Category: цаг-үе

-ДАРГЫН ЦҮНХ БАРЬЖ ГҮЙСЭН НӨХӨД ДЭЭШЭЭ ГАРДАГ ҮЗЭГДЭЛ БОДИТОЙ БОЛЖЭЭ. “ЛИФТЭЭР ӨГСЧ БАЙГАА ЗАЛУУС” ГЭДЭГ НЭР ТОМЪЁО ҮҮНЭЭС ҮҮДЭЛТЭЙ БОЛОВ УУ-

Залуучуудын хөдөлмөр эрхлэлтийн байнгын хорооны дарга Болдбаатарын Эрдэнэбаттай ярилцлаа.

–Та Залуучуудын хөдөлмөрийн төв биржийг үүсгэн санаачилж захирлаар нь ажиллаж байгаад Монголын залуучуудын холбооны удирдлага, хамтын ажиллагааны газрын даргаар томилогдсон. Нэг ёсондоо залуучуудын талаар хамгийн ихийг мэдэх хүний нэг. Энэ сэдвээр ярилцлагаа эхлэх үү?

-Залуу хүн Монголын ирээдүй, Монголын баялаг. Энэ утгаараа тэдний оролцоог хөгжлийн үйл явцад хангалттай ашиглах ёстой гэж боддог. Залуучууд эрхэлсэн ажилгүй, завтай, баялаг бүтээх үйлст гар бие оролцохгүй байгаа цагт улс орны хөгжил хэзээ ч урагшлахгүй ээ. Энэ үүднээсээ залуучуудын талаар төрөөс баримтлах бодлого зайлшгүй үгүйлэгдэж байна. Өөрөөр хэлбэл, залуучууд руу чиглэсэн төрийн бодлого шаардлагатай гэж би хувьдаа үздэг. Залуучуудын байгууллагад ажилладаг хүний хувьд сүүлийн үед манай залуучууд хийж бүтээх эрмэлзэл дүүрэн байгааг нь хараад бахархах, урамших сэтгэл төрсөн. Мөн залуучуудыг туршлагагүй, нас залуу гэж голох биш дэмжлэг хэрэгтэй юм байна гэдгийг ч анзаарсан. Урам өгөөд зөв чиглүүлбэл тэдэнд маш их бололцоо байгааг харж байна. Гэхдээ мэдээж залуу хүмүүс бүгдээрээ зорилготой, тэмүүлэлтэй, эрч хүчтэй, хөдөлмөрч байна гэвэл бодитой биш. Нас залуу цус шингэн хэрнээ ажил хийх дургүй, арчаагүй, залхуу, буруу аргаар ч хамаагүй мөнгө олж амар хялбар амьдрах зорилготой залуучууд ч байна. Эцэг, эх төр засгийн гар хараад суух биш өөрсдөдөө боломж олгох талаар хичээх хэрэгтэй юм.

–Үнэхээр залуу хүн шиг, мөрөөдөл тэмүүлэлтэй хүн шиг өөдрөг сэдвээр яриагаа эхэлж байгаад баярлалаа. Та өөрөө тэр боломжийг бий болгохын тулд хэрхэн ажилласан бэ?

-Би оюутан байхаасаа л олон нийтийн ажилд идэвхтэй оролцож боломж ирэхийг хүлээж суух биш өөрөө бий болгохыг хичээж ирсэн. Монгол Улсын их сургуулийг оюутны байгууллагыг тэргүүлэх зэрэг өөрөө өөртөө боломжийг бүрдүүлж, залуу хүн завгүй байсан нь үр дүнтэй юм аа гэдгийг тодорхой хэмжээгээр ойлгож ирсэн. Энэ ч утгаараа янз бүрийн шинэлэг ажлуудыг санаачилж бүтээж ирлээ. Тухайлбал, Монголд анх удаа “Ажилтай, орлоготой монгол залуу” үндэсний хөтөлбөрийг амжилттай хэрэгжүүлж, арван таван мянга гаруй залуучуудыг цагийн болон түр, байнгын ажлын байраар хангасан. Үүнд хамтран зүтгэгч идэвхтэй залуусын хамтын үүрэг их байсан. Мөн 95 жилийн түүхтэй Монголын залуучуудын холбооны удирдлага, хамтын ажиллагааны газрын даргын үүрэгт ажлыг гүйцэтгэх явцдаа Монголын залуучуудын холбооны 12 жил завсарлаад байсан тавдугаар их хурал, Азийн залуучуудын зөвлөлийн 13 дугаар Ерөнхий ассамблейн хурал, 16 байнгын хороог үүсгэн байгуулах хурал зэргийг амжилттай зохион байгууллаа. Зургаан жил завсарлаад байсан бүсийн чуулга уулзалт буюу баруун, төв, өмнөд, зүүн бүсийн чуулга уулзалт, “Залуучууд судлал”-ыг хөгжүүлэх энэ чиглэлд нийгмийн анхаарлыг хандуулах үүднээс эрдэм шинжилгээний бага хурлыг Хүн амын хөгжил, нийгмийн хамгааллын яамтай хамтарч зохион байгуулсан гээд тоочоод байвал маш олон зүйлийг хийсэн байна. Хүн болгонд хийж бүтээх боломж бололцоо байна. Гагцхүү түүнийг хайх, сэдэх, санаачлах, хэрэгжүүлэх хурд залуу хүнд хэрэгтэй.

–Ярианыхаа эхэнд бусдаас гар хараад суудаг залуусын талаар цухас дурдлаа. Үнэхээр амар хялбар аргаар аж төрөх эрмэлзэлтэй залуус цөөнгүй байгаа нь илэрхий болжээ. Хэн баялаг бүтээх гэдэг асуулттай уялдуулж тэднийг хэрхэн өөрчлөх вэ гэдэг сэдвийг хөндье?

-Залуучууд бүгдээрээ өөгүй сайн ч юм уу, ирээдүйн хошуучлагч гэвэл мэдээж үнэнд нийцэхгүй. Уг нь би бүх залуусыг зорилготой, шаргуу, эрч хүчтэй, шударга, хөдөлмөрч, урагшаа тэмүүлэлтэй байгаасай гэж хүсдэг. Харамсалтай нь тийм байж чадахгүй байна. Залуучуудын хөдөлмөрийн төв биржийг үүсгэн байгуулаад тодорхой хэмжээнд удирдсан. Маш олон залуустай уулзаж ажлын байранд зуучлах үйлчилгээг үзүүлэхэд хөдөлмөрч сэтгэлгээ дутагдалтай байдаг нь ажиглагдсан. Дээрээс нь залуучуудад тулгамдаж байгаа хамгийн том асуудал бол ажилгүйдэл. Залуучууд өөрсдөө идэвхтэй байх ёстой. Төр засаг хэзээ ажлын байр бий болгох вэ, хэзээ юм өгөх вэ гэж харах биш идэвх санаачилгатай байж өөрийгөө боловсруулж, чадваржуулах ёстой. Одоо дэлхийн хэмжээний боловсролтой залуусыг нийгэм шаардаад байгаа боловч чанаргүй боловсролын системээс болоод ажилгүйдэл улам нэмэгдэж байна. Тийм учир энэ бүгдийг цогцоор нь системтэй авч үзэх, хамгийн гол нь хөдөлмөрийн дадлага туршлагатай болгох асуудал маш чухал. Уг нь залуу хүн бүр хөгжих бололцоогоо өөрсдөө хангах ёстой юм. Ядарч цуцахыг мэддэггүй, даарч хөрөхөөс халширдаггүй оргилуун дэврүүн шинж чанар бол залуу хүний давуу тал шүү дээ. Гэтэл яагаад өтөл насны хүмүүсээс дор сэтгэлгээтэй байх ёстой гэж. Тийм хүмүүс өөрчлөлтийг өөрсдөөсөө эхлэх хэрэгтэй. Мэдээж төр засаг, нийгэм, эцэг эх, багш сурган хүмүүжүүлэгчид, найз нөхдийн нөлөө бий л дээ. Хамгийн гол өөрчлөлт тухайн хүнээс өөрөөс нь хамаарна. Тийм учир залуус минь цаг мөчийг дэмий зүйлд бүү зориул. Урагшаа хараад өөдрөг алхацгаая гэж уриалмаар байна даа. Хүний залуу нас мөнх биш шүү дээ. Цаг хугацааны урсгалд залуу нас үнэ цэнтэй. Аар саархан ажил хийж, зугаа цэнгэлд автаад явж байтал нэг л мэдэхэд хийж бүтээх хайран сайхан цаг мөч салхинд хийсчихсэн байх вий. “Залхуурал бол цаг хугацааны хулгайч” гэдэг мэргэн үг байдаг даа.

–Дарга болох сонирхолтой амбицтай залуус олон болжээ. Үүнийг дагаад нийгэмд шүүмжлэл ч сонсогдох боллоо. Гол нь бүгдээрээ дарга болчихвол хэн барилга барих вэ гэдэг ч юм уу?

-Миний бодлоор манай тогтолцоонд буруу их байна. Даргын цүнхийг барьж гүйсэн нөхөд дээшээ гардаг үзэгдэл бодитой болжээ. “Лифтээр өгсч байгаа залуус” гэдэг нэр томъёо үүнээс үүдэлтэй болов уу. Өнөөдөр таван хүн тутмын гурав нь дарга гэдэг яриа хэдийгээр хэтрүүлэгтэй ч гашуун үнэн. Яагаад гэвэл бүгд дээд сургууль төгсч дарга болох гээд зүтгээд байхаар хэн баялаг бүтээх юм бэ. Баялгийг бүтээдэг үйлдвэрлэл хөгжиж байж улс орны хөгжил урагшаа явна шүү дээ. Аль ч улс орны эдийн засаг, санхүү материаллаг баялгийн үйлдвэрлэл дээр тулгуурладаг. Гэтэл баялгийг үйлдвэрлэгч нар бүтээж байна. Энэ салбар руу залуусаа оролцуулах, мэргэжил эзэмшүүлэхэд төр засаг анхаарах хэрэгтэй байна. МСҮТ-үүдийг дэмжиж залуусын суралцах эрмэлзлийг төрүүлэх хэрэгтэй. Мөн залуучууд маань юм л болбол хөдөлгөөн өрнүүлж, үйлдвэрчний эвлэл шиг болсон нь харамсалтай. Төрийн бус байгууллага, аливаа хөдөлгөөний ард дандаа эрх ашиг явдаг болсон. Уул нь залуучууд дор бүрнээ хийх ажлаа мөрөөрөө хийгээд, сураад явж байх нь зүйн хэрэг. Миний бие Солонгост төрийн захиргааны удирдлагын чиглэлээр суралцан, Монгол Улсын их сургуульд улс төр судлалаар магистрын зэрэг хамгаалсан дээрээ тулгуурлан харийн нутагт докторын зэрэг хамгаалсан. Залуу идэр насандаа гадагшаа явж суралцах нь юунаас ч эрхэм гэдгийг ойлгосон. Хувь хүний үзэл бодол харийн нутагт маш өөрөөр төлөвшдөг юм билээ. Бид чинь Монголдоо байх юм бол хэн нэгнээ үргэлж доош хийсэн, хий хоосон цэцэрхсэн хүмүүс л байна. Сурч боловсорсон юм байхгүй, нэг л амбицтай, улс төр хөөсөн, төр засгаа муулсан хүмүүс байдгийг ухаарсан даа.

>>Түрүүч нь “Өдрийн сонин”-ы №296,
297 (5248, 5249) дугаарт>>

“Миний хүүгийн толгой руу
13 удаа хүчтэй цохисон байна лээ”

Цэцэрлэгийн тогооч эмэгтэйд
зодуулсан хүүгийн биеийн байдал ямар байгаа талаар бид аав Э.Бат-Очир, Ц.Дашмаа
нараас тодруулсан юм. Тэд Дундговь аймгийн банк болон театрт ажилладаг залуу
гэр бүл юм байна. Тэд амьдралаа дээшлүүлэхийн тулд ой хүрээгүй хүүхдээ хувийн
цэцэрлэгт өгөх шийдвэрийг гаргажээ. Хүүгийн ээж Ц.Дашмаа “Хүүгээ хоёр ой хүртэл
нь гэртээ хараад сууж байх минь яалаа гэж харамсаж байна даа. Миний хүүгийн
толгой руу тогооч эмэгтэй 13 удаа хүчтэй цохиж, хоол ам руу нь халбагаар чихсэн
байна лээ. Тэр бичлэгийг бүрэн үзэж чадаагүй. Бид тэр хүнд ямар ч гэм буруу
хийгээгүй. Манай хүүхдийг зоддог өдрийн өмнөх орой хүүгээ цэцэрлэгээс нь авсан
юм. Гэтэл хүү маань аймаар их өлсчихсөн байсан. Жигнэмэг өгөхөд ямар ч шингэн
юм уулгүйгээр дөрвийг идчихсэн. Тэгээд л цэцэрлэгийн эрхлэгчид хоол ундандаа
анхаарахгүй бол хүүхэд өлсөж ирээд байна гээд хэлчихсэн юм. Тэрийг л тэр тогооч
эмэгтэй уурлаж хүлээж авсан байгаа юм. Бид хүүхдээ юунаас болоод өвдөөд байгааг
огт мэдэлгүй хоёр сар гаруй эмнэлгээр явсан. Цэцэрлэгийн багш нар хүүхдээ
эмнэлгээр авч явааг мэдэж байсан. Гэтэл хоёр сар тэд юу ч хэлэхгүй яваад
байсанд гомдолтой байна. Залуу хүмүүс амьдралаа босгох гэж хүүгээ хувийн
цэцэрлэгт өгсөн болохоос биш зодуулах гэж нялх, энхрий үрээ өгөөгүй” гэв.

“Хүүхдийн бие эрүүл
саруул болоосой гэж хүсч байна”

“Оюуны хөгжил” цэцэрлэгийн
эрхлэгч Ж.Оюунчимэг, түүний нөхөр н.Эрхэмбаатар нар боловсролын салбарт 30
гаруй жил ажиллаж байгаа гэнэ. Нөхөр Эрхэмбаатар нь Дундговь аймгийн МСҮТ-д
биеийн тамирын багшаар 38 дахь жилдээ, эхнэр Ж.Оюунчимэг нь 30 жил аймгийн
Нэгдүгээр арван жилийн сургуульд химийн багшаар ажиллаж байгаа гэнэ. Тэд
аймагтаа хувийн цэцэрлэг юм уу, сургууль байгуулах, тэтгэвэртээ гарсны дараа
өргөжүүлэн ажиллахыг эртнээс төлөвлөж, хүсэж мөрөөдөж цэцэрлэгээ байгуулсан
тухайгаа ярьсан юм. Улсын хэмжээнд цэцэрлэгийн орон тоо дутагдалтай байгаагаас
хүүхдүүд цэцэрлэгт хамрагдаж чаддаггүй. Залуу гэр бүлүүд хүүхдээ цэцэрлэгт өгч
чадахгүй байгаагаас ээж нь ажил хийлгүй гэртээ суудаг. Үүнээс болоод амьдралаа
дээшлүүлж чадахгүй асуудал үүсдэг. Дундговь аймгийн хувьд ч хоёр ойгоос доош
насны хүүхдийг авдаг цэцэрлэг цөөхөн. Засаг даргын Тамгын газраас эхлээд төрийн
болон хувийн бүх байгууллагад ажиллаж байгаа нийт ажилтнуудын ихэнх нь 40-өөс
доош насныхан байдаг. Тэд ч ялгаагүй хүүхдээ цэцэрлэгт хамруулж чаддаггүй зэрэг
байдлыг анзаарч хувийн цэцэрлэг нээсэн байна. Ингэхдээ банкнаас зээл авч, төсөл
хөтөлбөрт хамрагдахаар хөөцөлдөж, хашаандаа барилга барьж, тэрийг нь хүүхдийн
цэцэрлэгийн стандартад нийцүүлэн тохижуулж, хөнжил гудас, ор хөнжил, тоглоом
наадгай гээд л бага насны хүүхдэд хэрэгтэй орчинг бүрдүүлж чаджээ. Тэд бүх
зүйлсийг өөрсдийн гараар хийсэн аж. Хэн ч харсан нүүр улайхааргүй тохилог,
тухтай болгож байж хүмүүс өөрсдөд нь итгэж хүүхдээ өгнө. Мөн төлбөр мөнгөний
хувьд ч уян хатан байх ёстой. Энэ мэт олон давуу талаараа бусад хувийн цэцэрлэгээс
ялгарна гэж тооцоолж, бүгдийг төлөвлөгөөнийхөө дагуу хийж чадсан байна. Улмаар
Дундговь аймагт ажиллаж амьдарч байгаа залуу гэр бүлүүд “Оюуны хөгжил”
цэцэрлэгт хүүхдээ явуулах болжээ. Хоёр ангид 30 орчим хүүхэдтэй байсан аж. Сард
эцэг, эхчүүдээс 126 мянган төгрөгийн төлбөр авдаг байсан гэнэ. Цэцэрлэгийн
эрхлэгч Ж.Оюунчимэгийн төрсөн дүү Ж.Отгонтөгс тогоочоор ажиллаж байхдаа хүүхэд
хэрцгийгээр зодсон билээ. Энэ талаар тус цэцэрлэгийн эрхлэгч Ж.Оюунчимэгтэй
уулзаж цөөн асуултад хариулт авсан юм.

-Танай цэцэрлэгийн тогооч
эмэгтэй хүүхэд зодож байгааг та огт мэдээгүй юм уу. Хүүхэд
зодсоноос хойш хоёр сарын дараа мэдсэн гэсэн нь үнэн үү?

-Манай цэцэрлэг дээр ийм
аймшигтай зүйл болж байгааг огт мэдээгүй. Надад цэцэрлэгийн багш нар ч
хэлээгүй. Эцэг, эхчүүд манай хүүхдийн толгой хөдөлчихсөн байна гэдэг ч юм уу,
биедээ ямар нэгэн гэмтэл авсан байна гэж хандаж байгаагүй. Аав, ээжийн нялх
хүүхдийг өдөржин харж, асарна гэдэг хүнд хэцүү, өндөр хариуцлагатай ажил.
Цэцэрлэгийнхээ үйл ажиллагаанд байнга хяналт тавьдаг. Хүүхдүүдийн хоол унд ямар
байгаа, орчин нь цэвэрхэн байна уу, өрөөний халуун хүйтэн тохирч байна уу
гэдгийг тогтмол хянадаг. Багш нарыг хүүхдүүдтэй хэрхэн харилцаж байгааг ч
шалгадаг байсан. Гэхдээ тогооч дүүгээ эмэгтэй хүнд баймгүй ийм авир гаргана гэж
бодож байгаагүй. Гэтэл хүний санаанд оромгүй зүйл болсон байна. Үүнийг манай
цэцэрлэгийн багш нар надад хэлчихгүй яасан юм бол доо. Ж.Отгонтөгс миний төрсөн
дүү нь үнэн. Гэхдээ хүүхэд ингэж зодож байгааг бусад нь хараад зогсоод байдаг.
Надад шууд хэлчихсэн бол би тухайн үед нь арга хэмжээ авах байсан. Тэр хүүхдийг
хоёр сар гаруйн хугацаанд зовж шаналгахгүй байсан юм. Хүн ёсоор үнэнийг шууд
хэлж, өвчнийг зөв оношлуулах байсан. Би гурван хүүхэдтэй ээж хүн. 30 гаруй жил
хүүхдүүдтэй ажиллаж байгаа багш хүн шүү дээ. Би аав, ээжийн нялх үрийг
дүүгээрээ зодуулж тамлуулах гэж хувийн цэцэрлэг ажиллуулаагүй. Бизнесийн
байгууллага бусдын итгэл дээр тогтдог. Аав, ээжийнх нь итгэлийг даавал үйл
ажиллагаагаа өргөжүүлж чадна. Тиймээс хүүхэд зодож байгааг мэдсэн бол шууд л таслан
зогсоож, арга хэмжээ авах байсан. Яагаад гэвэл бизнесийн салбар өөрсдийнхөө
ирээдүйг боддог шүү дээ. Тогоочоороо хүүхэд зодуулчихаад яаж цэцэрлэгээ
өргөжүүлэх юм бэ. Манай үйл ажиллагааг зогсоох шийдвэр гарсан. Тусгай
зөвшөөрлийг цуцалсан. Цаашид энэ цэцэрлэгийг ажиллуулах боломжгүй болсон.
Банкны зээлийн асуудал ч хүндэрч байна. Гол нь тэр хүү эрүүл саруул болоосой.
Хүсэх зүйл энэ л байна.

–Таны дүү Ж.Отгонтөгс
тийм дошгин ааш авиртай хүн юм уу. Яагаад тэр хүүхдийг тэгтэл нь үзэн ядаж
зодсон юм бол?

-Миний төрсөн дүү Ж.Отгонтөгс
Дундговь аймгийн Эрдэнэдалай суманд ажиллаж амьдарч байсан. Амьдралын хувьд их
дорд орчихсон, хэцүү байсан. Яах арга байхгүй зулай дээр нь гишгэж төрсөн эгч
нь би. Дүүгээ тэгж амьдарч байгааг хараад амьдралд нь туслах гэж хичээсэн.
Сумын төвөөс аймгийн төв рүү гэрийг нь нүүлгэж авчирсан. Нөхөр нь гарын уртай
хүн байдаг юм. Тэр хоёрт цалин өгч цэцэрлэг барих ажилд туслуулсан. Тэгээд
Ж.Отгонтөгсийг аймгийн МСҮТ-д тогоочийн нэг жилийн сургалтад хамруулж тогооч
болгосон юм. “Хүний нохой идэхээр өөрийн нохой ид” гэж үг байдаг. Дүүгийнхээ
амьдралд тусалж дэмжье. Хань түшиг болъё гэж л тогоочоор ажилд авсан. Манай
цэцэрлэгт ажилд орж цалин аваад амьдрал нь өөрчлөгдсөн. Гэртээ тавилга авч,
хувцас хунар эд хэрэглэл нь ч өөр болсон. Бид эхээс олуулаа өсч торнисон. Ихэнх
нь багш мэргэжилтэй салбар бүртээ амжилттай ажиллаж байсан хүмүүс. Аав, ээж
маань биднийг ёс суртахуунтай, хүмүүжилтэй болгож хүмүүжүүлсэн. Гэтэл миний
төрсөн дүүд юу шүглэчихсэн юм. Ой ч хүрээгүй айлын нялх хүүхдийг зодож тамласан
байна. Хэдийгээр төрсөн эгч нь ч гэсэн дүүгээ өмөөрөхгүй, зохих шийтгэлээ амсах
байх. Яагаад тэр хүүг тэгтэл үзэн ядаж зодох болсон талаар бодож үзсэн. Хүүхэд
зоддог тэр үед ар гэрийн хувьд асуудалтай байсан. Нөхөр нь архи уугаад олон
хоног алга болчихсон. Бага хүү нь сургуулиасаа гарчихсан, охин нь төрөөд
удаагүй мөнгө төгрөг хэрэгтэй байна гэж хотоос утасдаад байсан юм билээ. Энэ
болгон амьдралын дарамт болж уурлаж бухимдаж байх үедээ ийм аймшигтай хэрэг
үйлдсэн юм шиг байна лээ.

-Э.Янжинлхам багш та бүхнийг
дарамталдаг байсан. Хүүхэд зодож байгааг утсаараа бичиж, сүүлд та бүхэнд хэлсэн
гэсэн?

-Бидэнд энэ талаар хэлэлгүй
удаан явсан байдаг. Хоолны асуудлаар надад анх гомдол гаргаж байсан. Хүүхэд
зодож байгаа талаар огт хэлээгүй. Бусад багш ч надад хэлээгүй. Э.Янжинлхам багш
биднийг дарамталдаг байсан талаар ярьсан байна лээ. Дам дарамт шахалт үзүүлж
байсан байж магадгүй гэж бодоод байгаа. Э.Янжинлхам ажилдаа хариуцлага муутай
хандаж байсан. Зургаан сар гаруй хугацаанд ажиллахдаа олон цагийн чөлөө авсан.
Худлаа хэлж чөлөө аваад говийн чулуу түүгээд явчихдаг. Хүүхдүүдийн эцэг эхээс
мөнгө зээлчихсэн байдаг байсан. Хүүхдүүдийг суултуур дээр нь суулгаж хоол
идүүлсэн. Гэр бүлийн хүн нь ирээд агсам согтуу тавьж, танхайрсан зэрэг олон
асуудал гарсан. Энэ бүгдийг намар хуралдах үеэр цаашид ийм зөрчил дутагдал
гаргаж болохгүй гэдгийг анхааруулсан. Бид сануулах арга хэмжээ авсан юм. Энэ л
дарамт болсон байх гэж боддог. Бид ажлыг нь сайжруулах гэж тэгсэн болохоос
ажлаас нь халах гэж тэгээгүй. Багш нарт арваас дээш хүүхэд явах юм бол цалин
дээр нь зуун мянган төгрөгийн нэмэгдэл өгнө гэж хэлдэг байсан. Э.Янжилхам багш
ч урамшуулал авдаг байсан. Хүүхдийг нь хөнгөлөлттэй үнээр цэцэрлэгтээ явуулдаг
гээд л амьдралд нь өөрийн зүгээс чадах чинээгээрээ тусалж байсан. Э.Янжинлхам
багшийн ангид 15 хүүхэд явж байгаад хоёрхон хүүхэд үлдчихсэн. Дуудаж уулзаад
“Ангид чинь хоёрхон хүүхэд явж байна. Санхүүгийн хувьд ч асуудалтай болж байна.
Сарын 192 мянган төгрөгөөр цагийн багшаар гурван сар ажиллах боломж байна уу.
Хавар болоод хүүхдүүд ирчих юм бол өмнөх цалингаа аваад ажиллаж болно. Хэрэв
цалин мөнгө бага байна гэвэл өөрийн хүсэлтээр гарч болно шүү” гэж санал
тавьсан. Үүнийг л намайг ажлаас халах нь гэж бодсон юм шиг байгаа юм. Тэгээд
тэр үед анх бичлэгийг надад үзүүлсэн. Түүний ээж насаараа цэцэрлэгийн багш
хийсэн хүн байдаг. Тэд ирчихээд цалинг бүтнээр өгөөд ажиллуулах юм бол
бичлэгийг цааш нь үзүүлэхгүй гэсэн утгатай зүйлс бидэнд ярьсан. Э.Янжинлхам
болон түүний ээж биднээс далд утгаар мөнгө нэхэж байсан юм. Тэр бичлэгийг хараад
би шоконд орчихсон. Тиймээс чамайг цаашид цэцэрлэгтээ ажиллуулж чадахгүй, залуу
хүн ийм аргаар амьдарч болохгүй гэж хэлээд л гаргасан. Тэд ч хэлэх газар нь
хэлнэ гээд уурлаад явцгаасан. Тэгээд л хүүхдийн аав, ээжид үзүүлсэн байна лээ.
Миний зүгээс Э.Янжинлхам нарыг “Бичлэгийг битгий ил гаргаач” гэж гуйж мөнгө
төгрөг өгч болох байсан. Гэхдээ хүнд чинь ёс зүй байх ёстой. Тиймээс огт
гуйгаагүй. Зохих хариуцлагаа ч хүлээж байгаа гэж бодож байна. Мөн төлбөрийг нь
авч хүүхдийг нь цэцэрлэгтээ авчихаад хүний санаанд оромгүй байдлаар зодуулж
тамлуулсандаа албан ёсоор уучлалт гуйна гэв.

Ж.Отгонтөгс: Хүүхдийн аав,
ээжээс уучлалт гуйж байна

Ж.Отгонтөгс 1965 онд төрсөн юм
байна. 1984 онд үсчний мэргэжил эзэмшиж, Дундговь аймгийн Ажил мэргэжлийн
уралдаанд оролцож эрэгтэй үс засалтаар хоёрдугаар байрт шалгарч байсан гэнэ.
Эрдэнэдалай сумын үсчнээр олон жил ажиллажээ. Гурван жилийн өмнөөс үс засахаа
больсон гэнэ. Нөхөр н.Гончигдорж нь архины хамааралтай нэгэн гэж болохоор аж.
Тэд хоёр хүүхэдтэй. Охин нь өнгөрсөн наймдугаар сард төрж, охинтой болж,
тэднийг өвөө, эмээ болгожээ. Харин бага нь өнгөрсөн аравдугаар сард сургуулиа
хаясан байна. Арван сартай хүүг зодсон Ж.Отгонтөгстэй уулзаж цөөн асуултад
хариулт авсан юм.

-Таныг бага насны хүүхдийг
байнга зоддог байсан гэсэн?

-Өмнө нь хүүхэд зодож
байгаагүй. Нэг удаа зодсон нь тэр бичлэгт байгаа юм. Цэцэрлэгийн барилгын суурь
тавихаас эхлээд нөхөртэйгөө тэнд ажилласан.

-Та яагаад тэр хүүхдийг тэгтэл
үзэн ядаж зодсон юм бэ?

-Тийм үйлдэл хийсэндээ маш их
харамсаж байна. Хүүхдийн аав, ээжээс танай сониноор дамжуулж уучлалт гуйж
байна. Уулзаж уучлалт гуйх гэсэн болохгүй байна лээ. Хүүхдээ зодуулсан аав,
ээжийн ямар байгааг одоо сайн ойлгож байна. Бичлэг хийсэн Э.Янжинлхам багшийг ч
буруутгахгүй. Би эгч, ахынхаа олон жил хөдөлмөрлөж, сэтгэл зүрхээ зориулж, маш
их хэмжээний өр зээл тавьж бүтээсэн цэцэрлэгийг өөрийнхөө гараар сүйтгэчихлээ.
Яахаа ч мэдэхгүй болчихоод л сууж байна.

-Танд аймгийн Цагдаагийн
газраас эрүүгийн хэрэг үүсгэн шалгаж байгаа гэсэн. Өмгөөлөгч авсан биз дээ?

-Өмгөөлөгч авсан. Цагдаа нарт
болсон бүх зүйлийг үнэн зөвөөр нь хэлсэн. Хийсэн үйлдэлдээ маш их харамсаж
байна. Зохих ял шийтгэлээ ч хүлээнэ. Хүүгийн бие тааруу байгаа гэж хүмүүс ярьж
байна лээ. Эрүүл саруул болоосой гэж л залбирч байна даа.

Хүүхэд зодсон асуудлыг намууд
улстөржүүлж байна

Хүүхэд зодсон асуудлыг тус
аймгийнхан нэлээд улстөржүүлж байна. Сөрөг хүчин болсон намынхан “Дундговь
аймгийн Засаг даргын Тамгын газрынхан ажлаа хийж чадахгүй байгаагаас ийм зүйл
болсон. Аймгийн нэр хүнд улсдаа төдийгүй дэлхий даяар уналаа. Хяналт шалгалтаа
сайжруулах ёстой байсан юм. Тиймээс холбогдох албан тушаалтнуудыг ажлаас нь
чөлөөлөх ёстой. Аймгийн удирдлагууд өөрсдийнхөө хүсэлтээр ажлаа өгөх ёстой”
гэсэн байна. Харин сөрөг намдаа шүүмжлүүлсэн Засаг даргын Тамгын газрынхан
“Оюуны хөгжил” цэцэрлэгийн эрхлэгч Ж.Оюунчимэг, Эрхэмбаатар нарын багшлах
эрхийг түдгэлзүүлэхээр ярилцсан гэх яриа ч байна. Мөн хохирогч хүүгийн ар
гэрийнхэнд намууд мөнгөн тусламж үзүүлж сэтгэл санааны туслалцаа үзүүлсэн гэх
мэтээр худал цуурхал ч гаргаад байгаа юм байна.

Монголын алт үйлдвэрлэгчдийн холбооны Удирдах зөвлөлийн дарга Т.Ганболдтой ярилцлаа.

-Алт олборлогчид энэ жил хэчнээн тонн алт нийлүүлээд байна вэ?

-Алтны зах зээл дээр сүүлийн хоёр жилд эрх зүйн хувьд эерэг хандлага гарч ирсэн. Ийм шалтгаанаар алтны нийлүүлэлт таван тонноос 15 тонн хүртлээ өслөө. Энэ жил 15 тонн алт нийлүүлээд байна.

-Ам.доллараар тооцвол эдийн засагт хэчнээн хэмжээний валют орсон гэсэн үг вэ?

-Мөнгөн дүнгээр бол зөвхөн алтны нийлүүлэлтээр 2014 онд 500 гаруй сая ам.доллар улсад орсон. Харин энэ жил 600 гаруй сая ам.доллар оруулаад байна. Манай эдийн засагт яах аргагүй сайн, эерэг үзүүлэлт болсон. Зээл, өр биш дотоод нөөц бололцоогоороо энэ хэмжээний доллар олчихож байна гэсэн үг. Эдийн засагт шууд оруулж байгаа мөнгөнөөс гадна шууд бус үр өгөөж ч өчнөөн. Алт олборлогч компаниуд ажлын байр бий болгохоос эхлээд эдийн засагт бодитой нэмэр болж байгаа.

-Ирэх жил алтны нийлүүлэлт хэр байх бол?

-Энэ жилийнхээ хэмжээнд байх болов уу.

-Нэмэгдэх боломжтой юу?

-Бүрэн боломж бий. Харамсалтай нь санхүүжилт, зээлийн асуудал шийдэгдэж өгөхгүй байна.

-Засгаас алтны санхүүжилтийг шийдчихлээ гээд байгаа шүү дээ. Худлаа болж таарч байна уу?

-Сүүлийн гурван жилд алтны санхүүжилт шийдэгдсэн, болсон гэсэн нэр томъёо яригдаад байгаа л даа. Гэтэл өнөөдрийн байдлаар чамлахааргүй хэмжээний валютын нөөц оруулж байгаа компаниуд санхүүгийн дэмжлэг буюу зээл авч чадаагүй. Өнөөг хүртэл нэг ч мөнгө аваагүй. Алтны компаниуд энгийнээр хэлэхэд техникжсэн боловсронгуй нинжа маягаар ажиллаж байна. Өөрсдийнхөө боломж бололцоогоор, ломбардны зээлээр өдий зэрэгтэй, ийм том юм хийж чадаад байхад санхүүгийн дэмжлэг үзүүлчихмээр байгаа юм. Эдийн засагт оруулсан мөнгөнийх нь арав, хорин хувьтай тэнцэх хэсгийг урт хугацааны санхүүгийн зээл хэлбэрээр өгөөд дэмжчихвэл алтны нийлүүлэлт өсөх боломжтой. Харамсалтай нь бодлогын, хөгжлийн гэсэн янз бүрийн нэр томъёотой зээл, тэтгэлгүүд энэ салбарт ажилладаг хэмжээний жижигчүүдэд олддоггүй нь амьдралаар, цаг хугацаагаар харагдаж байна. Дээд зиндааны, улс төрийн том нөлөөлөлтэй компаниудад л олддог шиг байна. Ийм нөхцөл дунд бид нэр төртэй ажиллаж улс орныхоо эрдэнэсийн санд алтаа нийлүүлж, эдийн засагт бодитой үзүүлэлт гаргаад явж байгаа.

-Алтны компаниудад яагаад санхүүгийн дэмжлэг хэрэгтэй байгаа вэ?

-Барууны том компаниудын хувьд санхүүгийн сайн хэрэгсэлтэй учраас үйл ажиллагаагаа өргөн хүрээгээр далайцтай явуулаад байгаа юм. Нөөцөө томоор нь тогтоогоод үйл ажиллагаагаа таваас арван жилээр төлөвлөж явуулдаг. Харин дотоодын алтны компаниудын хувьд байдал огт өөр. Санхүүгийн нөөц бололцоогүй учраас урд хормойгоороо хойд хормойгоо нөхөх зарчмаар ажилладаг.Тухайн жилийнхээ ажлыг цаг хугацаанд нь хийгээд, дараа оныхоо ажлыг дараа жилд нь ашиглалттайгаа давхцуулж хийдэг. Чадалгүй ядуу хүний жишгээр ажилладаг. Хийгээд гаргасан ажил нь чамлахааргүй их гэдгийг сүүлийн хоёр жилд алтны компаниуд харуулсан. Төр засгаас асуудалд өрөөсгөл ханддаг. “Дотоодын компаниудын сүртэй нь хаанаа байдаг юм, дийлэнх хувийг чинь иргэд тушаасан байна” гэдэг л дээ. Татварын эрх зүйн орчин хангалтгүй, дутагдалтай, хоцрогдсон гэдгийн л тод илрэл.

-Тэгэхээр компаниуд алтаа иргэний маягаар тушаадаг гэсэн үг үү?

-Аж ахуйн нэгжүүдийн хувьд татварын хуулийн 17.1-д байдаг гурван тэрбум төгрөгөөс доош ашгаас арван хувь, гурван тэрбум төгрөгөөс дээш ашгаас 25 хувь авдаг буруу тогтолцооноос үүдээд дийлэнх нь иргэн хэлбэрээр өгдөг. Татварын дарамтад орохгүйн тулд. Тэгэхээр статистик тоон мэдээн дээр иргэд тушаасан мэт харагддаг юм. Энгийн ухаанаар бодоод үзсэн ч иргэдэд ийм боломж байхгүй. Жирийн нэг иргэн алтыг гараар малтаад олборлоно гэж байхгүй. Уулын ажил гэдэг ондоо зүйл. Хамгийн багадаа 50-70 метр гүнзгий ухаж байж олборлолт явуулдаг.

-Алт эдийн засагт бодитой нөлөө үзүүлдэг гэдэг утгаар нь Татварын хуульд өөрчлөлт оруулаад шийдчихэж болмоор юм биш үү?

-Засгийн газар, Татварын ерөнхий газрын зүгээс татварын шинэчлэлтийн ажиллагаа хийж байгаа. Эдийн засгийн ил тод байдлыг дэмжих тухай хууль хэрэгжиж байна. Компани, иргэдийн үйл ажиллагааг шилэн болгож, нөхцөл байдлыг нь сайжруулж, эдийн засгаа тэлэх, татварын бааз сууриа томруулах зорилгоор хэрэгжүүлж буй хууль. Тэр утгаараа татварын орчин нь цаашдаа зөв болох ёстой. Эдийн засагт ийм өөрчлөлт ороогүй байх үед хийгдсэн хуулийг сайжруулах цаг үе ирсэн. Шинэчлэл хийгдэж байгаа. Татварын шинэчлэлийн хууль ондоо багтаж батлагдах болов уу гэсэн хүлээлт бий. Тодорхой хэмжээнд санал бодлоо илэрхийлж байна. Эдийн засагт эерэгээр нөлөөлөх хэмжээний татварын зөв зүйтэй хууль гарах байх.

-Алт олборлогч компаниудад санхүүгийн дэмжлэг үзүүлчихвэл ирэх онд алтны нийлүүлэлт хэр хэмжээгээр өсөх боломжтой вэ?

-15 тонн гэсэн таамаг маань хэд ч хүрч нэмэгдэх боломжтой.

-Хоёр дахин нэмэгдэх боломж бий юу?

-Тийм боломж бий. Ломбардны зээлээр их хэмжээний алт тушааж байгаа юм чинь бодлогын хөнгөлөлттэй зээлээр дэмжвэл хэд дахин ч өсөх магадлалтай.

-Хоёр дахин нэмэгдвэл тэрбум гаруй ам.доллартай тэнцэхээр алт нийлүүллээ гэж шуугих нь дээ?

-Тэрбум байтугайг алтнаас олох боломжтой.

-АНУ-ын Холбооны нөөцийн банк энэ сард хуралдахдаа бодлогын хүүгээ өсгөж магадгүй, тэгвэл ам.долларын ханш чангарна, ногоон валютын чангарал алтны ханшийг суллаж мэднэ гэх мэт таамгууд яригдаж эхэллээ. Алтны үнэ ирэх онд яах бол, та юу гэж бодож байна?

-Алтны ирээдүйн үнэ ханшийн төлөв гэдэг бол өрөөсгөл ойлголт. Дэлхий дээр хэвлэл мэдээлэл, олон улсын бүх л эх сурвалжаар том шинжээч, судлаач, эдийн засагчид алтны үнийн талаар янз бүрийн таамаг хэлдэг. Таамгууд нь дандаа зөрдөг. Хэрвээ үнэхээр таагаад биччихдэг байсан бол дэлхийн эдийн засаг өнөөдөр ийм хүнд байдалд орохгүй байсан байх. Ирээдүйн үнэ төлөв, хандлага гэхээс илүүтэй нэг зүйл алтанд бий. Хүн төрөлхтөн ахуйн харилцаанд орсон цаг үеэс хойш эд хөрөнгө, мөнгөний баталгаа, үндэс суурь, хуримтлал хэрэглүүр зэргийг баталгаажуулдаг юм зөвхөн алт л байсан. Алмаз, очир эрдэнэ биш алт л ийм онцлогтой. Үүнд ямар нэг логистик, маркетинг гэдэг юм огт байхгүй. Өнөөдөр ч тодорхой харагдаж байгаа. Бусад түүхий эдүүдтэй харьцуулахад хамгийн их хөрвөх чадвартай, ондоо зорилгоор хэрэглээнд тооцогддог эрдэс баялаг.

-Тэгэхээр алтны үнэ унахгүй гэсэн үг үү?

-Алтны үнэ унана гэж байхгүй. Дэлхий дээр хэвлэгдэн гарч ирж буй цаасан мөнгөн тэмдэгтүүдийн тоо хэмжээ дэлхий дээр үйлдвэрлэгдэж, олборлогдож гарч ирж байгаа алтнаас хамаагүй их учраас алтны үнэ унах нөхцөл байхгүй. Тийм болохоор ойрын үед алтандаа түлхүү анхаараад явах учиртай.

-Алтны үнэ оргилдоо хэчнээн ам.доллар хүрч байлаа, 2000 ам.доллар дөхсөн санагдах юм?

-Сүүлийн тав, зургаан жилийн хугацаанд огцом үнийн өөрчлөлт гаргаж байгаа эрдэс баялаг бол алт. Унци алтны үнэ 200 ам.доллараас эхлээд бүр 1800 гаруй, бараг 1900 ам.доллар дөхсөн. Оргил үе нь 2011 байсан л даа. Унци алтны үнэ дөрвөн жилийн турш аажмаар унасаар өнөөдөр унци нь 1080 ам.доллар дээр ирчихсэн. Мянган ам.доллараас доош орно гэж байхгүй. Хөрвөх чадвартай, үнэ цэнтэй эрдэс баялаг хэвээрээ байгаа. Алтны үнэ хэзээ ч эдийн засгийн үр ашиггүй болох хэмжээнд тултал унахгүй.

-Ер нь манай улс хэчнээн тонн алтны нөөцтэй бол, багцаа тоо бий юу?

-Тогтооход хэцүү. Эртнээс нааш яригдсан таамаг нөөц гэвэл 3000 тонн гэсэн тоо байдаг. Гэхдээ ашиглалтын хэмжээнд яг баталгаажсан нөөц биш. Хувийн компаниуд хайгуулын талбай дээрээ судалгаа хийгээд нөөцөө баталгаажуулах боломжтой. Хамгийн гол асуудал нь санхүүжилт байна даа. Ер нь уул уурхайн салбарт ажилладаг компаниуд хамаагүй том нөөц гаргахаас айдаг болсон. Төр шууд л 34 хувийг нь авна гэдэг болсон учраас.

-Авлигад хамгийн ихээр өртсөн газрын жагсаалтын эхний тавд улс төрийн намууд, Засгийн газар, УИХ гурав гурвуулаа оржээ-

Азийн сан, Сант Марал сантай хамтран Авлигын талаарх олон нийтийн ойлголт, мэдлэгийг тогтоох 16 дахь удаагийн судалгаагаа Австралийн Гадаад хэрэг, худалдааны яамны дэмжлэгтэйгээр Улаанбаатар хот болон аймаг,сумдыг хамруулан үндэсний хэмжээнд саяхан зохион явуулжээ. Энэ судалгааг 2006-2011 онуудад “Авлигын түвшин тогтоох” судалгаа нэрээр, 2012 оноос эхлэн “Авлигын талаарх олон нийтийн ойлголт мэдлэг тогтоох” судалгаа нэрээр явуулж ирсэн байна. Уг судалгаа нь тогтмол хугацаанд явагддаг үндэсний хэмжээний цөөн судалгааны нэг бөгөөд үр дүнг нь иргэний нийгмийн болон төрийн байгууллагууд өргөнөөр ашигладаг аж. Судалгаа нь төр засгийн бодлого тодорхойлогчид, иргэний нийгмийн байгууллагуудын хувьд олон нийтийг соён гэгээрүүлэх, тэдэнд ойлголт мэдлэг түгээх чухал арга хэрэгсэл нь болдог билээ. Судалгаагаар авлига, тэр дундаа өндөр түвшний авлига, төрийн байгууллагууд дахь авлигын талаарх төсөөлөл болон өрхийн түвшин дэх авлигын тохиолдлыг судалдаг бөгөөд тогтмол хугацаанд давтан явуулах нь олон нийтийн ойлголт, хандлагад гарч буй өөрчлөлтийг тодорхойлох ач холбогдолтой юм. 2012 онд Азийн сан АНУ-ын Олон улсын хөгжлийн агентлагийн дэмжлэгтэйгээр хэрэгжүүлсэн Монгол Улсад засаглал, ил тод байдлыг дэмжих нь төслийн хүрээнд авлигын талаарх бизнес эрхлэгчдийн ойлголт, төсөөллийг тодорхойлох зорилгоор Бизнес эрхлэлтийн орчин дахь авлигын нөхцөл байдал судалгааг эхлүүлсэн. Түүнчлэн эрүүл мэндийн салбарт судалгаа явуулснаас гадна 2015 оны намар үр дүн нь гарах салбарын нарийвчилсан судалгааг уул уурхай, барилга, худалдаа зэрэг салбаруудад явуулжээ. Авлигын эсрэг үйл ажиллагааны талаарх хандлага 2013 оны хоёрдугаар хагасаас эхлэн өөрчлөгджээ. 2013 оны гуравдугаар сард Н.Алтанхуяг Ерөнхий сайдын Засгийн газар өмнөх Засгийн газартай харьцуулахад авлигын асуудлыг хэр шийдэж байна вэ гэсэн асуултад судалгаанд оролцогчдын гуравны нэг буюу 35.1 хувь нь “Авлигын асуудлыг илүү сайн шийдвэрлэж байна” гэжээ. “Таны бодлоор одоогийн Засгийн газар (Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэгийн тэргүүлж буй) өмнөх Засгийн газартай харьцуулахад авлигын асуудлыг хэр шийдэж байна вэ” гэсэн асуултад 7.2 хувь нь “Авлигын асуудлыг илүү сайн шийдвэрлэж байна” гэсэн байна. 2013 оны есдүгээр сард оролцогчдын гуравны нэгээс илүү буюу 41 хувь нь өнгөрсөн гурван жилд авлига нэмэгдсэн гэж үзэж байсан бол 2015 оны дөрөвдүгээр сард талаас илүү буюу 59 хувь нь авлига нэмэгдсэн гэж үзжээ. 2013 оны есдүгээр сард оролцогчдын талаас илүү хувь нь буюу 52.5 хувь нь ирэх гурван жилд авлига буурна гэсэн итгэлтэй байсан бол энэ удаагийн судалгааны үр дүнгээр энэ тоо 27.4 болж буурчээ. Авлигатай тэмцэх газрын үйл ажиллагаанд өгөх үнэлгээ 2013 оны есдүгээр сараас 2014 оны гурван сар хүртэлх хугацаанд 29.4 хувиас 22.6 хувь болж өөрчлөгдсөн бол 2015 оны дөрөвдүгээр сарын байдлаар 16.6 хувь болтлоо буурчээ. Мөн тус байгууллагад үзүүлэх иргэдийн итгэл 2013 онд 46.5 хувиас 2014 онд 45.7 хувь, 2015 онд 39.2 хувь болж буурчээ.

2006 оноос хойш оролцогчдын 80 гаруй хувь нь авлига нийгмийн үзэгдэл болсон гэдэгтэй их бага хэмжээгээр санал нийлдэг байсан бол 2015 оны дөрөвдүгээр сарын дүнгээр энэ тоо 85.3 болж өсчээ. Сонгуулийн сурталчилгааны санхүүжилттэй холбоотой авлигын асуудал гарна гэж оролцогчид хариулсан бөгөөд 53 хувь нь сонгуулийн сурталчилгааны санхүүжилт огтхон ч шударга, ил тод байхгүй гэж үзжээ. Энэ удаагийн судалгааны үр дүнгээр улс төрийн авлигын асуудал хурцаар гарч иржээ. Судалгаанд анх удаагаа авлигад хамгийн ихээр өртсөн газрын жагсаалтын эхний тавд улс төрийн намууд, Засгийн газар, УИХгурав гурвуулаа оржээ. Авлигатай тэмцэхэд саад болж буй хүчин зүйлсийн нэг болох асуудлыг авлигаар шийдэх зуршил үнэлгээний хувьд 2012 оны арваннэгдүгээр сард дундаж нь 3.45-аас 2015 оны дөрөвдүгээр сард 3.12 болж хойшилсон. Харин авлигатай тэмцэх хууль тогтоомж, хүлээлгэх хариуцлагын асуудал боловсронгуй биш гэсэн хариулт эхний байр эзэлсэн. 2012 оноос хойш авлигатай тэмцэх үр дүнтэй арга замаар шийдмэг арга хэмжээ авах, хуулийг хэрэгжүүлэх гэж нэрлэсээр байгаа билээ. Төрийн байгууллагаас авлигыг бууруулах, авлигатай тэмцэхэд технологийн дэвшлийг ашиглахыг үр дүн, ач холбогдлын хувьд хамгийн чухалд тооцжээ. Оролцогчдын бараг гуравны хоёр буюу 71.6 хувь нь үүнийг маш их болон нэлээд чухал, 62.2 хувь нь маш их болон нэлээд үр дүнтэй гэж үзжээ.

Төрийн дээд түвшинд ил тод байдал хангалтгүй байгаа нь 19.5 хувиар, мөн улс төр, бизнесийн ашиг сонирхол хутгалдсан байдал 19.1 хувиар Монгол Улсад их авлига байгаагийн хамгийн гол шалтгаан болж байна. Судалгаанд оролцогчид авлигатай тэмцэх үндсэн байгууллага буюу АТГ-ын үнэлгээн дээр мөн сөрөг хандлага гаргаж иржээ. АТГ-ын үйл ажиллагааны сөрөг үнэлгээ нь 2013 оны есдүгээр сард 32.1 хувиас 2014 оны гуравдугаар сард 37.3 хувь болж мөн 2015 оны дөрөвдүгээр сард 45.5 хувь болж өсчээ. Үүнтэй холбоотойгоор АТГ-т итгэх итгэл 2013 оны есдүгээр сард 46.5 хувиас 2014 оны гуравдугаар сард 45.7 хувь болж мөн 2015 оны дөрөвдүгээр сард 39.2 хувь болж буурсан байна.

2010 оны гуравдугаар сараас 2014 оны гуравдугаар сард АТГ-ыг хараат бус хууль сахиулах байгууллага гэж үзсэн оролцогчдын тоо 2010 оны гуравдугаар сард судалгаанд оролцогчдын тавны нэгээс (21.7 хувь) 2014 оны гуравдугаар сард гуравны нэг (34.7 хувь) болж нэмэгдэж байжээ. 2015 оны дөрөвдүгээр сард нэлээд өөрчлөгдөж олон нийтийн санал бодол 2010 оны гуравдугаар сарын түвшинд эргэн очжээ.

Бүгд
найрамдах намын дарга Б.Жаргалсайхантай ярилцлаа.

–Таныг
Монголын ардчилсан хувьсгалд гар бие оролцож явсан хүн гэдгийг мэднэ. Монгол Улс ардчилалтай золгосны 25 жилийн ойн баяраа тэмдэглэж байна. 1990 оноос хойших 25 жилийн улс төр, нийгмийн нөхцөл байдлыг хэрхэн дүгнэх вэ?

-Би нэг аавтай, нэг
ээжтэй 1990 онд байсан Б.Жаргалсайхан хэвээрээ л байна. Морин
дээрээс сэлэм эргүүлж хувьсгал
хийх амархан. Харин мориноосоо буугаад
төр улсаа төвхнүүлэх хэцүү
гэж Сүхбаатар кинон дээр Богд
гэгээн хэлдэг байх аа.
Бүрэн төгс нийгмийн тухай
хөгжил асууж байгаа бол
хаа ч байсан юм.
Бидэнд суралцах зүйл асар их
бий.

Манай үеийнхний аав, ээж, өвөг
дээдэс маань ардын хувьсгалыг
байгуулж, социалист Монголыг бий болгож коммунизм
руугаа тэмүүлэн хөгжинө гэж тунхаглаж
байсан. Тэр утгаараа Монгол
Улс чинь социалист орнуудаас
миллиард 200 гаруй сая ам.долларын зээл авч бүтээн
байгуулалтуудыг чинь хийж байсан
юм. Тэрхүү зээл нь
30 гаруй тэрбум ам.доллар
болсон байсны нэг хэсгийг
нь төлөөд нөгөө хэсгийг
нь хөнгөлөөд сүүлчийн 10 миллиард ам.долларыг нь
10 жилийн өмнө ОХУ-тай
хэлэлцээр хийж хүчингүй болгосныг
санаж байна уу. Бид
нүүдлийн иргэншилтэй аж ахуй эрхэлж
явсан тул түүнийгээ дагаад
соёл, боловсрол дулимагхан явж ирсэн. Тэр
бүхнийг өөрчлөхийн тулд бид 70 жил
явсан. Боловсролтой нийгмийн давхаргыг бий болгож энэ
байдал чинь арай дээр
болсон юм. Тухайн үед
өмч хөрөнгө төрийн мэдэлд
байсан. 1990 оноос өмнө Монголын
нийгэм, эдийн засгийн хөгжлийг
Моксвад Оросын төлөвлөгөөний хороо
удирдан зохион байгуулдаг байсан
гээд бод доо. Манай
улсын хувьд түүнийг нь
биелүүлэгч л байж ирсэн.
1990 онд ЗХУ-д эдийн
засаг, улс төрийн хямрал
нүүрлэснээр Орос улс дампуурсан.
Энэ үед монголчууд харьцах
улсгүй болж хэсэг тэвдсэн.
Жил бүр Оросоос авдаг
байсан 700-800 сая ам.долларын
худалдааны зээлээ авч чадахаа
больж Монгол Улс хомсдолд
орсон. Тэр цаг үед
Эрдэнэт үйлдвэрээс бусад нь үүдээ
хааж хүнд байдалд орсон
л доо. Манай
түүхий эдийн дийлэнх нь
ЗХУ руу гардаг байсан
тул харилцагчгүй болчихсон хэрэг. Ингээд Монгол
гэдэг улс чинь мухар
үлддэг юм байгаа биз
дээ. Тиймээс 1990 онд шинэ хөгжлийн
замыг нь сонгосон нь
ардчилал, чөлөөт зах зээл,
тусгаар тогтнол байсан юм.
Тусгаар тогтнол гэдэг зүйлийг
заавал буу үүрч байж
олдог юм биш. Эдийн
засгийн тусгаар тогтнол гэдэг
айхтар нэр томъёо бий.
Бид эдийн засгийн тусгаар
тогтнолынхоо асуудлыг шийдэхийн тулд дэлхийн бусад
орнуудтай хамтын ажиллагаагаа хөгжүүлэхээр
болсон. Тиймээс малчдад малыг
нь, тариаланчдад газрыг нь өгөөд
хөнгөн үйлдвэрээ устгахыг нь устгаад хаалгыг
нь барьсан. Сүүлийн үед Хөтөлийн
цемент шохойн үйлдвэр, Дарханы
төмөрлөгийн үйлдвэрийг хөгжүүлэхэд анхаарч байна. Үүнээс
харахад бидэнд чадахгүй зүйл
маш их байна.

–Тухайлбал?

-Бид аж ахуй эрхэлж
сураагүй, мөнгө барьж сураагүй.
Тооцоо тайлан гаргаж сураагүй.
Дэлхий глобальчлагдаж байгаа энэ үед
боловсрол бүх хүнд алга.
Ялангуяа сүүлийн 20 жилд бид хэрэглээний
давалгаанд цохигдон явлаа. Авъя, хэрэглэе,
зээл аваад тэр мөнгөөрөө
машин авч уная, хоол
аваад идчихье гэдэг сэтгэхүйгээр
явж ирлээ. Бид ардчилалд
суралцаж байгаа нэрийн доор
зүгээр тэжээлгэх гээд байх юм.
Хуучин бол Оросыг дагаж
коммунизм байгуулах гэж байсан болохоор
оросууд биднийг тэжээсэн юм
шүү дээ. Одоо бид
ардчилал гээчийг байгуулж байгаа
болохоор АНУ, Япон, Европын
орнууд тэжээх ёстой гэдэг
сэтгэхүйтэй болчихсон.

Аж үйлдвэрлэл хөгжсөн орнууд байгаль
экологид сөрөг нөлөөтэй, гар
ажиллагаатай хөнгөн үйлдвэрлэлээ Зүүн
өмнөд Ази руу нүүлгэчихлээ.
Тэд өөрсдөө үйлдвэрлэхээ больчихсон.
Япон ч гэсэн хөнгөн
үйлдвэрлэлээ нүүлгээд араас нь гэр
ахуйн цахилгаан барааны үйлдвэрлэлээ хүртэл
нүүлгэх гэж байна. Лаос,
Камбожи оймс, турсикийг нь
хийдэг юм байгаа биз.
Дэлхийн энэ хөдөлмөр хуваарилалтын
дунд бид хаана нь
байгаа вэ. Монголын тухай
тэд ярьж байна уу,
Монгол Улс юугаараа оролцох
ёстой вэ гэдэг асуудлыг
манай улстөрчид шийдэх цаг нь
болсон.

–Тэгээд
бид юу хийх ёстой юм бэ. Бидний оролцоо юу байж болох вэ?

-Монголчуудаар
гэрлийн хурдаас хурдан онгоц
хийлгэх үү, биднээр орчин
үеийн атомын цахилгаан станцын
төсөл хийлгэх үү, Самсунг,
Apple-тэй өрсөлдөх Монгол гэдэг гар
утас хийлгэх үү. Ямартай
ч монголчууд оймс,
турсик хийгээд нэмэргүй юм
байна гэдгийг харлаа. Цаана
чинь хоёр миллиард хүн
оймс хийж байхад бид
эндээ хэдийг хийх юм.
Эсвэл бид ул боов
хийх үү. Дэлхийн бүх
айл ул боов идээд,
ааруул мэрээд суух юм
уу. NBA-ийн сагсчид нь
сагс тоглохдоо ааруул хүлхээд гүйж
байх уу. Эсвэл бүх
айлд эсгий таавчик хийж
өгөх юм уу. Дэлхийн
таван миллиард хүн бүгдээрээ эсгий
таавчиктай байх уу. Тэгэхээр
бид дэлхий ертөнцөд ямар
оролцоотой оролцох вэ гэдэг
асуудал л байна.

–Та
тэгээд гарцаа хэл л дээ?

-Үүнийг яривал асар урт
яриа болно. Би 1990 оноос
хойш хариуцлагатай болъё, хүн амаа
эрүүлжүүлье, соёлтой болцгооё, боловсрол
эзэмшье гэж зөндөө л
ярилаа. Бид хөдөлмөрлөж сурах
хэрэгтэй. Арвич хямгач болох
хэрэгтэй. Монголчууд бид арьс нөмрөөд
гүйдэг эрин зуунд амьдарч
болохгүй. Хятад Дэлхийн валютын
сангийн гишүүн орон болчихлоо.
Энэ тун аюултай. Юань
хөрвөдөг болчихвол Монгол Улс баахан
юань оруулж ирээд Монголыг
эдийн засгаар нь авчихна.
Монголын эдийн засгийг нь
авчихсан байхад дараа нь
хүнийг нь авахад амархан.
Гэхдээ тэдэнд гурван сая
хүн ерөөсөө ч хэрэггүй.
Тэдэнд газар нутаг, тэнд
байгаа жаахан байгалийн баялаг
л хэрэгтэй байх.
Монгол хүн лав тэдэнд
хэрэггүй. Харин монгол хүн
чинь чи бидэнд л
хэрэгтэй байхгүй юу. Би
энэ улстөрчдөөс шал өөр бодолтой
яваа.

–Улстөрчид
гэхээр бүгд л адилхан гишүүний суудалд суучих бодолтой явдаг юм биш үү. Та чухам ямар бодолтой явдаг юм бол?

-Би 25 жил бизнес, улс
төрийн ажил хийлээ. Миний
хувьд шударга байхыг хамгийн
их хүсдэг. Энэ хугацаанд
би улстөрч гэдэг бол
шударга зарчим дээр бүх
ажлаа явуулах ёстой гэсэн
зарчим барьж ирсэн. Яахав
дээ, АН, МАН аль
аль нь Сонгуулийн хуулиа
зөрчөөд явдаг байсан. Нэг
нь иргэний бүртгэлээр луйвар
хийдэг байсан бол нөгөөх
нь хэдэн компьютер оруулж
ирээд луйварддаг болсон. Үүнийгээ нээлттэй
болгохыг аль аль нам
нь хүсэхгүй байна. Энэ чинь
л нөгөө ардчиллын
үнэт зүйлсээсээ ухарч байгаагийн тэмдэг.
Төрийн эрхийг Үндсэн хуулийн
бус аргаар авч байгаа
хэлбэр мөнөөсөө мөн.

Монголчуудын
60-70 хувь нь залуучууд болсон.
Гэтэл тэдэнд ямар ч
мөнгөн хуримтлал байдаггүй. Манайхны амьдрал үнэндээ ядуу
шүү дээ. Банкны зээлээр
Японы хуучин машин авч
уначихаад яваад байгаа болохоос
бусад орнуудын дэргэд ядуу, ядуу.
Бүр ядуугийн туйл л байгаа.
Тэд дөнгөн данган амьдарч
байна. Тиймээс эхний ээлжинд
хүнээ аврах хэрэгтэй. Тэр
нь юу гэхээр дөнгөж
төрсөн хүүхдүүдийг яаж аврах вэ
гэдэг асуудал. Төрийн гол бодлого
үүнд чиглэх ёстой. Түүнээс
биш гадаадынхан, гадны хөрөнгө оруулагчид
чухал биш. Эхлээд монгол
хүн. Хамгийн түрүүнд энэ
монгол хүмүүсийг яаж эрүүл байлгаж,
сайн сайхан амьдруулах вэ
гэдгээ шийдэх хэрэгтэй. Насанд
хүрсэн энэ хүмүүсийг гудамжинд
байлгаад байх юм уу,
яах юм. Миний бодлоор
хүмүүсийн чухал зүйл нь
амьдрах гэр орон. Тэр
хүмүүс чинь гэр оронтой
байх ёстой. Монголчууд хориннэгдүгээр
зуунд майханд амьдарч байна.

–Яагаад
майхан гэж. Нүүдлийн соёл иргэншлээсээ суурин иргэншилд шилжээд орон сууцанд орох нь орон сууцанд ороод л явж байна…

-Монгол гэр гэдэг чинь
майхан биш юм уу.
Хэдэн сарзгар мод босгож
байгаад эсгийгээр хучна гэдэг чинь
гадныхны хувьд майхан байхгүй
юу. Монголчууд л гэр гэдэг
юм. Бид хориннэгдүгээр зуунд
майханд биш орон сууцанд
амьдрах шаардлагатай. Иргэдийг орон сууцтай болгохын
тулд ипотекийн зээлийг болих хэрэгтэй.
Хүмүүсийнх нь сарын орлого
хэд билээ. Гэтэл ийм
өндөр хүүтэй банкны зээлд
хамрагдаж орон сууцанд орох
юм. Миний бодлоор 30 жилийн
хугацаатай хүүгүй зээлээр орон
сууцыг иргэдэд өгөх хэрэгтэй.

–Тийм
боломж байгаа юм уу?

-Байгаа. Хэрэв ингээд өгчихвөл
30 жилийн турш иргэн ажил
хийж байгаад зээлээ төлөөд
явчихна. Гэхдээ нэг зүйлийг
тохирох ёстой. Тэр нь
юу гэхээр одоогийн байгаа
валютын ханшаар гэрээ хийх
юм. Ам.доллар өссөн
ч, буурсан ч энэ
ханшаараа явна гэсэн үг.
Тэр том барилга бариулсан
хүмүүс банкнаас зээл аваад байшин
барьсан байж таараа. Тэдний
хохирлыг улс том төслүүдээ
хөдөлгөж байгаад тэндээсээ мөнгө
татан хаах хэрэгтэй.

Өнөөдөр монгол хүн тутмын
гурван хүний нэг нь
халдварт өвчнөөр өвчилж байна.
Үүнийг хурдан таслан зогсоохгүй
бол удахгүй хоёр хүн
тутмын нэг нь халдварт
өвчнөөр өвчилнө. Тиймээс яаралтай эрүүл
мэндийн үзлэгийг орон даяар явуулахаас
өөр аргагүй. Төрөөс мөнгө гаргаж
байгаад энэ бүхнийг хийхгүй
бол наад монгол хүн
чинь хэцүүдлээ та минь ээ.

–Эдийн
засаг хүнд байгаа энэ үед хөрөнгө зарж бүх хүнийг эрүүл мэндийн үзлэгт хамруулна гэдэг худлаа л болов уу?

-Ард түмнийг хямгадаж болохгүй.
Харин тэр дарга нараа
л хямгад. Үрэлгэн
зардлуудаа хасчихаач. Аймаг, сумаас эхлээд
Засгийн газар, Их хурлынхаа
зардлыг 50 хувь хасах хэрэгтэй.
Түүнээс биш ард түмнээс
хоолыг нь хасаад байж
болохгүй.

Манайхан сүүлийн үед цалин
хасна гэдэг болж. Үнэндээ
цалин хасаад энэ асуудлыг
шийдэхгүй. Хүн рүүгээ явуулсан
бодлого явуулах хэрэгтэй. Эрүүл
мэндийн байгууллагыг олон нийтийнх болгохгүй
бол болохоо байчихлаа. Иргэд
эрүүл мэндийн үзлэгт хамрагдлаа
гэхэд даатгалаараа үзүүлдэг болмоор байна. Тэгэхгүй
бол эмч нар чинь
хувийн эмнэлэг байгуулаад явах
гэж байна. Энэ бүгд
дээрээ анхаарахгүй бол тэр ард
түмэн чинь биеэ үзүүлж
чадахгүй үхэх нь байна
шүү дээ. Үүнийгээ цэгцлэхгүй
бол цалин хасч, байгууллагын
хаяг сольсноор юу ч өөрчлөгдөхгүй.
Тэр олон мянган төрийн
албан хаагчаа цөөлж, зээл
өгч явуулаад бизнес хийлгэ. Төрийн
аппаратыг цомхон болго л
доо. Ядаж л төсвийн
мөнгөөр зам тавиулаад баймааргүй
байна. Энэ төсвийн мөнгө
гэдэг чинь та бид
хоёрын талхны мөнгө, ойлгож
байна уу. Зам ашигласны
татвар гэж авдаг. Тэр
мөнгөөрөө замаа тавь л
даа. Сүүлийн 10 жилд явуулж буй
төрийн бодлогоо үргэлжлүүлбэл эдийн засгийн энэ
хямралаас гарахгүй.

–Шинэ
бодлого хэрэгжүүлэх боломж байгаа юу. МАН-ынхан чинээлэг дундаж давхаргыг буюу Норвегитэй адилхан алтан дунджийн нийгмийг байгуулах урт хугацааны бодлого боловсруулсан гээд байгаа?

-Би тэгж бодохгүй байна.
Бид 500-600 мянган өрх айлын
л асуудал шийдэх
гээд байгаа юм. Монголчууд
олж байгаа мөнгөнийхөө 70-80 хувийг
ямар ч хэрэггүй зүйлд
зарцуулдаг. Үүнийгээ л больчих.

Эрүүл мэндийн асуудлын дараа
манай улсын тулгамдсан асуудал
бол хүнсний эрүүл ахуй.
Манайхан хангалттай хоол иддэггүй болохоор
иргэд бие бялдрын хөгжил
муутай. Монголчууд жижигхэн, туранхай, хар хөх байдаг
чинь үүнтэй холбоотой. Хүүхдүүд
багадаа даарснаас болоод өсөлтийн гармон
нь ажиллахаа больдог. Тийм болохоор энэ
хөдөөний хүүхдүүд чинь жижигхэн байгаа
юм. Хотын хүүхдүүд өндөр
байдаг нь дулаан байшинд
байдагтай холбоотой. Өнөөдөр монголчууд оройхондоо
нэг махны тасархай усанд
чанаад гурил дээрээс нь
хаячихдаг. Үүнийгээ тэд хоол гэж
ярьдаг. Витамин агуулсан хүнсний
бүтээгдэхүүн хэрэглэж чадахгүй болохоор биеийн эсэргүүцэл сулардаг.
Бид үүн дээр бодлогоор
анхаарах хэрэгтэй. Үүнийг би мундагтаа
яриад байгаа юм биш.
Орон сууцны асуудлыг нь
шийдээд, хүнсний асуудлыг нь
шийдчихвэл энэ улсад хүмүүс
амьдрах орчин бүрдэнэ. Дараа
нь үйлдвэрийн асуудлаа ярих ёстой. Бид
үйлдвэрийн газрыг ажиллуулахдаа хүүтэй
мөнгөөр ажиллуулж болохгүй. Харин хүүгүй мөнгөөр
явуулах ёстой. Тэгэхгүй бол
үйлдвэрүүд чинь ажиллаад байдаг
хэрнээ мөнгө олдоггүй. Банкныхаа
хүүнд идүүлчихдэг байхгүй юу. Үйлчилгээний
салбарыг бага хүүтэй мөнгөөр
ажиллуулж болно.

–Яагаад?

-Нийгмийн баялаг бүтээхгүй байгаа
биз дээ. Худалдааны байгууллагуудыг
хүүтэй явуулах нь зөв.
Монголын ард түмэн бүх
нийтээрээ татвар төлөгч байх
ёстой. Үйлдвэрийн ажилчид татвар төлөөд
малчид татвар төлдөггүй байж
болохгүй байлгүй дээ. Үндсэн
хуульдаа бүх хүн тэгш
эрхтэй гээд заачихсан. Асуудал
нь үүнд л байгаа
юм. Бид дэлхийн хөгжлийн
хаана нь байх вэ
гэдгээ л сайн бод.
Түүнээс биш Монголын 500 мянган
өрхийг орох оронтой, идэх
хоолтой болгох нь хүслийн
л асуудал. Даанч
энэ хүмүүс хүсэхгүй байна.

–Яагаад
хүсэхгүй байна гэж. Идэх хоол, хийх ажилтай байлгах гэж энэ гишүүд чинь сонгогддог биз дээ?

-Мэдэхгүй.
Тэр хүмүүсээс нь өөрсдөөс нь
асуухгүй юу. Яагаад энэ
хүмүүс хүсэхгүй байгаа юм. Яагаад
тэд хийж чадахгүй байгаа
юм. Чаддаггүй юм бол чаддаг
хүмүүст нь ажлаа өгчих.
Үүний төлөө л бид
сонгууль хийх гээд байгаа
биз дээ. Бид дэлхийн
хөдөлмөр хуваарилалтад нэг зүйлээр л
оролцох юм шиг байна.
Тэр нь оюуны хөдөлмөр.
Манай залуус дэлхийн том
сургуулиудыг онц төгсөх юм
бол тухайн улс орны
хөгжлийн том лабораторийн эзэд
болж болно. Ийм магадлал
хамгийн өндөр байгаа юм.
Дэлхийн банк санхүүгийн корпорациудын
захирал болох магадал өндөр.
Бид яаралтай дэлхийн эзэд бэлдэх
хэрэгтэй. Залуусыг худлаа сургуульд сурдгийг
болиулах цаг болсон. Боловсролын
салбарт реформ хийх хэрэгтэй
болжээ. Багшийн дээд сургууль
заавал Улаанбаатарт байх шаардлагатай юм
уу. Багшийн дээдийг хоёр
хуваагаад нэгийг нь Багануурт
нөгөөхийг нь Дарханд ч
юм уу байгуулчих хэрэгтэй.
Хөдөө аж ахуйн их
сургууль Улаанбаатарт юу хийж байгаа
юм. Тэр Сэлэнгэ, Дархандаа
л байг л
дээ.

–Манайхан
чинь нэг хэсэг Сайншандад Аж үйлдвэрийн парк барих юм болоод баахан бужигнаж байгаад чимээгүй болчихлоо. Аж үйлдвэрийн парк барих боломж байна уу?

-Тэр хэзээ ч бүтэхгүй.

–Томоохон
төслүүдийг яриад л эсэргүүцэлтэй тулгарах юм?

-Том төслүүдээ Монголын эрх ашигт нийцүүлж
явуулахгүйгээр хувийн өмч болгож,
хувийн компаниараа дамжуулж хийх гээд байгаа
учраас энэ төслүүд явахгүй
байгаа юм. Өнөөдрийг хүртэл
булаацалдаад байна. Энэ том
төслүүдийг гурван сая монгол
хүний сайн сайхны төлөөх
бизнес болгох хэрэгтэй. Тэгэхгүй
бол Таван толгойг хувьдаа
авч бизнес хийх гэж
байна. Төмөр зам барина
гээд бас л хувийн
юмаа хийх гэж байна
шүү. Тэгээд л энэ
төслүүд чинь маргаан болчихоод
таг зогсож байна л
даа. Том төслүүдийг улс
хоорондын том концессын гэрээгээр
хийдэг болохоос хувь хүн хүслээрээ
хийдэг зүйл биш. Улстөрч
хүний хувьд хэлэхэд энэ
гуравхан сая хүнийг зовоогоод
хэрэггүй. Туршилтын туулай болгох бүр
хэрэггүй.

Бидний муу муухай үйлдлээс
болоод улс орон маань
хөгжихгүй байгаа гэж ойлго.
Хэрэв би улс төрд
амжилттай явах юм бол
энэ бүхнийг хийнэ. Улстөрчдийн
ажил бол иргэдийг сайн
сайхан явуулах.

–Эдийн
засгийн хямралаас болоод олон ч компани хаалгаа барьж байна. Бизнесийн салбарын талаар бодлоо хуваалцахгүй юу?

-Төрийн бодлого алга. Нэг
бизнес эхлэхээр бүгд шуурдаг, манайд.
Кока кола оруулж ирвэл
ашигтай гээд хэлчингүүт бүгд
кола оруулж ирдэг. Зам
баривал ашигтай юм байна
гээд манайхан баахан замын компани
байгуулж аваад харсан газар
бүртээ зам тавих гээд
гүйцгээлээ. Барилгын салбар ашигтай гэнгүүт
бүгд болсон болоогүй шамбий
юм барилаа. Ингэхээр чинь дампуурахгүй яах
юм. Төрийн бодлого, төлөвлөлт,
зохион байгуулалт алга байгааг үүнээс
харж болно.

Зах зээлийн нийгэмд амьдарч
байгаа болохоор дампуурах нь дампуураад, босох
нь босоод явах тийм
л зарчим. Хэн
ч чиний өмнөөс
амьдраагүй. Гэхдээ дампуурлын эрсдэлийг
багасгах бодлого байхгүй байгаагаас
энэ бүхэн шалтгаалж байна.

–Ойрын
хэдэн жилдээ эдийн засгийн төлөв байдал хэрхэн өөрчлөгдөх бол?

-Сонгуулиар
улс төрийн сонголтоо зөв
хийвэл сайжруулж болно. Сонголтоо хийж
чадахгүй 3000 төгрөг, нэг шил
архиар саналаа өгөөд байвал
энэ байдал даамжирна. Миний
хэлж байгаа энэ бүхэн
монгол хүний төлөө юм
шүү. Сайн сайхан амьдрах
ёстой гэдгээ ард түмэн
бүгдээрээ хүсэх хэрэгтэй. Гэтэл
манай иргэд дор дороо
нэг нэг гар утастай.
Түүгээрээ өдөржин тоглоом тоглож,
интернэтэд орж байна. Мөнгөгүй
байсан ч нэг найзаараа
даалгаж бааранд орж ууж
иддэг. Мөнгөгүй байж машин авна
гэж мөрөөдөөд хүмүүсээс юм гуйгаад л
яваа харагддаг. Бүтэхгүй ч гэсэн манайхан
тэгээд л яваад байдаг
юм. Иргэд амьдралаа сайжруулъя
гэж байгаа бол улс
төрд анхаарлаа хандуул гэж хэлмээр
байна. Хөгшин залуу гэлтгүй
сонгуульд саналаа өг. Саналаа
өгөхдөө өөрийнхөө төлөө биш улс
орныхоо төлөө саналаа өг.
Би хэнийг сонговол амьдрал
маань сайжирчих бол оо гэдгээ
бод. Түүнээс чамайг сонгох
юм бол надад юу
өгөх юм гэдэг байдлаар
асуудалд хандаж болохгүй. Бидний
хариуцлагагүй, бэртэгчин байдал ийм болгож
байгаа болохоос нэг америк нөхөр
ирээд бидний амьдралыг муу
болгоод байгаа юм байхгүй
ээ. Үүнийг өөрчлөх хэрэгтэй.
Өөрчлөхийн тулд “Өдрийн сонин”-оор дамжуулан хэлэхэд
иргэд минь улс төрийн
ухамсар, соёл, хариуцлагаа дээшлүүл
гэж хэлмээр байна. Сонгуульд
бүгд оролцох хэрэгтэй. Тэгэхгүйгээр
бид энэ нийгмийг өөрчилж,
сайхан амьдарч чадахгүй.

–Сонгуулийн
дөрвөн хуулийн төслийг хэлэлцэж байна. Хуулийн төсөлтэй танилцсан уу?

-Мэдэж байгаа. Иргэд сонгуулиа
өгчихөөд сонгуулийн дүн гартал хэсгийн
хороогоо тойроод хүлээж байх
хэрэгтэй. Таны өгсөн санал
үнэхээр өгсөн хүндээ очиж
уу гэдгийг хар. Ардчилсан
нам хүний эрх, эрх
чөлөөний талаар их ярьдаг
юм байна лээ. Тийм
болохоор АН-ынханд найдаж
байна. Бид ардчилсан чөлөөт
сонгууль гэж 25 жил хашгирсан.
АН-ынхан төр барьж
байхдаа ардчилсан чөлөөт сонгууль явуулах
боломжоо нээж өгөх ёстой.
Түүнээс биш СЕХ хүссэнээ
гаргаж, хүссэнээ гаргадаггүй сонгууль хийж болохгүй. Энэ
чинь хүний эрхийг зөрчиж
байгаа хэлбэр. Сонгуулиа нээлттэй
явуулахаас юундаа айгаад байгаа
юм. Нэг хэсгийн хороон
дээр 1500 хүний санал тоолох
л асуудал байгаа
биз дээ. Энэ чинь
таван минутын л ажил.
Хар машинаас гадна бүх саналыг
гараар тоолох хэрэгтэй. Тэгвэл
энэ хардалт алга болно.

Би Сонгинохайрхан дүүрэгт нэр дэвшихэд
сонгиночуудын 90 хувь нь надад
саналаа өгсөн гэж итгэж
байгаа. Л.Эрдэнэчимэг гээд
хаанаас ч юм нэг
аптек ажиллуулдаг эмэгтэй гарч ирээд
Жагаагаас илүү санал аваад
гараад ирчих юм. Энэ
чинь эмгэнэлтэй биш үү. Асуудал
энэнд байна.

–Гишүүн
болох юу нь сайхан байдаг юм?

-Төрийн ордонд байгаад байх
хүсэл алга. Миний улс
төрд орж байгаа шалтгаан
ухамсар бол улс орноо
яаж өөрчлөх юм. Яавал
энэ ард түмнийг аз
жаргалтай, урт удаан насалдаг
үндэстэн болгох вэ гэдэг
том зорилт. Үүний төлөө
л би нэр
дэвшиж байгаа болохоос энэ
ордонд сууж сая төгрөгийн
цалин авч, чийгтэй өрөөнд
хар цай уух гэж
улс төрийн сонгуульд ороод
байгаа юм байхгүй. Гэтэл
Эрдэнэчимэг гэдэг аптекчин хүүхэн
надаас илүү санал аваад
гараад ирж гэнэ дээ.
Бид ийм л сонгуулийн
булхай дунд амьдарч байна.
Булгийн эх нь булингартай
бол адаг нь булингартай
гэж мэдэх үү.

–Мэднэ…

-Тэгвэл гүйцээ.

“Urban jeans” брэндийн ахлах дизайнер Б.Нямсүрэнтэй ярилцлаа. Тэрбээр “Гоёл-2016” наадмаас Өдөр тутмын чөлөөт хувцасны шилдэг дизайнер шагнал хүртсэн билээ.

-“Гоёл-2016” наадамд амжилттай оролцсонд юуны өмнө баяр хүргэе. Наадамд оролцсон үеийн сэтгэгдлээс хуваалцахгүй юу?

-Баярлалаа. Энэ наадамд амжилттай оролцоод өдөр тутмын чөлөөт хувцасны шилдэг дизайнер шагналыг авсандаа би болон манай хамт олон маш их баяртай байгаа. Миний хувьд “Гоёл” наадамд 2005-2007 он хүртэл гурван жил тасралтгүй оролцсон туршлагатай.

–Өмнө нь оролцож байхдаа ямар амжилт үзүүлж байсан бэ?

– Би 2003 оноос хойш 12 жил загварын чиглэлээр ажилласан. Өмнө нь “Говь” компанид ажиллаж байхдаа ноолууран пальтогоор оролцож 2006 оны шилдэг дизайнер, 2007 оны Гран при авч байсан.

–Өөрийнхөө талаар дэлгэрэнгүй танилцуулахгүй юу. 12 жил загварын чиглэлээр ажилласан гэхээр их туршлагатай байж таарна. Хаана ямар сургууль төгсч байв?

-Би 2003 онд Дизайн урлагийн дээд сургуулийг Хувцас дизайнераар төгсөөд тэр жилийн хавраасаа эхлэн “Говь” компанид тасралтгүй ажиллаж байсан. 2015 оноос “Urban jeans” брэндтэй хамтран ажиллаж байна. Энэ компанид ажиллаад зургаан сар боллоо.

–Олон жилийн турш ноолууран хувцсаар загвар урлаж байгаад жинс рүү ороход ямар байна?

-Мэдээж энэ хоёр компанийн хувьд өөр өөрийн онцлог, ялгаатай. Хэрэглээний чанар, хэрэглэх хүрээ, үнэ гээд. Ноолууран хувцас тансаг хэрэглээндээ ордог бол жинс маань илүү залуу стильний, тоглож болохоор, шинэлэг талбар. Ноолууран хувцсаар тасралтгүй 12 жил ажиллаж байгаад жинс рүү ороход миний хувьд шинээр сурах, мэдэх зүйл их гарч байна. Сонирхолтой ч байна. Жинс залуулаг, өдөр тутмын байнгын хэрэглээ байж чаддаг учраас хүмүүст хүргэх нь өөр л дөө.

-“Гоёл-2016” наадамд оролцох гэж хэр их бэлдэв?

-Бид нар “Гоёл”-д оролцоно гэж төлөвлөөгүй байсан. Сарын өмнө Монголын дизайнеруудын холбооноос оролцооч ээ гэсэн санал, танилцуулга ирээд шийдвэрээ гаргасан. “Денимон” компани маань 2009 онд байгуулагдсанаасаа хойш жинсэн материалаар “Urban jeans” брэнд гаргаад нэлээд олны танил болчихсон байна. Тэр үүднээс Монголынхоо загвар, урлалын хамгийн том наадамд оролцож өөрсдийгөө сорихоор шийдсэн. Манай дизайнер Дөлгөөн бид хоёр сарын өмнөөс загваруудаа бэлдэж эхлээд, тус тусдаа бие даасан хоёр коллекц, хамтарсан нэг коллекцоороо оролцсон. Манай брэндийн зүгээс бараг 60 гаруй коллекц танилцуулсан даа.

–Ганцхан сарын хугацаанд тэр олон загварыг бэлдэж гаргана гэдэг нэлээд шаргуу хөдөлмөр шаардагдах байх. Бүх загваруудаа “Гоёл-2016” наадамд зориулж шинээр гаргасан уу?

-Бүгдийг нь шинээр гаргасан. Яагаад гэхээр “Urban jeans” брэндийн түвшинд хүрэхийн тулд дан ганц жинсэн өмд хийх бус нэр төрлөө олшруулж, бүх төрлийн үйлдвэрлэл явуулах ёстой. Манай компани голдуу өмдөөрөө дагнадаг, түүгээрээ монголчууддаа хүрээд эхэлсэн бол одоо цээж хувцас хийе. Яагаад жинсээр цамц, цув, пальто, куртка, үндэсний хувцас хийж болохгүй гэж. Шинэлэг содон загваруудаа “Гоёл-2016” наадамд танилцуулж, хүмүүст хүргэхийг зорьсон.

–Жинсээр урласан үндэсний хувцас өвөрмөц байсан. Үндэсний хувцсыг хоёр гурван төрлийн материал хослуулж хийдэг бол дан жинсийг будганд оруулж зах, эмжээр, товч шилбэ хийсэн нь үзэгчдэд ч онцлог санагдсан байх…

-Энэ материалын бас нэг давуу тал нь будганд оруулж, өөрчилж болдогт байдаг. Бусад хувцсыг оёж дууссаны дараа индүүдээд, цэвэрлээд хэрэглэгчдэд хүргэдэг бол жинсээр хувцас хийхэд оёж дууссаныхаа дараа цайралт хийх, будах ажиллагааг явуулдаг. Зун наадмын үеэр үндэсний хувцасны нэг коллекц гаргаж байсан. Тэр маань хүмүүст их таалагдсан учраас цагаан сараа угтаад дахин үндэсний хувцасны коллекцоо “Гоёл” наадамд танилцуулсан. Торго дурдан хүнд арай овор нэмдэг бол жинсэн үндэсний хувцасны загвар арай залуулаг харагдуулж байгаа. Жинсээ өөрөөр нь эмжиж, цайруулж материалынхаа онцлог дээр тоглосон.

–Их даргар материал болохоор шилбэ, эмжээр зэрэг нарийн ажиллагаа шаардсан хэсгүүдийг хэрхэн хийсэн бэ. Хүндрэлтэй байсан уу?

-Манайхан жинс гэхээр хуучны даргар зузаан жинс гэж боддог. Тэгвэл одоо үйлдвэрлэж байгаа техник, технологи нь хөгжчихсөн учраас торгоны холиотой жинс, силкэн жинс, нимгэн жинс гээд төрөл бүрээрээ гараад ирчихсэн. Материалынхаа шинж чанараар хооронд нь хослуулаад тоглочихож байгаа юм.

–Торгоор урласан үндэсний хувцас нэлээд үнэтэй байдаг. Тэгвэл жинсээр захиалж хийлгэвэл арай өртөг багатай гарах болов уу?

-Бид үйлчлүүлэгчдийнхээ худалдан авах чадвар, зах зээлийн үнэ зэргийг судлаад боломжийн үнэтэй гаргаж байгаа. Наадмын загварууд маань 34-56 мянган төгрөгийн хооронд байсан. Энэ загварууд маань ч тэр хавьцаа гарах болов уу.

-“Гоёл-2016” наадамд орсон өдөр тутмын хувцас, гадуур хувцасны коллекцуудад 80, 90-ээд оны загварыг тусгаж өгсөн шиг санагдсан. Та өөрийнхөөрөө тайлбарлахгүй юу. Ямар онцлогийг тусгахыг хичээсэн бэ?

-Саяын өдөр тутмын хувцсаар шилдэг авсан загварууд маань “Confidence in blue”, “Цасан будраа” нэртэй хоёр загвар. Эхнийх нь классик стильний өдөр тутмын загвар. Сонгодог хувцас гэхээр пиджак, костьюм, цув, пальтогоор төсөөлдөг. Тэдгээр нь голдуу нимгэн даавуу, силк, драпан материалтай байдаг. Тэгвэл яагаад жинсээр сонгодог стиль гаргаж болохгүй гэж. Жинсээр сонгодог пиджак, костьюм хийснээрээ шинэлэг стилийг бүрдүүлж өгсөн. Мода дахин эргэх маягаар хөгждөг. Энэ загвар дээрээ яг одоо мода болоод байгаа 70, 80-аад оны буусан мөртэй стилийг оруулж өгсөн. Цасан будраа загвар нь 80, 90-ээд оны том мөртэй сул хэлхгэр пальтонууд, гадуур хувцасны коллекц. “Confidence in blue” классик стилийн загвар нь ажил хэрэгч залуусын жинсэн хослол байгаа.

–Загваруудынхаа нэрийг тайлбарлаач?

-“Confidence in blue” гэдэг нь жинсээр сонгодог стилийн загвар урлана гэсэн утгатай. Харин намар өвлийн загварыг харуулсан “Цасан будраа “ коллекц нь деним бүтээгдэхүүний өнгө цайралтын шинэ технологийг туршин нэвтрүүлж, уламжлалт хэвшмэл цайралтын технологийг шинэ түвшинд харуулснаараа онцлог. Ингэж цагаан, цэнхэр өнгөний хослолоороо цас бударсан өвлийг санагдуулахыг хичээсэн.

–Жинсээр урлахад тохиромжгүй хувцас гэж байгаа юу?

-Ер нь бараг байхгүй дээ. Хуучин сорочкан цамцыг, брюкин өмдтэй хослуулж өмсөнө гэх зэргээр хэвшмэл ойлголттой байсан бол одоо үед хольж өмсөх трэнд мода болчихсон байна. Сорочкан цамцыг сэмрэлттэй, сул жинсэн өмдөн дээр өмсдөг ч юм уу, брюкин өмдөн дээр сул ноосон цамц өмсөх жишээтэй. Жинснийхээ шинж чанараас хамаараад гоёлын даашинз ч хийж болж байна. Удахгүй “Urban jeans” маань брэндийнхээ түвшинд хөгжөөд нэр төрлөө олшруулаад ирэхээр яваандаа харагдана л даа.

–Хүмүүс нэг хэсэг жинс өмсөхөө болиод классик хэв маягийн хувцас сонирхож байсан бол сүүлийн үед эргээд трэнд болох хандлагатай байна. Ялангуяа “Urban jeans”-ийн загварыг залуус их сонирхох болжээ. Монголдоо жинсний загварын шинэ чиг хандлагыг тодорхойлж байна гэж хэлэхээр болж?

-Баярлалаа. Бид нар яг энэ чиглэлээр л ажиллаж байгаа. Монголдоо өөрсдийн чадах хэмжээнд хувцас загварын ертөнцөд хувь нэмрээ оруулж, “Денимон” компанийн “Urban jeans” брэнд монголчуудаа хувцаслах соёлд байлдан дагуулах загварыг гаргахын төлөө л ажиллаж байгаа. Яг энэ чиглэлээр улирал тутамдаа өөрсдийн шинэ коллекцоо танилцуулж, трэнд болгох, загварын чиг хандлагыг тодорхойлдог байхаар зорилго тавин ажиллаж байна.

–Та жинс гэхээр даргар бас торгон, силкэн гээд төрөл бүр байдаг гэж байна. Танайх тэгвэл материалаа хаанаас авдаг вэ. Түүхий материал аваад өөрсдөө боловсруулдаг уу?

-Монголд жинсэн материал хийдэг үйлдвэр хараахан алга. Бид Солонгос, Хятадаас татан авалтаа хийдэг. Түүхий жинс нь нэлээд хар бараан өнгөтэй ирдэг. Түүн дээрээ 3-4 өнгийг гарган авдаг. Арай цайвар, бүүр цайвар, цагаан, цагаан цэнхэр, цав цагаан гэх мэтээр гаргадаг даа.

Дундговь аймгийн цагдаагийн хэлтсээс “Оюуны хөгжил” цэцэрлэгийн тогооч Ж.Отгонтөгсөд арван сартай хүүг хэрцгий догшин авир гаргаж зодсон хэргээр эрүүгийн хэрэг үүсгэн шалгаж байна. Түүнийг эрүүгийн хуулийн 181.2.1-ээр буюу танхайрах төрлийн гэмт хэргийг догшин авирлаж үйлдсэн гэх зүйл ангиар шалгаж байгаа гэдгийг албаны эх сурвалж онцолж байлаа. Дээрх эрүүгийн хуулийн зүйл заалтаар шийтгэгдэх юм бол 3-5 жил хорих ялаар шийтгүүлэх аж. Хэрэг мөрдөн байцаалтын шатанд явагдаж байна. Сэжигтэн Ж.Отгонтөгсөөс арван сартай хүүг юуны учир зодож, хоол өгөхдөө тамлах болсон талаар мэдүүлэг авч байгаа гэнэ. Мөн “Оюуны хөгжил” цэцэрлэгийн эрхлэгч Ж.Оюунчимэг, гар утсан дээрээ бичлэг хийсэн багш Э.Янжинлхам нараас мэдүүлэг авчээ. Тус аймгийн Мэргэжлийн хяналтын газраас “Оюуны хөгжил” хувийн цэцэрлэгт Ажлын хэсэг гарган хяналт шалгалт хийжээ. Шалгалтаар ноцтой хэд хэдэн зөрчил илэрсэн учир тодорхойгүй хугацаагаар үйл ажиллагааг нь зогсоосон байна. Харин өчигдөр Дундговь аймгийн Засаг даргын Тамгын газрын бүрэлдэхүүн хуралдаж тус цэцэрлэгийн тусгай зөвшөөрлийг цуцлах шийдвэр гаргасан юм.

“ОЮУНЫ ХӨГЖИЛ” ЦЭЦЭРЛЭГ ХИЙСЭН ШАЛГАЛТААР ОЛОН ЗӨРЧИЛ ДУТАГДАЛ ИЛЭРСЭН

Дундговь аймгийн Мэргэжлийн хяналтын газраас “Оюуны хөгжил” цэцэрлэгт шалгалт хийсэн талаар улсын байцаагч Л.Ганбатаас тодруулсан юм. Тэрбээр “Дундговь аймгийн Сайнцагаан сумын долдугаар багийн нутаг дэвсгэрийн Нарлагийн 2-1 тоотод байрлах “Оюуны хөгжил” хувийн цэцэрлэгийн тогооч Ж.Отгонтөгс гэх эмэгтэй арван сартай С гэх хүүхдийг зодсон талаар бидэнд гомдол ирсэн. Хохирогч хүүгийн аав, ээж эмээгийн хамт ирж хүүг зодож байгаа бичлэгийг гомдлын хамт энэ сарын 2-нд өгсөн. Бид гомдлын дагуу яаралтай арга хэмжээ авч, тус цэцэрлэгт хяналт шалгалт хийсэн байгаа. Мөн хүүгийн ар гэрийнхнээс бидэнд ирүүлсэн бичлэгийг цахим ертөнцөөр олон нийтэд сэрэмжлүүлэг болгох үүднээс байршуулах шийдвэрийг манай байгууллагын удирдах бүрэлдэхүүн хуралдаж гаргасан. “Оюуны хөгжил” цэцэрлэг дээр гарсан тогооч эмэгтэй хүүхэд зодсон асуудал шиг зүйлс бусад цэцэрлэгт гарч байхыг үгүйсгэх аргагүй. Тиймээс эцэг, эхчүүд болон бусад төрийн байгууллагад сэрэмжлүүлэг хүргэх үүднээс тэр бичлэгийг цахим хуудастаа тавьсан юм. “Оюуны хөгжил” цэцэрлэгт шалгалт хийхэд цэцэрлэгийн эрхлэгч Ж.Оюунчимэг ерөнхий боловсролын сургуулийн химийн багш мэргэжилтэй, сургуулийн өмнөх боловсролын чиглэлээр боловсрол эзэмшээгүй, мэргэжлийн багш байхгүй, туслах багш нь үндсэн багшаар ажиллаж байсан зөрчил илэрсэн. Мөн багш Э.Янжинлхам нь тогооч Ж.Отгонтөгсийг арван сартай С гэх хүүхдийг хэрцгийгээр зодож байхад таслан зогсоох арга хэмжээ аваагүй, удирдлагадаа тухайн үед мэдэгдээгүй, багийн орон тоо дутуу байснаас тогооч туслах багшийн ажлыг хамт хийсэн, ажиллагсад эрүүл мэндийн урьдчилан сэргийлэх үзлэг шинжилгээнд хамрагдаагүй, хоолноос дээж авч тэмдэглэл хөтлөөгүй гэх мэт ноцтой зөрчил дутагдал илэрсэн. Тиймээс тус цэцэрлэгийн үйл ажиллагааг тодорхойгүй хугацаагаар зогсоох улсын байцаагч нарын хамтарсан дүгнэлт гарсан” гэв.

“ХҮҮХЭД ЗОДОЖ БАЙГАА БИЧЛЭГИЙГ ИЛ ГАРГАСНААС БОЛООД ДАРАМТАД ОРСОН”

“Оюуны хөгжил” цэцэрлэг нь аймгийн Засаг даргын захирамжаар 2013 оноос өнөөг хүртэл ажиллаж байгаа юм байна. Тус цэцэрлэгийн эрхлэгч Ж.Оюунчимэг өөрийн төрсөн дүү болох Ж.Отгонтөгсийг тогоочоор ажиллуулж байсан аж. Эгчийнхээ цэцэрлэгт ажиллаж байсан Ж.Отгонтөгс цэцэрлэгийн багш нарыг дарамталж, цэцэрлэгт суралцаж байгаа хүүхдүүдийг удаа дараа зодож байсан гэнэ. Түүний ёс бусаар авирлаж хүүхдүүдийг зодож байгааг цэцэрлэгийн багш нар мэддэг байжээ. Дөрвөн минут гаруй хугацаанд арван сартай С гэх хүүг зодож, ам руу нь хоол халбагаар чихэж, газар асгасан хоолыг ам руу нь хийж, толгой руу нь олон удаа цохиж уйлуулан яргалж байхад тэдэнтэй хамт цэцэрлэгийн гурван багш байсан аж. Тэд бяцхан хүү зодуулж, бусдаас аврал эрэн чадах чинээгээрээ хашгирч байгаа дууг сонсоод зогсож байжээ. Багш нар хүүг тарчлааж байгаа эмэгтэйн гараас аврах ямар ч арга хэмжээ аваагүй аж. Бүгд л хүүгийн уйлах дууг сонсоод зогсож байжээ. Ж.Отгонтөгсөд зодуулж тамлуулсан хүүгийн бие тэр шөнөдөө өвдөөд хоносон байна. Хоёр сар гаруйн хугацаанд өвчиндөө шаналж, юунаас болоод өвдөж зовоод байгааг олох гэж эмнэлэгт хэвтэж, толгойг нь бариулж өвчин намдаах, халуун буулгах эм байнга өгч байжээ. Гэвч багш нар Ж.Отгонтөгс тогоочид зодуулсны улмаас бие нь өвдөөд байгааг хоёр сар гаруйн хугацаанд нуун дарагдуулжээ. Тэд юунаас болоод ноцтой хэргийг нуун дарагдуулж өнөөг хүргэсэн шалтгаан нь зөвхөн ажилтайгаа үлдэж, цалингаа бүтэн авч байх гэж нуусан бололтой. Ажлаа хийгээд цалингаа л авч байвал хүү өвдөж шаналж байх нь хамаагүй байжээ. Харин багш Э.Янжинлхам юуны учир бичлэг хийх болсон. Ангийнх нь хүүхэд багшдаа зодуулж байхад туслаагүй талаар түүнтэй ярилцлаа.

–Оюуны хөгжил” цэцэрлэгт хэдийнээс ажилд орсон бэ. Хүүхэд зодож байгаа бичлэгийг ямар зорилгоор гар утсан дээрээ бичсэн бэ?

– Хувийн цэцэрлэгт багш авна гэсэн зарын дагуу 2015 оны гуравдугаар сард ажилд орсон. Тэгээд өнгөрсөн сарын 19-нд ажлаасаа халагдсан байгаа. Намайг ажилд орсон цагаас хойш тогооч эмэгтэй хүүхдүүдтэй зүй бусаар харилцаж загнадаг байсан. Удаа дараалан ийм зүйл гарч байсан. Эхлээд Ж.Отгонтөгс тогоочид хүүхдүүдийг загнаж болохгүй, зодож болохгүй гэж хэлдэг байсан. Төлбөр мөнгийг нь авдаг байж хүүхдүүдийн хоол ундны чанар илчлэг муу байна гэж удаа дараа хэлсэн. Миний үгийг огт хүлээж авахгүй уурлаад байдаг. Бүр дарамт шахалт үзүүлсэн юм. “Манай эгч энэ цэцэрлэгийн эрхлэгч. Тэгэхээр чамайг ажлаас халах үгүйг би мэднэ” гэж хэлдэг байсан. Ажил хийхэд үнэхээр хэцүү байсан. Манай гэр бүлийн хүн ажил хийдэггүй. Би гэр бүлийнхээ таван хүнийг тэжээдэг. Мөн манай хамгийн бага хүүхэд ой хоёр сартай. Манай хүүхэд манай ангид явдаг байсан. Ажилтай, дээрээс нь хүүхдээ ангидаа аваад хараад байх боломжтой байсан. Намайг ажиллаж байх хугацаанд Ж.Отгонтөгс хоёр ч удаа ангийн хүүхдүүдэд гар хүрсэн. Тиймээс үүнийг “Баримтжуулж авах хэрэгтэй юм байна, баримт нотолгоотой байж хүүхэд зодох асуудлыг таслан зогсоож чадна” гэж үзсэн. Тэгээд л бичлэг хийсэн юм.

–Ангийнх нь хүүхдийг зодож байхад таслан зогсоолгүй хараад зогсож байсан. Бичлэг хийж баримтжуулж байгаа ч гэсэн хүүхдийг зодож байгаа үйлдлийг зогсоох байсан гэж таныг буруутгах хүн олон байна?

-Хүүхэд зодох үйлдэл гаргаад эхлэхээр нь гар утсаа бичлэг дээр нь тавиад цонхны тавцан дээр орхиод гараад явсан. Тэр хооронд л хүүхдийг аймаар хэрцгийгээр зодсон байна лээ. Анх тэр бичлэгийг үзээд үнэхээр их гайхсан. Бүр сэтгэл санааны хямралд орсон. Хэнд, хаана хандах учраа олохгүй хэсэг явсан. Манай ээж цэцэрлэгт насаараа ажилласан хүн байдаг. Тэр бичлэгийг эхлээд ээждээ үзүүлсэн. Ээж маань надад энэ бичлэгийг нуун дарагдуулж болохгүй. Хүүхдийн ээж, аавд үзүүлэх хэрэгтэй гэж зөвлөсөн. Тухайн үед надад энэ бичлэгийг цагдаад өгчихөөр намайг ажлаас халчих байх. Өвлийн хүйтэн болж байхад ажлаасаа гарчих юм бол хүүхдүүдээ яаж хоол ундтай байлгах юм бэ. Түлэх түлээгээ бэлдэж чадахгүй болно гэсэн зүйл бодогдсон. Тэгээд байж байтал цэцэрлэгийн эрхлэгч намайг дуудаж уулзсан. “Хүүхдүүдийн тоо яагаад цөөрөөд байна вэ. Бидний зүгээс эцэг, эхчүүд багшийн буруутай үйл ажиллагаанаас болоод хүүхдээ манай цэцэрлэгт явуулахгүй байна гэж ойлгож байна. Чи цагийн багш хийх үү. 09:00-12:00 цаг хүртэл ажиллаад 15.00-17.00 цагийн хооронд ирж дахин ажиллах маягаар явах уу” гэсэн санал тавьсан. Миний зүгээс цэцэрлэгийн эрхлэгчид хүүхдүүд юунаас болоод ирэхгүй байгаа талаар хэлж, төрсөн дүү Ж.Отгонтөгс хүүхэд зодоод байгаа талаар хэлсэн. Гар утсан дээрх бичлэгээ хүртэл үзүүлсэн. Тэгсэн эрхлэгч “Чи энэ бичлэгийг хүмүүст үзүүлэх юм бол өөрөө бас хариуцлагад унана. Чи залуу хүн, иймэрхүү аргаар амьдарч болохгүй гэж дарамталж эхэлсэн. Би ч хүүхдүүдийн аав, ээжид үзүүлнэ гэж хэлээд гарсан юм. Мөн ажлаасаа ч гарсан. Хэдийгээр цаг хугацаа алдсан ч гэсэн бичлэгийг аав, ээжид нь үзүүлсэн.

–Өмнө нь хоёр ч хүүхэд зодож байсан гэсэн үү?

-Өнгөрсөн аравдугаар сард С гэх хүүхдээс гадна хоёр ч хүүхэд зодсон юм. Хүүхэд уйлаад сууж байх юм бол “Чи яагаад уйлаад байгаа юм” гээд толгой руу нь нясалдаг. Инээгээд сууж байгаа хүүхдийг инээлээ гээд нясалдаг. Гар руу нь цохидог байсан. А гэх найман сартай хүүхдийг тархийг нь хөдөлтөл зодсон. Ээж нь над руу ярьж, яагаад уйлаад байгаа юм бол цэцэрлэг дээрээ байхдаа юмнаас уначихаагүй байгаа гэж асууж байсан. Б гэх хүүхдийг унтахгүй байна гээд хөнжилд боож байгаад хүртэл зодож байсан гэсэн. Б-г зодож байхад би байгаагүй юм. Ээж нь над руу утсаар яриад хүүхдийн хацар дээр улаан гөвдрүү болсон мөр гарсан байна. Яагаад ийм болчихсон юм бол гэж асуусан. Ажлынхаа хүмүүсээс асуусан мэдэхгүй гээд байсан. Туслах багш эмэгтэй хөнжилд ороож байгаад алгадаад байсан гэж надад хэлсэн.

–Тогооч Ж.Отгонтөгсийг хүүхэд зодоод байгааг цэцэрлэгийн эрхлэгчид яагаад хэлээгүй юм бэ?

-Эрхлэгчийг цэцэрлэгийн хяналтын камерын бичлэгийг байнга хянаж байгаа гэж ярьдаг байсан болохоор мэдэж байгаа байх гэж бодсон. Тэгээд л хэлээгүй юм. Энэ бичлэгийг аав, ээжид нь өгснөөс болж надад маш их дарамт шахалт ирж байгаа. Цэцэрлэгийн эрхлэгчтэй таарахад над руу муухай хараад “Чамд баярлалаа” гээд занасан байдалтай хэлсэн. Ж.Отготөгс тогоочийн нөхрөөс бас айж байгаа. Цахим ертөнцөөр хүртэл заналхийлсэн зүйлс олон байна лээ. Санаатайгаар энэ хэргийг нуун дарагдуулаагүй гэдгээ хэргийг шалгаж байгаа цагдаа нарт хэлсэн. Гэмт хэргийг хэлэлгүй удаасан асуудалд хариуцлага хүлээхэд бэлэн байгаа гэв.

Дундговь аймгийнхан хувийн цэцэрлэгийн тогооч эмэгтэй хүүхэд зодсон бичлэг цахим ертөнцөд гарснаас хойш Нийгмийн хөгжлийн газар, хүүхэд гэр бүл хөгжлийн төв, Засаг даргын Тамгын газрын хамтарсан баг гарган ажиллаж байгаа юм байна. Аймгийн хэмжээнд үйл ажиллагаа явуулж байгаа бүх цэцэрлэгийн камержуулалтыг шалгах, хард дискний бичлэгийг хэрхэн хадгалах, цэцэрлэгүүдийн норм стандартын байдлыг шалгаж байгаа юм байна. Мөн эрүүл ахуй, багш нарыг бага насны хүүхдүүдтэй хэрхэн харилцаж, ойлголцох талаар сургалтад хамруулжээ. Хүүхдүүдийн аав, ээжид сэтгэл зүйн туслалцаа үзүүлсэн гэнэ. Мөн дээрх хэрэг юунаас болж гарсан талаар мэргэжлийн байгууллагын дүгнэлт гаргаж, хувийн цэцэрлэгүүд ах, дүү хамаатан саднаа ажиллуулдаг. Үүнээс болоод дотоод хяналт шалгалт тогтмол хийж, алдаа дутагдлаа арилгахгүй байгаагаас ийм хэрэг гарсан гэж урьдчилсан байдлаар дүгнэлт гаргажээ.

Хүүхэд зодсон бичлэг олон нийтэд ил болсонтой холбоотойгоор Дундговь аймагт багш нар хүүхдүүдийг цэцэрлэг дээр нь бие засуулдаггүй, хяналтын камернаас нууц газар аваачиж байгаад хүүхэд зоддог, ерөнхий боловсролын сургуулийн багш хүүхэд зодож гэмтээсэн талаар иргэдээс мэдээлэл ирэх болжээ. Иргэдээс ирсэн мэдээллийг шалгаж, баталгаажуулах ажлыг хууль хяналтынхан хийж байгаа юм байна.

Ц.Баясгалан гэдэг эмэгтэйг хүн амины хэрэгт ялласан ч шүүхээр хоёр ч удаа цагаатгасан байдаг. Гэвч улсын яллагч эсэргүүцэл бичсэнээр Ц.Баясгалан хоёр жил шахам хоригдож хүнд өвчтэй болжээ. Улсын яллагч эцэст нь түүнийг гэм буруугүй гэж үзэж хэргийг хэрэгсэхгүй болгосон аж. Гэвч хоригдох хугацаандаа хүнд өвчтэй болсон эмэгтэй улсын яллагчийн шийдвэр сонссоны маргааш нас барсан байдаг. Талийгаач 56 настайдаа хоригдоод хоёр жилийн хугацаанд уушгины хүнд өвчтэй болж, уушгины задрал гэдэг оноштойгоор амиа алджээ. Манай сонин өмнө нь энэ тухай мэдээлж байсан билээ. Энэ удаад талийгаачийн өмгөөлөгч Б.Дашдоржтой ярилцлаа.

-Таны үйлчлүүлэгчийг анх ямар үндэслэлээр хүн амины хэрэгт сэжиглэн цагдан хорьсон юм бол?

-2013 оны гуравдугаар сарын 18-ны өдөр Баянгол дүүргийн нутаг дэвсгэрт хүн амины хэрэг гарсан байдаг. Үүнтэй холбогдуулан Ц.Баясгалан гуайг хамгийн сүүлд хамт байсан гэдэг үндэслэлээр хүн амины хэргийн сэжигтнээр татаж цагдан хорьсон. Ц.Баясгалан эхнээсээ уг гэмт хэргийг үйлдээгүй гэдгээ мэдүүлж, хүн амины хэргийн жинхэнэ эзнийг олж тогтоож өгөөч гэдэг хүсэлтийг мөрдөн байцаагч, прокурорт удаа дараа тавьсан нь хавтаст хэрэгт бий. Тухайн үед өмгөөлөгчөөр нь өөр хүн ажиллаж байсан. Би 2014 оноос өмгөөлөгчөөр нь ажиллаж эхэлсэн. Өмгөөлөгчөөр нь ажиллахаар болоод хавтаст хэрэгтэй танилцахад “Энэ хүнийг гэм буруутайг нотлох баримт байхгүй” гэдэг нь тодорхой байсан. Жил гаруй шалгаад үнэхээр гэм буруутай гэсэн нэг ч баримт олоогүй байсан хэрэг.

-Тэгээд чухам ямар үндэслэлээр буруутгаад хориод байсан хэрэг вэ?

-Ц.Баясгаланг хохирогчтой хамгийн сүүлд хамт байсан гэдэг үндэслэлээр л шалгаад байсан. Мөрдөн шалгах, мухарлах үйл ажиллагааг огт явуулаагүй. Жишээлбэл, хэргийн газраас 15 шахам гарын хээний мөр гарсны дотор Ц.Баясгалангийн хурууны хээ байгаагүй. Шүүхийн шинжилгээний үндэсний төвийн тогтоосноор шүү дээ. Хэрэг гарсны маргааш Ц.Баясгаланг баривчилж хорьсон ч биеэс нь болоод эд зүйлээс нь ямар нэгэн сэжигтэй зүйл байгаагүй нь биед хийсэн үзлэг, бусад нотлох баримтуудаас харагддаг. Миний үйлчлүүлэгчийг буруутай гэж үздэг нэг л баримт хавтаст хэрэгт байдаг нь Баянгол дүүргийн нутаг дах “Хабу” зочид буудлаас хэрэг гарсан байр руу харсан камерын бичлэг бий.

-Тэр бичлэгт таны үйлчлүүлэгчийн дүрс байдаг гэж үү?

-Тэр бичлэгт Ц.Баясгалантай төстэй хувцастай хүн л харагддаг. Үүгээр талийгаачтай хамт байсан гэж буруутгадаг. Ц.Баясгалан тэр бичлэгт байгаа хүний хэн болохыг тогтоогоод өгөөч гэдэг хүсэлтийг удаа дараа гаргасан. Шинжээчдийн хоёр өөр дүгнэлт гарсан. Нэг нь биш гэсэн бол нөгөө нь төстэй юм гэсэн байдаг. Нэг ч шинжээч тэр бичлэг дээр байгаа хүнийг миний үйлчлүүлэгч мөн гэж тогтоогоогүй.

-Анхан шатны шүүх хуралдаанаар таны үйлчлүүлэгчийг цагаатгасан байх аа?

-2014 оны тавдугаар сарын 5-ны өдөр анхан шатны шүүх хуралдаан болж, Ц.Баясгаланг гэмт хэрэг үйлдсэн нь тогтоогдохгүй байна гэдэг үндэслэлээр цагаатгасан. Улсын яллагч Ц.Баясгаланг Эрүүгийн хуулийн 91 дүгээр зүйлийн 91.2.12, 91.2.15-д зааснаар буюу бусдыг биеэ хамгаалах чадваргүйг мэдсээр байж онц хэрцгий аргаар хөнөөсөн гэдэг үндэслэлээр ялласан. 15-25 жил хорих цаазаар авах ялтай зүйл анги шүү дээ. Ийм үндэслэлээ хамгаалж прокурор давж заалдах шатны шүүхэд эсэргүүцэл бичсэн. Үүний дагуу давж заалдах шатны шүүх хуралдаан 2014 оны долдугаар сарын 9-ний өдөр болж анхан шатны шүүхийн шийдвэрийг хүчингүй болгож нэмэлт мөрдөн байцаалтад буцаасан. 2014 оны есдүгээр сарын 9-ний өдөр анхан шатны шүүх хуралдаан болж миний үйлчлүүлэгчийг Эрүүгийн хуулийн 91 дүгээр зүйлийн 91.1 буюу бусдыг санаатай алах гэдэг зүйлчлэлээр 11 жил хорих ял оноосон. Миний үйлчлүүлэгч гомдол гаргаснаар давж заалдах шатны шүүх 2014 оны арваннэгдүгээр сарын 6-нд хэргийг хэлэлцэж анхан шатны шүүхийн шийдвэрийг хэвээр үлдээсэн. Үүний дараа Ц.Баясгаланг эмэгтэйчүүдийн хорих ангид байхад очиж уулзахад “Үнэнийг олоход туслаач” гэж нүдэндээ нулимстай, залбираад гуйж байсан нь мартагддаггүй юм. Ингээд Улсын Дээд шүүхэд гомдол бичсэн. Дээд шүүх гомдлыг хүлээж авахдаа “Ц.Баясгалан буруугүй. Харин хэн энэ хэргийг үйлдсэн болохыг тогтоо” гэдэг үндэслэлээр анхан шатны шүүх рүү буцаасан.

-Анхан шатны шүүх гурав дахиа хэргийг хэлэлцэх нь ээ?

-Шүүх хуралдаанаас өмнө би прокурорт хандаж “Энэ хэрэгт Баясгалан буруугүй учраас хэргийг хэрэгсэхгүй болгож өгөөч” гэж удаа дараа хүсэлт тавьсан ч хүлээж аваагүй. Ингээд 2015 оны тавдугаар сарын 15-ны өдөр анхан шатны шүүх хуралдаан болсон. Тэр хуралдаан дээр миний үйлчлүүлэгчийг буруутгаад байгаа өнөөх дүрс бичлэгийг томруулж харсан. Гэтэл бичлэг дээрх хүн миний үйлчлүүлэгч биш болох нь нотлогдсон. Ингээд анхан шатны шүүх хоёр дахь удаагаа Ц.Баясгаланг цагаатгах тогтоол гаргасан. Миний үйлчлүүлэгч ч “Үнэн гэж байдаг юм байна” гээд уйлж байсан. Харамсалтай нь улсын яллагч эрхийнхээ дагуу эсэргүүцэл бичсэн ч давж заалдах шатны шүүх хүлээж аваагүй. Харин энэ гэмт хэргийг хэн үйлдсэнийг тогтоо гэдэг үндэслэлээр мөрдөн байцаалтад буцаасан.

-Талийгаач суллагдчихсан биз дээ?

-Анхан шатны шүүх цагаат гасан учраас суллагдсан. Тэр хүртэл миний үйлчлүүлэгч 699 хоног хоригдсон байдаг. Би өмгөөлөгчийн хувьд хууль зүйн хэрэглээ талаас илүүтэй анхаарч ажилласан. Үнэндээ хүнээ суллая гэж л хөөцөлдөж, зүтгэж байснаас эрүүл мэндэд нь төдийлөн анхаарч чадаагүй. Гэхдээ цагдан хорих байрны эмч нарт удаа дараа таслан сэргийлэх арга хэмжээг өөрчилж өгөөч гэдэг хүсэлт бичиж байсан. Хорихын эмч нар талийгаачийн оношийг тогтоож чадаагүй. Халуураад л байдаг. Хорихын эмнэлэгт удаа дараа хэвтсэн ч бие нь сайжраагүй. Суллагдсанаас хойш ч сайжраагүй. Байнга эмнэлэгт хэвтэж байсан. Хэргийг хянаж байсан Бадмаа прокурор 2015 оны аравдугаар сарын 2-нд “Баясгалан энэ гэмт хэргийг үйлдсэн нь тогтоогдохгүй байгаа учраас хэргийг хэрэгсэхгүй болголоо” гэсэн. Энэ мэдээг сонсоод үйлчлүүлэгчтэйгээ холбогдоход бие нь муу байсан. Харамсалтай нь энэ мэдээ гарсны маргааш миний үйлчлүүлэгч амиа алдсан. Уушгины задрал гэсэн оноштойгоор эмнэлэгт нас барсан. Хоригдож байхдаа хатгаа авч, шоронд тэр нь хүндэрсээр байгаад амиа алдсан хэрэг.

-Талийгаачийг цагаатгасан гэсэн үг үү?

-Би ч тэгж итгэж байсан. Гэтэл Бадмаа прокурорын тогтоолыг дээд шатных нь прокурор хүчингүй болгоод холбогдогч нь нас барсан гэдэг үндэслэлээр хэргийг хаачихсан. Энэ нь талийгаачийн ар гэрийнхэнд зовлон дээр зовлон нэмсэн.

Ядаж л хохирлоо нэхэмжлэх эрхийг нь хаачихсан. -Хилс хэрэгт хоёр жил хорьсон хохирлоо нэхэмжлэх боломжгүй болсон гэж үү?

-Тэгэлгүй яах вэ. Шүүх хоёр удаа цагаатгах тогтоол гаргаж, улсын яллагч хэргийг хэрэгсэхгүй болгочихоод байхад тэр хүнийг нас барснаар хэргийг хэрэгсэхгүй болгож байна. Нас барсан шалтгаанаар хэргийг хаах гэмт хэргийн бүрэлдэхүүнгүй гэдэг үндэслэлээр хэрэгсэхгүй хоёр маш том ялгаатай. Гэмт хэргийн бүрэлдэхүүнгүйгээр хэргийг хэрэгсэхгүй болговол холбогдогч цагаадаж байна гэсэн үг. Гэтэл хэргийг шалгаж байхад холбогдогч нь нас барсан гэвэл хавтаст хэрэг цогцоороо хаагддаг. Нөгөө талд бусдын гарт хүнээ алдсан хохирогчид бий. Хохирогчийн ар гэрийнхэн “Энэ хэргийг Баясгалан гэдэг хүн үйлдсэн гэдэгт итгэхгүй байна. Жинхэнэ эзнийг нь олоод өгөөч” гэж шүүх хуралдаан дээр ярьдаг. Гэтэл холбогдогч нас барсан гэдэг үндэслэлээр хэргийг хааж, жинхэнэ гэмт этгээд ял завших боломж олдож байна.

Өмгөөлөгчийн хувьд үйлчлүүлэгчээ цагаатгах ёстой. Хилсээр хоёр жил хоригдсоныхоо төлбөрийг төрөөс авах ёстой. Би үйлчлүүлэгчээ босгоод ирж чадахгүй. Ядаж хэлмэгдсэн төлбөрийг нь ар гэрийнхэнд нь гаргуулж өгөх ёстой. Энэ бол миний ажил. Ингэж байж хуулийн шударга ёс, тэгш эрхийн зарчим үйлчилнэ.

-Баянгол дүүргийн цагдаа, прокурор хоёр жил ажиллахдаа өөр сэжигтэнг олоогүй гэж үү?

-Би тэдний ажлыг буруутгахгүй. Хохирол, төлбөрийн асуудал нэхээд явахаар тэр хүмүүсийн алдаа тусдаа яригдана. Өнөөдөр би үйлчлүүлэгчээ цагаатгахын төлөө явж байж өөр хэн нэгнийг буруутгаж ярих утгагүй. Прокурор, шүүх гээд эрх бүхий байгууллага арван удаа шийдвэр гаргасан байдаг. Тэднээс нэг нь л миний үйлчлүүлэгчийг гэм буруутай гэсэн шийдвэр байсан. Хоёр нь цагаатгах шийдвэр шүү дээ. Гэмт хэрэг үйлдээгүй гээд залбирч байсан тэр эмэгтэйгээр энэ хэлмэгдэл дуусаасай. Түүнтэй адил хэлмэгдэж байгаа олон хүн байх вий гэдэг үүднээс болсон явдлыг олон нийтэд ярьж байна. Цагдан хорих байранд өнгөрөөх нэг өдөр ч хэцүү байдаг. Гэтэл хилс хэрэгт 699 хоног суусан тэр эмэгтэйг хэлмэгдээгүй гэвэл өөр хэнийг хэлэх юм бэ. Бие эд эрхтнээрээ хохироод амь насаа алдчихлаа. Гэтэл хуулийн байгууллага хохирлоо нэхэмжлэх эрхийг нь хаачихаад байна. Тиймээс дээд шатны прокурорт нь гомдол гаргасан ч хариу ирээгүй байна.

-Ямар утгатай гомдол гаргасан юм бэ?

-Эрүүгийн байцаан шийтгэх хуулийн 24 дүгээр зүйлийн 24.3-т “Нас барсан гэдэг үндэслэлээр хэрэгсэхгүй болговол түүний өмгөөлөгч, яллагдагчийн ар гэрийнхэн гомдол гаргаж шүүхээр гэм буруугийн асуудлыг шийдвэрлүүлнэ” гээд заачихсан байдаг.

-Нас барсан хүнийг шүүлгэх нь ээ?

-Шүүх цагаатгавал хохирогчийн ар гэр нөхөн төлбөр нэхэмжлэх эрхтэй болно. Шударга ёс гэж байгаад төр хүнээсээ уучлал гуйж байгаа хэлбэр нь нөхөн төлбөр шүү дээ. Тэр хүнийг хорьж цагдаагүй бол эрүүл саруул ганц охиндоо хань болоод явж байх байсан. Тиймээс шүүхээр асуудлыг шийдүүлээд өгөөч л гэж хүсээд байгаа юм.

“Шүд сугалах” буюу Засгийн газрын танхимын сайдуудыг нэг нэгээр нь огцруулах бичиг өргөн барьдаг үйл явц бий. Үндсэн хуулийн Цэц УИХ-ын гишүүн Засгийн газрын гишүүнийг огцруулах бичиг өргөн барих нь Засгийн газрын кабинетын зарчмаар ажиллах зарчимтай харшилж байна гэх дүгнэлт гаргасан. Уг дүгнэлтийг УИХ хүлээж авбал, цаашдаа гишүүд Засгийн газрын гишүүнтэй шууд хариуцлагын асуудал ярьж, огцруулах боломжгүй болох юм. Тухайн үед Л.Одончимэд гуайг Ниймгийн хамгааллын сайдаар ажиллаж байхад ингэж “сугалах”-аар зүтгэж байсан ч тэрээр өөрийн хүсэлтээр ажлаа хүлээлгэн өгч байсан билээ. Түүнтэй уулзаж “шүд сугалах” гэдэг зүйлийн талаар ярилцсан юм.

-Нэг хэсэг УИХ-ын гишүүд үе үе “Шүд сугалах”-аар дайрч, Засгийн газрыг дараалан унагааж ч байсан?

-Сонгуульд намууд улс орноо хөгжүүлж, ард түмнээ жаргаах тухай амлалт авч өрсөлддөг. Хэрэвзээ ялагдвал сөрөг хүчин болж, ялсан намынхаа ажилд чөдөр, тушаа болно гэсэн үг үсэг амлалтад нь байдаггүй. Бас ялагдчихвал бидний амлалт тоглоом байсан юм шүү гэж ойлгоорой гэсэн үг ч байдаггүй. Гэтэл ялагдчихаад л маргааш нь ард түмэн дайснаа өөрсдөө сонгочихсон мэт юм ярьж, татварын мөнгийг зөв зүйтэй зарцуулах, ажил хийж амьдардаг болгох, хавтгайрсан халамжаас татгалзах гээд л нэн чухал асуудал ярингуут сонгогчдын өмгөөлөгчид болж хувирдаг. Үнэнийг хэлэхэд өмнөх он жилүүдэд үнэхээр буруу юм хийгээд огцорсон Засгийн газар ч бий, аль нэг фракцдаа таалагдахгүй зүйл хийснээс болж огцорсон нь ч бий. Хэсэг нөхөд нь урваад огцорсон ч бий. Огцролт бүр их үнэтэй тусдаг. Ажлын эрчмийг сулруулдаг. Үнэхээр бэлтгэгдсэн сайн сэхээтнүүдийг насаар нь харлуулсан нь ч бий. Ончтой сайн ажилд нь садаа болсон нь ч бий. Нам нь нэр дэвшүүлээд УИХ нь баталсан Засгийн газрын гишүүд цөмөөрөө үл бүтэх нөхөд байж таарахгүй биз дээ. Ялангуяа, МАН бол фракцгүй явж ирсэн болохоор салбарын шилдгүүдээ л сайдаар томилдог байсан. Сүүлдээ АН-ыг дуурайж улс төрийн албан тушаал гэдэг нэрээр тухайн салбартаа “а” ч үгүй хүмүүсийг томилж, намын хамт олон, сонгогч түмний дургүйцлийг төрүүлэх болсон юм. Ийм байдлаар салбараа мэдэхгүй, фракцийн нэрээр сайд болсон хүмүүсээр хэн дуртай нь оролдож, хэл амны бай болгодог байдал газар авч байна. Сайн ажиглаад үзвэл ажлаа мэддэг, ноён нуруутай хүмүүсийг бол оролдохгүй л байгаа биз дээ.

-“Шүд сугалах”-аар санал оруулж байгаа гишүүд ихэвчлэн хувь ашиг сонирхлын үүднээс гэдэг нь харагддаг?

-Би Үндсэн хууль батлалцсан хүн. Ардчилал, зах зээлийн үед улс орон, ард түмний эрх ашиг гэж байхгүй, зөвхөн намууд, түүний гишүүдийн эрх ашиг гэж байна гэсэн заалт ороогүй шиг санах юм. Гэтэл өнөөдөр тухайн нэгэн гишүүний хувийн эрх ашиг бүхнээс дээгүүр тавигдаж, таалагдаагүй сайд түшээдийг шууд халз тулаанд дууддаг болж байна. Нөгөө талаас үнэхээр урагшгүй ажиллаж байгаа сайд нар гишүүн гэдгээрээ түрүү барьж, нам нь түүнийг хамгаалж, Засгийн газар нь кабинетын зарчим гэдгээр халхавч хийгээд салбартаа балаг тарихыг ч үзлээ. Ийм олон бүтэлгүйтлийн муу үр нь ард олонд тусч, монголчуудын эв нэгдлийг сарниулж, гадаадынхны олз болоод дуусч байна. Монголчууд эвдрэлцэж л байвал гадныханд шар тос. Төр барьж байгаа намынхан фракцалж л байвал бусад намынханд баяр. Цаана нь хэний эрх ашиг хохирч байгаа юм бэ. Мэдээж улс орон, ард түмний эрх ашиг хохирч байгаа. Ингэж бие биенээ доош нь хийсээр байгаад цөөхөн монголчуудын толгой сэхээтнүүд цөм нэг нэр, хоёр хочтой болж дууслаа. Төрийг тогтвортой байлгах нь зүйтэй гэж юу ч хийх чадваргүй нөхдийг хамгаалах, эсвэл юм л бол огцруулаад байх энэ хоёр туйлын хооронд алтан дундаж гэж байгаа даа. Тэнд л улс орон, ард түмний эрх ашиг оршдог. Огцролт бүрийн цаана өс хонзон үлддэг. Ингээд эв нэгдэлгүй байхын эх үндэс болдог. Эдийн засгийн уналтын энэ цагт эв нэгдлээс эрхэм зүйл үгүй сэн.

-Юутай ч Үндсэн хуулийн Цэц “шүд сугалах”-ыг Засгийн газрын кабинетын зарчмаар ажиллах зарчимтай харшилж байна гэх дүгнэлт гаргачихсан?

-Улс төр, эдийн засгийн хямрал гэнэ үү, мухардал гэнэ үү, ямар ч гэсэн хэрүүл, тэмцлийн үед аж төрж байна. Үндсэн хуулийн амин сүнс болсон төрийн эрх мэдэл хуваарилалтын заалтыг зөрчсөнөөс үүдэлтэй хямрал төрийн гурван өндөрлөгөө ч хамарлаа. Дээрх гол заалтад хориг тавьж чадаагүй, Засгийн газар нь УИХ-ынхаа дээр гарах нөхцөлийг бүрдүүлсэн Үндсэн хуулийн Цэцийг “Шүдгүй арслан” гэж шоолсон байдаг. Үндсэн хуулийн Цэц хориг тавьж байхад Ерөнхийлөгч эсэргүүцэж ч байх шиг. Бүр учир нь олдохоо байлаа. Одоо бол Цэц “иргэн” Доржийн хэмжээний заргад хариу өгдөг газар болсон. Тийм туршлага, мэргэжлийн баг даанч урагшгүй ажиллаж байгааг харахад урам хугардаг. Үүнийг улс төртэй холбож үздэг нь бас үнэний хувьтай л болов уу. Тэгэхээр одоо Үндсэн хуулийн Цэцээс нэг их юм горьдох хэрэггүй. Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулж чадвал харин төрийг тогтвортой ажиллуулах талаар заалт хийж өгөх хэрэгтэй. Япон, Солонгост барууны орнуудад ч төрийг тогтвортой байлгах зарчим, чухам ямар тохиолдолд огцорвол зүйтэй вэ гэдгийг хуульчилсан.

-Таныг ч бас сайд байхад оролдоод, та өөрөө огцрох мэдэгдэл хийж байсан шүү дээ?

-Нийгмийн хамгаалал бол миний мэргэшсэн гэж хэлж болох салбар. Тиймээс намайг зуун хувийн саналаар сайд болгож байсан. Тэгээд л асуудалд шударга ханддаг чанар минь зарим хүмүүсийн хувийн бизнесийн эрх ашгийг хөндсөнөөс үүдэлтэй асуудлыг далимдуулж Төсвийн хууль зөрчсөн гэж шалтаг олж намайг огцруулна гэсэн. Тухайн үед УИХ, Хууль зүй, дотоод хэргийн яам, Сангийн яамнаас томилогдсон мэргэжлийн баг хууль зөрчөөгүй гэж дүгнэсэн. УИХ-аас зөрчөөгүй гэсэн шийдвэр гаргасан. Сайдын суудалд үлдэж болох байсан ч манай, хүний хоёр намын эрх мэдэл бүхий хүмүүсийн бизнест нэгдсэн эрх ашиг будаа болсон болохоор амар тайван ажил хийлгэхгүй, байнга оролдож, тэр нь салбарын эрх ашигт муугаар нөлөөлж, ар гэрийнхэнд маань дарамт учирна гэсэн дүгнэлтэд хүрээд УИХ-ын чуулганы индэр дээрээс “Сайдын ажлаа салгаж ав!” гэсэн мэдэгдэл хийсэн. Намайг ажлаа өгөхөд хорхойтсон шүдээ сугалуулсан мэт баярлаж байсан нөхөд маань харин бүгдээрээ удалгүй огцорсон нь сонин. Сайдын ажлаа сайн дураар өгсөн анхны тохиолдол гэж зарим нь магтсан, хачин тэнэг хүн гэж зарим нь хэлж л байсан. Санаа сэтгэл төвшин биш сайдын ажил хийсэн нэр зүүж явснаас сайхан нөхөдтэйгээ бужигнаж суух нь жаргал байлаа. Харин намайг оролдсоноос болж Япон, Солонгос, Турктай байгуулсан мэргэжлийн ажилчид бэлтгэх, солилцох тухай сайхан хэлэлцээрүүд хэрэгжээгүй орхигдсонд харамсдаг. Шинэ гэр бүлийг дэмжсэн, олон хүүхэдтэй болохыг тэтгэсэн, тэтгэврийн зөрүүг арилгасан зэрэг олон хууль, тогтоомжийг гаргуулж, 80 мянган ажлын байртай болгож амжсанаа одоо санахад гоё л байдаг. Одоогийн сайд нарыг хараад хөгөө урд хөлдөө, хомоо хойд хөлдөө чирч явснаас сайхан мэдэгдэл гаргаад огцорчихоосой гэж бодогддог. Бидний үед сайд болохоос айж эмээдэг байсан бол өнөө үед нэг өдөр ч болтугай сайдаар ажиллаад үзэх юмсан гэж үхэн хатан гүйгчид олон болжээ. Энэ бол төр хүнгүй болж байгаагийн гол шалтгаан юм. Хүн өөрийгөө хэн бэ гэдгийг мэддэг болсон өдрөөсөө хэн ч биш болдог гэдэг. Хүн бол эрч хүчтэй хурдалж яваа машин юм. Аль замаар явахаар зөв сонгож, тоормосоо хаана гишгэхээ мэдэж байх нь чухал. Улс төрийн зам Улаанбаатарынхаас илүү хальтиргаатай. Шүдийг сугалж болно оо, эрүүл шүдээр оролдох хэрэггүй. Эрүүл шүдээр оролдоод байвал Засгийн газар өөрөө “шүдгүй бар” болно.

Хамтын тэтгэврийн тухай хууль батлагдаад байгаа. Энэ талаар УИХ-ын гишүүн С.Одонтуяатай ярилцлаа.

-Хамтын тэтгэврийн тухай хууль нэлээд хугацаанд яригдаж байж батлагдах шиг боллоо?

-Хамтын тэтгэврийн тухай хууль олон жил яригдаж байж батлагдлаа. Уг нь энэ хуулийг эртхэн баталсан бол ахмадуудад их хэрэгтэй байсан юм. Учир нь одоо байгаа тэтгэвэр нь бага тогтоогдсон ахмадууд социализмын үед ажиллаж амьдарч байсан хүмүүс. Тиймээс өнөөгийн манай ахмадуудад хуримтлал хийх бололцоо байгаагүй. Сүүлийн үеийн хүмүүс тодорхой хэмжээгээр өөрсдийн өмчтэй, хуримтлалтай болчихсон байна. Ийм ч учраас өнгөрсөн хугацаанд олон ахмад над руу утасдаж саналаа хэлдэг байсан. “Манай хөгшин саяхан өнгөрчихлөө. Та нар хуулиа эртхэн батлахгүй дээ” гэсэн гомдол ч гарч байсан. Яараад байсан нь бас ийм учиртай юм.

-Халамжийн нэг өөр хэлбэр бий боллоо гэсэн өнцгөөс шүүмжлэх хүмүүс байсан. Энэ талаар юу хэлэх вэ?

-Цөөхөн хуудастай жижиг хууль хэрнээ их олон талын ач холбогдолтой. Энэ хууль, нийгмийн олон асуудлыг шийдэж байгаа. Шууд утгаараа манай тэтгэврийн ахмадуудын нийгмийн хамгааллын асуудалд чухал дэмжлэг үзүүлэхээр хууль болсон. Нөгөөтэйгүүр зарим гишүүн “Та нар халамжаас татгалзана гэчихээд халамж өглөө” гэх зэргээр хэлж байсан. Энэ бол халамжийн хууль биш. Өөрөөр хэлбэл тухайн хүн насаараа ажил хийгээд өөрийнхөө цалингаас нийгмийн даатгалын шимтгэлийг төлж байсан. Ингээд тэтгэвэрт гарсан хойноо хэрэглэх гэж байсан мөнгө нь юм. Эсвэл тэтгэвэрт гарахдаа аваад гэр бүлээрээ хэрэглэх гэж байсан хуримтлал нь шүү дээ. Тийм учраас энэ зүгээр ажил хийхгүй байгаа хүнд өгч байгаа халамжийн мөнгө биш юм. Амьд сэрүүн байсан бол бүр 100 хувь авах байсан нэг ёсондоо бараг өмч нь гэсэн үг. Тухайлбал, биднийг Солонгост очиход ярьж байсан. Тэнд тэтгэвэрт гарахад нь “Та шууд тэтгэврийн мөнгөө 100 хувь авах уу. Эсвэл хувааж авах уу” гээд асуудаг юм байна. Манай нөхцөлд шууд өгөх бололцоо байхгүй учраас гэр бүлд нь үлдэх ёстой. Тухайн гэр бүл хамтран амьдрах хугацаандаа цугтаа энэ тэтгэврийн мөнгийг босгож байгаа шүү дээ.

-Энэ хууль хэрэгжсэнээр төсөвт аль хэр ачаалал нэмэгдэх вэ?

-Хамтын тэтгэврийн хуулийг санаачлагчид анх нас барсан хүнийхээ тэтгэврийг үлдэж байгаа нь 70, 80 хувь авахаар оруулсан. Гэтэл Засгийн газар тэр хувь хэмжээг нь тодорхойлохоор оруулж ирсэн. Би байнгын хорооны хурал дээр үүнийг нэлээд эсэргүүцсэн. Засгийн газар баталж болно. Гэхдээ доод хэмжээгээ заана. Тэгэхгүй бол та нар мөнгөгүй гээд зарим жил өгөхгүй. Зарим жил таван хувь өгөх юм бол энэ хуулийн утга алдагдана. Ямар ч үед доошлуулахгүй гэсэн доод хэмжээг нь заавал зааж өгөх ёстой гэж оруулсан санал дэмжигдсэн байгаа. Тухайн жил мөнгөтэй байвал тэтгэврийн 100 хувийг өгсөн ч болно шүү дээ. Үүнийг Засгийн газар тогтооно гэсэн үг. Төсөвт ирэх ачааллын хувьд 20 хувиар тооцох юм бол гурван тэрбум төгрөгийн л ачаалал ирэх юм билээ. Гурван тэрбум төгрөг бол төсвийн нийт дүнгийн тийм ч их хувь биш шүү дээ. Буцаан хэрэглэх дээр нэлээд маргаан гарсан. Бид 2012 оноос хойш нас барсан иргэдийнхээ гэр бүлд өгье гэсэн. Хэдэн жилээр буцааж олгохыг Засгийн газар шийдэхээр Улсын их хурал баталсан.

-Хамтын тэтгэвэр авах шалгуур бий юу?

-Хамтран амьдарсан хугацаанаас гадна тухайн хос хоёулаа ямар ч байсан 20 жил шимтгэлээ өгөөд тэтгэврээ тогтоолгочихсон байх ёстой.

-Тэтгэврээ өндөр тогтоолгосон гэр бүлийн тэргүүн нас барсны дараа хань ижил нь хүнд нөхцөлд үлддэг талаар хууль санаачлагчид хэлж байсан. Энэ мөн Хамтын тэтгэврийн хуулийг санаачлах нэг шаардлага байв уу?

-Манай эмэгтэйчүүдийн хувьд давхар ач холбогдолтой. Эмэгтэйчүүдийн ажилласан жил нь байсхийгээд тасарчихдаг. Тогтвортой удаан ажиллаж чаддаггүй. Түүнчлэн цалин өндөртэй оройн цагаар эсвэл хүнд нөхцөлд ажилладаг ажлыг хийдэггүй. Хүүхэд гаргадаг зэргээс шалтгаалаад тэтгэврийг нь их бага тогтоодог. Нөхрөө өндөр цалинтай ажил хийлгэдэг. Нөхөр нь өдөр, шөнөгүй ажил хийгээд гүрийгээд байдаг. Сүүлд нь ингээд тэтгэвэр авахад тэнцвэргүй байдал үүсч байгаа юм. Нөхөр нь нас барсан тохиолдолд бүр хүнд байдалтай болдог. Тийм учраас эмэгтэйчүүдэд их чухал хууль гэж бодож байгаа. Мөн гэр бүлийн үнэ цэнийг их нэмэгдүүлж байгаа. Өөрөөр хэлбэл хамтдаа гэр бүлээ батлуулаад 15 жил ба түүнээс дээш жил амьдарсан тохиолдолд хамтын тэтгэвэр авах эрх үүснэ. Тэгэхээр олон талын ач холбогдолтой хууль гэж үзэж байна.

-Гадаадад хамтын тэтгэврийн хууль хэр элбэг байдаг юм бол?

-Их олон оронд хамтын тэтгэврийн хууль байдаг юм байна лээ. Анх гэр бүл болохдоо гадаадынхан чинь гэрээ хийдэг шүү дээ. Гэрээн дээрээ бас нарийн тусгаж өгдөг юм байна. Жишээлэхэд тэтгэвэрт гараад намайг нас барсан тохиолдолд миний тэтгэврийн тэдэн хувийг чи авах эрхтэй гэх зэргээр хамтын гэрээн дээрээ зааж өгдөг. Бусад оронд их нарийн зохион байгуулалттай байдаг. Мөн хууль батлах явцад зарим гишүүдээс болгоомжлол гарч байсан.

Тэр нь тэтгэвэрт нь болоод зориуд нэг хүнтэй суугаад, нэг хоёр жилийн дараа нөгөө хүн нь нас барчихаар тэтгэврийг нь авна гэж тооцоолох вий гэсэн зүйлс юм. Бусад оронд ийм явдлууд гардаг юм билээ. Тэгэхээр бид ийм сөрөг үр дагаврууд бий болгохгүйн тулд жилийг нь зааж өгсөн. 15 жил заавал хамт амьдарсан байна гэдэг зүйл заалт оруулж өгсөн учраас энэ асуудал эергээр шийдэгдчихэж байгаа юм.

Ж.БАЯРСАЙХАН