Category: цаг-үе

“Ньюанс” хамтлагийн дуучин
М.Амарсанаатай ярилцлаа. Тэрбээр Буриадын поп дуучдын тоглолтыг зохион байгуулж
буй. Буриадын поп мюзик шоу концерт Бөхийн өргөөнд ирэх сарын 3–нд болох
юм.

-“Ньюанс”-ынхныг Буриадад
тоглолт хийхэд сайхан хүлээж авдаг гэдэг. Буриадын дуучдын тоглолтыг Монголд
хийхэд энэ нөлөөлсөн үү?

-Улаан-Үд, Эрхүү, Читад бид хэд
хэдэн тоглолт хийсэн. Гадагшаа тоглолт хийх хүнд. Гэхдээ угсаа гарал нэгтэй,
буриад монголчууд маань тусалж дэмждэг. Есдүгээр сарын сүүлээр залуус маань
“Монголд ийм тоглолт хиймээр байна. Хамтарч зохион байгуулж өгөөч ээ” гэсэн.
“Буриад поп старс” нэгдэл гэж байдаг. Эстрад поп дуучид нь нэгдэж, хамтарч уран
бүтээл хийдэг. Тэдэнтэй хамтарч дэмжиж ажиллахаар шийдсэн юм.

-Буриаддаа олны танил хүмүүс юм
шиг байна лээ?

-Манайд л нэг, хоёр дуучныг нь
мэддэг болохоос Буриад, Якут, Халимаг, Тувад нэр хүндтэй уран
бүтээлчид.Тодорхой хэмжээгээр олонд танигдсан, уран бүтээлээ хүргэсэн, Москва,
Красноярск, Новосибирск хотуудаар яваад тоглочихдог л юм билээ. Тэндээ
танигдсан. Харин манайд анх удаа Буриадын поп эстрадын дуучид тоглолтоо хийж
байгаа юм.

-Буриадууд монголчуудын
тоглолтыг халуун дулаан хүлээж авдаг юм байна, Өмнөд Монголчууд ч Монголын уран
бүтээлчдийг сонсох дуртай?

-Ер нь элгэмсүү. Сүүлийн үед
хил харилцаа нээгдээд нээлттэй болчихсон чинь эд маань хот дотроо дэлгүүр
хоршооны хаягаас авахуулаад монголоор бичдэг болсон байна лээ.

-Монголын уран бүтээлчдийг хэр
сайн мэддэг вэ, буриадууд?

-Манай гавьяат жүжигчин
П.Ганбат агснаас авахуулаад мэднэ дээ. Н.Мөнхзул маань Буриадын ардын жүжигчин
гэх эрхэм хүндтэй цолыг хүртсэн. Манай залуу дуучин Г.Ариунбаатар Улаан-Үдийн
театрын концертмейстр Дарима Линховенд шавь орж, бэлтгэл хийсний үр дүнд
П.Чайковскийн нэрэмжит дуурийн дуулаачдын олон улсын уралдаанд түрүүлсэн.

-Өөрөө буриадаар сайн ярьдаг
гэсэн байх аа?

-Ярина аа ярина. Би чинь буриад
юм чинь.

-Аав тань “Жаран хар” гэж
алдаршсан эрэгтэй найрал дуучдын нэг байсан гэдэг. Тэр олон эрчүүдийн хоолой
үнэхээр онцгой сэтгэгдэл төрүүлдэг?

– Г.Жанчив, Д.Дашням,
Ө.Баярмагнай ах бүгд л манайхаар орж гардаг, аавын найзууд. Тэдний дууг хамгийн
их сонсдог хүн би байлаа. Дорнодын хөгжимт драмын театрт өссөн. Манай аав
цэрэгт явж халагдаж ирээд, Цэргийн ансамбльд орсон анхны жаран харын нэг.
Д.Мөнхөө гэж хүн байв. Дараа нь Дорнодын театрын гоцлол дуучнаар олон жил
ажилласан даа, миний аав.

-Та хувьсгалаас өмнөхөн хил
давж орж ирсэн буриадуудын үр удам гэсэн. Оросын хувьсгалаас зугтаж орж ирсэн
гэдэг шалтгаанаар их хэлмэгдэлд өртсөн ард түмэн. Тэр гашуун түүх үр удамд нь
ул мөрөө үлдээсэн болов уу?

-Тэр үед хэцүү л байсан юм
билээ. Манай өвөө аав, ээжтэйгээ орж ирээд нутаг олдохгүй их нүүсэн юм билээ.
Дорнодын Цагаан-Овоогийнхон бол их нүүсэн гэдэг. Урагшаа Халх нөмрөгийн сав
газарт очиж нутагласан ч гэдэг. Сүхбаатарын Эрдэнэцагаан ч орж байсан. Нүүдлийн
маршрутыг нь гаргавал их хол явсан юм билээ. Хил татах үеэр хилийн наана цаана
ах дүү нар нь үлдэж. Тухайн үед өвөөгийн хоёр ахыг баривчлаад явсан, нэг нь
эргэж ирээгүй гэдэг. Бид юугаа мэдэх вэ. Хэлмэгдүүлэлт, баривчилгаа гэж ч
мэдэхгүй юм чинь. Ямар ч байсан “Миний хүү, чимээгүй байгаарай” л гэдэг байсан.
Манайхан дотор болдоггүй улсууд байж л дээ. Өвөө маань “Ийм хүмүүсийн нэрийг
дурдаж болохгүй” гэдэг. Одоо л угийн бичиг, хуучны юм сөхөөд харахаар манайхан
дотор цэрэг арми, Нармай монгол, Манж Го гэж байхад манай холын төрлийнхөн тэр
дунд бужигнаж л явсан байдаг. Манайхан их дууч хуурч, барилддаг, нааддаг, их
карталдаг (хөзөр тоглодог) барьдаг улсууд байсан гэдэг. Өвөө, эмээ дээрээ
өссөн. Өвөө маань тухайн үедээ цэргийн агт морьдыг хардаг. Бичиг үсэгтэй,
багшилдаг, нярав хийж байжээ.

-Аавын тань дуулдаг хуурддаг
авьяас өөрт чинь өвлөжээ?

-Дорнодын театрын хууччуул бол
Д.Мөнхөөгийн хүүхэд гээд намайг андахгүй дээ. Ямар л тоглолт болно бүгдийг нь
үздэг байлаа. Аав сайхан хоолойтой. Ардын жүжигчин А.Дашпэлжээ гуай хэлж байсан
юм. Орон нутгаас ирсэн дуулаачдын конкурс болдог байлаа. Тэрэн дээр Дорнодоос
нэг дуучин ирлээ гэхээр гайхдаг байсан. Д.Мөнхөөгийн хүү байсан юм байна.
Айхавтар баритон байв. Бас л сандаргадаг баритон байсан даа гэж ярьдаг. Дуучны
хувьд муу байгаагүй юм байна гэж дотроо боддог.

-Дуучин болно гэхээр аав тань
яаж хүлээж авав?

-Ерөөсөө дуучин болгох гэж
зүтгэсэн. 1982 онд Монголын анхны хүүхдийн язгуур урлагийн чуулга
байгуулагдсан. Хуучин “Тэмүүжин” театрыг үүсгэн байгуулалцсан Батсүх гэж багш
бий. Энэ багш санаачилж Солонго чуулга бий болсон. Дөч гаруй хүүхэдтэй
Улаанбаатарт ирж, МҮЭСТО-нд анхны уран бүтээлийн тоглолт хийж байлаа. Тэгэхэд
нэг сар “Найрамдал” зусланд амраагаад, тоглолт хийж, Сайд нарын зөвлөл,
Цэдэнбал Филотава тоглолтыг маань үзсэн. Талийгч Амбий надтай хамт чуулгад
байв. Аав маань урлагийн хүн болгох гэж их зүтгэсэн юм билээ. Гуравдугаар
ангидаа анх МҮЭСТО-ы том тайзан дээр гарсан.

-Анх буриад дуу дуулсан гэдэг
бил үү?

-Тийм. Телевизийн алтан санд
хадгалаатай байдаг. “Ёохор”, “Аав ээжийн ач” гэдэг хоёр дуу дуулсан.

-Баруун Монголын дуугаар
дагнадаг дуучид бий. Сонсоход сайхан л байдаг. Өөрөө буриад дууны цомог гаргах
бодол байдаг уу?

-Загасчны морь усгүй гэж.
“Ньюанс” хамтлагтаа санаа тавиад, хувийн уран бүтээл, сонирхол давамгайлахгүй л
дээ.

-Буриадад тоглохдоо бол хэдэн
буриад дуу дуулчихна биз?

– Дуулахын хувьд буриад ардын
дуу удаан хугацаагаар дуулаагүй болохоор хэцүү л юм билээ. Сая тоглохдоо ямар ч
байсан хэдэн дуу дуулсан. Хүмүүс сайхан л хүлээж авч байна лээ. Алсдаа дан
буриад ардын дуугаар уран бүтээлийн тоглолт хийж болох юм.

-Монгол үндэстэн дотроо
буриадууд бас элгэмсүү улсууд юм болов уу. Буриад дуучдын тоглолтыг Сэнгийн
Эрдэнэ сан ивээн тэтгэж байгаа юм байна?

-Тийм ээ, энэ тоглолтод Сэнгийн
Эрдэнэ сан дэмжлэг туслалцаа үзүүлж байгаа. Түүнчлэн Буриадын Соёлын сайд Тимур
Цыбеков дэмжлэг үзүүлж байгаа.

-Буриадууд хэр олуулаа вэ?

-Ер нь цөөхөн. Оросын Буриадууд
бол 500 мянга орчим л байгаа болов уу. Монголд байгаа нь 40-50 мянга байна уу,
үгүй юу. Яахав дээ, хуучин цагт анкет бүртгэлд заримдаа буриад, заримдаа халх
гээд явчихдаг байж.

-Харин өөрийн чинь ургийн овог
юу гэж байдаг вэ?

-Улаалзай хүбдүүд овогтой.
Улаалзай омгийн хүүхдүүд гэсэн үг. Домгоор бол Баргабаатар гурван хатантай
байсан. Их хатнаас нь Алунгоо эх төржээ. Чингис хааны нагац нар гэдэг. Үлдсэн
хоёр хатнаас зургаан хүүхэд төрсөн. Тэр хүүхдүүддээ бултад нь нэр өгсөн. Тэр
нэрс дунд Улаалзай гэж байдаг.

-Сонин юм байна. Энэ тоглолтод
ямар уран бүтээл дуулагдах вэ?

-Оросын буриадууд их эмоцитой
улсууд. Бүх дуунууд нь доргио. Ардын дуунуудаа поп чиглэлээр хийчихсэн.
Түүнчлэн их уянгалаг зөөлөн дуунууд ч бий. Манайхан “Тоонот нутаг” гээд дуулах
дуртай шүү дээ. Их аялгуулаг зөөлөн дуунуудтай учраас хүмүүст сайхан сэтгэгдэл
төрүүлэх байх. Дээр нь бас тоглолтын нэг сюрприз нь азтай хосыг “Байкал ривера”
жуулчны баазад амрах эрхийн бичгээр шагнах юм.

-Түрүүн аавын чинь тухай
асуусан. “Ньюанс”-ынхан бас ээжүүддээ зориулж тоглолт хийж байсан. Ээжийнхээ
тухай яриач?

– Манай ээж багш. Олон жил
Дорнодын нэгдүгээр бага сургуульд багшилсан. Сүүлд тавдугаар сургуульд багшилж
байлаа. Пионерийн удирдагч, хүүхдүүд айдаг. Одоо хүртэл “Танай ээж айхавтар хүн
байсан” гэдэг. Их зарчимч хүн шүү дээ. Одоо ч би ээжээсээ айдаг (инээв)

-Ач нараа хатуу гараар
хүмүүжүүлэх үү?

-Ач нартаа арай өөр өө. Мэдээж
сурагчид шигээ хандахгүй л дээ. (инээв)

-М.Амарсанаа өнөр гэр бүлтэй
юу?

-Гурван хүүхэдтэй. Хүү, хоёр
охинтой. Эхнэр маань бизнес эрхэлдэг. Сайхан л амьдарч байна.

-Хүүхдүүд чинь бас удам дамжсан
авьяастай юу?

-Тэр талаар хэлж мэдэхгүй. Би
санаа тавихгүй байгаа юм уу. Манай хүүхдүүд нэг их айхавтар дуулъя, хуурдъя
гэдэггүй л юм. Гэхдээ урлагийн үзлэг боллоо гээд гүйж харайж л явдаг. Ямар ч
байсан бага охиноо “Цөмөөхэй”-д бүртгүүлнэ гэхээр нь “Ор, ор” гэсэн. Өнгөрсөн
жил бас олны хэсэгт орсон. Урлаг, гоо зүйн хүмүүжил олгодог. Тэр тусмаа балет
биеэ зөв авч явах, бусадтай зөв харилцахад зүгшрүүлж өгнө. Балет зөв алхах
гишгэхийг зааж өгдөг болохоор олны дунд явж л байг гэж боддог.

-“Ньюанс”-ын залуусыг анх гарч
ирж байсныг санаж байна. Бид фэнүүдээ сонгодог урлаг руу чирнэ гэж байсан. 15
жилийн дараа эргээд харахад юу бодогдох юм бэ?

-Бид нар чинь бараг учраа ч
олохгүй хэдэн залуу байлаа. Залуу хүний дэврүүн сэтгэлээр өөрсдөдөө их итгэлтэй
байжээ. Таван жилийн дараа анхны тоглолтоо хийж байсан. Бэрхшээлтэй зүйл байсан
ч даван туулсан. Гоё хараад зөв л явах ёстой юм билээ. “Даруухан явцгаа, бусад
нь болно” гэж нэг хүн хэлсэн байдаг. Даруу байсны буруу ч гэж алга. Бид найман
тоглолт хийж, дөрвөн цомог гаргасан байна. Монгол гэж дуудуулаад гадаадын
тайзан дээр гарах сайхан л юм билээ.

-“Ньюанс”-ынхан студи
байгуулжээ. Эндээ юу хийдэг вэ?

– Бүх юмыг нь өөрсдөө хийсэн
дээ. Барилгын хэдэн найз нар, ах нар тусалсан. “Гангар инвест”-ийнхэн маань
тусалсан. Энд уран бүтээл явж байна. Ихэнхдээ л өөрсдийнхөө дуу хоолойг бичдэг
юм даа. Бэлтгэл сургуулилтаа хийнэ. Найз нөхөд ирээд бичлэгт орно гэвэл
тусалдаг. Манай урлагийнхнаас ирээд бэлтгэл хийнэ. Бие биедээ туслах л ёстой юм
чинь.

-Шинэ уран бүтээл хийж байгаа
юу?

-Эрэл хайгуул хийж л байна.
Уран бүтээл хийхэд санхүүгийн бэрхшээл бий. Энэ жил өөрсдийгөө санхүүжүүлээд
хоёр клип хийчихлээ. Том Жагаагийн хөгжим “Дэлхийд ганцхан Монгол” гээд сайхан
уран бүтээл хийсэн. Монгол Улсын Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Б.Наранбаатарын
хөгжим “Сэлэнгийн намар” гээд дуундаа клип хийлээ. Дандаа хол явж зураг авсан.
Натурт гарна гэхээр сэтгэл хөдөлж, догдлоод энэ намар юу болов. Д.Дүйнхэржав
маань арванхоёрдугаар сарын 5-нд дуучин Ө.Уянгатай “Сонгодог үдэш” гээд тоглолт
хийх гэж байна. Зүгээр суухгүй, ажил явуулаад байх санаатай.

-Буриадын тоглолтод ирэх
дуучдын тухай сонирхуулаач?

-Одоо ирэх дуучдаас Мэдэгма
Доржиеваг манай залуус мэдэх байх аа. “Хамаг Монгол” төслөөр нь Чингис
Раднаевыг таних болов уу. Л.Балхжавын тоглолтод ч оролцож байсан. Ирж байгаа
дуучин бүсгүйчүүд маань Буриаддаа дандаа миссийн тэмцээнд орж шалгарч байсан
бүсгүйчүүд юм. Сайн дуучид, тоглолт жүжиглэлт сайтай уран бүтээлчид. Тоглолтод
“Хатагур зүү” хамтлаг, модерн бүжгийн “Капучино”, “Угол зрения” хамтлаг зэрэг
алдартай олон уран бүтээлч оролцоно. Дулма Сунраповаг “Мухар гудамж” киноны гол
дүрд тоглосон учраас манай үзэгчид мэдэж байгаа. Елена Борохитова Москвагийн
консерватори төгссөн мэргэжлийн төгөлдөр хуурч. Улсдаа дээгүүрт ордог урлагийн
сургууль төгссөн дуучид учраас дууныхаа үг, аяыг өөрсдөө бичдэг. Мөн буриад
ардын дууг орчин үеийн хөгжмийн хэмнэлд оруулж дуулсан нь сонсогчдод таалагдана
байх аа.

-Өөрөө бас дуулдаг бүжиглэдэг,
жүжиглэдэг авьяастай байх аа?

-ТВ-5 телевизийн “Ододтой
бүжиглэе” нэвтрүүлэгт намайг орооч гэхэд нь “Хамтлагийнхнаасаа асууя” гэж
байлаа. Энэ хэд маань “Та орчих, орчих” гэсэн. Яахав, урлагт алхаж байгаа юм
чинь өөрийгөө сорьж үзэх зүгээр юм байна лээ. Арван бүжиг бүжиглэж үзсэн. Гоё
санагдсан. Хичээвэл болохгүй юм байхгүй. Кинонд тоглооч гэхээр нь бас
“Валентины захидал” кинонд Валентины дүрд тоглосон. Сүүлд харахад болсон л
санагдсан.

“Шилдэг өнгө” продакшны дэд захирал, жүжигчин С.Өлзийхүүтэй ярилцсанаа хүргэе.

-Танай продакшн хорин жилийн ойтойгоо золгож байгаад баяр хүргэе.

-Хорин жил гэдэг үнэхээр урт хугацаа боловч маш хурдан өнгөрчээ. “Өнгөт инээд” продакшн Хошин урлагийн театрын дараа байгуулагдсан ууган продакшнуудын нэг. Энэ ч утгаараа Монголын урлаг, соёлын бүхий л уран бүтээлчид манай продакшны уран бүтээлд ямар нэг хэмжээгээр оролцож, хамтдаа олон ч уран бүтээл туурвисан байна. Хамтлагийнхаа ойн хүрээнд хийж бүтээсэн уран бүтээлээ нэгтгэлээ. Өнгөрсөн хугацаанд шоу тоглолт, кино, мюзикл зэрэг маш олон уран бүтээлийг хийсэн байна. Өмнө нь ерөөсөө тэдэн уран бүтээл хийчихлээ гэж тоолж үзэж байгаагүй юм билээ. Ийм сайхан уран бүтээлүүдийг Монголын урлаг, тэр дундаа хошин урлагийнхантайгаа, уран бүтээлчидтэйгээ хамтарч ард түмэндээ хүргэсэн гээд бодохоор сэтгэл маш их хөдөлж байна.

-Хичнээн уран сайхны кино хийсэн бэ?

-Хошин урлагийн продакшнуудаас хамгийн анх “Өнгөт инээд”-ийнхэн “Бүтэлгүй новш” инээдмийн киногоор үзэгчдэд бэлэг барьж байлаа. Монголын анхны аймшгийн кино гэгддэг “Ядуугийн зовлон” киног мөн л бид бүтээсэн. Түүнчлэн “Аюултай харилцаа”, “Бор чоно”, “Ядуугийн зовлон”, “Сүүлчийн бүжиг”, “Дурлалын сум”, “Зугтаарай”, “Сая долларын олз” зэрэг нийтдээ есөн бүрэн хэмжээний уран сайхны кино хийгээд байна.

Зөвхөн томчуудад зориулсан уран бүтээл хийгээд зогсохгүй “Баавгай дуулах уу” хүүхдийн жүжгийг мюзикл болгон тавьсан. Мөн “Алладиний шидтэн” хүүхдийн бүтээл “Гэгээн муза-2015” наадмаас шагнал хүртсэн. Үүнээс харахад манай продакшн урлагийн бүхий л төрөлд хүч үзэж, шинэ содон уран бүтээл хийхийг эрмэлздэгийн илрэл болов уу. Мөн “Ногоон ой” төслийн хүрээнд Монгол орныхоо баруун аймгийг хоёр удаа тойрсон. Малчдын бэлчээрийг хамгаалах зорилготойгоор Швейцарь, Монголын хамтарсан төслийн хүрээнд ийн тоглолтоор явж байлаа. Мөн “Үнэгүй юм”, “Зөн билгийн тулаан” зэрэг нэвтрүүлгийг хүртэл санаачилж байлаа.

-Танай продакшны алдартай хошин цуврал нэвтрүүлэг бас байгаа байх аа?

-“Өнгөт инээд” продакшн “12 давхар” нэртэй хошин урлагийн телевизийн нэвтрүүлэг бэлтгэж үзэгчдэд хүргэдэг байсан. Өчигдөрхөн дөрвөн өдөр, дөрвөн шөнө сууж уг нэвтрүүлгийн бүх дугаарыг нэгтгэлээ. 200 хальс нэвтрүүлэг хийсэн байна. Энэхүү нэвтрүүлэгт ахмад, дунд, залуу гээд гурван үеийн төлөөлөл өөрөөр хэлбэл Монголын урлагийн салбарын ихэнх уран бүтээлчид ямар нэг байдлаар дүр бүтээж оролцсон байна. Бурхны оронд одсон мундаг жүжигчид ч их байна.

-Тэр дундаа хошин урлагийнхнаас танай продакшнд хөл тавиагүй жүжигчин бараг байхгүй болов уу?

-“Шинэ үе”, “Маск” зэрэг манайхаас салаалж нахиалж гарсан хамтлаг, уран бүтээлийн гараагаа манайхаас эхлүүлж байсан уран бүтээлчид олон бий. Мөн манай продакшнтай хамтарч ажилладаг жүжигчид ч цөөнгүй бий. Туяа эгч, “Шинэ-Үе” продакшны Бооёо, Алтангэрэл, тус хамтлагийг үүсгэн байгуулалцсан Лхагваа ах, “Маск” продакшны Онон, Баярмагнай, Эрдэнэзаан, Гэрэлээ гээд олон жүжигчинг нэрлэх байх. “Маск”-ын Дэлгэрсайхан манай хамтлагийн телевизийн нэвтрүүлэгт оператороор ажилласан байхад “Эмоци” хамтлагийн Тэмүүжин “Үнэнээ хэлээч” жүжгийн бүжигчнээр гарч байсан гээд. Драмын Амгаа зэрэг залуучууд оюутан байхдаа манай жүжгийн туслах дүрүүдэд тоглож байсан, маш олон уран бүтээлчид “Өнгөт инээд” гэх энэ айлаар орж гарсан байдаг. Өнөөдөр ард түмэнд уран бүтээлээрээ танигдаж, тодорхой хэмжээний байр суурь, өнгө төрхөө олчихсон жүжигчдийн ихэнх нь манайхаас гараагаа эхэлж байсан. Нэг ёсондоо бид тэднийг хурцалж өгчээ гэж бодохоор бахархах сэтгэл төрж байна.

-Ойгоороо үзэгчдэдээ ямар бэлэг барихаар зэхэж байна вэ?

-Хошин урлагийн зургаан продакшн хамтарсан томоохон хэмжээний тоглолт хийнэ. Бэлтгэлээ ерөнхийдөө хангачихлаа. Мөн тоглолтод Чапи, Суурь гээд уран бүтээлчдээс гадна манай киноны уран бүтээлчид уран бүтээлээ хүргэх болно.

-“Өнгөт инээд” хамтлагийн хувьд эргээд харахад өнгөрсөн хугацаанд хошин урлагт нэлээд олон зүйлийн анхдагч байсан. Энэ талаар хуваалцахгүй юу?

-Хүсэлээ бид хоёр оюутан байхдаа танилцаж байлаа. Би Улсын драмын эрдмийн театрт жүжигчин байхад Хүсэлээ маань оюутан байсан. Ингээд Хүсэлээ сургуулиа төгсч найруулагч болж продакшнаа байгуулаад би жүжигчин нь боллоо. Нэг өдөр Хүсэлээ “Францад тайз дэлгэц хосолсон дэглэлт байдаг юм байна. Бид ч гэсэн ийм төрлийн уран бүтээлийг үзэгчдэд хүргэе” гэсэн санааг дэвшүүлж “Өнгөт инээд” тайзан дээр үзүүлж болохгүй үзүүлбэрийг дэлгэцээр гаргаж уран бүтээлчид харилцан тоглолт хийх болсон. Жүжигчин Дэмидбаатар ирэх боломжгүй бол дэлгэцээр түүний тоглолтыг урьдчилан авч тоглолтын үеэр тайзан дээр гаргахад нь би харилцан байгаа мэтээр тоглох энэ л санааг анх нэвтрүүлсэн хэрэг.

-Ер нь хошин урлагийнхантай эргэх холбоотой биз?

-Хошин урлагийн тогоонд орохдоо манай тоглолтод заавал орсон байх жишээтэй. Хүний амьдралд жаргал зовлон ямар ч явдал тохиож болно. Магадгүй гаднаас нь харахад уран бүтээлийн өрсөлдөгч юм шиг боловч манай хошин урлагийнхан нэгэн цул болж сэтгэлээрээ нэгдмэл байж чаддаг.

-Тухайн үед жүжгийн сэдвээ хэрхэн сонгодог вэ?

-Сэдэв сонголтын үед амьдарч буй нийгэмдээ хурц, мэдрэмжтэй байх нь чухал. Үзсэн харсан зүйлээс гадна, ном зохиолоос санаа авна, үүн дээрээ баяжуулж нэмж хачирлаж бичнэ. Ялангуяа манай Хүсэлээ жүжгийн зохиол тусгайлан бичнэ.

-Хошин урлагийг хамгийн хүнд урлаг гэж ярьдаг. Хүн инээлгэх уйлуулахаас хэцүү гэж үү?

-Байгаа онохгүй юм яриад өнөөх нь инээх ч биш, ярвайх ч биш юм болж хувирдаг. Хошин урлаг бас л байгаа онохгүй бол юу ч биш болж хувирдаг.Тун хачрыг нь хэтрүүлбэл амтгүй. Ер нь уран бүтээлчдээс маш өндөр мэдрэмж шаардсан урлаг.

-Хэдий анхдагч гэх боловч ахмад үеийнхнээсээ заавар, зөвлөгөө авдаг байсан болов уу?

-Туяа эгч, Чаминчулуун эгч, Сосорбарам ах болон манай Драмын театрын бурхад гэгддэг Дорлигжав, Цэвээнравдан, Дорлигжав зэрэг олон сайхан ахмад уран бүтээлчдээс зөвлөгөө, заавар авна. Аль ч урлаг дээд үеийнхнээсээ үлгэр дуурайл авдаг. Бид мөн л ийм замналаар уран бүтээлээ хийж ирсэн дээ.

-Тэр үеийнхээ сайхан дурсамжаас хуваалцахгүй юу. Хошин урлагийнхан хоорондоо хошигнох, нэгнийгээ чадах зүйл чамгүй л их гардаг байлгүй?

-Хөдөө уран бүтээлийн тоглолтоор явж байлаа. Тэгсэн миний өмсөх хувцсыг хооронд нь холбож зангидаад хэц шиг болгоод уячихсан байсан. Аз болоход дараагийн үзүүлбэр дээр ганц малгай солиод гарах байж таараад гайгүй өнгөрсөн. Дараа хэргийн эзнийг нь тогтоосон чинь одоо “Маск”-ын МС буюу Мөнхсайхан байдаг байгаа. МС их сахилгагүй. Дандаа хүн амьтан чадаж, шоглож явдаг байсан байхгүй юу. Тэгэхээр нь би хариугаа авах гээд хорон санаа худалдаж авлаа. Тэр үед бид нэг нэгнийгээ чадах шилдэг хорон санаа мөнгөөр худалдаж авдаг байсан.

-Хэдэн төгрөгөөр?

-Хорон санааныхаа ач холбогдлоос хамаараад 5000, 10000, 15000 гээд тус тусдаа үнэтэй бас. Надад нэг хорон санаа байна 5000 төгрөгөөр зарна гээд л. Би нэгнээс нь санаа аваад Мөнхсайханы тоглолтоо дуусгаад өмсдөг өмдийг нь оёдолчноороо нэг см зайтай ойр ойрхон хэрээд оёулчихсан. Яг тоглолт дуусаад Мөнхсайхан өмдөө өмсч чадахгүй бөөн инээдэм болж байсан. Одоо хэр нөгөө өмднийхөө оёог ханзалж чадаагүй байдаг гэсэн. Эхнэр нь ганц хоёр оёо ханзлаад л залхаад “Ёо ямар хэцүү юм бэ” гээд шидчихдэг гэж байсан. Иймэрхүү байдлаар нэгнийгээ чадах зүйл зөндөө гарна.

-Танай ангийхан ингээд харахад бүгд л урлагт өөрийн гэсэн орон зайг бий болгожээ?

-СУИС-ийн багш нар маань ярьдаг л даа. Нэг ангиас сайндаа хоёр, гурван хүүхэд л чадвартай уран бүтээлч болж олонд танигддаг гэж. Харин манай ангийн 15 оюутан бараг бүгд олны дунд танигдсан, чамгүй уран бүтээл хийж яваа гэж би боддог. Гавьяат жүжигчин Ж.Оюундарь, Хүрэлхүү, Дэмидбаатар, Бямбацогт, Сарантуяа болон дуучин, жүжигчин Энхзаяа, Улсын ардын дуу бүжгийн чуулгын дуучин Оюунжаргал гээд сайхан уран бүтээлчид байна. Мөн талийгаач Ганхуяг, Мягмаржав зэрэг гайхалтай жүжигчид байна. Манай ангийнхан урлагийн төлөө ёстой л хоёргүй сэтгэлээр зүтгэж явна. Амьдрал дээр ч гэсэн сайхан найзууд явдаг.

-Драмын театрт байсан үеэ дурсахгүй юу. Одоогийн хошин урлагийн мундгууд бүгд л байсан биз дээ?

-Тухайн үед Одончимэг Жульеттад, би Жульеттагийн ээжийн дүрд, Бооёо, Онон, Дэмидбаатар бүгд л дүр бүтээж байлаа. Би театрт ажиллах дуртай. Нийгэм өөрчлөгдөхөд ханьтайгаа өөрсдийн уран бүтээлээ хийгээд явсан. Мэдээж театрт ажиллах чин хүсэлтэй байсан. Ер нь бидний амьдрал театртай салшгүй холбоотой. Учир нь Оюундарь бид хоёр “Аргагүйн эрхэнд оточ” жүжгийг хамт театрт үзчихээд гарахдаа Хүсэлбаатартайгаа танилцсан. Тэр цагаас өнөөг хүртэл хамтдаа уран бүтээлийн төлөө сайхан л байна. Хадам аав жүжигчин, нөхрийн дүү нар мөн уран бүтээлч, охин уран бүтээлч гээд гэр бүлийн 90 хувь нь урлагийнхан. Гэртээ хүн шиг юм ярьж яваад л урлаг яриад хадуураад явчихна шүү дээ (инээв). Гэр бүлийнхээ хүнийг зөв сонговол уран бүтээл хийхэд ч амгалан, аж төрөхөд ч сайхан байх болно гэдэг аргагүй үнэн юм байна.

-Та Драмын театрт арав гаруй жил ажилласан. Ихэвчлэн ямар дүрд хуваарилагддаг байв?

-Ихэвчлэн гадаадын шилдэг жүжгийн гол дүрийн эмэгтэйн дүр оногддог байсан шүү. Мөн олон сайхан монгол хатны дүрийг бүтээсэн дээ. Драмын театрт би арван жил ажиллахдаа олон сайхан сонгодог жүжигт тоглосон. Тухайн үед Шекспирийн “Ромео Жульетта”, “Хүслийн трамвай”, “Буудлын авхай”, “Өглөөний тэнгэрийн одод”, “Хаан түүх”, “Би эрчүүдийг хүснэ” гэх мэт олон жүжигт тоглосон. Нэг үед гарч ирсэн авьяаслаг сайхан жүжигчидтэйгээ хамтарч цөөнгүй уран бүтээл хийж байлаа.

-Сувилагчаар ажиллаж байгаад гэнэт л жүжигчин болохоор шийдсэн нь алдаагүй, харин ч оносон гээд ер нь хүний амьдрал гэж урьдаас тааварлашгүй зүйлээр их юм аа?

-Тийм ээ. Би хаа ч явсан, сайхан хамт олонтой явдаг юм шиг. Энэ ч утгаараа, өдий зэрэгтэй явж байгаа байх. Сувилагчийн сургуулиа төгсөөд клиникийн нэгдүгээр эмнэлгийн сэхээн амьдруулах тасагт хуваарилагдсан. Сураагүй зүйл их болохоор эмч нарт гологдож, загнуулна.Судас олохгүй сандраад өвчтөнийхөө дэргэд уйлж ч байлаа. Бас жижүүрт гарч байхдаа унтаад толгойгоо эргэтэл загнуулсан удаатай. Урлагийн тогоонд мөн л олон сайхан авьяаслаг хүмүүсээс суралцаж, найз нөхөд, сайхан ханьтай болсон гээд амьдрал их зүйлийг надад өгсөн.

-Анх СУИС-ийн оюутан байхдаа нөхрийгөө дагаад хичээл хийхгүй багшдаа айхтар зэмлүүлсэн гэдэг?

-Хүсэлээ тэр үед Драмын театрт жүжигчин байсан. Уран чадварын хичээл орох бүрт ирнэ. Би ичээд хичээлээ хийж чадахгүй сандарна аа. Ямартаа л, бид хоёрыг хамт явж байхыг түүхийн багш харчихаад “Өөрөөсөө есөн хуруу өндөр залуутай явж байхаар хичээлдээ анхаарвал зүгээр байх шүү” гэж загнахав дээ.

-Нөхөр тань өөрөөс тань тийм өндөр гэж үү?

-Хүслээ надаас 10 см өндөр. Багшийгаа хэлэхээр нь үзсэн чинь нээрээ л есөн хуруу өндөр байсан шүү.

2007 он. Урлагийн үзлэгийн үеэр

Болзсон газраа, товлосон цагаасаа арваад минутын өмнө очвол эзгүй суудал бараг харагдсангүй. “Та нарынхаа цуглаж байгаа газрыг багагүй хайлаа. Тэгтэл гадаа нь ирчихээд будлиад явсан байна шүү дээ. Дунд сургуулиа төгссөнөөс хойш уулзалгүй долоо, найман жил болсон ч ангийнхан минь яг л хэвээрээ байна шүү” гэсээр хүрэн пальтотой бүсгүй гаднаас орж ирэв. “Ажил төрлөө эртхэн зохицуулж, өөрсдөдөө цаг зав гаргаад ангийнхныхаа уулзалтад заавал ирээрэй гээд аль хоёр сарын өмнөөс ангийнхаа фэйсбүүк дэх группт зарлал бичээд байсан ангийн дарга өөрөө хааччихав. Өнгөрсөн долоо хоногт бүгдийнх нь гар утас руу залгаад мартав аа, сануулж байна шүү. Яг цагтаа шүү гээд байсан биз дээ. Цагаа яс л барьдаг хүн дээ” хэмээн цуглагсад өөр хоорондоо ярилцаж суутал гаднаас бор пальтотой нуруулаг эмэгтэй ороод ирэв. “Дөнгөж саяхан чамайг хоцрох ёсгүй хүн дээ. Ирж яваа юм байх даа гээд ярилцаж суулаа” гэснээ “Юуг дурсахаар гэдэг билээ” гээд инээлдэцгээв. Ангийн дарга ч “Аравхан минут хоцорсныг цагаа барьсангүй гэдэг болчихож. Мундаг цаг баримталдаг болчихжээ, манайхан чинь. Цаг минутаар битгий хэл үдээс хойш, үдшийн бүрэнхий тасрахаас өмнө гэж цагаа товлодог хүмүүс ийм болно гэдэг гайхалтай хэрэг шүү” гээд инээмсэглэснээ, гадуур хувцсаа тайлж, өлгөх зуураа “Үнэхээр манай ангийнхан чинь бараг ихэнх нь цуглачихсан юм биш үү. Олон жил уулзалдаагүй нэгнээ харах сайхан байна. Би бүгдийг нь биш юмаа гэхэд дийлэнх олныг нь цуглуулна гэсэн амлалтдаа хүрлээ шүү” гэвэл “Тэглээ, хө. Одоо Б.Мөнхбаяр, З.Эрдэнэбаатар, Б.Эрдэнэбаатар гурав ирж яваа. Ажлаа тараад шууд наашаа ирж байгаа юм шиг байна лээ” гэцгээв. Тэд бол Орхон аймгийн Баян-Өндөр сум буюу Эрдэнэт хотын байгалийн ухаан, математикийн гүнзгийрүүлсэн сургалттай 14 дүгээр сургуулийн 11-ийн А ангийн 2008 оны төгсөгчид. Төгсөлтийн монтаж дээрээ бичигдсэн, уулзахаар товлогдсон өдрөө ийн уулзацгааж байгаа аж.

2014 оны Цагаан сараар Ш.Дорж багшийндаа

Х.Бадмаанямбуу “Нээрээ фэйсбүүкийн групп гэснээс энэний чинь ачаар хоорондоо холбоотой байх юм. Ядаж л хэн, хаана, ямар ажил эрхэлж явааг мэдчихнэ. Амьдралаа төвхнүүлэхээр дор бүрнээ шаргуу хөдөлмөрлөцгөөж байгаа найзуудаараа бахархаж байна шүү. Тэр дундаа би нэг зүйлд л маш их баярладаг. Сургуулиа төгсөөд, бүгд оюутан болсны дараа аав минь бурхан болсон. Тэр үед хаврын шалгалт эхэлчихсэн, бүгд завгүй байсан хэрнээ намайг гээд Улаанбаатараас зориод ирж байсан ангийнхандаа чин сэтгэлээсээ баярласнаа хэлэх гэсэн юм. Улаанбаатарт бүгд цуглаад, М.Дэмбэрэл, Д.Тэлмэн хоёрын зардлыг дундаасаа гаргаад, Эрдэнэт явуулсныг би мэдсээн. Энэ хоёр маань хагас, бүтэн сайнаар бүтэн өдөржин түлээ хагалж, хашаа хороо эмхэлж цэгцэлсэн” гээд хоолой нь зангирав. М.Дэмбэрэл “Хүнд хэцүү цагт чадлынхаа хэрээр нэгэндээ дэм болох хэрэгтэй. Тэгж байж арван жил нэг ангид тохой нийлүүлэн суусны хэрэг гарна биз дээ” гэсэн юм. А.Мөнхзаяа “Тус болох хэрэгтэй биш бүр ёстой” гэнгүүт бусад нь толгой дохин “Үнэхээр тийм шүү” гэсэн юм. Ш.Энхцэцэг “Өнгөрсөн долдугаар сард Хятадын Шанхайд болсон олон улсын биллъярдын тэмцээнд явахад хүртэл ангийнхан маань санхүүгийн туслалцаа үзүүлсэн. Ёстой л тэвдэж явахад тэвнээр тусалсан даа, найзууд минь” гэлээ. Б.Чинзориг “Миний хувьд их сургуулийн найзтай бол хичээл л ярина. Ажил дээр гараад танилцсан нэгнээс сайндаа л ажил мэргэжлийн туслалцаа авах болохоос чин сэтгэлийн зөвлөгөө, туслалцаа авахыг хүсдэггүй. Хариулт нь маш энгийн. Ердөө л та нар минь надад байхад хангалттай. Та нартайгаа уулзахдаа л би элдэв бодол, болгоомжлолын хүлээсээс тайлагдаж, жинхэнэ өөрийнхөөрөө байж чаддаг. Бас гэртээ” хэмээв.

2005 он. Орхон аймаг, Баян-Өндөр ууланд
салхинд гарав

Ийн ярилцах зуур дунд зэргийн нуруутай, махлаг залуу гаднаас орж ирвэл түүн рүү бүгд харснаа “Манай Бооёо ороод ирлээ. Ашгүй, ажил нь эрт тарсан юм уу” гэцгээв. Түүнийг Ц.Дамбаравжаа гэдэг хэдий ч бусдад нэр хоч өгч, элэглэн шоолохдоо тун гаргуун болохоор бусад нь түүнийг “Хөөе, Бооёо” л гэдэг байж. Бүр багш нар хүртэл тэгж дууддаг байсан гэнэ. Ц.Дамбаравжаа “Намайг Бооёо гээд дуудсан чинь арваннэгдүгээр ангийн урлагийн үзлэг өөрийн эрхгүй санаанд орчихлоо. Яагаав манайхан Шинэ үеийнхний Оддын эрэлд хошин шогийг дуурайгаад, багш ажилчдын элгийг хөшөөх дөхөөгүй юу” гэнгүүт “Саналгүй яахав дээ. Манайхны бэлдсэн үзүүлбэрийг үзсэн багш нар хошин шогийн тоглолт үзэж байгаа аятай инээлдэж байж билээ. Бид нар чамайг жүжигчин болно гэж бодож байсан чинь бүр эсрэгээрээ эдийн засагч болчих юм аа” гэв. Ц.Дамбаравжаа “Харин би өөрөө ч жүжигчин болно л гэж бодож байсан. Жүжигчний мэргэжлээр хагас жил хэртэй бүр сурсан ш дээ, бүр. Даанч жүжиглэхэд биш тоо бодохдоо илүү авъяастай байсан гэх үү дээ” хэмээн инээмсэглэн, толгойгоо маажив. Тэгснээ “Хүүе манай Ёнгу ирээгүй юм уу” гэвэл бусад нь “Хэн” гээд их л гайхсан янзаар харав. “Яагаав, Дормаа” гэвэл залуучууд нь “Аан ирж яваа гэсэн” гэж хариулав. Харин бүсгүйчүүд нь “Дормаа, Ёнгу гэж хэн юм бэ” гэж асуувал Б.Эрдэнэбулган “Хөвгүүд Ц.Мөнхбаярыг тэгж хочилдог юм. Та нар мэддэггүй юм уу” гэвэл “Үгүй ш дээ. Үхэр бас Намираа гэж хочлуулдаг байсныг нь мэднэ. Тэгвэл манай Мөнхбаяр чинь хамгийн олон хочтой нь байсан юм биш үү” хэмээн инээлдэцгээв. Г.Мөнхжаргал “Яаж яваад энэ олон хочийг авчихдаг байна аа. Үхэр гэдэг хочийг л лав дунд ангидаа сагс тоглож байгаад газраас хоёр мод аваад, толгой дээрээ барьснаа “Манайхаан, надад эвэр ургачихлаа” гэсэн гэдэг нь үнэн юм уу гэж асуусанд Ц.Дамбаравжаа “Үнээн үнэн. Би хамт сагс тоглож байсан юм чинь. Үнэхээр ч үхэртэй төстэй харагдсан шүү. Өглөө хичээлдээ дэнжийн уруу гулгаж бууж ирэхдээ үсээ өрвийтөл босгочихоод ороод ирнэ. Наад үс зүсээ янзлаач гээд багшийг уурлахаар цүнхнээсээ самаа авч угаалгын өрөө ороод норгож байгаад жимбийтэл нь самначихаад ороод ирнэ шүү дээ. Тухайн үед Солонгосын олон ангит киноны гол дүрийн Ёнгу гэдэг залуу байсан даа. Үс зүс нь гөлчийж, мөлчийгөөд бүр яг шүү гээд Р.Эрдэнэтуяад хэлчихсэн чинь түс хийтэл инээчихдэг байгаа. Тэгээд л ангиар, бүр сургуулиар Ёнгу гэдэг хоч нь тарсан ш дээ. Сүүлдээ багш нар ч мэддэг болсон байх аа” гэсэн юм.

Ж.Цэнджав “Эрдэнэбулганыг том биетэй, болохоор нь Халк, үсний засалт нь адилхан болохоор Мөнхбаярыг Ёнгу гэдэг байж. Харин яагаад намайг архичин гэдэг байсан юм бэ” гэвэл “Хичээлээсээ дандаа хоцорно. Хоцорч орж ирээд малгайгаа авахаар үс чинь ширэлдээд өрвийчихнө. Бас л тухайн үед жүжигчин Хүрлээгийн гурван буудал чирүүлээд гэдэг хошин шог гардаг байсан даа. Тэрэнтэй адилхан болохоор нь тэгчихгүй юу” гэв. Тэгтэл Х.Тэмүүлэн “Би Цэндээгийн бас нэг онигоог ярьж өгөх үү. Наадах чинь нэг өдөр ээжийнхээ улаан пиджакийг өмсөөд хүрээд ирсэн ш дээ. Тэр үед төмсний улаан цэцэг шиг өнгөтэй улаан пиджак өмсдөг байгаагүй юу.Санаандгүй хажуу тийшээ харсан чинь мөр, халаас энэ тэр дээрээ цэцгэн хээтэй байдаг байгаа. Ширээнийхээ найзыг эвгүй байдалд оруулахгүйн тулд тохойгоороо ёворч байгаад, харцаараа халаасных нь цэцэг рүү заагаад байгаа юм аа. Тэгсэн өнөөх чинь ичээд, царай нь пиджакнаасаа ялгарахааргүй болчихсон” гэтэл Ж.Цэнджав “Нээрээ тэгсэн ш дээ. Багшдаа бие засъя гэж хэлж гараад, дан пиджактай тэр чигтээ гэр лүүгээ гүйчихсэн. Тэрнээсээ болоод хэд хоног халуурч хэвтсээн” гээд инээв. Бусад нь “Цэцэгтэй пиджактайгаа л хичээлдээ суух байж дээ” гээд бөөн инээд болов. Ц.Дамбаравжаа “Ангийн дарга А.Мөнхзаяа надад иргэний дайн зарлаж байна гэснээ санаж байна уу. Бодвол би үгэнд нь орохгүй, дүрсгүйтээд, аргаа барахдаа л тэгж хэлсэн байх” гэж асуутал А.Мөнхзаяа “Сүүлд нь бодоод байхад иргэний дайн гэдэг үгийнхээ утгыг ч өөрөө мэдэхгүй байсан. Их л уур нь хүрсэн шиг байгаа юм” гээд инээмсэглэв.

“Бид эзэмшсэн мэргэжлийнхээ дагуу ажлынхаа гарааг амжилттай эхэлцгээсэн нь багш нарын минь гавьяа” хэмээн тэд өөр хоорондоо ярилцах зуур Б.Цэцэгбалжид “Үнэхээр тийм шүү. Математикийн багш Ш.Дорж, монгол хэл, уран зохиолын багш Б.Зэдбазар нар маань саяхан Алтангадас одонгоор энгэрээ мялаасан байна лээ. Анги удирдсан багш Б.Чулуундаваа ч ардын боловролын тэргүүний ажилтан болсон байна лээ” гэвэл бусад нь “Үнэхээр нүдээ олжээ” гэцгээв. Тус ангийнхнаас С.Энхтүвшин, Х.Тэмүүлэн нар аймгийнхаа математикийн олимпиадад хэд хэдэн удаа аваргалж байсан бол М.Дэмбэрэл, С.Дөлгөөн, А.Мөнхзаяа нар мэтгэлцээний улсын аваргаас багаараа мөнгөн медаль хүртжээ. Тийм ч учраас 2008 оны ЭЕШ-аар гурван ч хүүхэд математик, физикийн хичээлүүдээр 800 оноо авч байсан. Тэр бүү хэл гурван ч хүүхэд ширээний теннис болон хөнгөн атлетикаар дэд мастерийн болзол хангажээ. Тодруулбал Г.Пүрэвжаргал ширээний теннисний төрөлд, Б.Эрдэнэбулган, Н.Түвшинбаяр нар хөнгөн атлетикаар дэд мастерийн болзол хангажээ.

Төд удалгүй хэд хэдэн залуучууд гаднаас орж ирцгээн, мэнд усаа мэдэлцээд бүгд ширээн дээр сууцгаав. Б.Эрдэнэбулган “Дугаар луу чинь залгаад байхад яагаад утсаа авахгүй байгаа юм. Сургуулийн атаман залгаж байна гэж бодсон уу. Эхнэрээрээ утсаа авахуулаад” гээд хөхрөлдөв. Г.Оюун-Эрдэнэ суудлаасаа өндийж “З.Эрдэнэбаатарынхаа онигоог ярьчих уу” гээд түүн рүү харвал “Тэг ээ” гээд инээмсэглэв. “Төгсөх жил Булгаа, Амгаа, Пүүжээ бид хэд Эрдэнэбаатараар тоглоом хийгээд. Эрчүүдийн тоглоом хатуу л даа. Уг нь гэрийнх нь утас руу даалгавраа асуух санаатай залгасан чинь өөдөөс “Хэн бэ, хэнтэй ярих уу” гээд танихгүй байхаар нь тоглохоор шийдээд. Тэгэнгүүтээ “Сургуулийн атаман Нямдаваа байна” гэсэн чинь хоолой нь шингэрээд л “Аан, сайн уу” гэдэг байгаа. Тэгэхээр нь “Чи миний талаар гадуур юу гэж худал цуу яриа дэгдээсэн гэнэ ээ. Яг одоо гараад ир” гэсэн чинь таг. Би ч утасны цаанаас хоолойгоо шахаад орилчихсон чинь бүр байдаггүй дээ. Тэгснээ Дэмбээ рүү залгаад “Нямдаваа намайг зодох гээд гэрийн гадаа ирчихэж. Одоо хурдан хүрээд ир” гэсэн гэж байгаа” гэвэл бүгд инээлдэв. Б.Баттулга “Дэмбээ чи “ар” нь байсан юм биш үү” гэвэл М.Дэмбэрэл “Одоо тийм л болж таарлаа” хэмээв.

Ийнхүү тэд инээж хөхрөлдөн суутал үйлчлэгч эмэгтэй цаг орой болсныг сануулав. “Уулзалдан, инээж баясахад ганц үдэш хормын төдийд өнгөрөх юм даа” гэцгээн өлгүүр дэх гадуур хувцас руугаа дурамжхан гэгч нь гараа явуулж байгаа харагдав.

Хөлбөмбөгийн хаан Эдсон Арантис ду Насименту 75 насныхаа ойн баярыг яг сарын өмнө тэмдэглэлээ. Түүнийг дэлхий даяар Пеле нэрээр нь андахгүй мэдэх билээ. Метр 75 см-ийн өндөртэй энэхүү өнгөт арьст бразил эр одоо тоглож байгаа болон түүнээс өмнө тоглож байсан бүх цаг үеийн хөлбөмбөгчдөөс ямар нэгэн шинж чанараараа ямагт илүү байсаар ирсэн. Цаашдаа ч байсаар байх болов уу.

Пелег Дэлхийн хөлбөмбөгийн холбоо болон олон улсын олимпийн хорооноос XX зууны шилдэг хөлбөмбөгчин хэмээн өргөмжилсөн. Тэрбээр дэлхийн аваргын гурван тэмцээнд аваргалсан цорын ганц домогт хөлбөмбөгчин. Зөвхөн энэ амжилт нь л түүнийг хэн гэдгийг батлах юм.

Бразил “шижир алтан” хөлбөмбөгчдийг хором бүр төрүүлж байдаг цорын ганц орон билээ. Тийм ч учраас тухайн улсын экспортын ашгийн багагүй хэсгийг хөлбөмбөгчдөө өөр улс орны баг руу залсан наймааны татвараас олдог гэж байгаа. Бас нэг онцлог нь хөлбөмбөгчдийнх нь дийлэнх ядуусын хорооллын тарчигхан гэр бүлд өссөн байх. Пеле ч тийм л нэгэн гэр бүлээс гаралтай.

“Зөвшөөрөлгүй хөлбөмбөг тоглосныхоо төлөө багадаа ээждээ мөн ч их шийтгүүлж билээ. Гэхдээ л гудамжныхаа хүүхдүүдтэй нийлээд чихсэн оймсоор хийсэн бөмбөг өшиглөөд хөл нүцгэн гүйх шиг жаргал даанч алга байлаа. Хожим нь жижиг бутны хушга хулгайгаар түүж зараад жинхэнэ бутс авч өмссөн нь хэзээ ч мартагддаггүй. Долоо, найман настай л байж дээ” хэмээн тэрбээр дурсан ярьсан удаатай.

Хөлбөмбөгийн хаан Пеле их олон санаа, шинэчлэлийн эхлэлийг тавьсан хүн гэгддэг юм. Түүнээс өмнө Бразилд олон сайн хөлбөмбөгчин байсан ч нутагтаа тоглосоор байгаад зодог тайлдаг, тоглож байх үеийнхээ орлогыг “чулуу” болгож чаддаггүй хүмүүс байв. Харин Пеле тэднээс өөр байв. Тэр хөлбөмбөгийн ертөнцөд орсон үеэсээ л олсон орлогоо зөв бизнест оруулах, хувьцаа худалдаж авах, шинэ пүүс компани нээх зэрэг үйл ажиллагаанд зориулдаг байлаа. Зодог тайлах мөчөө зөв сонгож Америкийн “Нью-Йорк Космос” багт тухайн үедээ асар өндөрт тооцогдох үнэлгээтэй гэрээ хийж тоглож байлаа.

“Бид олуулаа нэг амбаарт чихэлдээд амьдардаг байсан. Харин одоо эцэг, эх маань хөлбөмбөгийн ачаар Сан-Пауло хотод хэд хэдэн байшинд солин амьдарч байна. Тэдэнд өөрсдийнх нь дэлгүүр, усан завь, хувийн машин бий. Эднийг бүгдийг нь худалдаж авч өгсөн юм. Миний хөрөнгө оруулалт хийсэн үйлдвэр, үйлчилгээнүүд надад цалингаас минь илүү орлого өгдөг.”

Энэ бол түүний ид тоглож байх үедээ хэвлэлтэд гаргасан “Би бол Пеле” номонд орсон хэсэг юм. “Би бол Пеле” ном тухайн үедээ асар их эрэлт хэрэгцээтэй бүтээл болж байсны жишээ нь 180 мянган бразил хүүхэд зөвхөн энэ номыг унших гэж бичиг үсэг сурч байсан гэсэн баримт байдаг. Тийм ч учраас Бразилийн соёлын яам түүнийг “соён гэгээрүүлэгч” хэмээх алтан медалиар шагнаж байжээ. Пеле тоглож байхдаа болон зодог тайлснаасаа хойш өөрийн намтрын гурван ч ном гаргасан бөгөөд тэд нь бүгд бэстселлер болж байсан.

“Анх биднийг Шведэд очиход хурдтай, хууралт сайтай бүлэг залуучууд л гэж хүлээн авч байсан. Гэхдээ Вава, Гарринчи, Загало бид нар бүгдийг алмайруулж чадсан. Бид Францыг 5:2-оор хагас шигшээд бут ниргээд Шведтэй аваргын төлөө тоглохоор болсон. Тэр финалын тоглолтод би хоёр гоол хийсэн юм. Тэгэхэд 17 настай л байлаа шүү дээ.”

Энэ түүний хоёр дахь номны нэгээхэн хэсэг. “Швед-1958” тэмцээнийг дэлхийд анх удаа цэнхэр дэлгэцээр бүрэн дүүрэн дамжуулсан нь 17 настай бразил хүүг хорвоод сурталчлах сайхан боломж бүрдүүлсэн юм. Ер нь тэр их азтай. 1966 оны Англи дахь ДАШТ-ийг эс тооцвоос хөлбөмбөгчийнхөө замналд хүнд гэмтэл авч үзээгүй. Тийм ч учраас тогтмол сайн амжилт үзүүлж, дэлхий даяарх хөгжөөн дэмжигчдээ баясгаж байлаа. 1970 онд Африкт Бразилын баг зочлон тоглох үеэр Нигер улс дотоодын дайндаа идэгдээд сүрхий байсан гэнэ лээ. Гэхдээ Пелег ирэх сургаар дайсагнагч талууд хоёр хоногийн хугацаатайгаар дайнаа зогсоож байсан нь түүний нэр алдрыг баталж байна. Тэр 1977 онд хамгийн сүүлчийн удаа хөлбөмбөгийн ногоон талбайд гарч зодог тайлсан. Түүнээсээ хойш төрөл бүрийн салбарт хүчээ сорьсон бөгөөд алинд нь ч хөл алдаж байсангүй. Манайхны хэлдгээр найранд гурван дуутай, наадамд гурван даваатай нэгэн билээ.Тоглосон кинонууд нь үзэгч олонтой, бүтээсэн зохиол номнууд нь уншигч ихтэй, дуу хөгжмийн хамтлаг байгуулаад дуулахаараа шүүмжлэгчдээс боломжийн үнэлгээ авчихдаг нэгэн байлаа. Нэг хэсэг Бразилын спорт, залуучуудын яамны сайдаар ажиллаж байхдаа бас л олны дунд ам сайтай байсан. Пелегийн амьдралдаа амжилт олоогүй ганц үйлдэл нь “үзмэрчийн дүр” юм. Түүнийг зодог тайлснаас хойш Бразилын хэвлэл мэдээллийнхэн ДАШТ эхлэхийн өмнө тогтмол өөрийнх нь улсын шигшээ баг хэрхэн тоглох тухай асуудаг, дүн шинжилгээг нь сонсдог заншилтай. Хэрвээ Пеле Бразилын шигшээг дэлхийн аварга болно гэж хэлбэл тэдний баг түрүүлдэггүй, харин “Энэ жил манай баг хогийн байна. Тэд гавихгүй” гэсэн үед Бразилын шигшээ түрүүлчихдэг гэж байгаа. Энэ л түүний ганц доголдол юм даа. Гэхдээ бразилчууд үүнтэйгээ эвлэрээд “Пеле манай багийг хожихгүй гэж хэлээсэй” хэмээн хүсдэг онигоо ч сонсогддог юм.

Хувийн амьдралын тал дээр гэвэл Пелег бүсгүйн тэнгэртэй нэгэн хэмээн цоллодог. Тэр анх 1958 онд Швед дэх ДАШТ-д оролцож байхдаа шаргал үстэй швед бүсгүйд дурлаж хайраа илэрхийлж байсан гэлцдэг. Гэхдээ анх гэр бүл болсон бүсгүй нь Розмарио хэмээх Бразилын волейболын шигшээгийн тоглогч эмэгтэй юм. Ид тоглож, мандан сэргэж явах үед нь хорвоогийн өнцөг булан бүрт амьдрах янз бүрийн бүсгүйчүүд Пелегийн удмыг тээж явна гэх яриа дэгдээдэг байсан нь түүний гэр бүлийн амьдралд нөлөөлдөг л байсан байх даа. Түүнээс хойш нийтдээ гурван ч удаа гэрлэж байсан бөгөөд одоо Бразилын иргэн, түүнээс 30 орчим насаар дүү япон бүсгүйтэй хамт сайхан л амьдарч байна.

“Амжилт бол санамсаргүй байхад ирдэг гэнэтийн бэлэг биш. Түүнийг хүнд хөдөлмөр, хичээл зүтгэл, зүрх сэтгэлийн гүнээс ундрах хайрлал, уйгагүй тэмцэл авчирдаг юм”

Хамгийн сүүлд хэвлэгдэж гарсан түүний номын энэ хэсэг Пелег амжилтад хүрэхийн тулд ямар замыг туулсныг жаахан ч гэсэн илэрхийлнэ .

>>Түрүүч нь “Өдрийн сонин”-ы № 271(5223) дугаарт>>

-ЗОХИОЛЧЫН ТЭМДЭГЛЭЛ-

Хойт Америкийн хамгийн хөгжингүй орны нэг Канадад аялаад ирсэн Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн, зохиолч, сэтгүүлч Д.Цэмбэлийн манай сонины захиалгаар бичсэн нийтлэл тэмдэглэлийг уншигч танаа толилуулж байна.

Хээр талын нүүдэлчин монголчуудын уртын дуу тэдний хүсэл эрмэлзэл тал шигээ хягааргүйг илтгэдэг бол эгц цавчим сүрлэг догшин уулс бүхий Кавказ нутгийн дуу бүжиг нь бадрангуй, огцом, дайчин сүрлэг байдаг. Энэ онцлог түүхэн урт хугацаанд төлөвшлөө олдог болохоор хойт америкчуудын хувьд Европоос ирсэн цагаан арьстнуудыг үл тооцвол уугуул нутгийн жинхэнэ эзэд болсон индианчууд ардын дуу, хөгжим судлаачдын хувьд сонирхолтой байх болов уу.

Номхон далайн эргийн ногоон модоор хүрээлэгдсэн тэгш саруул талбайд наадам гурав хоног үргэлжлээд өндөрлөхөд тэр газар өчүүхэн төдий ч цаасны тасархай, ширхэг ч хоггүй юм шиг цэвэр цэмцгэр хэвээр үлдлээ. Канадчууд өөрсдийгөө давтагдашгүй гоо үзэсгэлэн хосолсон аялал жуулчлалын жинхэнэ өлгийд аж төрж байгаагаараа бахархдаг нь зүйн хэрэг.

Хойт Америкийн хамгийн баруун эрэгт үзэсгэлэнт Грууз уул сүндэрлэнэ. Уулын оргил өөд ган татлаган замаар өгслөө. Дээш гарсан жимээр мань мэт нь хагас өдөр мацаж хүрдэг оргилд бараг хагас зуу шахам метр өндөр ургасан аварга бүдүүн, шулуун, гоолиг модод, элгэн халиа байцас, гүн жалган дээгүүр татлаган замаар арваадхан минут төвөггүй явж хүрлээ. Бэлд нь цэлэлзэх их далайн түвшинээс дээш 2300 шахам метр өргөгдсөн энэ уулын орой дээрээс харвал Номхон далайн зүүнтээ, эх газартайгаа зэрэгцэн орших Ванкувер арал бүхлээрээ харагдаж өмнө талд нь АНУ-ын шугам шиг шулуухан хойт хилийн дагуух цувраа ногоон уулс залган үргэлжилнэ.

Груузын уулнаас алтаар бороо ордгийн учир нь уулын оройг тэгшлэн байгуулсан амралтын иж бүрэн цогцолборт дэлхийн өнцөг булан бүрээс жуулчид хэдэн арав, зуугаараа тасралтгүй ирдэгтэй холбоотой. Тэнд гар урлал, түүх соёлын баялаг үзмэр бүхий галлерей, театр, алсыг харагч, индианчуудын модон эдлэл урлах ур чадварыг биечлэн үзүүлсэн сонирхолтой үзвэрүүд, юмыг хурдан тусгадаг канадчуудын монгол гэрийг дуурайлган хийсэн дөрвөлжин нүхтэй хана бүхий дугуй байгууламж гэхчилэн жуулчдын анхаарлыг гойд ихээр татсан зүйлсээр нэн баялаг.

Цардмал зам дээр гарсан баавгайн палигар том мөрөөр явж, Америкийн алдарт хүрэн баавгай нутагладаг зүрхэн хэлбэрт модот толгодод хүрч, түүнийг арваадхан алхмын цаанаас харж болно. Ууль, шар шувуу, шонхрууд сургагч нарынхаа заавраар хэрхэн дуулгавартайяа нисч, буухыг ч харж болно. Уулын муур, буга, коёоте чоно ч энд хүнтэй зэрэгцэн амьдардаг аж. Ногоон мод, жимс, цөөрөм бүхий ууланд баавгайнууд хүнээс айхгүй чөлөөтэй сүлжиж, харин жуулчид өөрсдөө битүү торны цаана шахцалдан зогсохыг харвал хүмүүс эрх чөлөөгөө байвгайд түр бэлэглэсэн мэт санагдана. Бас алтаар “бороо ордоггүй” газруудын нэг нь Грууз уулын баруун хойно оршдог, саяхных бололтой Кенёон хэмээх амралтын цогцолбор юм. Учир нь 1947 онд сүйрсэн нэгэн онгоцны сэг бүр 1994 онд буюу бараг хагас зуун жилийн дараа эндхийн битүү ойгоос, Хожим Райклек хэмээн нэрлэгдэх болсон зэлүүд, үзэсгэлэнт бяцхан цэнгэг нуурын баруун эргээс анх олж, сүйрэл болсон газарт нь хөшөө дурсгал босгожээ. Энд байгуулсан амралт зугаалгын газарт, ойн жимээр нуур руу явах зам дагуу үнэт модоор урласан тохилог ширээ, сандлууд олноор тавьж бас оньсон техник сайн хөгжөөгүй үед сал хэрхэн урсгаж байсан тухай задгай музейг замын хажууд ойн цоорхойд байгуулжээ. Тэртээ дор хагас зуугаад метрийн дор буй хавцлаар хөөсрөн буух хүрхрээн дээгүүр урт дүүжин гүүр барьснаас хойш энд жуулчдын хөл тасрахаа больжээ. Энд бүтэн өдөржин үнэгүй амарч, бас нуураас загас барьж болно. Нуурын эргэн тойронд нар, борооноос халхалсан олон сүүдрэвч, загасчдад зориулан барьсан нуур руу түрж орсон ур хийц сайтай модон гүүрүүд, бас л гоёмсог үнэт мод, чулуун ширээ эгнүүлэн тавихаас канадчууд гар татаагүй бололтой.

Нуураас нэг хүн өдөрт хоёроос илүү загас барих хориотой гэнэ. Гэвч загасчид тэндээс барьсан загсаа том, жижиг гэлтгүй буцаан тавьж байхыг харав. Тэд шарсан загас идэж, шөл уух гэсэндээ ч биш, ан хийх хорхойгоо дарж зугаацаж байгаа нь тэр аж.

Ванкуверийн “Тэрэлж” болсон өөр нэг амралт зугаалгын газар нь Сквамиш хэмээх үзэсгэлэнт хотхон. Виктория хот юм уу, “Георг” зочид буудал, Георгийн булан гэхчилэн эзэд хаадынхаа нэрээр англичуудын нэрлэсэн ганц нэг хот, газар усны нэрийг үл тооцвол уул усандаа хайрласан тэндхийн бүх нэр нь бүгд Индианых. Тэдний мөр нь хаданд, модонд, дуунд, нэр нь түүхэнд үлджээ. Харин өөрсдөө харагдахгүй юм. Индианы гэсэн нэгийн зэрэг тосгон ч алга. Харин индиан хүний сүрлэг дүр төрхийг аварга модоор бүтээсэн уран сийлбэрүүд газар сайгүй. Зөвхөн эртний судлалын музейд төдийгүй хотын гудам талбай, ойн нарийн жим дагуу тааралдана. Индианчуудын ахуйн соёл, зан үйлийг харуулсан сийлбэрүүд ч цөөнгүй. Хотын их хөлийн газар малгайгаа дээш харуулж тавиад хөгжим тоглон өглөг хишиг горилж суусан азийн гэмээр царайтай нөгөө эрийг үл тооцвол уугуул эзэдтэй нь огтхон ч тааралдсангүй.

Өвлийн олимпийн тоглолт хэдхэн жилийн өмнө энд болж өнгөрсөн болохоор жуулчдад зориулсан ган таталган замаар далайн түвшнээс дээш 2400 метр өндөрт орших Хар сан (индиан нэр) хэмээх Блаккомб, мөн вистлер уулын оройд төвөггүй гарч, сая сая жилийн турш тэнд хуримтлагдсан мөнх цасаар хоолойгоо норгон зулайгаа чийглэв. Тэдгээр уул руу өгсөж явах үеэр тэртээ дор битүү ойн цоорхойд юмуу, жим дагуу бамбаруушаа дагуулсан хүрэн баавгайнууд олонтаа тааралдах тул зургийн аппараттай явахад илүүдэхгүй. Ноён оргил дээгүүр нь бүргэд эргэлдсэн Блаккомб уулан дээр байгалын том үхэр чулуунуудыг эвлүүлж тавьсан юм уу, унаган төрхөөрөө байгаа чулуун жимийн хоёр талаар цөмөөхэй (Nutcracker) хэмээх ачит бяцхан шувуухайн зургийг самбарт байрлуулсан нь цөөнгүй. Ачит гэдгийн учир тэр шувуухай ойр хавийнхаа хушны самрыг түүж нөөцлөхдөө хожим нь түүнийхээ ихэнхийг олж чаддаггүйгээс тэр нь үржил шимт хөрсөнд ургаж төлжих нь амархан тул замын хоёр хажуу, Монгол Алтайнх шиг хөхөвтөр, үслэг том тарвага хошгорсон асга хад, хаана л бол хаана зулзаган хушин төглүүд тааралдана. Үхэр чулуунууддээр тарвага хэд хэдээрээ дүүлж гараад элгээрээ хэвтэн жуулчдыг болгоомжтой харах нь Монгол нутгийн цахир хадат хайрхан уулан дээр байгаатай адил.

Зам бүхний уулзвар болсон өөр нэг газар бол Ванкуверээс гуч орчим километр зайтай, Индианы нэгэн дайчин омгийн уугуул нутаг, ногоон моддоор битүү бүрхэгдсэн эгц сүрлэг уулнаас арай налуудуу хадан халилыг нь даган яг л хайлсан мөнгө шиг цалин цагаан туяа татуулан буух Шаннон хэмээх үзэсгэлэнт хүрхрээ юм. Хүрхрээ хүртэл хадан харгуй гарган тохижуулж, үхрийн чинээ боржингуудыг замын хоёр талаар эгнүүлэн тавьж хэдэн зууны тэртээ тайрч унагасан гэмээр Секвоя хэмээх хоёр гурван метр голчтой аварга моддыг тухайн үед нь тээвэрлэн авч чадаагүй үлдээсэн нь сүр бараатай харагдах агаад заримынх нь их бие, ёзоор дээр мөн л тэр мод салаалан ургажээ. Канадад энэ жил хуурайшилт ихтэй байсан тул мод бүхний дор олон цаг дусч байж усалгаа хийдэг зориулалтын савтай ус тавьжээ. Японд бол хальс, холтос нь гэмтсэн модон шархны туузархуу юм наадаг билээ. Георгийн хушууны ойн зөргөөр явж байхад торгон туузаар ороож, тоогоор тэмдэглэсэн модод олонтаа тааралдах бөгөөд их сургуулийн тухайн чиглэлийн оюутнууд судалгаа хийж байгаа нь тэр гэнэ.

Уул уурхайн чиглэлээр дэлхийд тэргүүлж бусад бүх үзүүлэлтээр гучин хоёрт бичигддэг Канадын Бритиш Колумбын их сургуультай танилцсан минь миний хувьд том аз завшаан.

Хавсарга шинжлэх ухааны, цахилгаан комьпютер, анагаах эм зүй, сэтгүүл зүй гэхчилэн байхгүй мэргэжил, сургалт гэж үгүй. Хэрэв их сургуулийг нэг улс гэвэл түүний харьяа сургуулиуд бүгдээрээ жижигхэн вант улсууд юм. Хичээлийн байр, судалгааны төвүүд, лабораториуд нь сүрлэг, гоёмсог, орчин цагийн дизайн, уран барилгын ухааны дээд хослолоор бүтсэн нь илт. Докторант, аспирант, оюутнуудын байрууд орон сууцны нүсэр том, гоёмсог хороолол гэсэн үг. Гэвч мөн чанар нь зөвхөн барилга байгууламж, цар хүрээндээ ч биш юм. Судалгааны ажлын үр дүн нь шинжлэх ухааны эргэлтэд шууд орж материаллаг баялаг болон хувирах нь гайхалтай. “Ногоон байшин” гэдгээрээ дэлхийд алдартай тогтвортой хөгжлийн судалгааны төв гэхэд л экологийн тэнцвэрийг хадгалах зорилгоор байгальд ямар ч гэм хоргүй, харин ч цэвэршүүлэх үйлдвэрлэл явуулдаг бүхэл бүтэн цогцолбор болжээ. Энэ төв нарны эрчим хүчийг ашиглан ахуйн зорилгоор хэрэглэнэ. Асар том шилэн цонхнууд нь нарны эрчим хүчээр нээгдэж хаагдан бүх өрөө тасалгааны хэмийг тогтмол байлгахын зэрэгцээ, борооны усыг цуглуулан хэрэглээний усаа бэлтгэж, өөрийн цэвэрлэх байгууламжтай болжээ. Монгол гэрийн тооно хэлбэртэй шилэн дээвэр нь гэрэл нэвтрүүлж хичээлийн саруул танхимууд шөнө нь яг өдөр шиг л гэрэлтэнэ. Цонхны цаана өвч ногоон цэцэрлэгт ургадаг аварга моддын оройд тогоруу өндөглөдөг ажээ. Хүн төрөлхтөн ирээдүйд ийм орчинд аж төрөх арга ухааны эхлэлийг сургууль тавьж байна. Их сургуулийн эрдэмтэд ой судлалынхаа төвийн судалгаанд тулгуурлан мод хэрхэн ургадаг үйл явцыг нарийвчлан судалснаар нүүрстөрөгчөөр амьсгалан хүчилтөрөгч гаргадаг вагоны чинээ том оврын машин зохион бүтээж сургуулийнхаа орчимд байрлуулжээ. Дашрамд хэлэхэд, Ванкувер хот дэлхийн хамгийн цэвэр, гарын таван хуруунд багтдаг цөөн хотуудын нэгэнд зүй ёсоор ордог. Нүүрсний утаа бусад хорт хийгээр амьсгалж байгаа Улаанбаатарын гэр хороолол бусад бохир орчныг орон сууцжуулж дуусах хүртлээ цөөн тооны тийм машин тавьчихвал гайхам үр дүнд хүрнэ гэж эрдэмтэд хэлснийг судлахад илүүдэхгүй биз.

Тархи судлалын төв гэхэд л энэ чиглэлээр ажиллан дэлхийг гайхшруулсан олон том нээлт хийжээ. Байгалийн ухаанаар хийсэн бүхий л судалгааны үр дүнг захиалагчид, газар дээрээс нь худалдан авч, тэр нь дорхноо үйлдвэрлэлд нэвтэрдэг болохоор энэ алдартай их сургууль Канадын төдийгүй, дэлхийн хөгжлийн том хурдасгуур болж байна.

Эрдэмтдийн гуч, дөчөөс доошгүй хувь нь азийнхан гэнэ. Нэгэн цагт “Өөд өөдөөсөө хэзээ ч харахгүй Өрнө, Дорно хоёр” гэж Английн Киплинт эргэлтгүй итгэж, бичиж байсан хоёр ертөнц эдүгээ өөд өөдөөсөө харах нь бүү хэл, өвөр түрийдээ ч орж, бие биеэсээ хараат нэгэн цул болсныг харахад улс төрийн харалган санаа үеэ өнгөрөөдгийн тод нотолгоо. “Энэтхэг гаралтай ерөнхийлөгчийнхөө барааг харсан уу?” гэж тус их сургуулийн докторант Г.Дамдиннямаас асуухад тэр: “Өдөр бүхэн” гэлээ. Уриалаг сайхан зантай, дэлхийд зартай математикч энэ эрхэм сургуулийнхаа хотхон бүхнээр явган харайлгаж явдаг, оюутан, магистрант, докторант хэн ч байсан “Сайн уу?”, “Яамаар байна?”, “Хэлэх зүйл байна уу?” гэхчилэн яг л хуучин танилтайгаа уулзсан юм шиг ханддаг гэнэ.

Багш нараасаа эхлээд ректор хүртлээ хүнийг ялгаварладаггүй, маш энгийн хүмүүс шүү гэж Г.Дамдинням хэлээд сургуулийнхаа ерөнхийлөгчтэй татуулсан зургаа гар утасныхаа дэлгэцээс харуулав.

Азийн судлалын сургуулийн нүсэр том номын сангаар нь оров. Энд судалгааны мянга мянган бүтээл байгаагаас манай нэрт нийтлэлч Баабарын XX зууны монголчуудын тухай Кембрижид хэвлүүлсэн зургаан боть, доктор Сандагийн зарим бүтээл, бас Намхайнямбуугийн талаар гадаадын зохиогчийн бичсэн “хонины буян” зэрэг номууд байгаад их л олзуурхав. Түүнчлэн Манж, Хятад, Зөвлөлтөөс Монголд явуулж байсан бодлого, хятадаас айх Монголчуудын айдсын тухай судалгааны цөөхөн бүтээл байв. Латин Америк, Европын талаархи судалгаанаас төдийлөн хальдаггүй байсан энэ их сургуулийн судалгааны төвүүд нь эдүгээ Азийн хүрээлэн, Азийн хэл, соёлын судалгааны төв, мөн дэлхийн асуудлын хүрээлэн гэхчилэн салбарлан тэлжээ.

Харин энд Монголын судлал дутмаг байгаа нь Азийн орнууд, ялангуяа хятад, солонгос, япон, тайваньчууд эх орноо олон улсад сурталчлахын тулд багагүй мөнгө зарж, санхүүгийн туслалцаа үзүүлж томоохон төслүүд хэрэгжүүлдэгтэй холбоотой юм байна. Наад зах нь гэхэд л Өмнөд Солонгосын иргэн Чой Азийн хүрээлэнгийн барилгыг, Японы иргэн Ижазони Тоби Японы цэцэрлэгт хүрээлэнг өөрийн хөрөнгөөр бариулжээ.

Монгол дахь Хятадын эсрэг үзлийн талаар энд эрдмийн зэрэг хамгаалсан доктарант Жаргалсайханы Мэндээ урьд нь Монголын армид 16 жил алба хаажээ. Төрийн чухал албанд ажиллах хугацаанд олж авсан ажлын туршлага, суусан хатуужил энд хэрэг болж байна гэж хэллээ. Багаасаа гэрийн багш авч, бүхнийг хүнээр хийлгэж сурсан хүүхдүүд энд ирээд бие дааж амьдрах, сурах, бэрхшээлийг давах сэтгэлзүйн бэлтгэлгүйгээсээ болоод буцах нь олонтаа гэнэ.

Энд Америкийн нэрт монголч эрдэмтэн Латтимор их сургуулиас гаргадаг “Pa­cific Affairs” сэтгүүлийг эрхлэн ажиллаж байжээ. Өнгөрсөн зууны далаад оны эхээр энэ их хүн Монголд ирэхэд нь радиогийн залуу сурвалжлагч миний бие монгол хэлээр чөлөөтэй ярьдаг энэ эрдэмтэнтэй уулзаж, ярилцлага хийснээ эргэн дурсав.

Би Канадаас буцахын урд орой усан онгоцны буудлын зогсоол хавьд, далайн хөлөг онгоц хэлбэртэй том ордонд орж, нисэх онгоцонд суудагтай адил суудлын бэхэлгээгээ хийгээд бараг хагас цагийн дотор үлгэрийн сайхан Канад орон дээгүүр нисэв. Хоккейчид, аялагчид, цаначид, завьчид, адуучид бас далайн аварга мөсөн уул, хадан уул ангал дээгүүр, хүрхрээн дээгүүр нисэв.

Хажуугаар минь бөмбөгдөгч онгоцууд нисэн өнгөрч байв. Хойт мөсөн далайн хүйтэн агаар нүүр өөд мөс шиг хүйтнээр үлээж байлаа. Канадад хийсэн миний аялал ийнхүү өндөрлөв.

Монголын бурхан шашны төв Гандантэгчинлэн хийдийн тэргүүн хамба, гавж Д.Чойжамцтай ярилцлаа.

-“Богд ламын дүйчэн өдөр” буюу Зулын хорин таван” удахгүй тохиох гэж байгаа. Ер нь зулын хорин таван гэдэг энэ өдрийн утга учир нь юундаа байдаг вэ?

-Зулын хорин тавныг монголчууд эрт дээр үеэс буяны үйл болгож тэмдэглэж ирсэн сайхан уламжлалтай юм.

Анх Энэтхэгээс бурханы шашныг түвдүүд залахдаа хэсэг бусаг очиж залсан юм. Тухайлбал зарим хэсэг нь Наландарийн хийдийн их багш нартай уулзаад шашныхаа чиглэлийг сонгож авч ирсэн. Нөгөө хэсэг нь бас нэг лам дээр очиж шавь ороод авч ирсэн гэх мэтчилэн ямар нэгэн хийдэд очиж боловсрол эзэмшиж ирээд дэлгэрсэн гэх мэт хэлбэрүүд гарсан. Ингээд шашин дэлгэрсний дараа харилцан бие биенээ үл зөвшөөрөх хандлагатай болсон байдаг. Чинийх биш, минийх бурханы шашин гэсэн зөрчил гарч ирсэн. Сажа, Гарма, Нимава, Гэлүгва гэсэн дөрвөн урсгал байдаг л даа. Шарын шашин бол хамгийн сүүлд гарсан Түвдийн дөрвөн урсгалын нэг байгаа юм. Энэ дөрөв дэх урсгалыг нээсэн Богд лам хүүхэд ахуй цагаасаа бурханы шашинд сэтгэл зүрхээ өгсөн, асар ухаалаг, цэцэн мэргэн, төрөхөөсөө онцгой, эрдэм номд шамдсан байдаг юм. Ингээд өсөж өндийгөөд лам хувраг болсон хойно дээрх байдлыг мэдэрсэн. Сажа, Гарма, Нимава гээд бүх ёсонд нь очиж сургууль хийсэн. Мундаг номтой багш нар дээр очиж сургууль хийж ном үзээд тэдгээрийн зааж байсан номуудыг суралцсан байдаг.

Тэгээд бурханы шашныг асар томоор харж сэтгэсэн байдаг. Ганжуур Данжуурын утга, багш нарын айлдаж байгааг харьцуулаад ерөөсөө Түвдэд дэлгэрч байгаа шашин хоорондоо харшилдах зүйлгүй юм гэдгийг олж мэдсэн. Үүний үндсэн дээр Ламрим гэдэг номоо айлдсан.

Ер нь гурван мянган жил болж байгаа Бурхан багшийн сургаалыг цаг үеийн шалтгаанаар үе үеийн их мэргэд улам тодруулж зохиосон. Эдний нэг нь Богд лам байгаа юм. Тэгэхээр энэ хүний гаргасан Гэлүгва буюу шарын шашин бол хамгийн гайхамшигтай нь гэж үзэж болно. Богд ламыхаа энэ их ач эрдэм, гайхамшгийг дурсаж хорин тавны дүйчэн өдөр гэж таалал барьсан өдрийг нь тэмдэглэдэг болсон.

-Зулын 25-нд сүсэгтнүүд ямар үйл хийвэл зохилтой вэ?

-Энэ өдөр монголчууд гэгээрлийг бодож маш их зүйл өргөдөг. Гол нь таарсан сайхан зул тэрүүхэн хавиа гийгүүлдэг шиг мунхаг сэтгэлийн муу муухай, атаархал жөтөөрхөл зэрэг нь мэдлэг боловсрол, бие биенээ хүндэтгэх сайхан сэтгэл дээр л засардаг. Тэгэхээр хаана гэрэл асаж мэдлэг очиж байгаа. Хаана энэрэл хайр тогтож байна. Тэр газар л мунхгийн харанхуй арилж жаргалтай сайхан сэтгэл тогтдог. Энэ бүхнийг бэлгэдэж бид зул, хүжээ өргөдөг. Орон хийд бүхэнд зул өргөдөг. Бид чинь нүүдэлчин улс, тэр бүр сүм хийддээ ирж зул өргөж чадахгүй байсан учраас гэр орондоо өргөдөг. Гэр орон бүхэн бурхан шүтээнээ залчихсан жижигхэн сүм байдаг. Түвд хэлээр, монгол бичгээр бичсэн номоо өөрсдөө уншдаг. Гадаа бас зул хүжээ өргөдөг байлаа. Намайг багад эмээ минь зул хийчихээд гадаа хувин дотор хоёр гурван зул өргөчихсөн шөнөжин бадраад л байж байдагсан. Богд лам бол энэ насны төгсгөл дараагийн насны өмнө завсрын үедээ төгс гэгээрлийг олсон гэж үздэг. Хүний оюун ухаан мунхгийн харанхуйгаас арилж цэвэр төгс мэдэл, нигүүлсэл энэрлийн дээдэд хүрч байгаа тэр гэгээрлийг бэлгэдэж зул өргөдөг байсан уламжлалтай юм.

-Гандан болон хүрээ хийдүүдэд энэ өдөр ямар ном хурдаг вэ?

-Энэ өдөр хүрээ хийдүүд Богд ламын чого буюу зан үйлийн судрыг хурдаг. Сүм хийдээ эргэж гороолж, хүрээ хийддээ зул өргөдөг. Гандан хийд бол өглөөнөөс эхлээд орой хүртэл хурж Богд ламыгаа дурсаж, Богд ламынхаа чогыг уншдаг. Орой гадаалаад мандлаа өргөнө. Сүсэгтэн олонтойгоо нийлээд зул хүжээ өргөөд, сүм хийдээ гороолоод буяны чуулган хураадаг. Энэ өдөр бол бие сэтгэлийн онцгой их буян хураадаг өдөр байгаа. Ер нь эрдэм ухаан гэдэг бол багшаас дулдуйдаж ирдэг юм даа. Багш хичнээн эрдэмтэй, энэрэнгүй зөөлөн байх тусам шавь нарын сэтгэлд тусдаг. Багш хүн гэдэг бол шавийгаа бие, хэл, сэтгэл гурваар үлгэрлэдэг. Бумбанд ус хийхэд дүүрдэг шиг багшийн магнаг, увдис, номнууд ухаантай шавьд юүлэгдэж ирдэг. Тэр жамыг бодож багшаа хүндэтгэж байгаа тийм өдөр байгаа юм.

-Хүмүүс энэ өдөр юуг бодож залбирч, юуг цээрлэх ёстой вэ?

-Монголчууд маань мэгзэм их уншдаг. Үеийн үед уншиж ирсэн ном. Хүн дотроо Жанрайсаг бурханыг хараад нигүүлсэл энэрлийг бодож, бурхан бүгдийн нигүүлсэл орсон бурхан шүү дээ гэж бодоход сэтгэл зүрхэнд буудаг. Нигүүлсэл, энэрэл, хайр гэдэг бол хүн төрөлхтний жаргалтай сайхан амьдралын үндэс нь болдог. Хүнд ийм сэтгэл байхгүйгээр хичнээн эрдэм боловсрол төгөлдөр, бие хаа тэгш, эрүүл саруул байгаад нэмэр байхгүй, хүн болж өгдөггүй. Гэр бүл, албан байгууллага, улс орны дотор ч гэсэн нигүүлсэл энэрэл бусдыгаа хайрладаг, хүндэтгэдэг болгодог. Бусад хүмүүсийн жаргалтай сайхан амьдралыг бодож чаддаг тэр нөхцөлд л хүн өөрөө жаргалтай сайхан амьдардаг шүү дээ.

Нэг л хүн энэрэл нигүүлслээсээ хагацаад, амиа бодоод бусдыгаа доромжилж эхлэхээр жаргалгүй болдог. Ийм учраас Жанрайсаг бурханаас бид өөрийгөө олж харах ёстой. Жанрайсаг бурханыг магтаж, мөргөж байгаа үедээ, тарнийг нь уншиж байхдаа бид хэн болох билээ, Жанрайсаг бурхан шиг бусдад энэрэлтэй, бусдыг боддог, бусдын тусыг хичээдэг болох юмсан гэсэн сэтгэлийг үүсгэх ёстой. Дараа нь Манзушир бурхан байна. Манзушир бурхан бол мэдлэг, оюун ухааныг төлөөлж байгаа юм. Хүн хичнээн өндөр мэдлэгтэй болох тусам амьдралын арганд түүртэхгүй болдог. Аливаа нэгэн юмнаас айх эмээх, ямар нэгэн зүйлийг буруугаар бодох, бусдыг гүжирдэх гүтгэх гэх мэт өчнөөн сэтгэл зөв ухаан ирснээр арилдаг. Тэгэхээр зөв оюун ухаантай байхад юмны учир шалтгааныг мэддэг. Хий дэмий юмнаас айх, хардах, хий дэмий дайсагнах зэрэг нь багасдаг. Эрдэм мэдлэг бол амьдралыг хөгжөөн дэвжээгч, гэгээрэлд хүрэх, мунхгийн харанхуйг арилгадаг зүйл. Тийм учраас арга билгийн ухаан гэдэг энэ. Нигүүлсэл энэрэл, оюун ухаан хоёр төгөлдөр болоод, хослоод ирэхээр хүн бол хүн шиг хүн болдог. Ийм л учраас бид хэдэн зуун жил энэ хоёр бурханыг урдаа барин шүтэж ирсэн юм. Дараа нь Очирваань бурхан байна. Очирваань бурхан бол үйлдэл, хүч байгаа юм. Тэгэхээр энэ гурав нэгдэх ёстой юм. Хэрвээ хүнд мэдлэг боловсрол, нигүүлсэл энэрэл байлаа гээд бусдыг энэрч чадахгүй, бусдад тэр эрдмээ түгээж чадахгүй бол ямар ч хэрэг байхгүй тэр хүндээ шингээд алга болно. Үйлдэл болж чадахгүй, бусдад үйлс нь дэлгэрч чадахгүй, дэлхий ертөнцөд нөлөө байхгүй, гэр бүлдээ нөлөө байхгүй бол зөвхөн өөрөөрөө л дуусдаг. Тийм учраас хүч болж байгаа талыг нь Очирваань бурхан даадаг. Энэ гурав бүрдсэн байхад үйл ажил нь болдог. Хүн төрөлхтөнд энэ их мэдлэгийн сан, энэ их хайр энэрлээр хамтран амьдрах сайхан бололцоо гардаг. Ийм болохоор монголчууд энэ гурван бурханыг онцгойлж шүтдэг. Тэгээд дараа нь Богд ламыг магтаж байгаа юм. Энэ гурван ухааныг толийтол нь гаргасан Ламрим чэнбугаас эхлүүлээд өчнөөн сайхан номнууд нь хүнийг төгс гэгээрүүлэх, хайр энэрэл, мэдлэгтэй байх зэргийг бидэнд багш болж дамжуулж сургаж өгсөн. Энэ гайхамшгийг бодож бид дүйчэн өдөрт мэгзмээ сайхан уншиж, Богд ламын айлдсан магтаалуудыг даган баясаж, бие биедээ тусалж, эвсэж найрсаж, эрдэм мэдлэг, нигүүлсэл энэрлийг нь бодож гэр орондоо нэг ч хэрүүл уруул, хараал хэлэхгүй байх хэрэгтэй. Ер нь юм үүсэхдээ шүдэнзний дарь шиг жаахан хэсгээс эхлэхэд л хоол ундыг болгочихдог. Муу талыг нь хэлэх юм бол байшин савыг шатаачихдаг. Нэг өдрийн явдлаас л цаашаа бүх л амьдралын юм үүсч байдаг. Тийм учраас энэ өдөр бие, хэл, сэтгэл гурваараа буян хий. Та бүхэн дүйчэндээ сайхан оролцоорой. Энэ өдөр олон сүм хийд буянаа хурааж байдаг. Зарим газарт Бурхан багшийн, Богд ламын сургаалуудыг айлдаж ард түмнээ соён гэгээрүүлэх ажлыг хийж байдаг. Тэгэхээр энэ бүхэнд очиж, энэ өдөр мацаг барьж, нэг өдрийн сахил авч болно.

-Нэг өдрийн сахил гэж юу вэ?

-Нэг өдрийн сахил гэдэг бол гайхамшигтай эд шүү. Хүн өөрийгөө удирдах уран чадварыг бий болгож байгаа юм. Тэр өдөр бол амьтны амь таслахгүй, хулгай хийхгүй, худлаа хэлэхгүй, гэр бүлээсээ гадуур явахгүй, бие, хэл, сэтгэл гурваараа муу үйл хийхгүй гээд л өглөө ургах нарнаар ам авчихдаг. Тэр ам авсан зүйлдээ шимтээд, цагаан хоол идээд, ёс журмыг нэг өдөр барьчихаж байгаа явдал нэг хэсэг өдрүүдэд чаднаа гэдэг утгыг гаргаж байгаа юм. Хүмүүсийн сэтгэлд ирээдүй сайн сайхан болохын хөрөнгө тогтоож байгаа талаасаа агуу зүйл байдаг.

-Монголын сүсэгтний холбооноос Зулын 25-нд Монголын нийт ард түмэн, зон олондоо насны авшиг хайрлаач ээ гэж танд айлтгал өргөжээ. Ер нь энэ насны авшиг, номны тус эрдэм болон авшиг хүртсэн хүн дараа нь юун дээр анхаарах ёстой байдаг юм бэ?

-Насны авшиг гэж юу вэ гэхээр ертөнц дээр амьдарч байгаа хүмүүс эрхэм чухал зүйлүүдийн нэгд тооцож үзэх ёстой юм. Өөрөө ажил хийдэг, дотроосоо гэгээрдэг, урт наслах, өвчин зовлонгүй байх шалтгаанаа өөрөө тавьдаг гэж бурхан багш айлдсан. Энэ шашинд сүсэгтэн хүний хичээл зүтгэл маш их байдаг. Бурхан багшийн сургаалын гайхамшигтай зүйл нь хүнд ерөөсөө тулгаагүй. Эхнэр хүүхэдтэйгээ сайхан амьдраад энэ насаа дуусгая гэхээр доод төрөлхтөн буюу түүнд зориулсан энэ ертөнц дээр яаж сайхан амьдрах вэ гээд заагаад өгчихсөн. Гэтэл одоо би өөрийхөө төлөө явъя, энэ зовлонгоосоо салъя гэж байгаа хүнд дунд төрөлхтний номыг айлдсан байгаа юм. Бүр бусдын сайн сайхны төлөө төгс гэгээрэлд хүрье. Энэ олон амьтныг гэгээрэлд хүргэе гэж байгаа хүнд дээдийн төрөлхтний ном айлддаг. Энэ номнуудын бүгдийн суурьт юу байгаа вэ гэхээр хүн ертөнц дээр сайн сайхан амьдрахад юу хэрэгтэй вэ гэдэг л юм байгаа. Тэрнийг бурхан багш ертөнцийн шастир гэдэг номондоо айлдсан. Энэ ёсоор бол урт наслахад олон янзын үйлсүүд ордог. Урт наслахаар жаргалтай сайхан амьдралын шалтгаан бүрдэж байна. Сайн сайхан зүйл хийх бололцоо олж авч байна. Бурханы сургаалыг судалж, шинжилж, буян нүглийг ялгаад, нүгэл хийхгүй буян руу чиглэх сэтгэлийг үүсгэж болж байна. Үүгээр ч зогсохгүй цаашаа явах юм бол Бурхан багшийн дөрвөн үнэний ёсоор зам мөрт нь ороод төгс гэгээрэлд хүрч болно гэх зэргээр урт нас бол цаанаа олон сайхан зүйлийг агуулж байдаг. Тийм учраас урт насны тухайд бид арга чаргыг хийж байх ёстой болдог. Бурхандаа даатгалаа хийдэг. Тэр бурханы үүднээс бясалгалаа хийдэг. Тэр бурханы үүднээс зүрхэн тарнийг тоолдог. Тэр бурханы үүднээс зан үйлийг нь хийдэг. Тэр бурханы үүднээс сэтгэл зүрхээ ариулж урт насны төлөө ажил хийдэг. Өөрсдөө тайван уужуу байх, ажил хөдөлмөрөө тааруулан хийж байх, идэх уух гээд л амдралын бүх зүйл орно. Үүнийг бясалгалаар дамжуулж, урт насны төлөө адис жанлавыг нь хүртэж байгаа хэсэг нь урт насны авшиг авах юм. Энэ удаа намайг насны авшиг айлдаж өгөөч гэж байна. Тэгээд над шиг юм яадаг юм бол доо гэж бодож байгаа шүү дээ.

-Та дэлхийн буддистуудын дээд чуулганы ерөнхийлөгч. Сүүлийн үед дэлхийн улс орнуудад шашин, улс төрийн үл ойлголцлоос болоод сөрөг үр дагавартай үйл явдлууд их гарах болоод байна. Ингэхээр нийгмийн оюун санааны дархлааг тогтооход бурханы шашны гүйцэтгэх үүрэг, нөлөө нь юу байдаг вэ?

-Ер нь ямар ч ард түмэн, ямар ч удирдагч нэгдсэн үзэл бодолтой, нэгдмэл шашинтай, нэг бүхэл ард түмэн байхын төлөө зүтгэдэг. Гэхдээ шашин соёлыг хүндэтгэх үүднээс бүх хүн шашин шүтэх, эс шүтэх эрх чөлөөг нь нээж өгдөг. Хэрүүл тэмцэлгүй байхыг нь засаг төр нь боддог. Шашин ч гэсэн дотроо өөрийнхөө зүйлийг агуулж байх ёстой юм. Бурханы шашинд бол энэ бүр тод харагддаг л даа. Яагаад гэвэл номлолоо айлдаж байгаа бурханы сургаалыг л сүсэгтнүүд нь дагадаг. Тэгэхээр манай бурхан юу гэсэн бэ гэхээр алтыг гурван янзаар шинжлээд манай шашинд орох үгүйгээ мэдээрэй л гэсэн. Үүгээрээ л бурханы шашин гайхамшигтай эв зохицол байгаа юм. Ганцхан миний шашин зөв шүү. Энийг л дагахгүй бол чи баларна. Дэлхийн бүх хүмүүсийг миний шашинд оруул гэх юм бол сүсэгтэн хүн нүүр буруулаад л явчихна. Тэгэхээр өөр үндэстэнд, өөр хэсэг бүлэгт шүтэж байгаа шашныг өөрийнхөө шашинд оруулахын тулд тэднийг заавал их бага хэмжээгээр хэлмэгдүүлж эхэлдэг. Эндээс шашны маргаанууд, хэрүүл тэмцэл гардаг. Тиймээс аль болохоор шашны удирдагчид үүнийг зөвөөр тайлбарлах, бусдыг хүндэтгэдэг байх хэрэгтэй. Хүмүүсийн сэтгэл болгон ондоо байдаг. Амьтан болгон өөр байдаг. Ийм учраас бидэнд зохицол, зөв сургаал хэрэгтэй. Чанд үнэн зөвийг баримталсан, зөвийг ялган салгаж мэддэг оюун ухаанаар л бид бие биедээ хандах хэрэгтэй. Өөр арга нь юу вэ? гэхээр бие биенийхээ үзэл бодлыг хүндэтгэж байх зохицол юм. Бид нэг нэгнээ хүндэтгэн, хайрлах, тэр хүн яг над шиг зовлонг хүсэхгүй байгаа, жаргалыг хүсэж байгаа гэдэг талаас нь эрхэмлэн бодож хандах юм бол бид эв зохицолтой сайхан амьдарна.

-Та Монголын нийт сүсэгтэн олонд хандаад нэг сайхан ерөөл айлдахгүй юу?

-Бид тулсан юмаа л ярих ёстой. Эдийн засгийн хувьд дордчихсон байна. Ерөнхийдөө дэлхий ертөнц бас тиймхэн, дайн тулаантай байгаа харагдаж байна. Энд тэнд бослого тэмцэл гарсан, нэг улсын хүмүүс ч хоорондоо тэмцээд явж байгаа явдал ч байна. Манай монгол ардын сайхан үг байдаг. Сайн нь ч миний багш, муу нь ч миний багш гэж. Тэр болохгүй, бүтэхгүй бүхнээс сургамж авах хэрэгтэй. Бид хэрвээ даврах юм бол, бид хэрвээ эх орноо гэж бодохгүй юм бол төр барьж байгаа хэдэн хүнээ эх орон шигээ бодоод, эцэг эх шигээ бодоод тэдэнд ялархах юм бол ямар байдалд хүрэх юм бэ? Харин тэдний бусармаг будлиантай явж байгааг нь засаж авъя, сайхан сургаалыг нь айлдаад. Тэгэхгүйгээр бачлаад л, хочлоод л тэдний эсрэг юм шиг бодоод, чулуу шидээд зэвсэг барих юм бол одоо Сири улс яаж байгааг харж байгаа байх. Хэдэн арав, зуугаараа дүрвээд л, гудамжны хоёр талд буу зоочихоод л бие биенээ буудаад л, тэр дунд ах дүү нар байгаа шүү дээ хөөрхий. Ингэж л бодогдох юм. Тэгэхээр бид муугаас нь сургамж, сайнаас нь үлгэр жишээ авч тогтуун, тайван, сайхан ухаалаг, ажил хөдөлмөртөө зүтгэж байж л энэ гачлантай цагийг өнгөрөөнө дөө. Монголд их бололцоо бий гэж боддог. Тийм болохоор дор бүрнээ ажлаа сайн хийе. Юм болгоныг үглээд байлгүй өөрсдөө хийцгээе. Бололцоог нь харин энэ төр засаг сайн тавьж өгөөч ээ. Битгий хоорондоо хэрэлдээд нэг намаа сайн болгох гээд нөгөө намаа муучлах гээд, нэг бол өөрөө дараагийн сонгуульд сонгогдох гээд нөгөөгөө муулаад засаг төрөө битгий үнэгүйдүүлээч. Ард түмнийхээ төлөө үнэн сэтгэлээ үзүүлж, хууль тогтоолоо гаргаж, үг заавраа хэл. Ард түмэн ч гэсэн тэвчээртэй байж, засаг төрийнхөө үгийг сонсож байж л бүгдээрээ босож ирнэ дээ. Шүтэн барилдлага юм хойно хэн хэн нь л хичээж байж энэ улс орон сайхан болно доо л гэж бодогдох юм. Тэгэхээр бүгдээрээ эвтэй зүйтэй, сайн сайхан байцгаая.

Д.ТУЯА

Хөгжлийн банкны гүйцэтгэх захирал Н.Мөнхбаттай ярилцлаа.

-Бондын зарцуулалтыг шалгасан ажлын хэсэг дэх МАН-ын бүлгийн гишүүд мэдээлэл хийсэн. Энэ талаар ярилцлагаа эхэлье?

-Сүүлийн үед манай байгууллагатай холбоотой ташаа мэдээлэл олон нийтэд цацагдаж байна. УИХ-ын Эдийн засгийн болон Төсвийн байнгын хорооны тогтоолоор байгуулагдсан олон улсын зах зээлд гаргасан Засгийн газрын үнэт цаасны арилжаагаар төвлөрсөн хөрөнгийн зарцуулалт, эргэн төлөлт, хэрэгжилтийн явцтай танилцаж дүгнэлт гаргах чиглэл бүхий хамтарсан ажлын хэсгийн хурал болох байсан ч болсонгүй. Гэвч энэ үеэр тараасан тараах материалд манайхтай холбоотой буруу мэдээлэл байсан. Үнэндээ тус хамтарсан ажлын хэсэг Хөгжлийн банкийг шалгах бус Чингис бондын арилжаагаар төвлөрсөн хөрөнгийн зарцуулалт, эргэн төлөлт, санхүүжүүлсэн төсөлд үнэлэлт өгч, холбогдох байнгын хороонд танилцуулах байсан. Гэтэл Хөгжлийн банкийг шалгаж буй мэт ташаа мэдээлэл олон нийтэд цацаж байна. Хөгжлийн банк улс төрөөс хараат бус байгууллага. Улс төрийн хүчин асуудлыг мушгин гуйвуулж байгаад харамсалтай байна. Өөрөөр хэлбэл, байнгын хорооны гишүүдэд тараасан материалд үндэслэлгүй зүйл бичсэн байна лээ. Мөн зөвхөн нэг улс төрийн хүчин өөрийн байр суурийг тусгасан байгаа юм. Үүнээс гадна Сангийн яамны ажлын хэсгийн шалгалтын материал гэсэн учир битүүлэг юм явж байгаа. Бид энэ талаар тус яамнаас тодруулахад “мэдэхгүй” гэсэн хариулт өгсөн. Тиймээс хаанаас ийм материал гаргаж ирснийг бид тодруулахаар ажиллаж байна.

-Ажлын хэсгийн дүгнэлтэд Хөгжлийн банк УИХ-аар батлаагүй, зөвхөн Засгийн газраас баталсан төслийг санхүүжүүлсэн нь хууль зөрчсөн гэж байсан. Энэ ямар учиртай юм бэ?

-Ажлын хэсгийн дүгнэлт гэсэн материал байхгүй шүү дээ. Энэ бол зөвхөн улс төрийн хүчний боловсруулсан бичиг баримт. Тэгэхээр ажлын хэсгийн дүгнэлт гэж үзэх боломжгүй. Тэгэхээр тус тайланд дурдаад байгаа зүйлийг Үндэсний аудитын газраас шалгах ёстой. Уг нь аудитын газар хоёр удаа шалгаад албан ёсны дүгнэлтээ гаргасан. Тэрийг нь албан ёсоор УИХ-д танилцуулж, олон нийтийн сайтад нь байршуулсан. Хөгжлийн банк хуулийн дагуу зөвхөн УИХ, Засгийн газраас баталсан төслүүдийг л санхүүжүүлдэг. Түүнээс огт гажаагүй. Одоог хүртэл бид үүгээрээ л явж байна.

–Гэхдээ аудитын газраас гаргасан хоёр дүгнэлт зөрсөн гэсэн?

-Хоёр тайлангийн нэг нь 2013 онд гарсан, нөгөөх нь 2014 оныг дамжаад 2015 онд эцэслэгдсэн тайлан байдаг. Бид аудитын газарт танайх зөрчилтэй тайлан гаргасан юм уу гэсэн хүсэлтээ албан ёсоор тавьчихсан байгаа. Ер нь хоёр байгууллагын хоорондох материалыг ажлын хэсгийн гишүүд олж аваад тайландаа нэгтгэчихсэн нь сонин байна. Тэгээд ч энэ үндэслэлтэй материал биш.

-Увс аймагт зам тавьсан компани хоёр тэрбум төгрөгөөр ажил хийсэн байхад Хөгжлийн банк 10 тэрбум төгрөг шилжүүлсэн гэх асуудал гарсан. Үүнд тайлбар өгөөч?

-Зарим сонин хэвлэлд гаргасан үндэслэлгүй материалыг ашигласан байсан. Энэ асуудлаар тайлбар өгөөч гэж “Гудамж” төслийнхөнд хандсан. Улмаар бид өөрсдөө ч судалгаа хийсэн. Сангийн яамны шалгалт гэж нэрлээд буй материалд буруу ойлголтоор орсон байсан. Хоёр тэрбум төгрөгийн зам нь “Гудамж” төслийн ажилд ороогүй, орон нутгийн хөрөнгөөр барьсан зам. Шал ондоо ажлыг андуурчихсан байгаа юм. Гэтэл “Гудамж” төсөлд хамаагүй ажлыг холбож, алдаатай материалыг шууд авч, УИХ-ын түвшинд гаргаж, олон нийтэд ташаа мэдээлэл өгч байна.

-“Чингис”, “Самурай” бондын хөрөнгийг улсын төсвийн алдагдлыг нөхөхөд зарцуулсан юм уу?

-Улсын төсвийн алдагдлыг бондын мөнгөөс нөхөх ямар ч боломжгүй. Бид холбогдох тогтоолын хүрээнд Засгийн газрын бондод тодорхой хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийсэн. Гэхдээ зөвхөн өөрийн хөрөнгөөсөө. Угаасаа ч Засгийн газрын тогтоолд “Чингис” бондын мөнгөөр болохгүй, зөвхөн Хөгжлийн банкны өөрийн босгосон мөнгөөр хөрөнгө оруулалт хийнэ” гээд тодорхой заачихсан байдаг юм. Тодруулбал, бид арилжааны банкны хадгаламжаас арай өндөр хүүтэйгээр байршуулах замаар тодорхой хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийсэн. Харамсалтай нь үүний дагуу хөрөнгө оруулалт хийсэн ч үүнтэй холбоотой хэл ам гарсан учраас болиулсан.

-Үүнээс гадна ажилчдаа гадаадад өндөр төлбөртэй эмнэлгийн үзлэгт хамруулсан гээд байгаа?

-Манайх улсын төсвөөс нэг ч төгрөгийн санхүүжилт авдаггүй. Өөрийн үйл ажиллагааны орлогоороо санхүүждэг учраас ХХК гэж болно. Сүүлийн гурван жилд манай ажилчид 250 орчим тэрбум төгрөгийн ашигтай ажилласан. Хөгжлийн банк байгуулагдсан эхний хоёр жилд Солонгосын банк энэ банкийг удирдаж байсан. Харин удирдлагыг монголчууд өөрсдөдөө шилжүүлж авснаас хойш ашигтай ажиллаж байгаа. Бүр өндөр ашигтай шүү. Өнгөрсөн онд манайх шилдэг татвар төлөгч болсон. Тийм ч учраас бид ажилчдынхаа нийгмийн асуудлыг шийдэх ёстой. Тэр хүмүүс бүхий л хүчин чармайлтаа ажилдаа зарцуулж байхад удирдлагууд нь нийгмийн асуудлыг нь шийдэх нь зүйн хэрэг. Тэгээд ч манай ажилчид гадаадын эмнэлэгт үзүүлээгүй. “Гранд мед” гээд дотоодын эмнэлэгтээ үзүүлсэн. Үүний төлбөр нь нийтдээ 40 орчим сая төгрөг болсон байдаг. Манайхтай ижил үйлчилгээтэй банкууд 1000 гаруй ажилчинтай байдаг.

Харин манайх 100 ажилтантай. Тэд маань ажлын ачаалал ихтэй байдаг. Иймэрхүү зүйлийг жижиг, явган улс төрөөр харлуулж болохгүй.

-Тэгвэл буцалтгүй тусламж өгсөн гээд байгаа нь ямар учиртай юм бэ?

-Буцалтгүй тусламж биш. Бид хөнгөлөлттэй зээл маягаар асуудлыг шийддэг. Ер нь аливаа байгууллага, иргэний нэр хүндийг унагах зорилгоор гүтгэх асуудал Монгол Улсын хуулиар хориотой байдаг. Тэгэхээр нэг улс төрийн хүчин асуудлыг ингэж мушгин гуйвуулж байгааг бид хуулийн дагуу арга хэмжээ авахуулна. Угаасаа ч үүнээс өөр сонголт байхгүй.

Ж.БАЯРСАЙХАН

-Аваргуудын лигийн тав дахь тойргийн тоглолтууд өндөрлөлөө-

“Барселона” Испани – “Рома” Итали 6:1

Гоол:

1:0-15 Суарес, 2:0-18 Месси, 3:0-44 Суарес, 4:0-56 Пике, 5:0-59 Месси, 6:0-77 Адриано, 6:1-90 Жеко

Каталоны агуу баг бүтэн сар гэмтлийн улмаас талбайд гараагүй Мессигээ эргэн ирсэн үйлдлийг цоглог тэмдэглэлээ. Тэд Италийн Сери А-г бараг тэргүүлж яваа “Рома”-г төвөггүйхэн хожиж плей-оффт шалгарах эрхээ халааслав. Энэ тоглолтод Аргентиний од Мессигийн тоглолт жинхэнэ утгаараа хөгжөөн дэмжигчээ баясгалаа. Тэр хэрэгтэй үед харамч зан гаргалгүй гоолын дамжуулалт өгчихнө, хүсвэл өөрөө гоол оруулчихна, боломж нь байвал бусдыгаа тоглуулчихна. Ер нь багийн лидер ямар байх ёстойг жинхэнэ утгаар нь харуулав. Итали, Испанийн багуудын өнө удаан жилийн өрсөлдөөнд хэзээ ч аль нэг баг нь нөгөөгөө таван бөмбөгийн зөрүүтэй хожиж байгаагүй юм билээ. Тэгвэл тийм муу амжилтын эзэд нь Ромчууд анхлан болж гунихарцаав.

“Арсенал” Англи – “Динамо Загреб” Хорват 3:0

Гоол:

1:0 – 29 Озил, 2:0 – 33 Санчес, 3:0 – 69 Санчес.

“Арсенал” асар том “нүх”-нээс бараг л гарах гээд байна. Хэсгийн тоглолтын эхний шатанд тэд хоёр дараалан хожигдож ихээхэн хүнд байдалд ороод байсан ч гэлээ дараа нь супер “Бавари”-г нутагтаа хожсон нь тун сайн түлхэц өгсөн. Тэгвэл тавдугаар тойргийн тоглолтод тэд Хорватын багийг хожиж харин тэдэнтэй хэсгийнхээ хоёрдугаар байрын төлөө өрсөлдөж байгаа “Олимпиакос” Германы “Бавари”-д 0:4-өөр хожигдсоноор “хонгилын үзүүрт гэрэл цухуйж” эхлэв. Лондонгийн баг сүүлчийн тойрогт гол өрсөлдөгчийнхөө нутагт зочлон тоглох бөгөөд тэд Грекийн багийг хоёр бөмбөгийн зөрүүтэй хожиж гэмээнэ дараачийн шатанд шалгарах юм. Хэцүү ч гэлээ хэд хоногийн өмнө найдлагагүй гэж байсантай харьцуулбаас хамаагүй илүү хувилбар юм шүү.

“Маккаби, Тель–Авив” Израил-“Челси” Англи 0:4

Гоол:

0:1 – 20 Кэйхилл, 0:2 – 73 Виллиан, 0:3 – 77 Оскар, 0:4 – 90 Зума

Монголд хамгийн олон хөгжөөн дэмжигчидтэй гэгддэг Лондонгийн “Челси” Израилийн багийг нутаг дээр нь хожсоноор арван оноотой “G” хэсгийг тэргүүлж байна. Гэхдээ баярлах бас болоогүй. Энэ хэсгийн нөгөө хоёр баг болох “Порту”, “Динамо” Киев багуудын тоглолтод украинчууд ялснаар асар будлиантай байдал үүсээд байгаа.

Сүүлчийн тойрогт “Челси” баг “Порту”-д хожигдох юм уу тэнцсэн тохиолдолд хэсгээсээ шалгарахгүй байх магадлал ч үүсээд байна. Учир нь одоо найман оноотой болсон Киевийн “Динамо” сүүлчийн даваанд хэсгийнхээ хамгийн сул баг “Маккаби”-тай тоглох бөгөөд хожих магадлал маш өндөр. Тэгээд ч тэдний бөмбөгний зөрүү +1 байгаа нь киевчүүдэд цаашид тоглох сайхан боломж бүрдүүлээд байгаа билээ.

“Мальме” Швед–“ПСЖ” Франц 0:5

Гоол:

0:1 – 3 Рабьо, 0:2 – 14 Ди Мария, 0:3 – 49 Ибрагимович, 0:4 – 68 Ди Мария, 0:5 – 82 Лукас

Хэдийгээр хэн ялах нь тоглолт эхлэхээс хамаагүй өмнө ойлгомжтой байсан ч гэлээ Шведийн Мальме хотын оршин суугчид өөрийнхөө нутгийн багийг гэхээсээ илүү өөрийнхөө хотоос мэндэлсэн ганц од Ибрагимовичийгээ “амьдаар нь” харах гэж цэнгэлдэхэд цугларав. Энэ хотод мэндэлж эндээс л анхны алхмаа хийсэн, өөрийнхөө үед хамгийн өвөрмөц бөгөөд хэнтэй ч адил бус мөр үлдээн алхаж яваа хуучин Югославын дүрвэгсдийн гэр бүлд өссөн Златан Ибрагимович хэмээх чанга залуу дэлхийн шилдэг багуудад багтан тоглож байх хугацаандаа ганц ч удаа болов төрөлх хотдоо зочлон тоглох завшаан таарч байсангүй. Малье хотын хүндэт иргэн Ибрагимович хэдийгээр өрсөлдөгч багийнх нь эгнээнд багтан тоглож байгаа ч гэлээ нутгийнхныгаа баясгахын тулд стадионд багтаагүй хүмүүст зориулан хэд хэдэн том дэлгэц гадна талбайд байрлуулж өгсөн байна лээ. “Та бүхнийхээ хайр энэрлийг бүх бие махбодиороо мэдэрлээ. Энэ цэнгэлдэхэд цугларсан хүмүүсийг зэрвэс ажиглах бүрт дандаа таньдаг хүмүүс харагдах бөгөөд энэ нь намайг гэртээ байна гэдэг мэдрэмжийг төрүүлж байлаа” хэмээн хэр баргийн зүйлд хөөрцөглөөд байдаггүй швед залуу чин сэтгэлээсээ баясан хэлсэн.

“Манчестер Юнайтед” Англи–“ПСВ Эйдховен” Голланд 0:0

Голландын дасгалжуулагч Луй ван Гаалын удирдлага дор алдарт “МЮ” ээлжит “саарал” тоглолтоо гүйцэтгэлээ. Тэд “Эйндховен”-ы эсрэг нөгөө л алдарт “өрсөлдөгчдөө бөмбөг өгөхгүй, өөрсдөө ч танай хаалгыг айлгахгүй” гэдэг тактикаараа тоглосоор хайнаагаар дуусгав. Сандал дээрээ дал, наян саяын үнэтэй худалдаж авсан довтлогчдыг суулгаж байгаад тоглох түүний үзэл бодлыг “МЮ”-ийн хамгийн өөдрөг сэтгэлтэй балиашгууд ч сүүлийн үед ойлгохоо болиод байгаа. “Бид уг нь нэгдүгээр үед л хоёр гурван гоол оруулах боломжтой байлаа. Даанч төгсгөлөө зөв хийж чадахгүй байна. Тэмцээн болгоны дараа бидэнд аз дутлаа гэж хэлэх хэцүү юм. Гэхдээ яг л тэгээд байгаа болохоор яалтай ч билээ” хэмээх цөхөрсөн ярилцлагыг Луй ван Гаал тэмцээний дараа өгсөн байх юм.

“Ювэнтүүс” Итали – “Манчестер Сити” Англи 1:0

Гоол:

1:0 – 18 Манжукич.

Жинхэнэ итали дасгалжуулагч, хаалгачтай баг зөвхөн италичууд л ийм тактикаар тоглож амжилтад хүрдэг юм гэдгийг харуулах мэт наадсан энэ тоглолт “Ювэнтүүс”-ийг хэсгээсээ эхний байраар шалгарах боломжийг олголоо. “Ийм хэцүү хэсгээс шалгарна гэдэг тун амаргүй. Залуус сайн ажиллалаа. Хоёр хоногийн өмнө Манжукичийг Моратогийн оронд эхнээс нь тоглуулъя гэж шийдсэн. Дараа нь өрсөлдөгчдийгөө ядраад эхлэхэд нь Моратог талбайд гаргавал илүү үр дүнтэй байх болов уу гэж тооцоолж байлаа” гэж ахлах дасгалжуулагч Аллегри хэвлэлийн хурал дээр хэллээ.

Д.БАТ-ЭРДЭНЭ

Кино урлагийн түүхэн дэх хамгийн алдартай бөгөөд ашиг орлогоороо тэргүүлэгч франчайзуудын нэг Mission: Impossible буюу Биелэгдэшгүй даалгавар цувралын сүүлийн анги Юнивишнийн Холливууд Бокст нэмэгдлээ.

1966-1973 оны хооронд цацагдаж байсан Америкийн телевизийн тагнуулын сэдэвтэй ижил нэрт цувралаас сэдэвлэсэн энэ франчайзын эхний анги 1996 онд гарсан нь чамгүй өндөр орлого олсон тул 2000-2015 оны хооронд дахин дөрөв, нийт таван ангийг бүтээхэд хүргэжээ. Бүх ангийн гол дүр тусгай ажилтан Итан Хантад Холливуудын од Том Круз тоглож өөрийгөө энэ дүрээр дархалж чадсан юм.

Тус франчайзын Mission: Impossible – Rogue Nation буюу Биелэгдэшгүй даалгавар: Сөрөгчид хэмээх сүүлийн ангийг Кристофер МакКуарри найруулж, Том Круз гол дүрийн жүжигчнээс гадна продюсерээр ажиллажээ. Харин туслах дүрүүдийг Жэрэми Рэннэр, Саимон Пэг, Рэбэкка Фэргүсон нар бүтээсэн. Парамаунт кино компанийн зүгээс шинэ ангийг Дрю Пирсийн зохиолоор бүтээх болсныг зарлаад өмнөх ангид тоглосон Жэрэми Рэннэр, Саимон Пэг, Вин Рэимс нар энэ ангид тоглохоор болсны дараа шинээр Алек Болдвин, Шон Харрис, Саимон МакБүрни, хятадын жүжигчин Жан Жинчү нар нэмэгдсэнийг мэдэгджээ. Харин зохиолыг найруулагч Кристофер МакКуарри өөрөө бичихээр болсон байв.

Зураг авалт 2014 оны наймдугаар сард Австрийн Веннад эхэлж, Марокко, Их Британид үргэлжилж 2015 оны гуравдугаар сард дуусчээ. Хөгжмийн зохиолыг Жои Крамэр бичсэн бөгөөд тэр найруулагч МакКуарритай өмнө хоёр ч бүтээл дээр хамтарсан туршлагатай.

Кино компанийн зүгээс Биелэгдэшгүй даалгавар: Сөрөгчид киног энэ жилийн Зул сарын баяраар нээхээр төлөвлөж байсан ч хугацааг долдугаар сарын 31-нд болгон урагшлуулжээ. Үүний учир нь Жэимс Бонд-ын шинэ анги Спектр, Оддын дайн: Сэргэлт кинонуудтай зэрэгцэхээс болгоомжилсон хэрэг. Америк, Канад улсуудад тус кино долби кинотеатруудад гарсан Парамаунт кино компанийн анхны бүтээл болсон. Мөн энэ үеэр сүүлийн жилүүдэд эрчтэй нэмэгдэж байгаа үзэгчдийн очих дуртай аймакс кинотеатрийн форматад хөрвүүлсэн киногоо гаргахаа Парамаунтын зүгээс мэдэгджээ. Тус кино нээлтээ хийхээс 13 хоногийн өмнө дууссан нь хугацаа нь хэтэрхий тулсан явдал болсон хэмээн кино компанийнхан үзэж байжээ. Энэ нь ч аргагүй юм. Учир нь нээлтийн хугацаа нь хэдийнээ товлогдсон энэ бүтээл хугацаандаа амжихгүй бол Парамаунт кино компанийн зүгээс киноны сурталчилгаанд зарцуулсан 42 сая ам.доллар салхинд хийсэх аюултай байлаа.

Зуун тавин сая ам.доллараар бүтсэн Биелэгдэшгүй даалгавар: Сөрөгчид кино Хойд Америкийн зах зээлээс 195 сая, олон улсаас 487, нийт 682 сая ам.долларын орлого олж, шүүмжлэгчдээс өндөр үнэлгээ хүртэж чаджээ.

Mission Impossible – Rogue Nation

Paramount Pictures

CIA-ын дарга Ethan Hunt-ын удирддаг багийг тараах шийдвэр гаргана. Учир нь тэрээр Ethan-ыг бүх ажиллагааны ард нуугдаж буй хэмээн итгэсэн байдаг. Ингээд Ethan болон түүний багийнхан байдаг хэсэг нь ч мэдэгдэхгүй Syn­dicate хэмээх байгууллагын үйл ажиллагааг илчлэх ээлжит даалгаварт сайн дураараа нэгдэцгээнэ.

Phenomenon

Walt Disney

George Malley бол авто механикийн жижиг дэлгүүр ажиллуулдаг энгийн л нэг залуу. Найзуудын хамт төрсөн өдрөө тэмдэглэж дуусаад гэрлүүгээ харьж явах замдаа тэрээр тэнгэрт хурц гэрэл олж хардаг. Энэ гэр түүний IQ-г өсгөж, тэрээр газар хөдлөлт болон бусад аюулын талаар хүмүүст хэлнэ. Гэвч жижиг тосгоны хүмүүст шинэ George таалагдахгүй бөгөөд түүнийг хуурамч, худалч нэгэн хэмээн тэд дургүйцдэг.

Pixels

Sony Pictures

Sam Brenner, Will Cooper, Ludlow Lamonsoff, болон Eddie нар хамтдаа видео тоглоом тоглож өссөн найзууд юм. Харин одоо насанд хүрсэн томчууд болсон тэд дэлхийг аврахын тулд дахин нэг удаа хамтдаа багадаа тоглож байсан тоглоомоо тоглох хэрэгтэй болно.

Signs

Walt Disney

Номлогч Graham Hess эхнэрийнхээ ослын дараа бурханд итгэх итгэлээ алдаад байлаа. Тэрээр өөрийн хүүхдүүд болон дүүгийн хамт ферм эрхэлдэг байшин худалдан авч, тэндээ амьдардаг. Нэгэн шөнө гэрийнхэн гадаа хачирхалтай чимээ сонстох бөгөөд харийнхан түүний тариалангийн талбайд тэмдэгээ үлдээн явсан байна.

The Exorcism of Molly Hart­ley

20th Century Fox

Molly Hartley 2 хүн хөнөөсөн гэдгээ санахгүй байх бөгөөд түүнийг сэтгэл мэдрэлийн эмнэлэгт хэвтүүлэн эмчилнэ. Түүний дотор байгаа чөтгөр Molly-н биеийг бүхэлд нь залгихаас өмнө түүнийг аврах ёстой байлаа. Molly-н эцсийн найдвар нь нэгэн санваартаны уншлага байж чадах болов уу?

Face

CJ Entertainment

Гавлын ясны тусламжтай хохирогчдын нүүр царайг сэргээх ажилтай Hyun-min учир битүүлэг хэргийн мөрөөр ордог. Цуврал аллага үйлдсэн хэрэгтнийг олуулахын тулд хохирогчдын нэгнийх нь сүнс түүнтэй холбоо тогтоож байгаа талаар уг кинонд өгүүлэх юм.

“Tigerfish” буюу “Бар-Загас” хамтлагийнхан үкүлэлэ буюу Хавайгаас гаралтай гитараар тоглодог билээ. Тус хамтлагийн залуусын тусламжтайгаар монголчууд үкүлэлэ хөгжимтэй анх танилцсан гэхэд болно. Тэгвэл тус хамтлаг өнөөдөр “ХХ зууны үдэш” нэртэйгээр хуучраагүй хуучны бүтээлүүдээр тоглолтоо тавих юм байна. Ингээд “Tigerfish” хамтлагийн дуучин Б.Аззаяатай сонирхолтой яриа өрнүүлснээ хүргэе.

–Яриагаа
хамтлаг бай­гуу­лагдсан он цагаас эхэлсэн нь зүйтэй болов уу?

-“Tigerfish” хамтлаг
2011 онд үүсэн байгуулагдсан Монголын
анхны үкүлэлэ хөгжмийн хамтлаг
юм. Хавайн арлаас гаралтай
дөрвөн чавхдаст үкүлэлэ хөгжмөөр үндэснийхээ
аялгуу дуунаас гадна орон
орны үндэсний дуу хөгжмийг тоглож
байна. Энэхүү хөгжмөөр дамжуулан
Монголынхоо уран бүтээлийг гадны
улс оронд таниулах, эх
орондоо үкүлэлэ хөгжмийг дэлгэрүүлж
хүүхэд залууст хөгжмийн боловсрол
олгох туйлын зорилготой.

Манай хамтлагийн хувьд folkrock, poprock, rock төрлөөр уран бүтээлээ
туурвидаг.

–Танай
хамтлаг байгуу­лагдаад удаагүй ч үкүлэлэ хөгжмөөр нэлээдгүй уран бүтээл туурвиж. Хүмүүст ч нэлээд хүрсэн юм шиг санагддаг. Учир нь танай фэн хуудас болон уран бүтээл интернэт орчинд хандалт ихтэй байдаг?

-Ер нь үкүлэлэ хөгжмийг
залуус их сонирхдог. Хамтлаг
байгуулагдаад дөрвөн жилийн хугацаанд
үкүлэлэ хөгжмийг таниулах сурталчлах үүднээс сэтгэлд хоногшсон
гадаад, дотоодын олон дуу болон
аялгууг энэхүү хөгжим дээрээ
найруулан тоглолт, клип, цомгийн хэлбэрээр
бусдад түгээсээр ирсэн. Тийм ч
учраас маргааш /өнөөдөр/ “ХХ
зууны үдэш” нэртэйгээр тоглолт
хийх гэж байна.

-“Байгалиас
ирсэн охин” нэртэй танай хамтлагийн цомог хүмүүсээс нэлээд үнэлэмж хүртсэн. Тоглолтын үеэр уг цомогт орсон уран бүтээлээ үзэгчдэд дахин хүргэнэ биз дээ?

– Өнгөрсөн
жил бид өөрсдийн бие
даасан “Байгалиас ирсэн охин” хэмээх
монгол дуунуудаас бүрдсэн цомог гаргаж
байсан юм. Цомгийг гаргасан
гол зорилго нь энэ
хөгжмийг таниулах, сурталчлахаас гадна ард түмний
сэтгэлд шингэсэн хуучны сайхан дуунуудыг
сэргээх зорилготой байлаа. Энэ цомог
гарснаас хойш дуунууд маань
тодорхой хэмжээгээр сонсогч нарт хүрч,
тоглолт хийх санал хүлээж
авах болсон. Тиймээс тоглолтод
цомогт орсон дуунаас гадна
шинэ уран бүтээлүүдээ хүргэх
болно.

–Тоглолт
хаана болох вэ?

-“Central Tower”-ийн
гуравдугаар давхарт байрлах “Square Grill&Pub”-д тоглолтоо хийнэ.

–Танай
хамтлагийн тоглолтыг зорин ирсэн үзэгчдэд ямар уран бүтээлээрээ бэлэг барих гэж байна?

-1970-аад оноос хойш амьд
хөгжмөөр тоглодог байсан үе үеийн
хамтлаг дуучдын уран бүтээлүүдээс
энэ хөгжмөөрөө найруулан хүргэх болно. Дуугаралтын
хувьд бид нэмэлт хөгжимчидтэй
бүрэлдэхүүнээр тоглох болно. Ямар
хөгжим нэмэгдэхийг энд нууцалъя. Үзэгчдэд
сюрприз хэвээр үлдэг.

–Үкүлэлэ
хөгжмийн онцлогоос сонирхуулаач. Их өвөрмөц, хөнгөн дуугаралттай хөгжим шиг санагддаг?

-Гитарын төрлийн хөгжим­дөө
орно л доо. Гэхдээ
өөрийн гэсэн арай өөр
дуугаралттай. Гитар зургаан утастай
байдаг бол үкүлэлэ дөрвөн
утастай. Авч явахад жижигхэн
авсаархан, бас сурахад хүртэл
арай хялбар. Энэ хөгжмийг
аз жаргалын хөгжим гэж тодорхойлдог.
Дуугаралт нь их хөнгөхөн
гэгээлэг сонсогддог, ямар ч хөгжимтэй
нийцдэгээрээ онцлогтой.

–Тэгэхээр
та бүхний туурвиж буй бүтээл ихэнх­дээ хөгжим шигээ хөнгөн гэгээлэг аястай байдаг гэж ойлгож болох уу?

-Шууд тэгж хэлж болохгүй
л дээ. Бид
энэ хөгжмийн зэмсгийг л ашиглаж өөрсдийн
дотор байгаа аяыг гаргаж
ирдэг болохоос хөгжимд нь тааруулж
ая зохионо гэсэн ойлголт
байхгүй шүү дээ.

–Ер
нь уран бүтээлээ ямархуу өнгө аястай туурвихыг боддог вэ?

-Тухайн цаг үед өөрсдөөс
юу гарч байна тэрийгээ
л гаргадаг, хөгжмийн
урсгал хэв маягт баригддаггүй
гэх үү дээ. Гэхдээ
дуу болгон маань үкүлэлэ
хөгжмөөр бүтэж байгаа болохоор
өөрсдийн гэсэн нэг хэв
маяг бий болсон байж
магадгүй.

-“Борооны
дуу” гээд сайхан уран бүтээл байдаг. Клип нь хүртэл их өвөрмөц. Ер нь шийдэл санаа нь их онцгой санагддаг?

-Анх хүүхдийн хүчирхийллийн эсрэг дуу хийх
санаа төрлөө. Найзууд хүүхдийн
хүчирхийллийн эсрэг үйл ажиллагаа
явуулдаг. Тэр чиглэлийнхээ дагуу
богино хэмжээний кино наадам зохион
байгуулсан юм. Энэхүү наадамд
түрүүлсэн кинонд нь дуу
хийе гэх санаа төрөөд
хамтлагийнхаа Зандаатай ярьсан. Тэгсэн манай
хүн маргааш нь хөгжмийг
нь гаргачихсан байсан. Түүний хувьд
дан аяар нь байлгах
бодолтой байсан. Харин надад
бүрэн дуу болгохгүй бол
харамсалтай санагдсан.

Тэгээд дууны аяыг дахин
бичсэн. Нөгөө хүүхэд, хүчирхийллийн
сэдэв ор тас мартагдсан.
Дуугаа сонсоод байсан чинь
шал өөр сэдэвтэй болчихсон
байсан.

–Тэгээд
л хамтлагаараа ярилцаж байгаад “Борооны дуу” бүтээл төржээ?

-Тэгсэн. Ус ууршаад тэнгэрт
хөөрөн очиж, бусад усны
дуслуудтай нийлэн алсыг зорино.
Харин хаана очиж хур
болон буухаа өөрөө хайгаад
явж байгаа юм. Тэгээд
хайсан хүнээ олон алган
дээр нь бууж байгаа
утгатай бичье гээд угтаа
хүний амьдрал дуусахад өөр
амьдрал эхэлдэг гэдэг санааг
л илэрхийлэхийг бид
хүссэн. Шашинд байдаг даа.
Тэрийг л бодож хийсэн
юм.

–Харин
клип…?

-Клипний хувьд гэвэл Ирландийн
30 гаран уран бүтээлч нийлээд
CODA гэдэг нэртэй богино хэмжээний
хүүхэлдэйн кино хийсэн юм.
Энэ үгийн утга нь
хөгжмийн хэлээр “төгсгөл” гэсэн
үг. Хүүхэлдэйн кино нь олон
улсын олон ч кино
фестивалаас 30 орчим шагнал хүртсэн.
Үзэхээр яг л манай
дууны клип шиг санагдаад.
“Борооны дуу” ийм л
клиптэй байвал гоё юм
байна гэж хоорондоо ярилцаад
уран бүтээлчид рүү нь дуугаа
явуулаад бидэнд хүүхэлдэйн киногоо
ашиглуулахыг зөвшөөрөөч гээд захиа бичсэн.
Тэгсэн харин ерөнхий продюсероос
нь хариу ирээд. “Дууг
чинь сонслоо. Үнэхээр гоё дуу
байна. Энэ хүүхэлдэйн кинонд
ч яг таарахыг
би мэдэж байна, харин
ганцаараа шийдвэр гаргаж би
чадахгүй л дээ” гэсэн
байсан. Ингээд гурван сарын
дараа “Та бүхний саналыг
бид ярилцлаа. Энэ хүүхэлдэйн киног
ашиглаж болно” гэсэн юм.

Хүүхэлдэйн
киноны зохиол нь манай
дууны утгатай яр таарч
байсан, бас дүрсний хэмнэл,
өнгө гээд л. Гадны
уран бүтээлийг монгол дуутай хослуулсан
анхны клипүүдийн нэг байсан болов
уу. Өмнө нь “Алтан
ураг” хамтлаг
“Монгол” гээд Бодровын кинон
дээр ажилласан байдаг.

–Хамтлагийнхныгаа
танилцуулахгүй юу. Мэргэжлийн сургуулийг нь дүүргэсэн үү. Өөрсдийн сонирхлоороо нэгдсэн үү?

-Бид багаасаа хөгжим сонирхож, хайрлаж
өссөн. Хөгжмөөр холбогдож олон жил найзалж
явна. Хамтлаг таван гишүүнтэй.
Мэргэжлийн хөгжимчин байхгүй. Бүгд сонирхлоо дагасан.
Миний хувьд хамтлагийн дуучин.
Хятад судлаач, орчуулагч мэргэжилтэй хэлний хүн. Харин
Г.Занданхүү “Tigerfish” хамтлагийн ахлагч. “Шөнийн
галт тэрэг” хамтлагийн соло
гитарчин, бизнесийн удирдлагаар мэргэжил эзэмшсэн. Тэрээр 2004 онд “Цэнхэр шувуу”
цомог, 2004, 2005 онд “Шөнийн галт
тэрэг” хамтлагийн Unplugged тоглолтод оролцож байсан. Б.Батбаяр хамтлагийн соло
гитарчин. Япон хэлний багш-орчуулагч. Мөн Б.Оддэлгэр
соло гитарчин.

П.Дамдинсүрэн хамтлагийн басс гитарчин. Дуу
хөгжмийн багш мэргэжилтэй.

–Цаашдаа
ямар уран бүтээл түлхүү хийхээр төлөвлөж байгаа вэ. Шинэ уран бүтээл дээр ажиллаж байгаа гэсэн?

-Мэдээж цаашдаа энэ хөгжмөөрөө
өөрсдийн уран бүтээлээ хийсээр
байх болно. Одоогийн байдлаар
хоёр шинэ дуун дээр
ажиллаж байгаа.

–Нууц
биш бол шинэ дууныхаа сэдвийг тодорхойлж болох уу?

-Шинэ хоёр дууны маань
нэг нь маш цоглог
, аз жаргалтай дуу байгаа. Энэ
удаагийн тоглолт хөгжмөө таниулж
буй ковер тоглолтуудын сүүлийнх
байх болно.

–Яагаад?

-Цаашид бид энэ хөгжмийг
сонсдог хүмүүстэйгээ зөвхөн өөрсдийн зохиосон
уран бүтээлээр уулзаж байх болно.

–Таны
хувьд ийм жанраар дуулахад хүнд байдаг уу. Хэр ур чадвар шаарддаг бол?

-Бид төрөл жанрт баригддаггүй
болохоор тухайн дуу юуг
илэрхийлж байна, тэрийг л
чин сэтгэлээсээ гаргаад л дуулахыг
хичээдэг. Зарим дуу хоолойн
цар хүрээ шаарддаггүй, цэвэр
мэдрэмжээрээ илэрхийлэх хэрэгтэй байдаг болохоор өөрийнхөөрөө
л дуулна. Ур
чадварын тухайд дуучин гэхээсээ
манай хөгжимчид л чадвараа гаргах
шаардлага хамгийн өндөр байдаг.

–Дөрвөн
утастай гитар гэхээр тоглоход бас өөрийн гэсэн онцлогтой, ур чадвар шаарддаг уу?

-Хөгжим маань дөрөвхөн утастай
болохоор тэр нарийн аялгуунуудыг
энэ дөрвөн утсаа ашиглаж
гаргана гэдэг жинхэнэ ур
чадвар.

–Үкүлэлэ
тоглодог залуус та нараас гадна хэр байдаг бол. Та нар анх хэнээр заалгаж энэ хөгжмийг эзэмшсэн бэ?

-Үкүлэлэ дардаг залуус их
байгаа. Бидний хувьд ийм
хөгжмөөр хамтлаг байгуулъя гэж
шийдээд хөгжмөө захиж авчруулсан.
Ирэхэд нь л анх
удаа барьж үзсэн юм.
Тэгээд “youtube” ороод төрөл бүрийн
хичээл харж байгаад сурсан
даа.

Бидний хувьд
олон жил гитар тоглосон
болохоор сурахад хүндрэлтэй байгаагүй.
Анхлан суралцаж байгаа хүмүүсийг харахад
гитараас хурдан сурдаг.

–Та
нар үкүлэлэг сонирхсон залууст зааж өгдөг үү. Сургалт явуулдаг уу?

-Нэг хэсэг явуулж байгаад
одоо түр завсарлаад байна.
Телевизээр үнэгүй сургалт явуулах
санаа яригдаж байгаа. Аливаа
хөгжмийг сурахад тэрэндээ зарцуулах
цаг л хамгийн чухал.