаа орнуудын асуудлыг тусгайлан ярьдаг эрдэмтэн. Даниэль Кафман болохоор Байгалийн нөөцийн засаглалын институцийн захирлаар ажилладаг. Майкл Спенс нь Нобелийн шагналтан. Энэ гурвын “Байгалийн нөөцийн харти”-г боловсруулах болсон зорилго нь их энгийн. Манай улс шиг байгалийн баялаг ихтэй орнуудыг Африкийн улсууд, Ангол, Венесуэл шиг болгохгүй гэсэн зорилгоор бичсэн харти. Анголын байгалийн нөөцийн орлогоос гуравхан жилийн дотор 32 тэрбум ам.доллар сох дутсан гэдэг. Латин Америкт газрын тосны нөөцөөрөө тэргүүлдэг Венесуэлийн иргэдийн гуравны хоёр нь ядуу амьдардаг. Ийм харамсалтай жишээнүүдийг бүхэл бүтэн улс орны байгалийн баялгийн өгөөж эрх мэдэлтэй цөөхөн хүний халаасанд орсон гэсэн тайлбар дагадаг. Чили, Норвеги, Ботсвана шиг баялгаа хөгжил болгохыг зорьж байгаа Монголын хувьд түрүүн хэлсэн гурван эрдэмтний боловсруулсан харти анхаарахгүй өнгөрч боломгүй зүйл. Нэг зүйлийг онцлоход тэд уул уурхайн чигийн ямар ч байгууллагаас санхүүждэггүй. Норвегийн хөгжлийн сан гэх мэт байгууллагаас санхүүждэг. Уул уурхайн салбараас хараат бус хүмүүс одоо тайлбарлах гэж байгаа харти-г боловсруулсан гэсэн үг.

“Байгалийн нөөцийн харти” 12 жортой. Улс орнуудын Засгийн газарт шийдвэр гаргахад нь тус болохоор жорууд гэж зохиогчид нь онцолжээ.

Засагт ажиллагсад улс төрөөс хамааралгүй байх хэрэгтэй (жор-1)

Эрдэмтэд уул уурхайн компаниудад үйл ажиллагаа явуулах эрх олгохоосоо өмнө хууль эрх зүйн орчинг нь аль болох бүрэн бүрдүүлэх учиртай гэж Засгийн газруудад зөвлөжээ. Засаг төлөөлсөн төрийн байгууллагуудад ажилладаг хүмүүс мэргэшсэн, чадварлаг бол зөв хуулиуд гардаг гэсэн санаа эхний жороос анзаарагдав. Засгийн газраас хамаарах хүний нөөцийн шийдвэрүүд бие даасан, улс төрийн нөлөөнөөс ангид байх ёстой гэсэн эрдэмтдийн сануулга манайд бол эргэж харахаар л асуудал. Уул уурхайтай хамаатай засгийн байгууллагуудад ажилладаг хүмүүсийг харахад улс төрийн томилгоо голдуу нь нуух аргагүй үнэн. Мэргэжилтэн энэ тэр нь гээд ажлаа яг гардаж хийдэг хэсэгт нь чадварлаг, мэргэшсэн хүмүүс мэр сэр бий ч бас нэг зовлон тулгардаг гэж эрдэмтэд сануулжээ. Сайн хүмүүсээ хувийн компаниудад алдах эрсдэл өндөр байдаг аж. Монгол шиг хөгжих гэж байгаа орнуудын хөрсөнд буулгаад харвал цалин сайн биш, улс төрийн нөлөө илүү гэх мэт шалтгаан төрөөс чадварлаг, мэргэшсэн улсыг үргээдэг гэж учир мэдэх улс ярьдаг. Олборлох салбар ил тод байх ёстой гэсэн санаа нь ч бидэнд хамаатай. Манайд хэрэгжиж эхэлж буй олборлох салбарын ил тод байдлын санаачилга ер нь дэлхийн хэмжээнд тааруухан, сул байдаг гэж харти-г зохиогчид онцолжээ. Орлогын удирдлагын индексээр шинжсэн 58 улсаас ердөө арав нь л газрын тос, хий, бусад ашигт малтмалын гэрээ тусгай зөвшөөрлийг ил тод нийтэлдэг гэсэн дүн гарчээ. Гэхдээ Афганистан, Гана, Гвиней зэрэг улс сүүлийн үед зарим мэдээллээ ил болгож эхэлсэн учраас энэ тоо нэмэгдэж байгаа гэнэ.

Мөнгө зарцуулдаг төр нээлттэй байх үүрэгтэй (жор-2)

Төр бидний өмнөөс байгалийн нөөцийг захиран зарцуулах эрх эдэлдэг. Тэр утгаараа Засгийн газар иргэдийнхээ өмнө хариуцлага хүлээж байж л баялгаасаа олсон мөнгийг хэдхэн эрхтэн дархтаны халаасанд биш бусад салбараа хөгжүүлэхэд зарах боломж нээгдэнэ. Хоёрдугаар жорын гол санаа нь энэ. Шийдвэр гаргах бүх түвшинд мэдээллийг ил тод байлгах ёстой гэсэн гарцыг эрдэмтэд санал болгожээ. Засгийн газар шийдвэр гаргах хэлхээний талаарх бүх мэдээллийг ил болгох ёстой гэнэ. Засаг зөвхөн төлбөр зардлын мэдээллээс гадна бүх түвшинд гаргасан журмаа хүртэл ил гаргахыг эрдэмтэд зөвлөжээ. Ихэнх тохиолдолд Засгийн газрууд ийм журмуудынхаа багагүй хэсгийг томоохон гэрээ хэлцлүүдэд оруулж олны анхаарлыг сарниулдаг аж. Гэрээнд нууцлалын нөхцөл, заалт оруулахаас зайлсхийвэл зүгээр, хууль зөрчсөн хүмүүст хариуцлага тооцдог болоход чадварлаг, бие даасан шүүхийн тогтолцоо чухал гэсэн анхаарахаар зөвлөгөө, санамжуудыг энэ хэсгээс харж болно.

Тусгай зөвшөөрлийг дуудлага худалдаагаар “арилж” (жор-3)

Сүүлийн жилүүдэд илрүүлсэн орд газрууд мөнгөн хөрөнгө болж хөрвөх бүрэн боломжтойг Гвинейн төмрийн хүдрийн Симандаоу төсөл, Либерийн төмрийн хүдэр газрын тосны төслүүдээр жишээлжээ. Энэ төслүүд улсдаа жилд дунджаар 1.6 тэрбум ам.долларын орлого оруулж, хоёр улсын ДНБ-ий 31, 147 хувьтай тэнцэж байж.

Зөвшөөрлийн эрх хуваарилах аргуудаас нь харах зүйл их юм. Төр ямар нөхцөлөөр хайгуул, олборлолт, үйлдвэрлэл явуулахыг шийдэхдээ хувийн хэвшлийнхний хувьд хоёр аргын аль нэгийг хэрэглэвэл зүгээр гэнэ. Эхнийх нь тусгай зөвшөөрөл-тусгай зөвшөөрөл нөхцөлөөр шууд гэрээ байгуулах. Хоёр дахь нь уралдаан шалгаруулалтын үндсэн дээр хэд хэдэн хэсэгчилсэн тусгай зөвшөөрөл олгох. Өрсөлдөөнд үнэ хаялцах арга нь улсад илүү ашигтай байх боломж өгдөг аж. Ингэхийн тулд сайтар төлөвлөсөн дуудлага худалдаа илүү чухал гэж эрдэмтэд онцолжээ. Шалгаруулалтад оролцох олон улсын компаниудын талаар Засгийн газрууд сайн мэдээлэлгүй үед энэ арга илүү өгөөжтэй юм байна. Дуудлага худалдаа нь шууд гэрээ хэлцэл хийхээс мэдээллийн хувьд илүү нээлттэй учраас хайгуул олборлолтын эрхийг шаардлага хангаагүй компани, хувь хүн авах эрсдэл буурдаг байна.

Дуудлага худалдааг амжилттай явуулахад дор хаяж гурван оролцогч санал ирүүлсэн байх шаардлагатай гэнэ. Дуудлага худалдаанд хангалттай үнийн санал ирэхгүй бол Засгийн газраас техникийн хатуу тогтоосон минимум шалгуур тавьсан сонгон шалгаруулалтын урилга хэрэглэвэл зүгээр гэж харти-г зохиогчид зөвлөжээ. Ер нь ямар арга ашигласан нь хамаагүй, тусгай зөвшөөрлийн эрх олгох явцад Засгийн газрын байр суурийг бэхжүүлэхийн тулд төрөөс ил болгох мэдээллүүдийг тэд жагсаажээ. Төрөөс тусгай зөвшөөрөл олгох явц, нийт лиценз эзэмшигчдийн өмчлөлийн байдал, тусгай зөвшөөрөлтэй хамааралтай аливаа санхүүгийн хариуцлага, татварын нөхцөлийн мэдээллийг ил болгох ёстой гэнэ. Тендерийн ялагч шалгарсны дараа тэдэнтэй хожим дахин хэлцлийн нөхцөлүүдийг тохиролцохгүй байх хэмжээнд ажиллахыг эрдэмтэд Засгийн газруудад зөвлөжээ. Манайд хөрөнгө оруулагчидтай байгуулсан, тохирсон гэрээ хэлцлээсээ буцсан жишээ бий. Ингэж эргэж буцахгүйн тулд тодорхой, ил тод нөхцөл тавих, загвар гэрээ ашиглах зэрэг аргуудыг хэрэглэвэл зүгээр гэнэ.

“Засгийн газар олборлолтын эрхийн хариуд хүлээн авах тохиролцооны нэг хэсэг болсон үйлчилгээ, дэд бүтцийн үнэ цэнийг анхааралтай үнэлэх хэрэгтэй. Ирээдүйд бий болох нөхцөлүүдийг урьдчилан таамаглах боломжгүй тохиолдолд Засгийн газар энэ төрлийн тохиролцооноос зайлсхийх нь зүйтэй. Бартерийн хэлцлүүд угаас хаалттай бөгөөд авлигал үүсэх нөхцөл бүрдүүлдэг” гэсэн орхиж боломгүй зөвлөгөө ч энэ хэсэгт багтжээ.

Төр уул уурхайн төслүүдэд хувь эзэмшихээс татгалз (жор 4-5)

Уул уурхайн компаниудтай гэрээ хийхдээ Засгийн газар юунд анхаарах ёстойг тодорхой зөвлөжээ. Татвараа хөнгөлөхөөс аль болох зайлсхийх ёстой гэсэн санаа нь анхаарал татахаар юм билээ.

“Баялгийн нөөцийн харти”-д энэ талаар онцолсон хэсгийг бүрэн эхээр нь хүргэе. Эрдэмтэд “Хөрөнгө оруулагчид нөөц илэрсэн болон илрүүлэх боломжтой улс орнуудын Засгийн газраас татвараас хөнгөлөх, чөлөөлөх, капитал зардалд нэмэгдүүлсэн нөхөн төлбөр авах, ашгийн болон байгалийн нөөц ашигласны төлбөрийг бууруулах хэлбэрээр татварын тусгай нөхцөл олгохыг шаарддаг. Засгийн газрууд ийм хөнгөлөлтүүд санал болгохоос татгалзаж байх ёстой. Хэрэв аливаа төсөл байгалийн нөөц ашигласны төлбөр эхсүл оруулсан хөрөнгөндөө ногдох татварыг төлөх чадваргүй бол энэ нь тухайн улсын хувьд сайн хөрөнгө оруулалт биш юм. Түүхий эдийн үнэ өсөх, эсвэл шинэ технологи бий болох зэргээр нөхцөл байдал өөрчлөгдөхөд, жишээ нь эдийн засгийн үр ашиггүй гэгдэж байсан төслүүд засгийн газрын дэмжлэггүйгээр хэрэгжих боломжтой төсөл болон хувирах боломж ч бий. Тиймээс бүхий л нөөц баялгийг нэг дор, нэг цаг хугацаанд ашиглах шаардлагагүй бөгөөд зарим байгалийн нөөц хэзээ ч хөгжлийн баталгаа болохгүй байх тохиолдол бий” гэж зөвлөжээ. Импортын татвар хөрөнгө оруулалтад саад учруулахаар хэмжээнд байж болохгүй, татвараас зайлсхийх сөрөг зүйл гаргахгүй гэвэл олон улсын татварын систем рүү анхаар гэсэн харж үзмээр санаанууд энэ хэсэгт цөөнгүй байна.

Эрдэмтэд уул уурхайн төслөөс Засгийн газрын хүртэх ашгийг нэмэгдүүлэхийн тулд төрийн эзэмшлийн хувийг ашиглахаас зайлсхий гэж зөвлөжээ. Яагаад ингэж зөвлөснөө тайлбарласан хэсгийг нь мөн үг, өгүүлбэр хасахгүйгээр хүргэе. Харти-г зохиогчид “Татварын дэглэм нь Засгийн газарт баялгаас ашиг хүртэх боломж бүрдүүлдэг боловч, Засгийн газрууд хэлбэрээс нь хамааран боломжтой төслүүдэд эзэмших хувиа нэмэгдүүлэхийг зорьсоор байдаг. Энэ нь төр хувь эзэмшигчийнхээ хувьд татварын дарамттай тулгарахад хүргэдэг. Засгийн газар өөрийн эзэмшлийн хувийг бусад зорилгоор ашиглаж болно. Мэдээллийн тэгш байдал хангагдаагүй, эсвэл хяналт тавих чадвар сул тохиолдолд байгалийн нөөцийн төлбөрийн хоёр дахь хувилбар хэлбэр гэх мэт хэд хэдэн арга бий” гэж онцолжээ.

Төрийн өмчиткомпани ямар ч тохиолдолд ашиггүй гэрээ хийж болохгүй (жор 6)

Уул уурхайн салбартаа төрийн өмчит компаниудтай манай улсын хувьд онцгой анхаарч харах хэсэг. Төрийн өмчтэй компани ямар ч тохиолдолд ашиггүй гэрээ хэлцэл хийж огт болохгүй гэж зөвлөжээ. Төрийн өмчит “Эрдэнэс таван толгой” компанийн Хятадын “Чалко” компаниас авсан зээлийг иргэддээ халамж болгож тараасан жишээ манай улсад бий. Уул уурхайгаараа зөв хөгжсөн орнуудын хувьд төрийн өмчит компаниудаа ийм ашиггүй хэлцэл хийхийг хуулиараа хорьдог юм байна. Засаглал нь сайн биш бол төрийн өмчит компани нэмэр болохоосоо илүү нэрмээс болдог аж. Төрийн өмчийн яг ийм шалтгаанаар баялаг бүтээхээс илүү баялгийг устгасан жишээ дэлхийд цөөн биш гэдгийг судлаачид сануулжээ. Сайн засаглалгүй цагт төрийн өмчит компаниудын хувьд бүтээмж сул, хувийн сонирхол бүхий төсөл хэрэгжүүлэгчдээр дамжин Засгийн газарт орох орлого хязгаарлагдах, эсвэл бүр алдагдал хүлээхэд хүргэдэг гэнэ.

Ирээдүйдээ хадгал, зөв зүйлд зарцуул (жор 7-10)

Баялгаасаа олсон орлогыг юунд зарах, хадгалах нь зөв эсэх зэрэгт зөвлөгөө өгчээ. Үргэлж үнийн савлагаан дунд байдаг уул уурхайн баялгаас олсон мөнгөний тодорхой хэсгийг сан байгуулж, ирээдүй үедээ хадгалсан улс элдэв хямралд өртдөггүй гэх мэт бидэнд хамаатай саналууд энэ хэсгээс олон харагдав. Норвегийн стратегийн нэг чухал хэсэг нь тогтворжилтын сан байж. Алмазаасаа өчнөөн мөнгө олсон Ботсвана “Муу өдрийн сан” гэгчийг байгуулж баялгийн үнийн савлагаанд өртөхгүй хөгжиж байгаа аж. “Баялгийн нөөцийн харти”-г орчуулж монголчуудад хүргэхэд гол нөлөөтэй Монгол Улсын сайд М.Энхсайхан гэхэд л “Зовох цагийн сан” гэж байгуулах санал гаргаж байсан гэдэг. Баялгийнхаа орлогоос ирээдүйдээ хадгалах агуулгатай хуулийн төсөл УИХ-аар хэлэлцэгдэх гэж байгаа сайн мэдээ бас бий.

Байгалийн нөөц нь эдийн засгийн өсөлтийг дэмждэг ч ядууст үр ашгаа өгөх нь ховор гэнэ. 2003-2010 онд Замбиа улсын нэг хүнд ногдох ДНБ 30 хувиар өссөн боловч нийгмийн доод давхаргын 20 хувьд ногдох орлогын хувь 6.2-оос 3.6 хувь болж буурсан статистикийг эрдэмтэд онцолжээ. Тэд баялгаас олсон мөнгөний тодорхой хувийг ядуу хэсгийн амьжиргааг дээшлүүлэхэд зарах ёстой гэж зөвлөжээ.

Баялгаас олсон мөнгийг тогтвортой хөгжилд зарцуулах хэрэгтэй гэж харти-г зохиогчид сануулж байна. Жишээ нь Нигер улс 1999 онд төрийн худалдан авах ажиллагааны тогтолцоондоо реформ хийж. Үүнээс өмнө жил бүр дунджаар 300 мянган доллар авлигын луйварт алддаг байжээ. Шинэчлэл хийснээс хойш буюу 2001-2007 оны хооронд Холбооны засгийн газраас үнийн зөрүүг багасгах замаар 1.5 тэрбум доллар хэмнэж чаджээ. Африкийн ихэнх улсын хувьд дэд бүтцийнх нь хангалтгүй байдал бизнес эрхлэхэд хамгийн их сөрөг нөлөө үзүүлдэг гэсэн судалгаа гарчээ. Сул дэд бүтцээс болж үйлдвэрлэлийнх нь бүтээмж 40 хувиар буурсан байна. Чад улсын төсөвт олборлох салбараас асар их орлого орж ирдэг аж. Засгийн газрын нийт орлогын 70 хувь нь газрын тосны салбараас орж ирдэг байна. Гэсэн хэдий ч энэ хөрөнгийг хүний хөгжилд зарцуулахын оронд төсвийн 18 хувьтай тэнцэх хөрөнгийг аюулаас хамгаалах салбарт зарцуулжээ. Үр дүнд нь өр зээл нэмэгдэж, Хүний хөгжлийн индексээр дэлхийн орнуудаас 184-т бичигдсэн байна. Манай хувьд уул уурхайн салбараас олсон мөнгөө дэд бүтэц хөгжүүлэх, хөдөө аж ахуйн салбараа өөд нь татахад зарцуулбал ирээдүйн эдийн засаг өнгөтэй харагдана гэж судлаачид зөвлөдөг.

Хувийн хөрөнгө оруулалтад таатай орчинг бүрдүүлэх ёстой, байгалийн баялгаа ашиглахдаа хувийн компаниудыг түлхүү оролцуулбал өгөөж нь их гэх мэт тогтож хармаар зөвлөгөөнүүдийг энэ хэсгээс харж болно. Сүүлийн хоёр жорд олон улсын засаглалд тодорхой хариуцлага хүлээх олон улсын компани, улс орнуудын Засгийн газрууд болон бусад оролцогчдоос баялгаар баян орнуудад хэрхэн тусалж, яаж хамтрах талаар зөвлөжээ.

“Жигүүр гранд” группын сүндэрлүүлсэн “Гэгээнтэн” цогцолбор нийслэл хотод өнгө үзэмж, сүр жавхлан нэмж ихэмсгээр орших болоод жил гаруй хугацааг үдэж байна. Олон хүмүүсийн оюун ухаан, авьяас билиг, хөдөлмөр, зүтгэлээр цогцлон бүтсэн хэмжээ далайц, чанар, техник технологийн түвшнээрээ дэлхийн жишигт хүрч, Монгол Улсын өрсөлдөх чадварыг нотолж чадсан бүтээн байгуулалтын нэг нь яах аргагүй “Гэгээнтэн” цогцолбор хотхон юм.

Нэртэйгээ адил сүр жавхлан, гэрэл гэгээг илтгэх “Гэгээнтэн” хотхон нь Хан-Уул дүүргийн XV хороо Их тойруугийн гудамж буюу 120 мянгат”-ын уулзварын урд байрладаг. Гадаад, дотоодын зочдын ирж буй зам дагуу байрладаг тул Улаанбаатар хотын нүүр царайг илтгэсэн барилгуудын нэг гэж хэлж болно. Ихэнх компани томоохон бүтээн байгуулалт хийхдээ гадна, дотнын компаниудаар архитектур, загвар дизайнаа гаргуулах, барилгын чиглэлийн хэд хэдэн туслан гүйцэтгэгч компанитай хамтран ажилладаг бол “Жигүүр гранд” групп барилгын зураг төсөл, загвар дизайнаасаа авахуулаад, барилгын ажил, дулаан, бохирын шугам сүлжээ хүртэл бүгдийг зуун хувь өөрсдөө хийдгээрээ онцлог. “Гэгээнтэн” хотхон ч мөн адил “Жигүүр гранд” группын ажилтан хамт олны сэтгэл зүтгэл, хүч хөдөлмөрөөр боссон юм. Тус цогцолборын барилгын ажил 2012 оноос эхэлж 2014 оны сүүлээр бүрэн баригдаж дуусчээ.

Бүх үйлчилгээний төв, оффис, орон сууц нь цогцоор сүндэрлэх “Гэгээнтэн” хотхон нь үндсэн дөрвөн цогц байртай. Тухайлбал, оффисын хоёр байр, Энтэртаймент төв болон дөрвөн орц бүхий орон сууцны нэг байраас бүрдэнэ. Оффисын хоёр байрныхаа дунд голлон байрлах энтэртаймент төв нь таван давхар бол оффисын байрнууд нь 16 давхар өндөр юм. Харин орон сууц нь зүүн талдаа буюу олны нүднээс далд оффис, энтэртаймент төвийнхөө цаана байхаар шийдэж өгчээ.

“Гэгээнтэн” цогцолборын барилгууд нь төмөр бетон, карказан барилга. Нийт талбай нь 11800 ам дөрвөлжин метр талбай эзлэн оршино. Үүнээс 5870 ам дөрвөлжин метр талбайд худалдаа үйлчилгээний зориулалттай төв байдаг. Энтэртаймент төв болон оффисын төв нь нүүрэн талдаа нарны хэт ягаан туяанаас хамгаалсан гурван давхар шилэн фасадтай. Германаас орж ирсэн нөөцийн цахилгаан үүсгүүр, орчин үеийн агааржуулалтын системтэй.

Энэхүү цогцолбор хотхоныг олон улсын стандартын дагуу чанарын өндөр түвшинд барьж байгуулсан хэмээн мэргэжилтнүүд үздэг юм билээ. “Жигүүр гранд” групп “Гэгээнтэн” цогцолбор хотхоныг барьснаар зөвхөн энтэртаймент төвдөө л гэхэд 100 гаруй ажлын байр шинээр бий болгожээ.

ОРОН СУУЦНЫ ХОРООЛОЛ

Энэхүү цогцолборт нийтдээ орон сууцны дөрвөн байр байна. Нийт 180 айлын, 2-4 өрөө бүхий орон сууцнууд юм. “Жигүүр гранд” группын хамт олноос оршин суугчдынхаа тав тухыг дээд зэргээр хангаж өгчээ. Харуул хамгаалалтын систем, агааржуулалтын систем, аваарын гарц, галын дохиолол, халаалт, гэрэлтүүлэг гээд иргэдийн тав тух, аюулгүй байдлыг хангах чиглэлээр бүхий л үйл ажиллагааг хамгийн өндөр түвшинд авсан гэдгийг мэргэжилтнүүд хэлж байв. Мөн хүүхдийн аюулгүй тоглох орчинг бүрдүүлсэн иж бүрэн тоглоомын талбайтай.

“ГЭГЭЭНТЭН” ЦОГЦОЛБОРЫГ ТОДОТГОСОН ЭНТЭРТАЙМЕНТ ТӨВ

“Гэгээнтэн” цогцолборын бусад бүтээн байгуулалтаас онцлох зүйл нь орчин үеийн шийдэлтэй энтэртаймент төв юм. Улаанбаатар хотод хүүхэд залуусын чөлөөт цагаа өнгөрүүлэх газар дутмаг байгаа нь шүүмжлэл дагуулдаг. Тэгвэл энэ орон зайг нэгээр нэмсэн газар нь “Гэгээнтэн”-ий энтэртаймант төв юм. Гэр бүл, найз нөхдөөрөө амьдралын алтан мөчөө энд өнгөрүүлж байг гэсэн хүсэл зорилго бүхий “Амьдралын алтан мөчийг” уриатай энэхүү төвийн нийт ашигтай талбай нь 8000 гаруй ам дөрвөлжин метр аж. Таван давхар барилга.Дотроо дөрвөн кино театр, караоке, хүүхдийн цэцэрлэг, тоглоомын төв, монгол, ази, европ зоогийн газрууд, дэлгүүр гээд олон төрлийн үйл ажиллагаа явуулдаг аж.

“Гэгээнтэн” кино театр

“Гэгээнтэн” кино театр нь энэ оны наймдугаар сард албан ёсоор нээлтээ хийсэн билээ. Тус кино театр дөрвөн танхимтай. Зуун хүний суудалтай нэг танхим, тус бүр 150 хүний суудалтай хоёр танхим, 28 хүний суудалтай VIP танхимаас бүрдэнэ. Энэхүү кино театр хамгийн сүүлийн үеийн дуу тусгаарлагч, кино дэлгэц, гэрэлтүүлгийг цогцоор шийдэж чадсанаараа онцлог. Кино театрын тохижилтыг Солонгосын алдарт “Кинотон” компанийн инженерүүдээр хийлгэжээ. Харин дизайныг “Warner bros”, “I max”зэрэг кино компаниудын дизайнераар ажиллаж байсан АНУ-ын архитектурч гаргасан байна. Кино театрын хамгийн чухал үзүүлэлт нь дэлгэц болоод дуугаралт байдаг. Тэгвэл энэхүү кино театрын танхимүүд нь “Dolby atmos” буюу дуу авианы бодит орчинг бий болгох төхөөрөмжүүдээр тоноглогдож дэвшил авчирчээ.

*Хүүхдийн цагийн цэцэрлэг

Хүүхдээ харуулах хүнгүйн улмаас гэртээ сууж буй ихэнх эмэгтэйчүүд болон залуу эцэг эхчүүд хэсэгтээ дэлгүүр хэсэх, кино үзэх, хөгжилдөх боломжоосоо татгалздаг. Тэгвэл “Гэгээнтэн”-ий энтэртаймент төв тэр асуудлыг шийдвэрлэх үүднээс цагийн цэцэрлэг нээжээ. Дэлгүүр хэсэх, кино үзэх, тоглох зуураа хүүхдээ түр энд үлдээж болох аж. Тус цэцэрлэг нь 100 ам дөрвөлжин метр талбайтай. Хүүхдийг зугаацуулах бүхий л төрлийн тоглоомтой юм байна.

*“Гэгээ” караоке

Энэхүү караоке нь дөрвөн янзын өрөөтэй. Өрөөний зай талбай, суудлаасаа хамаараад “Family”, “Friends”, “Party”, “Love” гэсэн дөрвөн төрөлтэй аж. Тохижилт нь харилцан адилгүй. Үнэ нь өрөөний төрлөөсөө шалтгаалан цагийн 40-100 мянган төгрөг аж. Мөн тухлаг лаунжаар үйлчлүүлж болно.

*Автомат тоглоомын төв

“Namco”, “Sega” тэргүүтэй трэнд болсон автомат тоглоомуудын 2011 оноос хойших хамгийн сүүлийн үеийнхийг нь оруулж ирсэн байна. Мөн тоглоомын төвийн загвар, дизайныг хүүхэд залуусын сонирхлыг татахуйц шийдлээр тохижуулжээ. Энэ тоглоомын төвөөр хүүхэдтэйгээ хамт цагийг сонирхолтой өнгөрүүлэхийг хүсвэл хоёрдугаар давхрыг зориорой.

*Зоогийн газрууд

“Гэгээнтэн” хотхоны энтэртаймент төвөөр зочилсноор хэд хэдэн орны хоолны амтыг мэдрэх боломжтой. Азийн томоохон улс, хотуудаар сүлжээгээ байгуулсан Японы “Ajisen” сүлжээ зоогийн газар, алдарт “Oishi” болон монгол “Hot Pot” тэргүүтэй дөрөв, таван зоогийн газар тус энтэртаймент төвийн 1-3 дугаар давхруудад байраа эзэлжээ.

*Дэлгүүрүүд

Энэ цогцолбор дотор дэлхийн болон дотоодын маш олон брэнд дэлгүүрүүд бий. Жишээ дурдвал пүүз, спорт хувцсаараа алдартай “Nike” брэндийн “Niketown” салбар, “AОF”, “Sergio Barone”, Австралийн нүдний шилний “ Le Specs”, хүүхдийн хувцасны “An no kids” болон “GUCCI” тэргүүтэй олон дэлгүүрүүд энд байрладаг юм.

*Оффисын байр

“Гэгээнтэн” хотхоны оффисын зориулалтын байрнуудад “Жигүүр гранд”-ын өөрийн болон бусад том, жижиг албан байгууллагууд бүхий л чиглэлээр үйл ажил­лагаагаа явуулдаг байна.

Тэр дундаас онцолбол “Худалдаа хөгжлийн банк”, “Төрийн банк” тэргүүтэй санхүүгийн байгууллагууд энд төвлөрчээ. Хэрэглэгчид хүссэн үйлчилгээгээ нэг дороос авах боломжийг энд бүрдүүлсэн нь таатай.

Дэлхийн банкнаас жилд хоёр удаа гаргадаг эдийн засгийн тоймоо өчигдөр танилцууллаа. Эдийн засаг таагүй байгаа ч гадаадын хөрөнгө оруулалтын сэргэлт ирэх оныг өөдрөгөөр харах шалтгааны нэг гэж тэд харжээ. Хөрөнгө оруулагчдын итгэл нэмэгдэж, гадаадын хөрөнгийн урсгал Монгол руу чиглэвэл ирэх жил эдийн засгийн идэвхжил аажмаар сэргэх гэнэ. Ийм өөдрөг зургийг бий болгоё гэвэл хөрөнгө оруулалтын урьдчилан таамаглаж болох бодлого зохицуулалтууд шаардлагатай гэсэн зөвлөмж гаргажээ. Хөрөнгө оруулалтын хуулийг зохистой хэрэгжүүлж байж ийм үр дүн гарна гэж сануулав. Оюу толгой, Таван толгойг орхисонгүй. “Гадаадын хөрөнгө оруулалтын томоохон төслүүдтэй холбоотой тодорхойгүй байдлыг түргэн шуурхай, ил тод замаар арилгах нь Монгол руу чиглэх хөрөнгө оруулагчдад итгэл төрүүлэхэд дэмжлэг үзүүлэх нь гарцаагүй” гэж Дэлхийн банк тоймдоо онцолжээ. Тэдний үзэж байгаагаар Оюу толгой, Таван толгой зэрэг хөдөлж байж эдийн засагт эерэг өөрчлөлт гарах нь. Мөн эдийн засгийн урт хугацааны төлөв өөдрөг хэвээр байгаа гэсэн байр суурь илэрхийллээ.

Дэлхийн банк Монголын эдийн засгийн талаарх энэ оны таамаглал, төсөөллөө бууруулжээ. Эдийн засгийн өсөлт оны эхний хагаст гурван хувь болж саараад байгаа билээ. Харин Дэлхийн банк Монголын дотоодын нийт бүтээгдэхүүний жилийн өсөлт 2.3 хувьд хүрнэ гэсэн таамаг гаргажээ. Дэлхийн банкны ахлах эдийн засагч Тайхун Ли өсөлтийг бууруулж таамаглах болсон шалтгаанаа “Цаг агаарын тааламжгүй нөхцөлөөс үүдэн ургац алдсан. Мөн гуравдугаар улирлын эцэст аж үйлдвэрийн бүтээгдэхүүн хүлээгдэж байснаас муу гүйцэтгэлтэй гарлаа. Ийм шалтгаанаар ирэх онд эдийн засгийн өсөлт нэмж саарах эрсдэлтэй. Түүхий эдийн зах зээлийн идэвхжил муу байгаа учраас уул, уурхайн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл 2016-2017 онуудад удаашрах төлөвтэй. Нэг боломж бий. Гадаадын хөрөнгө оруулалт сэргэх нь уул, уурхайн хөрөнгө оруулалтын томоохон төслүүдэд бараа үйлчилгээ нийлүүлдэг бусад салбарын идэвхжлийг дэмжихээр байна” хэмээн тайлбарлав.

Ирэх жил эдийн засаг ямар байх дээр Дэлхийн банк гэгээтэй үг унагасангүй. Уул уурхайн салбарын өсөлт саарах эрсдэл байгаа учраас ирэх жил эдийн засаг өснө гэж найдаад хэрэггүй гэнэ. Төсвийн орлого аажимдаа сэргэх ч хүндрэлээс салтлаа өдий бололтой. Дэлхийн банкны үзэж байгаагаар ирэх жилдээ лав төсвийн хүндрэл арилахгүй нь. Орлогоо хэтрүүлж биш, бодитой зөв төлөвлө гэсэн зөвлөгөө өгөв.

Байгалийн баялгийн үнэ ирэх онд унасан хэвээр байна, Хятадын эдийн засагт ирэх жил лав сэргэлт ажиглагдах найдлагагүй гэж Дэлхийн банк үзжээ. Ийм учраас гадаад эдийн засгаас сөрөг шок ирэх эрсдэл өндөр байгаа гэнэ. Байгалийн баялгийн үнэ дэлхийн зах зээл дээр сэргэх янзгүйгээс болж сүүлийн саруудад экспорт хурдтай саарч эхэлжээ. Ирэх онд урсгал тэнцлийн алдагдал нэмэгдэх эрсдэлтэй гээд байгаагийн учир нь энэ аж. Уул уурхайн үйлдвэрлэл огцом багасах учраас ирэх онд эдийн засгийн өсөлт ердөө 0-8 хувьтай болж буурна гэсэн таамгийг тэд хэлэв. Дэлхийн банкны таамгаар олон улсын зах зээл сэргэж, Оюу толгойн баяжмалын агуулга сайжирсан 2018 оноос л эдийн засаг өнгөтэй болох нь. Ирэх оны хоёрдугаар сард уул уурхайн гадаадын хөрөнгө оруулалт сэргэснээр байдал арай наашлах бололтой.

Дэлхийн банкнаас гаргасан эдийн засгийн тоймоос “АНУ мөнгөний бодлогын төлөвөө эргүүлж хэвийн түвшинд аваачих нь Монгол шиг үсрэнгүй хөгжиж буй орнуудын хувьд санхүүгийн гадаад эх үүсвэрийн нөхцөлд сөргөөр нөлөөлөх эрсдэлтэй. Дэлхийн банк суурь төсөөлөлдөө АНУ-ын мөнгөний бодлого хэвийн төлөвтөө шат дараатай шилжсэнээр гадаад санхүүгийн нөхцөл аажмаар, алгуур чангарна гэж тооцоолсон. Гэвч АНУ-д бодлогын хүү өсөхөд зах зээл гэнэтийн хариу үйлчлэл үзүүлж, улс орнуудад валютын ханш ихээр сулрах, бондын хүү огцом өсөх болон эх үүсвэрийн олдоц багасах эрсдэл бий. Өнгөрсөн гурван жилийн хугацаанд Монгол Улс гадаад өрийн санхүүжилтийг ихээр авч ашигласан тул 2017 оноос хойш их хэмжээний өрийг дахин санхүүжүүлэх шаардлагатай болно. Санхүүгийн гадаад эх үүсвэрийн нөхцөлүүд чангарвал өрийн дахин санхүүжилт болон урсгал тэнцлийн алдагдалд шаардлагатай санхүүгийн эх үүсвэрийг босгоход хүндрэлтэй, зардал ихтэй байж болзошгүй“ гэсэн өгүүлбэр анхаарал татав.

Дотоод эрэлт, экспорт саарсныг Дэлхийн банк тоймдоо дурджээ. Шалтгаан нь хөрөнгө оруулалт огцом татарч хэрэглээ суларсантай холбоотой аж. Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт татарсан нь нийт хөрөнгө оруулалт огцом агшихад нөлөөлсөн гэх дүгнэлтийг тэд хийжээ. Төсөв хүндэрч, айл өрхийн бодит орлогын өсөлт багассан учраас хэрэглээ суларсан гэнэ. Инфляци 4.9 хувь хүртэл буурч, урсгал тэнцлийн алдагдал ДНБ-ий таван хувьд хүрэх төлөв ажиглагдаж байгааг дотоод эрэлт саарсантай холбожээ.

Ирэх оны төсвийн төсөлд зарим тодорхойгүй зүйлүүд агуулагдаж байна гэж Дэлхийн банкныхан ярив. Зарим төрлийн орлогын төлөвлөгөө биелэхгүй байх өндөр магадлал байгаа аж. Тэд нүүрсийг жишээлжээ. Нүүрсний зах зээл муу, Хятадын байдал хэрхэх нь тодорхойгүй нөхцөлд нүүрсний экспортын хэмжээг өөдрөгөөр тооцсон гэсэн байр суурь илэрхийлэв. Хэрвээ төлөвлөснөөсөө олъё гэж байгаа бол хүчтэй, итгэл төрүүлэхүйц бодлого хэрэгжүүлэх шаардлагатай гэж Дэлхийн банкнаас зөвлөлөө. Дэлхийн банк тоймдоо “Засгийн газар нэмэлт орлогын дийлэнх хэсгийг төлөөгүй татварын авлагаас бүрдүүлнэ гэж тооцсон нь эрсдэлтэй. Төлөөгүй татварыг ирэх хоёр сарын хугацаанд багтаан барагдуулна гэж байгаа. Эдийн засгийн идэвхжил эрс саарсан өнөөгийн нөхцөлд орлогын төлөвлөгөө бодит биеллээ олоход бэрхшээл учирч мэднэ” гэж онцолжээ.

Төлбөрийн тэнцлийн дарамтыг бууруулах гэж нэг тэрбум гаруй ам.долларын гадаад зээл авсныг ч онцлов. Монголын гадаад өр жилийн өмнө ДНБ-ий 162 хувь байсан бол энэ оны эхний хагас жилийн байдлаар 180 хувьд хүрчээ. Тэднийхээр төлбөрийн тэнцлийн дарамтыг бууруулах гол зам нь гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт юм байна.

Валютын ханшийн талаар Дэлхийн банкны тоймд “Сүүлийн хоёр жилийн турш валютын ханшид томоохон тохиргоонууд хийгдсэн бол сүүлийн хэдэн сарын хугацаанд бодит үйлчилж байгаа ханш чангарах хандлагатай болоод байна. Төлбөрийн тэнцлийн алдагдал өндөр байгаагаас болж төгрөгийн ам.доллартай харьцах ханш 2013 оны гуравдугаар сараас хойш хоёр жилийн хугацаанд 40 хувиар суларсан” гэж дурджээ. Төгрөгийн ханшийн сулрал импортын хэрэглээг хумьж, гадны бүтээгдэхүүнийг биш аль болох үндэсний үйлдвэрлэлээ дэмжих чиг рүү эргэсэн нь сайн хэрэг гэсэн санааг тэд хэлж байлаа. “Гэхдээ төв банкны гадаад валютын дотоодын захад хийж буй интервенцээс шалтгаалж сүүлийн саруудад төгрөгийн гадаад валюттай харьцах ханшид хийгдэх тохиргоо бүрэн явагдахгүй байна. Өнгөрсөн зургаагаас аравдугаар сарын хооронд төгрөгийн ам.доллартай харьцах ханш дөнгөж 1.4 хувиар суларсан нь түүхий эдийн экспортоос хамааралтай бусад эдийн засгуудтай харьцуулахад ханш нь багаар суларсан орон болж байна” гэсэн өгүүлбэр Дэлхийн банкнаас гаргасан тоймд бий.

Нийгмийн халамжийг хавтгайруулж биш хэрэгтэйд нь өгөх, Хөгжлийн банкны арилжааны шинжтэй зээлүүдийг төсөвт нэгтгэх, төв банкнаас хэрэгжүүлж буй төсвийн шинжтэй хөтөлбөрүүдийг зогсоож Засгийн газарт шилжүүлэх, банкны системийн эрсдэлд бэлэн байх чадварыг сайжруулах, гадаадын шууд хөрөнгө оруулалтыг татах чиглэлд онцгой анхаарах, сонгуулийн нөлөөнд автахгүй зөв бодлого хэрэгжүүлэх зэрэг зөвлөмжийг Дэлхийн банкнаас өгч байна.

Монгол төрийн дээд шагнал “Чингис хаан” одонг Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн, Дэлхийн урлаг, соёлын академийн хүндэт доктор, яруу найрагч Гомбожавын Мэнд-Ооёод олгохоор боллоо. Тэрээр Явуугийн­хаа “Хүлэг минь, шүлэг минь чи бид хоёрт дэлхийн дэвжээ хэрэгтэй” хэмээх алтан гэрээсийг санаж, дэлхийн их утга зохиолд монгол найргийн зөөлөн ай, аялгуу эгшиг, дархан цэцийг тамгалахаар зүтгэж буй. Дэлхийн яруу найрагчдын их хуралд жилийн жилд уригдан бичгийн мэргэдээ түүчээлэн очдог нь нэгэнт уламжлал болж дээ. Энэ удаад ч ялгаагүй өнөө л их гүүш Ж.Гэндэндарам, Готовын Аким гээд нөхдөө дагуулан Тайванийг зорьж байна.

2006 онд талын нүүдэлчин Монголд дэлхийн яруу найрагчдын их чуулган болж, энэхэн бөмбөрцгийн эрхэмсэг гэгээн хүмүүс Монголын тэнгэр дор чуулж, шүлэг найргаа өөр өөрийн хэлээр уянгалуулан дуудсан. Тив дэлхийн найрагчдад эх нутгийнхаа салхи савирыг амсуулж, уншигч олонтойгоо уулзуулан яруу найргийн эрчимлэг долгионыг бүрэлдүүлсэн хүн нь Мэнд-Ооёо байлаа. Хоёр мянга есөн онд Унгарын Будапешт хотноо болсон их чуулганы үеэр “Поэт лауреат” алтан титмийг Монголын найрагч Гомбожавын Мэнд-Ооёод олгосон нь манай утга соёлын ертөнцөд тохиосон томоохон баярын нэг байв. Уг шагналыг АНУ-ын Калифорнид бүртгэлтэй Дэлхийн урлаг соёлын академийн удирдах зөвлөлийн шийдвэрээр олгодог юм гэсэн.

Ерэн есөн онд буюу эдүгээгээс 16 жилийн өмнө тэрээр Токиод болсон дэлхийн яруу найрагчдын их хуралд “Яруу найраг дахь хувьсах ба үл хувьсах зүй тогтол хийгээд хүн төрөлхтний яруу найрагт монголчуудын оруулсан хувь нэмэр” хэмээх илтгэл тавьсан. Тэрхүү илтгэлдээ “Монголын утга зохиолын ноён оргилууд болох “Монголын нууц товчоо”, “Гэсэр”, “Жангар”-ын зохиогч он жилүүдийн чанадад нууцлагджээ. Монголын яруу найрагт суу билиг төгөлдөр яруу найрагчийг XIX зуун авчирсан нь говийн ноён хутагт Данзанравжаа байлаа. Равжаа хутагт хүн төрөлхтний яруу найргийн сан хөмрөгт зүй ёсоор өөрийн байр суурийг эзэлж, дэлхийн суу билигтний эгнээнд жагсах ёстой. Түүний араас хорьдугаар зууны яруу найргийн тэргүүн Нацагдорж, Монголын уянгын яруу найрагт шинэ үзэгдэл болсон Явуухулан нарыг дэлхийн яруу найрагт монголчууд бэлэглэсэн” гэж хүн төрөлхтний яруу найрагчдад дуулгасан юм.

Хоёр мянга таван онд Австралийн Сидней хотноо болсон дэлхийн яруу найрагчдын их хуралд “Яруу найргийн эрчим хүчний шидэт долгион” хэмээх илтгэл тавьж шуугиан тарьсан удаатай. “Гэгээрэлд хүрэх хамгийн дөт зам яруу найрагт буй. Ерөөс яруу найргаараа дамжин хүмүүний сэтгэлийг ариусгаж, дотоод ертөнцийн харанхуйд гэрэл гэгээ тусгаж, хүн төрөлхтний сэтгэл оюуныг гэгээрлээр ойртуулан найрсуулах, үл итгэлцэл, цаг хугацаа, орон зай, хил хязгаарын зааг, хана хэрмийг арилгах явдал” хэмээн дэлхий дахинд зарласан нь бий. Ингэж Мэнд-Ооёо Монголын яруу найрагчдыг дэлхийтэй холбох гүүр нь болж, өөрийн эрхэлдэг соёл, яруу найргийн академиар дамжуулан найрагчдынхаа бүтээлийг гадагш орчуулж, Монголын утга зохиолыг хөдөлгөөнд оруулж эхэлсэн юм. Өнөө жилийн Нобелийн энхтайвны шагналд түүний яруу найргийн бүтээлүүд нэр дэвшсэнийг ч дуулгахад таатай байна.

Түүний бүтээл туурвилын тухай үе үеийн яруу найрагч, эрдэмтэн мэргэд санал бодлоо хэлж, өөр өөрийнхөөрөө нээн тайлбарлаж ирсэн. Г.Мэнд-Ооёогийн яруу найраг бол монгол нүүдэлчдийн оюун сэтгэлгээний оршихуй гэж хэлж болно.

“Аав минь намайг өвөр дээрээ суулгаж, өмнө минь хуураа тавиад уртлаг тунгалаг аялгууг нь дуурьсгахад Дарьгангын “Жаахан шарга” үүрсэнхэн төвөргөж ирээд нутгийн уулс улам цэнхэртэж, ус булаг тунгалагшин, жигүүртэй шувуудын дуу яруусаж…энэхэн бие хуур болоод аав намайг хуурданхан суух бөлгөө. Хээр талын хойморт морин хуурын аялгуугаар яруу найраг минь хөглөгдсөн билээ…” гэж тэрээр бичсэн нь бий.

Дарьгангын домогт хуурчийн хүү Монголын их утга соёлын сан хөмрөгт Алтан-Овоо, Дарьганга, Шилийн Богдоо дархлан үлдээсэн. Түүний “Алтан-Овоо” хөлгөн судрын тухай ардын уран зохиолч Сэнгийн Эрдэнээс аваад олон хүн талархан бичсэн. Сэрүүн Галттайн Эрдэнэ баавай “Мэнд-Ооёо бээр яруу найраг болоод бусад нийтлэлүүддээ олныг нуршин улиглахыг чанд тэвчин гагцхүү хүн зоны оюун сэтгэхүйд гэрэл гэгээ авчрах тэр л нарийн шижмийг барьж авахыг хичээдгээрээ онцгой. “Алтан-Овоо” бол эх нутгийн дуулал мөн. Пантеист ариун сургаалыг номлосон өөр хүчтэй бүтээлийг би үл мэднэ” гэж дуу алдсан байдаг. Эрдэнэ баавай, Мэнд-Ооёо хоёр Мэгжид Жанрайсигийг бүтээн залахаас аваад соёлын түүхэнд тод мөрөө үлдээсэн эрхмүүд юм. Тэдний улбаалан эхлүүлсэн “Сувдан сондор” аялал Монголын түүх, зан үйл, соёл, археологийн нэгэн давтагдашгүй зам мөр болсон билээ.

“Алтан-Овоо” хөлгөн судар гарсны дараа Шагдарын Уянга найрагч “Гэрэлт хүмүүний босгосон бодь Алтан-Овоо” гэж бичсэн бол Монголын яруу найргийн гэрэлт хөвгүүн Жамъяангийн Болд-Эрдэнэ “Гангын нэгэн сондор” хэмээн Ооёогийнхоо тухай халуун дулаанаар бичиж байлаа. Утга зохиолын наяад оныхны нэгэн төлөөлөгч, утга зохиол судлаач Ядамбатын Баатар “Мэнд-Ооёогийн яруу найраг, хөлгөн судар нь хүн төрөлхтөн тэр дундаа монгол хүний оюуны ертөнцийн эрхэмсэг оршихуйг нээн үзүүлсэн байдаг. Яруу найргийн өндөр соёл гоо зүйг уран зохиолын хэлний эрхэмсэг тансаг найруулга, шүлэглэх ур чадвар болон гүн сэтгэлгээний нэгдмэл чанарыг хангасан байдаг юм” хэмээсэн бол “Дарьгангын гурвал”-ынх нь нэг Очирбатын Дашбалбар “Орчлон ертөнц надад найрсан нуугднам”, “Ирээгүй үзээгүй, мэдээгүй бүхэн намайг нээнэм” гэж бидний үеийнхний яруу найргийн зорилгыг Г.Мэнд-Ооёо тунхаглаж, тэр замаар ч бид явсан бүлгээ. Түүний бичсэн “Сэтгэлийн байгаль” гэдэг тансаг шүлэг бидний бүх номын оршил, удиртгал болж, тэрхүү сэтгэлийн байгальдаа хүрэх гэж бид бүхэн өөр өөрийн замаар тэмүүлсэн юм гэж яруу тодоор илэрхийлсэн.

Мэнд-Ооёо яалт ч үгүй Монголын их утга зохиолын наяад оныхны түүчээ нь байлаа. Дагвадоржийн Цогт, Жүмбэрэлийн Саруулбуян, Үржингийн Хүрэлбаатар, Ламзавын Мягмарсүрэн, Шагдарсүрэнгийн Гүрбазар, зураач Ц.Ойдов гээд “Гал” нэгдлийнхэн ирийтэл жагсана. Цаана нь Дамбын Төрбат, Даваасүрэнгийн Чинзориг, Долгорын Цэнджав, Доржзовдын Энхболд, Бямбажавын Цэнддоо, Данзангийн Нямаа, Жамсрангийн Оюунцэцэг, Цэрэнтулгын Түмэнбаяр гээд мөн л наяад оныхон ар араасаа давалгаалан ханарна. Тэр дундаас хамгийн түрүүнд номоо гаргаж “Бодлын шувуу”-гаа нисгэсэн нь Мэнд-Ооёо л доо. “Бодлын шувуу”-гийн араас Дашбалбарын “Оддын аялгуу”, Данзангийн Нямсүрэнгийн “Хаврын урсгал”, Д.Цогтын “Анхны шангийн дуу”, Бат-Очирын Сундуйн “Балжийн зулзаган монос”, Ж.Саруулбуянгийн “Хонгор зул”, Л.Мягмарсүрэнгийн “Урины шувуу” шил шилээ даран нисцгээсэн юм.

Эл найрагчийн тухай өгүүлэхүйд “Дарьгангын яруу гурвал” болох Дашбалбар, Нямсүрэнгийн тухай заавал ч үгүй дурсах болно.

“Намрын шөнө тооноор тусах сарны туяа

Намайг чамтай хамт цаламдан цагаан гэрлээр ороов

Найргийн од сэтгэлд харвасан энэ бүдэгхэн туяанаар

Намуун шөнө чиний зүрхнээс шүлэг болон урсав

Хорин зургааны, саран тунгалаг энэ шөнө

Хорин таван нас, чиний мөрөн дээр

Гэгээн тэнгэрийн мөнгөн шувуухай болж

Гэрийн минь тооноор жиргэж буулаа…” хэмээн Балбар нь Баруун-Уртынхаа тэнгэр дор, тэртээ далаад оны дундуур Ооёодоо зориулан бичиж байжээ. Тэрээр Мэнд-Ооёогоо “Сарны шүлэгч” хэмээн тунхагласан. Үнэндээ түүний шүлгүүд сартай шөнийн намуухан аялгуу мэт сэтгэл зүрх рүү зөөлөн тунгалгаар гэгээ татуулан урсдаг бүлгээ.

“…Голын наана явахад тэнгэр дуугарч, цахилгаан гялбаад

Гоо бүсгүй гутлаа тайлан хөл нүцгэн бороон дундуур гүйх ирж буй цаг

Нов ногоон дотор хуучин төмөр зуух бөөрөөрөө унаад

Нойт даан харлаж, чийгтэй өвс үмхлэх ирж буй цаг

Сэтгэлийн уяанд хүлэг морь гэрэлтэх дорно зүгийн шөнө

Сэвшээ зөөлөн салхи өмнөөс үлээх ирж буй цаг

Хаа эртний сайхан дуу шиг хаврын үүрээр шувууд ганганан

Харанхуйн чинад чиний зүг алсрах ирж буй… ” гэх гайхмаар гэгээн тунгалаг шүлгээ Нямсүрэн мөн л Ооёодоо зориулсан нь бий. Тэрээр

“…Шар бүрдийн зам шанзны утсан чичиргээтэй

Шаазан цахиур нь дууны аялгуутай

Шар бүрдийн нутаг Шамбалын орны туяатай

Шавилж суусан лам нь Мэнд-Ооёо” гэж бичиж байлаа. Мэнд-Ооёо найрагчийг бид

“Эзэн бидний алтан хөмрөг

Энгүй тансаг байгальдаа хайртай

Эрин зууны наран дэнлүү

Эрдэнэт хүний бүтээлд хайртай

Хүн төрөлхтнийг хэвлээсээ төрүүлж

Хүүгийн ёсоор элгэндээ тэвэрсэн

Дэлхий ээж тандаа бид хайртай

Дэлхий ээж тандаа хайртай болохоор

Дэлхий ээж та мөнх настай…” гэх дуу хийгээд олон бүтээлээр нь мэднэ. Түүний шүлгүүдээс ямар нэгэн нэмэр хачир, энээ тэрээ тодорхойлолтгүйгээр хүргэе л дээ.

“Ор санаандгүй явтал он цаг яаран нисч ирнэм.

Бор талын зоо нялхарч дэлхий ээж дэлгэнээд

Өвсний үндэс хурын шимийг хөхөж ханаад

Эвт шувуудын цуваа үүлэн сүвэгчийг сүвлээд

Морин зэрэглээнд уул толгодын суудал солбиод

Урин цагийн амьсгал хүзүү заамаар шургаад

Энгэр газар нарны алтан учгаар цэцэг хатгаад

Ээлжлэн хувьсах цагийн жам нэхэж он цаг яарсаар нисч одном.

Үүлэн гивлүүрийн чанадаас саран шагалзсаар гарч

Бүрдэн уснаа ороод ичингүйрэн цэмцэгнэх үес

Цэргээс буусан залуу, болзоот хүндээ зориод

Цэвцгэр шаргын задгай суман хатираанд он цаг нисч ирнэм.

Дунайсан шөнийн сэвлэг цагаан туяаг гишгээд

Дууны сайхан эгшиг бие биедээ уусахуйд

Амьтай болгон нам гүм болж хайртай хосод найр тавиад

Айл саахалтаар төдхөн хуримын урилга тарааж он цаг нисч одном. ..” (Он цагийн хүрд),

“Гурван цагаан тэмээ гуван гуван алхаатай

Гурвансайхан уул гүвэн гүвэн бараатай

Гурван залуу бүсгүй Гурвансайханд нутагтай

Хойно хойноосоо өвсөн толгой намалзаад

Хорол сарны мяндас туяа намилзаад

Холдож ойртох уулсын бараа шоволзоод

… Цагаан шөнө урсана…

Амгалан шөнөөр тэнгэрийн гоо манлай нь

Арван тавны саран

Алиахан зантай говийн гурван бүсгүй нь

Арван тавны саран

Аялах дууны нь түвшин дүүрнийг хэлбэл ч

Арван тавны саран … (Цагаан шөнө урсана),

“Сарны тусгал алтан гүүр мэт гол усыг нумлаж

Салхины үзүүрт голын харгиа үл мэдэг исгэрч

Хэрлэн их мөрөн түүхийн хөлгөн төвөргөөнөөр

Хэдэн зууныг гэтэлж бид хоёрын дэргэд ирвэй

…Чамайг болоод намайг гол ус толиндоо үзэж

Чанадын хувь тавиланг алган дээрээ зурах мэт

Ажиглан ширтэж, анзааран сатаарахыг мэдрэх ахуйд

Аяа би, гол усаа үнэний гэрч хэмээн итгэмүй …” (Сарны сонат)

“Чиний хөмсөг, нисч яваа шувууны далавч шиг …

Чиний, тэртээ холоос ирж яваа нь

Хүрхрэх далайн чанадаас нааш нисээд

Хүрэх газраа ирээгүй яваа шувуу шиг …” (Чиний хөмсөг нисч яваа тогорууны далавч шиг),

“Харанхуйн дотор л хамгийн тод гэрэл оршмуй

Бүрэнхийд л бүсгүй хүн илүү царайлаг харагдмуй

Эмээлийн баавар шөнөөр л гялалзмуй

Ээмэгний шигтгээ үдшээр л гэрэлтмүй

Гүмүда цэцэг үдшээр л дэлбээгээ нээмүй

Гүйгүүл морь үүр хаяаруулж янцгаамуй

Дуу сонсоход л сэтгэлийн бүрэнхий туяармуй

Дурласан цагтаа л хүн хамгийн их гэрэлтмүй ..” (Гэрэлтэх агшин бүр) гээд хичнээн ч үргэлжилж болно. Сүүлд “Гэрэлтэх агшин бүр”, “Хэсэг цагаан манан” тэргүүт уран бүтээлийн хоёр туурвил хэвлүүлсэн юм. Түүний эдгээр бүтээлүүдийн тухай дэлхийн нэртэй найрагч, утга соёлын зүтгэлтнүүд үгээ харамгүй хайрлажээ. Тухайлбал, Энэтхэгийн утга зохиол судлаач Шаалин Кумар Сингх “Гэрэлтэх агшин бүр” хэмээх яруу найргийн энэхүү номоороо дамжуулан нүүдэлчдийн амьдрал, уламжлалт ахуй заншлыг маш нарийн мэдрэмжээр нээн гаргаж чадсан байх тул түүний номыг “Номадизмын дуулал” хэмээн нэрлэж болмоор санагдана” гэсэн байна. Японы нэрт яруу найрагч, соёл, нийгмийн зүтгэлтэн Икеда Дайсаку “Миний бие таны гэгээлэг сайхан ном буюу сэтгэлтэй тань танилцаад гүнзгий сэтгэгдэл төрлөө. Хувь хүнийг ч бай, нийгмийг ч бай салган төөрч байгаа өнөө үед, “яруу найргийн сэтгэл” л хүнийг хүнтэй холбох хүч, хүмүүнлэг сэтгэлийг тэжээх газар, амь насыг гэрэлтүүлэх оюун ухааны талст болно” гэжээ. “Түүний шүлгүүд үнэхээрийн сэтгэл хөдөлгөм. Амьдралынх нь зорилго бол “Хуучин сүмийн дээгүүр саран мандахад” хэмээх шүлэгтээ хэлсэн шиг “Зүрх сэтгэлээсээ, бурхны гэрэл цацруулахын эгээрэл” хүсэл нь юм. Ямар агуу сэтгэлгээ вэ” хэмээн Дэлхийн урлаг соёлын академийн ерөнхийлөгч асан Жастис Мохан хэлснийг нэмээд шигтгэе.

Г.Мэнд-Ооёо найрагч сүүлд Равжаа хутагтын тухай “Гэгээнтэн” хэмээх роман туурвисан нь утга зохиолын хүрээнд багагүй шуугиан дэгдээсэн юм. Утга зохиолын нэрт судлаач Чойжилжавын Билигсайханаас аваад олон мэргэд үгээ хэлснийг санаж байна. Уг бүтээлээ туурвисны дараахан тэр жилийн урин хавраар Хангайн нуруу Идэр их мөрнийг хамтдаа зорьж явсансан. Равжаа хутагтын авшигтай ногоон хашнаас рашаан хүртэж, мань хүн нэг л гэгээрлийг олсон мэт гэрэл цацруулан явж билээ. Өнөө жилийн босгон дээр “Шилийн Богд” романаа мөн л уншигчдын гар дээр тавьж утгын яруу нөхдөөсөө талархал хүлээсэн. Ийнхүү Монголын утга зохиолын нэгэн сод төлөөлөгч, эрхэмсэг ялдам найрагч, дэлхийн дэвжээнд монгол найргаа гаргахын төлөө зүтгэж яваа Гомбожавын Мэнд-Ооёогийн тухай товчхон өгүүлэхэд ийм байна.

УИХ-ын гишүүн, БОХХААБХ-ны
дарга Су.Батболдтой ярилцлаа.

-Өнгөрсөн долоо хоногт
Сонгуулийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төсөл өргөн
барьсан. Уг хуулийн төслийн талаар танилцуулахгүй юу?

-Өнгөрсөн наймдугаар сард
МАН-ын дарга М.Энхболд санаачлан Дээд шүүхэд бүртгэлтэй улс төрийн намуудтай
зөвлөлдөх уулзалт зохион байгуулсан юм. Бүх намын төлөөлөлтэй зөвлөлдсөн тав дахь
уулзалт байлаа. Уг уулзалтаар Сонгуулийн тухай хуулийн шинэчлэлийн асуудлаар
ярилцсан. Парламентад суудалтай болон суудалгүй намууд Сонгуулийн тухай хуулийн
шинэчлэлийн хүрээнд ямар асуудлыг зайлшгүй шийдвэрлэх ёстой вэ гэдгийг
хэлэлцсэн юм. Улмаар санал боловсруулах ажлын хэсэг байгуулан тэндээс гарсан
тодорхой саналуудыг УИХ-ын гишүүдэд хүргүүлсэн. Уг саналыг үндэслэн МАН-ын
болон ИЗНН, “Шударга ёс” эвслийн нэр бүхий гишүүд хуулийн төслийг өргөн
барилаа. УИХ-ын даргын захирамжаар УИХ-ын гишүүн Р.Бурмаагаар ахлуулсан
Сонгуулийн тухай хууль боловсруулах ажлын хэсэг ажилласан. Ажлын хэсэгт хоёр
жил шахуу ажиллахдаа Сонгуулийн тухай хуулийн нэмэлт, өөрчлөлттэй холбоотой
олон асуудлыг хуульд тусгасан. Гэхдээ зарчмын хэдэн асуудлаар би санал
нийлээгүй. Санал нийлээгүй асуудлууд дээр хууль санаачилж өргөн барих маягаар
явна гэдгээ ажлын хэсэгт мэдэгдэж байсан.

-Таны өргөн барьж буй хуулийн
төсөлд ямар өөрчлөлтүүд орж байгаа вэ?

-Үндсэндээ найман асуудлыг
өргөн барьсан. Нэгдүгээрт, сонгуулийн автоматжуулсан системийг халж гараар
тоолъё гэж байгаа. Хэсэгт санал тоолох ажиллагааг 22 цагт эхлүүлж санал тоолох
төхөөрөмжөөс гарсан саналын дүнг дахин гараар тоолж баталгаажуулах саналтай
байгаа юм. Ингэхдээ дэлгэц, видео камер ашиглан ажиглагч, хэвлэл мэдээллийн байгууллагын
төлөөлөгчийг байлцуулан ил тод, нээлттэй тоолно. Иргэд, сонгогчид
автоматжуулсан тооллогын системд төдийлөн итгэхгүй байгаа шүү дээ. Тэгэхээр
ингэж өөрчлөх хэрэгтэй. Хоёрдугаарт, Сонгуулийн тойрог хэсгийн бүрэлдэхүүнд
сонгуульд оролцож буй нам, эвслийн төлөөлөгчдийг оролцуулах хэрэгтэй гэж үзсэн.
Учир нь одоогийн төрийн албан хаагчдын бүрэлдэхүүнийг нэг намын төлөөлөл
бүрдүүлж байгаа. Тиймээс тойрог, хэсгийн бүрэлдэхүүнд сонгуульд оролцож байгаа
нам, эвслийн төлөөллийг оролцуулах хэрэгтэй. Дараагийн бас нэг өөрчлөлт нь нам,
эвсэл УИХ-ын сонгуульд 48-аас илүүгүй хүнийг тойрогт нэр дэвшүүлэх юм. Өөрөөр
хэлбэл, нэг тойрог нэг мандат гэх зарчмаар явна гэсэн үг. Үлдсэн 28 нь нам,
эвслийн жагсаалтаар нэр дэвших юм.

-Гадаадад байгаа иргэдийг
сонгуульд хэрхэн оролцуулах талаар өөрчлөлт хийсэн гэсэн. Хилийн чанадад байгаа
монголчууд саналаа цахимаар өгөх үү?

-Гадаадад байгаа иргэдийн
саналыг цахимаар авах өөрчлөлт орууллаа. 2013 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуулиар
гадаадад ажиллаж амьдарч байгаа хүмүүс анх удаа санал өгөх болсон. Ингэхдээ
тухайн улсынхаа дипломат төлөөлөгчийн газарт өөрийн биеэр очиж саналаа өгч
байсан. Сонгуульд ингэж оролцох нь хилийн чанадад амьдарч буй монголчуудад
хүндрэлтэй. Хэрэв цахим хуудсаар дамжуулан саналаа өгвөл идэвх сайжрахаас гадна
иргэдэд хялбар байх болно. Мөн Сонгуулийн тухай хууль, тогтоомжийг зөрчсөн
этгээдэд тооцох хуулийн хариуцлагыг өндөржүүлье гэж байгаа. Тухайлбал, төрийн
албан хаагч Сонгуулийн тухай хуулийг ноцтой зөрчсөн нь тогтоогдвол тухайн
хүнийг төрийн албанд ажиллах эрхгүйгээр ажлаас нь хална гэж хуулийн төсөлд
тусгасан. Улс төрийн намын төлөөллөөс сонгуулийн зохион байгуулалтад оролцож
байгаа хүн хууль зөрчвөл хөдөлмөрийн хөлсний хэмжээг 50 дахин нугалсантай
тэнцэх мөнгөн торгууль оногдуулна гэж оруулсан.

-Маргаан шийдвэрлэх асуудлаар
ямар өөрчлөлт оруулж байгаа вэ?

-2012 оны сонгуулийн дараа хэд,
хэдэн маргаан гарсан шүү дээ. Тухайлбал, Өвөрхангайн тойрогт гарсан маргааныг
Хан-Уул дүүргийн шүүхэд шийдэж байх жишээтэй. Үүнийг болих ёстой. Тухайн нутаг
дэвсгэр дээр үүссэн маргааныг харьяа шүүх нь шийдэж байхаар өөрчлөлт оруулж
байгаа. Мөн маргаан шийдвэрлэх хугацааг богиносгох нь зүйтэй гэх өөрчлөлт
оруулж байна. Тойргийн хорооны шийдвэр хууль зөрчсөн эсэх маргааныг эрх, эрх
чөлөө, хууль ёсны ашиг сонирхол нь зөрчигдсөн этгээдийн гомдол, нэхэмжлэлийг
санал авсан өдрөөс хойш 14 хоногийн дотор тухайн нутаг дэвсгэрийн харьяалах
захиргааны хэргийн шүүх хүлээн авч шийдвэрлэнэ гэж заасан. Хяналтын журмаар
гаргасан гомдлыг захиргааны хэргийн давж заалдах болон хяналтын шатны шүүх 21
хоногийн дотор хянан шийдвэрлэнэ гэж хуулийн төсөлд тусгалаа.

-Сонгуулийн тогтолцоог өөрчлөх
үү?

-Сонгуулийн хууль тогтоомжийн
тухайд одоогийн тогтолцоог хэвээр хадгалах нь зүйтэй гэсэн байр суурьтай байна.
Тогтолцоог байсхийгээд өөрчилнө гэдэг тийм сайн зүйл биш. Учир нь сонгуульд улс
төрийн намууд оролцохоос гадна санал өгч байгаа иргэдийн эрхийн тухай
асуудалтай холбогддог. Дөрвөн жил болоод л сонгуулийн тогтолцоо өөрчлөгдөн
иргэд, сонгогчдод ойлгомжтой биш байх нь сайн хэрэг биш. Ядаж нэг тогтолцоогоор
гурваас дөрвөн удаагийн сонгууль явуулж байж иргэд дасдаг.

-Өргөн барьж буй хуулийн төсөлд
цаг хугацаанаас хамааралтай зайлшгүй оруулах өөрчлөлтийг багтаав уу. Эсвэл ийм
хэмжээний нэмэлт, өөрчлөлт оруулахад хангалттай гэж үзэв үү?

-Сонгуулийн тухай хуулийн өмнөх
өөрчлөлтүүдийг хараад байхад арванхоёрдугаар сар гаргаж байж буюу хугацаа
тулсан үед батлагддаг онцлогтой. Энэ хууль олонхи хүч түрэн баталдаг хууль биш.
Парламентад суудалтай болон суудалгүй намуудын улс төрийн зөвшилцлийн үр дүнд
олонхийн хүслийг харгалзан баталдаг хууль. Хэрэв Сонгуулийн тухай хуулийг улс
төрийн хүчин дангаараа батлах юм бол сонгууль хүчин төгөлдөр байх, үр дүнг
хүлээн зөвшөөрөх асуудал дээр маргаан гардаг. Тиймээс кнопын олонхиор
шийдэхгүй. Улс төрийн намуудын хоорондын зөвшилцөл нэлээн хүчтэй явагдаж байж
батлагдана. Хэрэв зөвшилцөл амжилттай болбол арванхоёрдугаар сарын 20-ноос өмнө
батлах боломжтой гэж үзэж байгаа.

-Одоогоор Сонгуулийн тухай
хуулиар хэд, хэдэн хуулийн төсөл өргөн бариад байгаа шүү дээ?

-Хугацаа маш бага байгаа ч
гэлээ олонхийн зөвшилцлийг л барина. Надаас гадна ажлын хэсгээс, “Шударга ёс”
эвслээс хуулийн төсөл өргөн барьсан байгаа. Эдгээр хуулийг харгалзан үзээд
дундын хувилбар гарган зөвшилцлийн үр дүнд Сонгуулийн тухай хуулиа баталж
болно.

(Түүхэн хөрөг тэмдэглэл)

Нэг. Бодлын замаар

… Хөх тэнгэрийн доор хөрст дэлхийн хүн ардын дундаас тодорч гарсан алдартан хэн хэн билээ гэж молхи бичээч би өөрөөсөө асуулаа. Түүх судлаач, эрдэмтэн, зохиолч биш ээ. Үзэг мохсож, цаасан дээр мөрөө гаргаж яваа нэгэн. Миний бодоход дал, наяад насны дөрөөн дээр хөлөө өргөж яваа өвгөд, хөгшид Ленин багш гээд дуулж явснаас биш Чингисийнхээ төрж өссөн Хан-Хэнтий Дадал сумын Дэлүүн Болдогийн хаяа тэрлэж Баян-Дадал суманд төрсөн миний өчүүхэн бор толгойд Тэмүүжин гэдэг нэр орж байсан ч гарах хаалгаа олохгүй “Цоожтой” цонхны цаана түгжээтэй байжээ. Миний А үсэг заалгасан цагаас ЗХУ-ыг үндэслэн байгуулагч Владимир Ильич Ленинийг манайхан төдийгүй бараг дэлхий даяар ярьж магтдаг байж. Хувь заяа, хөдөлмөр бүтээлээр улс төрд тодрон гарсан Карл Маркс, Фрийдрих Энгельс, Ленин гээд заадаг, бичүүлдэг ч байлаа.

Тэр үед бид 1162 онд тунгалаг уст Онон их мөрнийхөө Дэлүүн Болдогт төрж Дундад зууны үеийн монголчуудынхаа сэргэн мандалтын үндэс суурийг тавьж, монгол туургатныг, нэгэн өрх гэр дээврийн доор нэгтгэж 1206 онд Их Монгол Улсыг байгуулж хаанд өргөмжлөгдсөн Чингисээ магтан дуулах байтугай ярьж, бичиж чаддаг байсан бил үү. 1990-ээд оноос Монголд ардчилал мандаж. Дэлхийд дийлдэж дарагдаагүй Чингис хааныг маань Америкийн Вашингтон Пост сонин мянганы хүнээр 1995 онд тодруулснаас хойш дэлхий даяар Монгол! Монгол! Чингисийн Монгол гэх болсон билээ. Биднийг гарах гарцаа олохгүй мунгинаж байхад Францын түүхэн домогт хаан Наполеон Бонапартын амьдрал, тэмцлийн талаар 200000 гаруй ном, нийтлэл, судалгаа шинжилгээний уран бүтээл, зохиолууд гарсан гэж эрдэмтэн судлаачид тоймлон гаргасан байдаг. Наполеон 1804 онд Францын хаан болсон. Европыг нэгтгэж, нэг улс болгох зорилт тавьж, Москваг шатааж 1812 онд 600000 цэрэгтэйгээ Оросыг эзэлж авахаар дайтаж ялагдсаныг түүх мэднэ. Тэгвэл Тэмүүжин 28 настайдаа Хамаг Монгол Улсын хаан болж, мөнх тэнгэр төгс соёрхсон Хамаг Монголоо бүтэн болгов би гэж тангараг өргөн андгайлсан. Түүнд 1206 онд “Чингис хаан” гэсэн алдар цол олгосон түүх бий. Гэтэл 13 дугаар зууны Чингисийн монголчууд Ази, Европыг булаан эзэлж, галдан шатааж байсан гээд гадаадынхан төдийгүй манай түүхийн “Түүхий” сэтэртнүүд, Чингисээ муулж байсныг мэдэх мэргэд манайханд бас байгаа. “Өстөн өрвөлзөөгүй бол өөрөө дайрахгүй” гэсэн тангараг Тэмүүжинд байсан. Тийм ээ! түүхийн цаг хугацаа хатуухан хуультай.

Түүх түүхийрдэггүй нь үнэн. Чингис хааны нүүдэлчин монголчуудын тэнгэр үзэл, Их Монгол Улсыг үүсгэн байгуулсан тэр цаг үеэс эхэлсэн гэдэг. Тэнгэр бол өргөн уудам, хязгааргүй, бүх газар нутгийг бүрхдэг. Тиймээс ч Монголын хаад тэнгэрийн доорх бүхнийг нэгтгэх гэсэн тэнгэр үзэл гадаад бодлого явуулж байжээ гэж эрдэмтэд үздэг байна. Түүгээр ч зогсохгүй одоогийн даяарчлал бол тэнгэрчлэх үзлийн эх үүсвэр гэж хэлсэн эрдэмтний үгийг сонсож явлаа. Даяарчлалыг дэлхийчлэл гэнэ.

Чингис хаан даяар Монголынхоо төлөө “Алд бие минь алжаавал алжаатугай ахуй төр минь бүү алдартугай” гэж андгайлж явсан Хамаг Монголын хаан байжээ. “Дэлхийн түүх-хөх чонын орон” гэдэг номын VII ботид Чингис хаантай эн зэрэгцэх баатар дэлхийд огт гараагүй гэж бичжээ. Английн эрдэмтэн У.Саудерс “Монгол орон-Чингис хааны орон гэдэг үхэшгүй мөнх алдрыг авсан юм” гэжээ. Нууц товчоонд Хан Хэнтий Бурхан Халдуны нэр 27 удаа гарсан байдаг.

Тэмүүжин Чингисийн үүсгэн байгуулсан Их Монгол Улсын үр сад бид, дэлхийн хөгжилтэй уралдаж, ирээдүйгээ цогцлоон бүтээж урагшилсаар байна. Эзэн Богд Чингис хааныхаа мэндэлсэн өвлийн тэргүүн сарын шинийн нэгнийг Монгол түмний бахархлын өдөр болгон тэмдэглэдэг сайхан уламжлалтай боллоо. Бидний бахархал бол өвөг их дээдсийн маань үлдээж өвлүүлсэн, өвөрмөц сонин, түүх соёл билээ. Өнөөдрийн ололт амжилтаа цэгнэн дүгнэж, маргааш, ирээдүйгээ хол харж шинждэг өдөр бидний бахархал. Төр засгаас 2013 оны арваннэгдүгээр сарын 4-ний өдөр эхлэн Бурхан Халдуныг бахархалт хайрхан болгож өргөмжилсөн билээ.

Монгол түүхийн тулгуур бичиг “Нууц товчоо”-нд олонтаа гардаг Чингис хааны язгуур дээд тэнгэрээс заяат төрсөн Хан Хэнтийн Бурхан Халдун хайрхан Монгол түмний бахархалт хайрхан мөнөөс мөн.

Хоёр. Бодох цаг

… Өнөөдөр дэлхий нийтээрээ Чингисийн байгуулсан Монголыг харж, сонжиж, 2016 онд Монгол Улсын Нийслэл Улаанбаатар хотод болох АСЕМ-ийн уулзалтыг сонирхож байна. Дэлхийн 193 улс орны 156 нь ардчилсан тогтолцоотой гэдэг. Ази тивийн ардчиллын анхны алтан хараацай Монгол Улс Ардчилсан замаар 25 жил замналаа. Мэдээж АСЕМ-ийн уулзалтыг сайн зохион байгуулбал Чингисийн Монголын нэр хүнд дэлхийн тавцанд өсөн бэхжиж, олон улсын хэмжээнд өндөр үнэлэгдэнэ. Энэ бол Монгол Улсын гурван сая иргэн бүрийн бахархал, анхаарах асуудал. Бодох цаг. Иргэн баян бол улс баян гэдэг. Нэр төрийн асуудал.

Чингисийн Монгол гэж дуулж сонссоноос биш нүдээр үзэж хараагүй, холын хүмүүс ирж мэдэх нь. Тэнгэрээс заяат төрсөн, тэр гайхамшигт их хаан Тэмүүжин Чингисийн тань төрсөн газар, тоонот нутаг Дэлүүн Болдогийг үзье гэвэл яах болж байна. Улаанбаатараас 700-гаад км-ын алсад байгаа Хэнтий аймгийн Дадал сум, Дэлүүн Болдогт ойрхон гэж үү. Хан Хэнтийн Бурхан Халдуны салбар их уулс Онон мөрний хойморт байгаа тэр гайхамшигт ариун дагшин газарт машин унаагаар очно гэвэл унтаж өнжөөд, ундуй, сундуй үзээд ирмээр газар нутаг биш ээ. Энэ цагийн удирдлагууд АСЕМ-ийн уулзалтыг зохион байгуулах комиссынхон эрх биш анхаарна гэдэгт итгэнэм.

1990 оны дөрөвдүгээр сарын 27-нд Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж Монголын Ардчилсан Холбооны ерөнхий зохицуулах зөвлөлийн гишүүн байхдаа “Монголчууд ардчиллаа дэмжиж, Азийн ардчиллын загварыг эхлүүлж, ардчилалд эргэлт буцалтгүй орсныг дэлхий дахинд баталлаа” хэмээн Чингисийн талбайгаас мэдэгдэж байсан нь сонин хэвлэлүүдэд мөнхрөн үлджээ. Энэ бол Тэмүүжин Чингисийнхээ төрсөн өдрөөр тэмдэглэдэг монгол түмний бахархал. Бахархах зүйлээр дүүрэн он жилүүд уралдан одож, угтан тосох сайн сайхан ирээдүй ирж байна.

Гурав. Шинэ он айсуй

Дэлхийн бүх хүнд нас нэмж бэлэг гардуулахаар шинэ он, шинэ жил айсуй.

Холын зорилго, бодлогогүй явбал хормойн доор зовлон хуримтлагдана гэж өвгөд захижээ. 2016 он! Хазаараа даран хурдлах хүлэг морь шиг “дөхөөд” довтлоод ирлээ. Өнгөрүүлснээ эргэн харж дүгнэлт хийх цаг тулаад ирлээ. Архивт орох 2015 оны ажил амжилт бүтээлээр маруухан байсан болохоор шуугиан, дуулиан, ихтэй болжээ. Үүнд бүх монголчууд дүгнэлт хийж 2016 оноо баяр баясгалангаар дүүрэн угтах цаг ирлээ. Их эзэн Чингисийнхээ нэр барьж “Чингис бонд” гээчийг босгож Шинэчлэлийн Засгийн газар унах нүхээ өөрсдөө ухсанаа ухаарах цаг. Энэ нь дээрээ суудлаа олохгүй бол доороо гүйдлээ олохгүй гэгчийн жишээ болсон юм. Ногоон доллар хаданд гарч, ноолууртай ямаанд гүйцэгдэхгүйгээр жилийж одсон гээд яриад бичээд байвал үг олдож, үхэр холдох бололтой. Цэг хатгаж жолоогоо татъя.

Хүнийг амьдралд сургадаг агуу их “ачтан” гэж аав, ээжид сургажээ. Ажилтай хүн баян, ажилтай хүнд цаг минут бүхэн үнэтэй. Урган төрж байгаа залуучууддаа залхуурлыг хая гэж уриалъя. Оюутан сурагчдадаа ихийг унш гэж уриалъя! Оюуны залхуурал бол уураг тархийг “тураадаг” ухаан бодлын дайсан гэж мэргэдийн хэлсэн үг байдаг. Карл Маркс “Хөдөлмөр хүнийг бий болгосон” гэж тунхагласныг сана. 2016 он сонгуулийн жил, иргэн бүхний бодох цаг, сонгуулийн дүрэм худлыг өөрчилнө, өөрчлөхгүй гээд мэтгэлцэх юм. Ардчиллын далавчин доор эхлүүлсэн чөлөөт сонголт маань чөдөр, тушаанд хүлэгдчих вий. Анхаарцгаая.

Ирээдүй өнөөдрөөс эхэлдэг. Маргаашаа танья гэвэл өнөөдрөө сайн шинжихтүн гэж эрдэмтэн зохиолч Лодонгийн Түдэв “Дал” сониноороо дамжуулан зөвлөсөөр байна. Маргааш 2016 он гарч шинэ жил ирэх нь гэж бодоцгооё. Өчигдрийг мартаж болохгүй. Яагаад гэвэл тэр маргаашийн багш гэдгийг сайд, дарга, цэрэг, сурагч цөмөөрөө анхаарцгаая.

Дашболхойн Дамбадаржаа

(Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн, сэтгүүлч, яруу найрагч)

Монгол Улсын дархан аварга Х.Баянмөнхийн нэрэм­жит барилдаан өнгөр­сөн бямба гаригт болсон. Тус барилдаанд Увс аймгийн Давст сумын харьяат бөх Монгол Улсын арслан Пүрэвийн Бүрэнтөгс түрүүлсэн юм. Тэрбээр хавдрын эсрэг аянд нэгдэж түрүү бөхийн бай шагналд авсан таван сая төгрөгөө өнөөдөр Хав­дар судлалын үндэсний төвд гардуулан өгөх юм. Ингээд П.Бүрэнтөгс арслантай ярилцлаа.

–Юуны өмнө танд баяр хүргэе. Х.Баянмөнх аваргын нэрэмжит барилдаанд түрүүлж, шагналын мөн­гөө хавдрын эсрэг аянд зориулна гэлээ. Сүүлийн үед бөхийн ертөн­цөд сонсогдож бай­гаа­гүй маш сайхан мэдээ байна…

-Монголын ард түмэнд энэ өдрийн мэнд хүргэе. “Увс нуур” бөхийн гал 90 жилийнхээ ойн хүрээнд “Монгол бөхийн баяр” гэж өргөн дэлгэр сайхан баяр хийсэн. Үүний хүрээнд өвгөн аваргынхаа хүндэтгэлийн барил­дааныг амжилттай сайхан зохион байгууллаа. Өөрийн зүгээс барилдааны бай шагналаа нийгэмд тулгамдаад байгаа гол асуудлын нэг хавдрын эсрэг үйл ажиллагаанд зориулж байна. Монголчуудыг түгшээж буй асуудлын нэг нь хавдар болчихлоо. Миний ойрын хүрээнд ч их байна. Сэтгэл их эмзэглэж явдаг. Тэр үүднээс нэгдье гэж бодсон юм.

–Хэр хэмжээний мөнгө гардуулж байна?

-Түрүү бөхийн байгаа тэр чигт нь бэлэглэж байна. Заалны барилдааны түрүү бөхийн бай янз янз л байдаг юм даа. Би нийг­мийн чиглэлийн ажлаас хойш сууя гэж боддоггүй. Аль болох оролцохыг хичээж, дэмжиж явдаг юм. Нэг ч гэсэн хүн хавдраас салж, Монголын минь ирээдүй гэрэлтэй байх болтугай.

–Бөхчүүд улсын болоод аливаа барилдаанд түрүү­лээд том жийп машин, байр авдаг. Харин та байгаа хандив­ласан анхны хүн боллоо. Бусад бөхчүүд ч үлгэр дуурайл авч цаашдаа ийм жишээ олон гарна байх?

-Ийм жишиг тогтвол сайн байлгүй яахав. Монголчууд бид бие биедээ тустай дэмтэй явбал сайхан л байна.Бид өөрсдөө л нэгнийгээ дэмжиж, туслах хэрэгтэй шүү дээ.

–Нэгэнт уулзсаных хоёулаа бөхийн яриа руу оръё. Энэ жил таны бэлтгэл их сайн байна гэж хүмүүс ярилцаж байна. Таны хувьд улсын баяр наадамд залуу арслан Э.Оюунболдыг давах боломж байсан уу?

-Улсын баяр наадамд хэн илүү бэлтгэл сургуулилттай, од хийморьтой нь сайн барилдаж, үзүүр түрүү авдаг. Тэр хүний наадам бол­дог. Залуу арслан надаас илүү хийморьтой, илүү бэлтгэл сайтай байсан учраас наадмын түрүү авсан байх аа. Тийм ч учраас сайхан барилдаж арслан болсон. Миний хувьд өөрийнхөө бодож хүсч явсан хэмжээндээ барилдаж чадаагүй ч байгаа хэмжээгээ мэдэж авсан гэж бодож байна. Цаашид илүү сайн хичээж барилдах, бэлтгэл сургуулилтаа сайн хийх ёстой юм байна гэдгийг мэдэж авсан.

–Ялангуяа та наймын даваанд наад­мын түрүү авах найдлага төрүүлж байсан Улсын заан Ч.Санжаадамбыг хаясан шүү дээ. Тэр их сонирхолтой барилдаан болсон доо?

-Бас л өөрийн онцлогтой сайхан барилдаан болсон л доо. Энэ цаг үеийн шилдэг сайхан зааныг амлаж аваад сайхан барилдлаа. Бид чинь энэ цаг үеийн бөхийн түүхийг бичилцэж байгаа хүмүүсийн нэг гэж боддог. Тэр утгаараа сайхан байсан.

–Та улсын цол авснаасаа хойш ард түмнийхээ хүлээж байсан шиг сайн барилдаан үзүүлж чадахгүй байсан. Ер нь аймгийн цолноос улсын цолонд хүрэх сэтгэл зүйн хувьд ямар байдаг вэ?

-Монгол бөхөд эрэмбэ дэс дараа гэж нэг сайхан юм бий. Тухайн үедээ аймгийн цолтой бөхчүүдээс 100 гараад зогсч байсан. Ер нь улсын цолд хүрэхийг зорьж л байсан. Тэгтэл шууд улсын том цол авчихсан. Тэр том бөхчүүдийн дээр гараад зогсчихоор байр сууриндаа дасан зохицох асуудал гарч ирдэг юм билээ. Хэтэрхий том бөхчүүдтэй эн зэрэгцээд ирэхээр биеэ барьж байсан. Хоёрдугаарт тамирчин хүнд бэртэл гэмтэл гэж нэг асуудал гарч ирдэг. Намайг ч гэсэн дайраад гарсан. Энэ бас бага зэрэг нөлөөлсөн байх.

–Ямар бэртэл авсан бэ?

-Бага зэргийн бэртлүүд авсан. Одоо харин бэлтгэл сайхан жигдэрч байна.Бэртэл гэмтэл холуур байна.

–Дараа дараагийн барил­даанд тань биеэ барих тэр мэдрэмж, сэтгэл зүй нөлөөлсөн биз?

-Тэгэлгүй яахав. Хамгийн том асуудал чинь тэр байхгүй юу.

–Монгол Улсын арслан цол авсан тэр жилийн барилдаанаа эргэн нэг дурсахгүй юу. 2012 оны наадам байх аа?

-Яахав тэр жил ерөнхийдөө өөрийгөө гайгүй том цолд хүрчих байх гэж бодож байсан. Гэхдээ түрүүлнэ гэж бодоогүй. Харин заан бол болчих байх гэсэн итгэлтэй байсан. Тэр жилийн бэлтгэл сургуулилт ч сайн байсан. Манай “Увс нуур” бөхийн гал гэж сайхан хамт олон байна. Төрийн наадмын олон түрүү бөх нэг дор цуглаж, нэг сэтгэлээр нэг зүгт зорин сайхан бэлтгэл хийдэг. Энэ бас нөлөөлсөн дөө.

–Улсын гарьд Д.Рагчаатай үзүүр түрүү булаалдаж байсан. Завханы М.Баяр­жавхлан гээд олон сайн бөхийг давж улсын цолонд хүрч байсан шүү дээ…

-Тэр үед чинь Г.Өсөх­баяр аварга, О.Балжин­ням аварга, С.Мөнхбат аварга, арслан цолтой байсан манай Г.Эрхэмбаяр аварга нар барилдсан. Ер нь тэгээд жил болгон барилддаг улсын баяр наадмын том цолтой бөхчүүд барилдаж байсан л даа. Дөрөвийн даваанд нутгийн аварга С.Мөнхбаттай сайхан барилдаж, тавын даваанд Булган аймгийн харьяат Монгол Улсын заан М.Өсөхбаярыг даваад улсын цолны босго алхаж байсан. Цаашлаад Булган аймгийн харьяат улсын начин Э.Энхбаттай тунаж харцага болж, зааны даваанд Монгол Улсын гарьд М.Баяржавхлан заан намайг амалж авсан. Гарьдын даваанд энэ цаг үеийн бөхийн түүхийг бичилцэж яваа Г.Эрхэмбаяр аваргатайгаа тунаж гарьд болсон. Тэгээд л есийн даваанд хүндэлж явдаг бөхчүүдийн нэг Д.Рагчаа гарьдтай барилдаж түрүү авсан даа. Би Д.Рагчаа гарь­даас 12 насаар дүү шүү дээ.

–Түрүүлсний дараахь сэтгэгдэл ямар байв. Хэр баярлаж хөөрсөн бэ. Тухайн үед цэнгэлдэх дүүрэн хүмүүс бүгд уухайлж, орилолдож бай­хад та харин ч их тайван байх шиг санагдсан?

-Барилдаж байх хугацаан­даа барилдаанаа л ахиулахыг бодож анхаарлаа төвлөрүүлнэ л дээ. Тамирчин хүний сэтгэл зүй. Яг түрүүлсний дараа шоконд орчихсон доо. Хүмүүсийн баярлаж байгаа, хөөрч байгаа байдал, тэр хүмүүсийн уур амьсгал гээд л. Монголчууд чинь бөхөө дээдэлж, хүндэлдэг ард түмэн. Урьд нь тийм юм үзэж байгаагүй болохоор бага зэрэг шоконд орсон доо.

–Увс аймгийн бөхийн багш Ш.Бат-Очир багш тань тэр барилдааны дараа манай сонинд уйлж байгаад ярилцлага өгч байсан. Харин таны хувьд сэтгэлийн хөөрөл их багатай хүн юм шиг?

-Би ер нь их тайван хүн ш дээ. Тайван байхыг өөрөө ч гэсэн их хичээдэг. Манай багш надаас гадна сайхан сайхан цолтой бөхчүүдийг төрүүлж байна даа. Увс аймгаас гарч байгаа ихэнх залуус багшийн гарыг дамждаг. Намайг анх бөхийн замд оруулсан хүн гэж хэлж болно. Багш гэхээр хүнийг бэлтгэл хийлгэдэг, мэх заадаг хүн гэж ойлгодог. Гэхдээ манай багш хүнд амьдрах ухааныг сайн ойлгуулж өгдөг. Өөрөө бас тийм чадсан амьдралтай хүн биш шүү дээ, сургуулийн биеийн тамирын багш гэдэг чинь. Шуудай, шуудайгаар нь боов хийж тавиад л, бид нар тэрийг нь бэлтгэлээ тарж очоод идчихнэ. Гэрт нь бөөндөө очиж цуглаж сууна, ярилцана. Ер нь дандаа хүний IQ хөгжүүлсэн юм хэлж, ярьдаг хүн л дээ. Намайг ийм амжилт гаргахад их нөлөөлсөн гэж боддог юм. Ш.Бат-Очир багшийн шавь нараас улсын харцага У.Бат-Орших тэр хүний гар дээрээс гарсан. Сая начин болсон Энхбаяр байна. Бид нар нэг багшийн шавийн хувьд багшдаа баярласнаа илэрхийлж бөхийн дэвжээтэй болгож байгаа. Үүнийг энэ дашрамд хэлэхэд таатай байна. Удахгүй очиж гардуулж өгнө. Багшийгаа цаашид улам олон сайн шавь төрүүлнэ гэж найддаг шүү.

–Бөхийн дэвжээнд хөлөө олоход тусалсан бусад сайхан багш нарынхаа талаар энд бас дурдахгүй юу?

-Тэгэлгүй яахав. Би 2007 онд арван жилээ төгсөөд Батлан хамгаалахын их сур­гуульд эрх зүйч мэргэжлээр сурч байсан. Хоёр сар хэртэй сураад сургуулиа хаяж, А.Сүхбат аваргын “Олимп” сургуульд орж бөхөөр тууштай явах зориг гаргасан гэх юм уу даа. А.Сүхбат аваргынхаа шавь болж хоёр жил гаруй явсан. Тэр хүнээс авсан юм их бий. Дараа нь “Увс нуур” гал дээрээ нэгдэж О.Балжинням багштайгаа хоёр, гурван жил бэлтгэл хийсэн. Төрийн наадамд түрүүлэхэд хүргэсэн хүн маань. Одоо улсын гарьд Б.Гантогтох, улсын арслан Б.Ганбат багш нар маань хичээллээд явж байна. Мөн Монгол Улсын гавьяат тамирчин Г.Жамсран багш маань жил гаруй багшил­сан. Д.Бумбаяр багш байна. Манай аймгийн том цолтой бөхчүүд бүгдээрээ л бид бүхэнд мэдэж сурсан юмаа харамгүй зааж сургадаг даа.

–Увс аймгийн Давст сумаас Мядагийн Мөнгөн арслан гэж алдартай бөх төрж байсан. Тэр хүнээс хойш улсын цолтой бөх танаас өөр төрөөгүй байх аа?

-Увс аймгийн Давст сум өвөрмөц нутаг гэж хэлж болно. Бөх их цөөтэй. Ерөнхийдөө хоёр арслантай сум. Аймгийн цолтой бөх ч ер нь их цөөхөн. М.Мөнгөн багштай их ойр дотно холбоотой байдаг. Байнга зааж зөвлөдөг.

–Танай аав, ээжийн удамд барилддаг, бөхийн цолтой хүн байгаа юу?

-Энэ үедээ барилдаж байсан хүн ер нь байхгүй. Манай аав бие хаа томтой, жирийн сайхан малчин хүн байдаг. 1992 онд Улсын аварга малчин болж байсан.

–Гэр бүлээ танил­цуулаач?

-Гэргий, хоёр хүүхдийнхээ хамт амьдарч байна. Манай гэргийг Ч.Номин-Эрдэнэ гэдэг. Хэнтий аймгийн дархан сумын харьяат. Анх Батлан хамгаалахын их сургуульд ороод танилцаж, ханилсан.

–Энэ намрын барил­даа­нуудад таныг тогтмол оролцож, амжилттай барил­даж байгаад хүмүүс их ам сайтай байх юм?

-Бөх хүн, тамирчин хүний хийх ажил чинь л энэ шүү дээ. Ажилчин хүн ажлаа тасалж болдоггүйтэй адил би ч гэсэн барилдаанаа таслахгүй, илүү чамбайруулж барилдахыг боддог. Би хүсэл зорилгодоо хараахан хүрч чадаагүй байна. Тийшээ л зорьж явна даа.

–Танд ирэх жилийн наадамд түрүүлэх итгэл хэр байна?

-Тухайн наадамд түрүүлнэ гэдэг чинь бэлтгэл сургуу­лилт, тэр өдрийн од, аз хиймориос шалтгаалдаг. Тэрэнд хүрэхийн төлөө л бэлтгэл сургуулилт хийж байгаа.

–Мөн сүүлийн жилүүдэд сайн барилдаж байгаа Э.Оюунболд, Ч.Санжаа­дамба, Б.Гончигдамба, Ц.Содномдорж гээд залуу бөхчүүдээс та хэнийг нь ирэх жилийн наадамд илүү сайн амжилт үзүүлнэ гэж үзэж байна вэ?

-Яг хэнийг нь гэж хэлэх их хэцүү. Монгол бөх өнөөдөр мэргэжлийн түвшинд хөгжчихсөн. Сард л гэхэд дөрвөөс таван барилдаан болдог. Долоо хоног болгон л барилдаан болж байна. Бөхчүүд байнгын бэлтгэл сургуулилтад хамрагдаад нарийн бэлтгэлтэй болчихсон. Ийм үед тэр түрүүлнэ, энэ түрүүлнэ гэж хэлэхэд арай л эрт болов уу. Илүү хөдөлмөрлөсөн, сүлд хийморь нь дээшээ байгаа нэг нь л түрүүлэх байх даа. Хүний буян заяа гэж нэг юм байх байлгүй дээ.

Тамирчин хүмүүс гэдэг чинь бөхөд хайртай ард түмэн, олныхоо тус дэмээр л явдаг. Байнгын ажил хийгээд байж чадахгүй. Өдрийн хоёр бэлтгэл хийнэ. Миний хувьд 2009 оноос “ТЭЦ-4” компанид харьяалагдаад явж байгаа. Мөн “Гацуурт” групп, зэвсэгт хүчний 350 дугаар ангийн харьяа, “Увс нуур” бөхийн дэвжээнд харьяалагддаг. Эдгээр байгууллага хамт олон, дэмжиж тусалдаг хүмүүстээ баярлалаа. Мөн нутгийн ах, УИХ-ын гишүүн Ч.Хүрэлбаатар ахдаа чин сэтгэлээсээ дэмжиж тусалж, сэтгэлийн үгээ хэлдэгт нь баярлаж явдаг юм. Нийт Монголын ард түмэн, Увс нутгийнхаа зон олны итгэлийг алдахгүй илүү сайн барилдахыг хичээнэ.

Түрүүч нь “Өдрийн сонин”-ы №272 (5224) дугаарт

-20 гаруй тэмээ үл мэдэгдэх өвчнөөр өвчлөөд сар болох гэж байхад мэргэжлийн байгууллагуудын шинжилгээний хариу гараагүй л байна-

Өмнөговь аймгийн”Ханбогд сумын Номгон багийн малчдын тэмээнд туссан үл мэдэгдэх өвчин үхэрт халдаж эхэлсэн. Номгон багийн малчин Л.Отгондүү, А.Буд, Б.Өлзийбүрэн нарын 20 гаруй ингэ салганаж, амнаас нь сэвс, хөөс сахардаг үл мэдэгдэх өвчнөөр өвчилж, өчигдрийн байдлаар 13 тэмээ үхэж, арав гаруй нь өнөө маргаашгүй болоод байна.

Өмнөговь аймгийн Мал эмнэлгийн газар, Мэргэжлийн хяналтынхан болон Ханбогд сумын Засаг даргын Тамгын газар, малын эмч нар тэмээний өвчин гараад байгаа хот айлд өвчин гарсны дараахан очсон байдаг. Тэгсэн мөртлөө өвчин гарсан газарт ямар нэгэн хорио цээрийн дэглэм тогтоож хамгаалалтад авалгүй явж одсон нь өнөөдөр ч хэвээр байна. Хууль журмандаа үл мэдэгдэх шалтгаанаар мал олноор үхэж үрэгдсэн тохиолдолд хамгийн эхний ээлжинд хорио цээрийн дэглэм тогтоодог байна. Өвчний голомт бүхий газраас хүн болон мал гаргахгүй, гаднаас хүн оруулахгүй байлгаж хорих ёстой гэнэ. Гэтэл тийм арга хэмжээ огт авалгүй өдийг хүрчээ. Үүнээс гадна өнөөдрийг хүртэл халдварт өвчин мөн үү, эсвэл өөр зүйлээс болж тэмээ үхээд байна уу гэдгийг мэргэжлийн байгууллагынхан эцэслэн тогтоогоогүй байна.

Бид тэмээнд туссан үл мэдэгдэх өвчин үхэрт халдаад байхад нь очиж таарсан юм. Малчин Л.Отгондүүгийн тэмээн сүрэг ус ууж, өвс идэж чадахгүй, урд хоёр хөл нь явж чадахгүй татаж, бүх бие нь нэлэнхүйдээ салганан хамар амнаас нь сэвс, шүлс их хэмжээгээр гоожно. Энэ шинж тэмдэг хэд хэдэн үхэрт нь илэрчээ. Тэмээг хамгийн тэсвэр тэвчээртэй амьтан гэдэг. Дэлхийд тэмээ шиг 60 хоног хоол тэжээлгүй, 40 хоног ус уулгүй амьд байж чаддаг амьтан тун ховор гэж ярьдаг. Энэ ч утгаараа өвчилсөн ингэнүүд хэд хоног зовж, тарчилсны эцэст үхэж байхад халдвар авсан үхэр маш богино хугацаанд үхэж байлаа. “Халдварт өвчин биш бололтой. Өөр малд халдварлахгүй байх шиг байна” гэж итгэж найдаж байсан малчид хэцүү байдалд орж, яах учраа олохгүй сандралдаж байна лээ. Цасан шуурга, хүйтэн бороог үл ажран жилийн дөрвөн улиралд нэг ч хоног хараа салгалгүй малаа өсгөж үржүүлэх гэж үйлээ үзэж байгаа малчид халуун намраар хот нь харлаж байгаад үнэндээ аргаа барж байв. Тэд нүдэндээ нулимстай “Монголд төр засаг байгаад ч нэмэр алга. Жирийн малчин биднийг тоох газар алга бололтой. Та нарын мал халдварт өвчин тусаад үхнэ үү, яана бидэнд хамаагүй гэж гэсэн шиг л байна. Үнэндээ хамаагүй л дээ. Гэсэн ч бид эмч, удирдлагуудыг харахаас өөр аргагүй нөхцөл байдалтай байгааг та нар харж байгаа биз дээ. Өөрсдөө яаж ч хичээж, арчилж, залбираад болохгүй байна. Дуудлагаар ирэх шатахууны мөнгө байхгүй мал эмнэлгийн газар байгаад яах юм бэ. “Шатахууны мөнгийг нь эндээс өгнө. Хүрээд ирэх боломж байна уу” гэхээр шинжилгээний хариу гартал хүлээнэ гэж хариулаад өрөөндөө суугаад байна. Бүр аргаа бараад Монголын нэр алдартай бөө, лам болгон дээр очлоо. Арга чарга бүгдийг нь хэрэглэж байна гээд баахан мөнгө биднээс авсан. Тус нэмэр болж байгаа зүйл алга байна” хэмээн ярьж байна лээ.

Үхэр халдварт өвчин тусаад үхэж байгаа гэдгийг сумын малчын эмчид дуулгав. Сумын малын эмч аймаг руу, аймгаас улсын Мал эмнэлэг рүү хэл хүргэх бололтой. Ямар ч байсан иргэн хүнийхээ үүргийг биелүүлж тэмээний өвчин малд халдварлаад байгааг анхан шатны байгууллагад мэдэгдлээ.

Үл мэдэгдэхөвчин тэмээ, үхрийн мэдрэлд нөлөөлсний улмаас үхэж байгаа нь үнэн

Баянсагалбар хоршооны эмч н.Бадамхандаас тэмээ, үхэрт илрээд байгаа өвчний талаар цөөн асуултад хариулт авлаа.

–Тэмээ, үхэрт илрээд байгаа үл мэдэгдэх өвчний илэрч байгаа шинж тэмдгийг тодруулахгүй юу?

-Тэмээ халдварт өвчин тусах эрсдэл маш бага байдаг. Ханбогд суманд малын эмч болж томилогдож ирснээс хойш тэмээ халдварт өвчин тусч байсан тохиолдол гарч байгаагүй. Айлын нэг тэмээ халдваргүй өвчин тусаад үхэж байсан. Бид малчин Л.Отгондүүгийн тэмээ үхээд байна гэсэн мэдээлэл аваад сумын төвөөс гарсан. Илэрч байгаа шинж тэмдэг нь тэмээний төв мэдрэлд нөлөөлөөд байна гэж хэлж болно. Хөл нь татаж, бие нь салганах зэрэг нь төв мэдрэлийн системд нөлөөлсөн үед илэрдэг шинж тэмдгүүд.

–Та тэмээ, үхэрт илрээд байгаа үл мэдэгдэх өвчинг халдвартай байх гэж таамаглаж байна уу?

-Шинжилгээний хариу гараагүй байхад халдвартай юу, халдваргүй юү гэдгийг хэлж болохгүй. Ямар ч байсан нэг зэлний 20 гаруй ингэ өвчилсөн. Тэгсэн мөртлөө өвчин гарах үед гэрийн гадаа уяатай байсан хоёр ат, эхийгээ хөхөж байгаа ботгонд өвчин илрэхгүй байгаа. Тэгэхээр халдварт өвчин биш ч юм шиг. Үхэрт ингэнүүдэд илэрсэн өвчний шинж тэмдэг илэрч байгаагаас хараад байхад халдварт өвчин байж магадгүй юм. Гэхдээ эцсийн байдлаар шинжилгээний хариунаас бүх зүйл тодорхой болно.

–Говьд өнөө жилхур бороо элбэг байсан гэсэн. Өвс их ургасан жил хортой өвс их ургадаг. Энэ хавиар ургадаг юм биш байгаа?

-Энэ жил бороо олон удаа орж өвс их сайхан гарсан нь үнэн. Гэхдээ говьд хэдхэн төрлийн өвс ургамал ургадаг. Нутгийн малчдад өөр төрлийн, өмнө нь огт үзэгдэж байгаагүй өвс ургамал ургасан зүйл ажиглагдаагүй гэсэн. Гэхдээ өвс ургамал, уснаас дээж авсан байна лээ гэв.

Ботулизм өвчний шинж тэмдэг

Тэмээ болон үхэрт илэрч байгаа үл мэдэгдэх өвчний шинж тэмдэг зэргээс харахад Монгол Улсад 60 гаруй жилийн өмнө гарч байсан ботулизм гэх өвчин байж магадгүй гэдгийг малын эмч нар болон малын халдварт өвчин судлаач эрдэмтэд хэлж байна лээ. Л.Отгондүү А.Буд, Б.Өлзийбүрэн нарын хотод гараад байгаа өвчин дээрх өвчний шинж тэмдэгтэй их төстэй байгаа юм. Ботулизм өвчин нь мал, амьтны хүүр, сэг зэм ялзрах ялангуяа задгай ус, гар худаг зэрэгт мал амьтан унаж үхсэн нөхцөлд буюу малын тэжээл ялзрах үед өвчин үүсгэгч үржин маш хүчтэй хор гаргадаг тул хортой ус, тэжээл ууж идсэн мал амьтанд тусдаг байна. Ингэснээр төв мэдрэлийн систем гэмтэж, залгиур хоолой хэл, доод эрүүний булчингууд саажиж, арьсны мэдрэх чадвар алдагдаж гэнэт үхэх буюу ус ууж, өвс тэжээл идэж чадахгүй хэвтсээр үхдэг. Өвчний оношийг ялзарсан, өмхийрсөн ус тэжээлийн байдал, шинж тэмдгийг нь харгалзан тогтоодог боловч үхсэн мал, амьтны ходоодноос 100-200 мл шингэн авч, лабораторид явуулан туршилтын амьтанд өгч хордох эсэхийг нь харгалзан тогтоодог гэнэ. Залгиур, хэл эрүү саажиж их биеийн булчин чангарал огцом чангарч, огцом сулардаг байна. Өвс, ус ургамал, шавьжинд хор нь агуулагдсан байдаг аж. Энэ өвчин нь адуу, үхэр, тэмээ зэрэг олон төрлийн амьтанд халдварлах боломжтой гэнэ. Хүнд хүртэл энэ өвчин халдварладаг гэнэ. Хүн ботулизм өвчний халдвар авсан тохиолдолд мэдрэлд нөлөөлж, бүх биеийн булчин хэт чангарч, суларч, залгиур эрхтэн гэмтэж амьсгалын зам хаагдаж, өндөр хэмтэй халуурч амь насаа алддаг байна.

Галбын ганган хүрэн тэмээн сүрэгт халдварт өвчин гарч тэр нь үхэрт халдаад байхад Ханбогд сумынхан мэдэж байгаа ч юм алга. Тэмээ, үхэрт халдварт өвчин гарсан нь тус аймгаас сонгогдсон УИХ-гишүүн болоод Хүнс, хөдөө аж ахуйн яамны мэргэжилтэн, сумын удирдлагуудад огт хамаагүй бололтой. Ханбогд сумын Засаг дарга Т.Буян-Өлзий тэргүүтэй сумын удирдлагууд Хүнс, хөдөө аж ахуйн яамны мэргэжилтнүүдтэй “Галбын говийн хүрэн тэмээг Геннесийн номонд бүртгүүлнэ” гээд л малчдыг “Тэмээ цуглуул. Том биетэй, өнгө зүс сайтай бүх тэмээгээ олж ир” гээд хэдэн өдөр Л.Отгондүүгийн гэрийг тойрч давхисан гэнэ. Хүнс, хөдөө аж ахуйн яамны мэргэжилтнүүдтэй хамт тэмээний хүндийн жин, өндөр, ноосны урт, тавхай зэргийг хэмжиж үзэх гэнэ. Галбын говийн хүрэн тэмээг үйлдвэрлэлд бүртгүүлэх ажил хийгдэж байгаа нь энэ аж. Үүний дараа Өмнөговь аймгаас сонгогдсон УИХ-ын гишүүн Д.Бат-Эрдэнэ Ханбогд суманд тэмээний баяр хийх юм байх.

Хэрэв ботулизм гэх өвчин мөн бол говь нутгийн бахархал болсон хүрэн тэмээ тэр чигтээ дуусч, бусад мал, Ханбогд сумын малчдад халдварлах аюул ойрхон байна.

Үргэлжлэл бий