Category: цаг-үе

Энэ үдэш та бүхэндээ онгод хийморьтой, цог золбоот яруу найрагчийн ярилцлагыг архиваа уудлан эргэн хүргэж байна.

Б.Лхагвасүрэн “Ижийтэйгээ байхад баян байсан” шүлгээрээ “Болор цом” хүртсэн жил. П.Бадарч, О.Дашбалбар, Б.Лхагвасүрэн, Ц.Бавуудорж, Б.Ичинхорлоо нар айргийн тавд үлдээд байгаа нь. 1999 он

Монгол Улсын тө­рийн соёрхолт яруу най­­рагч Цогдоржийн Ба­вуу­доржтой ярил­ца­хаар гэрийг нь зорилоо. Эр­хэм найрагчийнд зоч­ло­хуйд төрийн соёрх­лын алтан соёмбо энгэрт нь гялалзсан хүрэн кос­тюм хойм­рынх нь мо­дон сандал дээр тохоо­той байгаа нь юуны түрүүнд харц булааж байлаа. Цагаан сар мэт тавгийн идээ засаад, айраг сөгнөн төрийн шаг­налыг гэр бүлийн­хээ хэмжээнд тийм нэг утга төгөл­дөр тэм­дэг­лэж буй нь илт. Най­рагчийн гар утас энэ хэд хоног ёстой л улайсч байх шиг байна. “Найрагч нөхөд, эрдэмт мэргэн ах нар минь бүгд л ярьж баяр хүргэж байна. Хөдөө суугаа найрагчид минь аймгийнхаа утга зохио­лын нэгдлээс гээд ярих нь сайхан байна шүү” гэж байсан. Тэр зуурт Бавуу найраг­чийн ижий нь ирж хүү­гийнхээ тө­рийн хиш­гээс хуваал­цан, алтан соёмбот тэмдгээс нь адис авсан юм аа. “Хоёр хөг­шин минь их л баяр­лаж байна даа. Гэхдээ энэ шагналын нарийн утга учрыг сайн ойл­гох­гүй байх шиг. Гавьяатаас том шаг­нал гэлүү гээд гайхаад байх юм” хэ­мээн аядуу зөөлнөөр өгүүлээд инээм­сэглэж байлаа. Тухайн агшинд эл найраг­чийн

“Борлог үүлс шуур­галаад ирэхээр

Бодлын минь энүү­хэнд миний л ижий

Тэрлэг дээлтэй жиндээд ирэхээр

Тэнгэрийн энүүхэнд миний л ижий…” гэх шүлгийнх нь садарсан цагаан аялгуу санаанд бууж, “Намрын цагаан сарны дор” хэмээх олон сайхан бүтээлээ ижий­дээ зориулсныг эргэ­цүү­лэв. Найраг­чийн дүү Рэнцэнбавуу ижийнхээ хамт ирсэн юм. Авьяас билэгт дархчуудын нэг тэрээр ахынхаа “Мон­голын их амар амгалан” шүлгийг есөн эрдэнээр ганцхан хувь бүтээж Үндэсний төв номын санд хадгалуулж бай­сан түүхтэй. Ахтай­гаа тун чиг адилхан бас л нэг бавайсан нө­хөр байна. Ингээд эрхэм найрагчтай найз нөхөд болоод радио­гийнх нь хамт олон ир­чихсэн үндсэндээ зочдод да­руул­­чихсан байх ахуйд хөөрөлд­сөнөө хүргэе.

А.Эрдэнэ-Очир андтайгаа Равжаа хутагтын нутагт

–Утга зохиол болоод оюун санаа, хэл соёлын хүрээнд нэгэн сайхан баяр тохиосон нь таны бүтээлүүдэд Монголын төр шаг­налаа хүртээ­сэн явдал боллоо. Хүмүүс ихэд баярлаж байна. Энэ өндөр шаг­налыг хүртэнэ гэдгээ та хэдийд мэдсэн бэ?

-Уран бүтээлч
бид бүхэн тэн­гэрийн хишиг
гэж аливааг бэлгэшээн боддог.

Түүн лүгээ адил Монголын төр дээдийн хишиг буян, хайр ивээлээ надад өглөө. Миний хувьд их л гэнэтийн зүйл боллоо доо. Улс тунхагласны баярын өглөө уг мэдээг дуулгаж Ерөнхий­лөгчийн Тамгын газраас ярихад нь гайхах, эргэлзэх, балмагдах бүгд л зэрэгцээд явчихсан. Итгэж өгөхгүй байгаа юм. “Энэ чинь одоо юу болоод байна аа” гэж хэсэг сууж ганцаараа бодлоо. Тэгээд бүтээл туурвилын минь буян юм даа хэмээн өөрийн эрхгүй л баяр төрөөд явчихсан. Автайсайн хааны өргөөнд уригдан орох, Ерөнхий­лөгчийн зарлигийг уншиж байх агшин, бүтээлүүдийг минь дурдах мөч, Монгол төрийн тэргүүн энгэрт минь төрийн шагналын тэмдгийг зүүж байх хором энэ бүхнийг үгээр илэрхийлэхийн аргагүй юм даа. Хэдэн ном минь л сэтгэлд бодогдож “Би чинь ер нь ийм хэмжээний бүтээл туурвисан хүн мөн билүү” гэсэн тийм нэг эмээх зүйл ч мэд­рэгддэг юм байна лээ.

–Таныг “Монголын их амар амгалан“, “Дорно” бүлэг шүлэг, “Агай” найраглал, “Хүннү туульс“, “Хүрэл чоно” зэрэг бүтээлээрээ монгол­чуудын оюун санаа, сэтгэл­гээний гүн гүнзгий байдлыг гаргаж, дорнын ард түмэн ийм агуу уянгалаг, яруу сэтгэ­хүйтэй гэдгийг ха­руулж чад­сан хэмээн Ерөнхий­лөгч хэл­сэн үгэндээ онцолсон. Үүнийг хэрхэн хүлээж авсан бол?

-Надад
их л ахадсан тодорхой­лолт шиг санагдсан даа. Өргөө гэртээ бөхийж ордог шиг тэр том зарлигийн дор мэхийж л зогссон. Би чинь утга зохиолын ерээд оных­ны нэгэн төлөөлөл. Ерээд оныхон бол Монголын утга зохио­лын нэгэн сонгодог үеийнхний гол төлөөлөл шүү дээ. Хэдхэн шавилхан банди, охид саяхан л орж ирсэн байсан бол утга зохиолын ертөнцөд хорин хэдэн жилийг үдсэн байна шүү. Өөр өөрийнхөө зам мөрөөр давалгаа цалгиа үүсгэсэн байна. Ганцхан утга зохиол ч гэлтгүй Монголын оюун санааны ертөнцөд нэгэн том хуйлралт, шинэ сэрэхүйг өгчээ. Тэр том давалгаа, оюуны тэсрэлт на­майг өдий зэрэгт хүргэснийг төрийн хишгийг хүртэж байх агшинд бо­дож, эрхэм нөхөр А.Эрдэнэ-Очироо­соо аваад нандин сайхан найрагчдаа, үеийнхнийгээ хайр­лаж байлаа даа.

Данзангийн Нямсүрэн найрагчийн хамт. 1998 он

–Яриагаа таны ус нутаг руу хандуулъя. Та бол Богд Очир­ваань Отгонтэнгэрийн хүү, олон хутагт хувилгаад төрсөн ариун дагшин нутгийн хүн дээ?

-Тийм
ээ, би Завхан аймгийн Шилүүстэй сумынх. Отгонтэнгэр хайрхан Очирваанийн орон. Очир­ваань бол тэрхүү хошуу нутгийг бус монголчуудын заяа буяныг даасан бурхан шүү дээ. Тэгэхээр бурхны л орон юм. Ийм ус нутагтай зүрх сэтгэлээрээ холбогдох хувь ерөө­лийг өвөг дээдэс минь хайрлажээ. Тэгээд л Отгонтэнгэр хайрхандаа дуу, шүлгээрээ мандал өргөж явна. Очирваанийн эргэн тойронд Мон­голын арван гурван тамгатай хутагт төрсөн гэдэг. Гэхдээ Богд хааны зарлиг шийдвэрт багтаагүй, там­гагүй хэрнээ олон л хутагт гэгээд увдистнууд тэр ус нутагт аж төрдөг билээ. Би чинь уран бүтээлчийн хувьд Монголынхоо сайхныг мэд­рэхсэн хэмээн олон л уулстай золгож, товшуур барьсан өвгөдийн аялгуулан дуулахыг сонсож явлаа. Гэвч Очирваанийн орон болох намайг өлгийдөн авсан ус нутаг арай л өөр шиг санагддаг. Ухаан­даа, манай Шилүүстэй суманд Нарванчин гэгээний дөрөв, таван дүр дахин дахин хувилж төрсөн байдаг. Мөн сонин юм шүү.

Шилүүстэйн юунд нь болоод гэгээнтний билиг билгүүн эргэн төрөөд байдаг юм бол гэж бодогд­дог. Мөн Монголын олон гайхам­шигтай судар, шастир зохиосон Агваанлувсан­пэрэн­лэй­жамц хэмээх хувилгаан сууж байсан. Хожуу үеийнхнээс гэвэл Цагаан дарь эхийн бүрэлбаа Андиа гэгээн­тэн Цэрэндондов гэж бий шүү дээ. Монголын сүүлчийн хувилгаан гэгддэг хүн.

–Андиа гэгээнтний тухай та шүлэг зохиолдоо багагүй бичсэн байдаг?

-Саяхныг
хүртэл амьдарч бай­сан. Хүүхэд байхдаа маадаг тоглоод сумынхаа гудамжаар гүйж явахад Андиа гэгээнтэн таягаа тулчихаад л намуухан алхаж явдаг сан. Тэгэхээр төрийн шагналт Бямбажавын Цэнддоо ах бид чинь амьд гэгээнтний дэргэд өссөн юм. Андиа гэгээнтэнтэй би олон удаа уулзаж ер бусын энерги, номын авшиг, сэтгэлийн ариуслыг ава­хаас гадна найз нөхдөө дагуулж очин мөргүүлж, адислуулж байсан. Үүндээ их бахархдаг шүү. Андиа гэгээнтнийхээ тухай сүүлд нэг зүйлийг ухаарч бодож байлаа. Тэр нь юу байв гэхээр манай нутгийн­хан гэгээнтнээ бүхий л насаар нь агент болгосон. Тэгээд айл амьт­наас зайдуухан буулгачихдаг бай­лаа. Үүний цаана хөгшдийн минь маш том ухаан явж байжээ. Ухаан­даа, шуудай гурил хэн нэгнийх нь тэмээнд тэгнээд өгөхдөө сайн сайх­ныг шившээд, тарнидаад өгнө. Бор цаасанд атга чихэр боогоод өгөх­дөө мөн л шившчихэж байх жишээ­ний. Үүнд эрдэмт хүний оюун билиг, нууцлаг ид шид нь оршиж байж дээ. Ингээд бодохоор мон­гол­чуудын оюун сэтгэлгээ гэхээр гаднаас хайгаад байх том зүйл биш юм аа. Арагтай аргал шиг, хөхүүр­тэй айраг шиг, тоононд уясан халтар арвай шиг ойрхон байдаг юм байна. Энэ мэт нутаг орны онцлог гэвэл яриад баршгүй ээ.

А.Эрдэнэ-Очирыгоо “Болор цом” авдаг жил. 2002 он

-“Хоёр хөгшин минь их баяр­лаж байна аа” гэж та дээр хэл­сэн. Аргагүй дээ ийм най­рагч хүү төрүүлсэн хүмүүс баяр­лахаас яахав. Ингэхэд аав тань Архан­гайн хүн юм билээ. “Арын хан­гайгаар ну­тагтай ахан дүүстээ зориу­лав” гэсэн Арын хангайн нэ­гэн сайхан уул Цогтсүм­бэрийн тухай бичсэн таны шүлэг. Мөн Чулуут голын тухай “Аавын нутаг” сайхан дуу ч бас бий?

-Тийм
ээ, аав минь Арын хангай нутгийн хүн. Тэнд миний ахан дүүс бий. Аавынхаа нутгийг санаж уул усыг нь сэтгэлдээ хадгалж явдаг хүүгийн ёсоор ганц нэг дуу шүлэг тэрлэсэн тал бий. Миний дүү зах зухаас нь хэллээ. Манай ижий аав хоёр бол эгэл жирийн л албан хаагчид явсан хүмүүс. Хүүгийнхээ энэ шагналыг их л том юм гэж бодоод байгаа. Тийм бодол оюун санаанд нь тэнгэрийн солонго шиг л буусан хэрэг.

–Та хэддүгээр ангидаа анхны шүлгээ бичиж байсан бэ?

-Гуравдугаар ангийн сурагч байхад Бөөрөнхий гэж эрдэм боловс­ролтой сайхан багш минь надад нэг жаахан авьяасын хэлтэр­хий буйг олж харсан байдаг. Тэгээд уран зохиолын дугуйланд оруулж байлаа. Тэгэхээр би гэдэг хүн гуравдугаар ангидаа анхны шүлгүүдээ бичиж байжээ. Тэр чинь наяад оны эхэн үе шүү дээ. Авьяас гэдэг их л сонирхолтой зүйл байдаг юм болов уу, анх янз бүрээр илэрхийлэгддэг байх гэж хааяа бодогдох нь бий. Учир юу гэвэл, гуравдугаар ангийн сурагч байх тэр үеэс би сийлбэр хийж эхэлсэн шүү.

–Өө тийм үү?

-Тэгээд
сумынхаа нэлээд олон айлд эвтэй дөрвөн амьтан сийлж өгсөн байдаг. Мөн баахан зураг зурсан байдаг. Тийм үедээ бурхан болоочийн хөрөг олныг зурсан даа. Нэг сонин дуулгая л даа. “Ну погоди”-гийн чонын толгойг цагаан футболкныхоо энгэрт зурчихсан чинь сумын төвийн бүх хүүхэд даяараа цагаан футболкны эрэлд гарч билээ.

–Таныг дуурайх гээд тэр үү?

-Өө
хүүхэд бүр л над шиг энгэр­тээ чонын зурагтай явахыг хүсэхгүй юу. Тэгээд би бүгдэд нь чоно зурж өгсөн. Хичнээн ч хүүхдийн энгэрт чонын толгой зурлаа даа. Одоо­гийн хэллэгээр тийм нэг моод анх гаргаж байжээ. Намайг зургадугаар ангид орох жил манайх Улиастайн төв рүү шилжиж ирсэн. Найман жилийн хоёрдугаар сургуульд орлоо. Тэнд Цэрэнцолийн Бадам­жунай гэж багштайгаа учирсан. Утга зохиолын нарийн мэдрэмжтэй тэр хүн хичээлийн эрхлэгч маань байлаа. Сүүлд Монголын зохиолч­дын эвлэлийн “Утга зохиолын төлөө шагнал”-ын эзэн болсон юм. Бадамжунай багш зургадугаар ангийн балчирхан жаалыг аймгийн Утга зохиолын нэгдэлд аваачиж тушаалаа. Тухайн үед манай утга зохиолын нэгдэл Цэдэвдоржийн Цоозол найрагч ах маань байлаа. За тэгээд Хасбайн Лхасүрэн, Хасын Бат-Өлзий Ванчингийн Загдаа, Самдан багш маань бай­сан даа. Ах нар шинэ шүлгүүдээ уншаад л бужигнана. Утга зохио­лын тийм нэг халуун яриа тэнд өрнөж байгаа юм. Би бол юу ч ойлгохгүй жаахан хүүхэд хамгийн арын ширээнд гайхаад л сууж байдаг сан.

Отгонтэнгэр хайрханы бэлд Чилаа найрагчийн хамт

–Адарсүрэн дуучин бас танай нэгдэлд байсан гэж дуулсан юм байна?

-Утга
зохиолын нэгдэлд анх элсэхэд монхордуухан хамартай нэг ах хамт элсэж, үнэмлэх авч байсан нь алдарт дуучин Адар­сүрэн байж билээ. Хэдэн сайхан дууны шүлгээ биччихсэн, түүнийгээ уншаад. Омголон л байсаан. Есдү­гээр ангийн хүүхэд “Пионерийн үнэн” сонинд шүлгээ гаргачих санаатай, гурван шүлгээ дугтуйд хийгээд явууллаа. Тэгтэл дахиад шүлэг явуулаач гэсэн захиа ирдэг юм. Би чинь бөөн баяр болно биз дээ. Удаа ч үгүй сонины редакцийн зүгээс жижигхэн өмнөтгөл бичээд гаргачихсан байсан. Тэр шүлгүү­дийг минь нийтэлж сурагч Бавуу­доржийг олонд анх таниулж байсан эрхэм бол хүүхдийн нэрт зохиолч, соёлын гавьяат зүтгэлтэн Жамбын Дашдондог ах байсныг бүр сүүлд, хорин жилийн дараа мэдэж билээ.

-“Утга зохиол” сонины “Танай шинэ танил” буланд гаргаж шүл­гүүдийг тань өлгийдөн авсан хүн бол Дөнгөтийн Цоодол найрагч. Аравдугаар ангийн сурагч байхад чинь захиа явуулж байсан гэдэг ээ?

-Наад
чинь их л нандин юм байгаа. “Пионерийн үнэн”-д шүл­гүү­дээ гаргачихсан нөхөр чинь “Утга зохиол” сонинд гарахсан гэж бас бодно шүү дээ. Тэгээд Зо­хиолч­дын эвлэл рүү захиа бичлээ. Таньдаг мэддэг ганц ч зохиолч байхгүй учир “Монголын зохиолч­дын эвлэл”-д гээд хаяглаад явуул­лаа. Гэтэл төд удалгүй хариу захиа ирдэг юм аа. Нэг өдөр хичээлд байж байтал Бавуудоржид Мон­голын зохиолчдын хорооноос захиа ирлээ гээд өглөө. Би гэдэг хүн хаягийг нь ч уншилгүй шууд л магнайдаа хүргэж адислаад бөөн баяр болж билээ. Хичээл дээр сууж байгаад задлах гэтэл “Завхан аймгийн хоёрдугаар арван жилийн сургуулийн 10А ангийн сурагч Ц.Бавуудоржид Монголын зо­хиолч­дын эвлэл: Д.Цоодолоос” гээд гараар биччихсэн байдаг юм. Түүнийг задална гэсэн гар чичрээд болдоггүй ээ. Цоодол ах тухайн үед Залуу зохиолчдын зөвлөлийн эрхлэгч байсан юм билээ. Энэ дурсамжтай уялдуулаад нэг нандин зүйлийг сүүлд мэдэж билээ.

–Тэр маань юу билээ?

-Цоодол
ах өнөө захидлыг үзээд шүлгүүдийг минь уншин багагүй тоогоод сууж байтал Сүрэнжав ах ороод ирсэн гэж байгаа юм. Тэгээд хоёулаа ярил­цаад “Явуугийн нутгаас нэг сайхан авьяастай хүү төрөх нь дээ. Хоёулаа хэн нь дэмжих үү” гэж ярилцаж байгаад Цоодол ах захиа явуулсныг сүүлд би Сүрэнжав ахаас мэдэрж их баярласан. Аравдугаар ангийн сурагч хүүгийн шүлэг зохиолын тухай утга зохиолын хоёр том аварга яриад сууж байна гэдэг санаанд багтамгүй шүү дээ. Тэгээд “Таны шинэ танил” буланд “Толгод” тэргүүтэй дөрвөн шүл­гийг гаргаж өгсөн дөө. Ингэж л Дөн­гөтийн Цоодол гэж хүн намайг утга зохиолын ертөнцөд гаргаж ирсэн түүхтэй.

–Таны анхны ном “Бүгээн анир“. Ерээд оны эхээр хэв­лэгдсэн байдаг?

-Анхны
номоо ерэн нэгэн онд гаргасан. Тухайн үедээ дөрвөн мянган хувь хэвлэж байлаа. Манай Намсрайн Лутбаяр найрагч маань хэвлүүлж өгсөн. Тэрээр Их сургууль төгсөөд Зав­ханы “Туяа” сонинд эрхлэгчээр оччихсон байлаа. Намайг сонин­доо сэтгүүлчээр авч ажиллуулж байв. Миний ажил амьдралын гараа Завханы “Туяа” сониноос тийнхүү эхэлж байсан түүхтэй. Анх Улаанбаатарт ирэхдээ гур­ван хайрцаг номтой нөхөр л онгоцноос бууж байлаа. Тэгэхэд өнөөдөр яруу найргийн арван­нэгэн номтой, “Болор цом”-той, их зо­хиолч Д.Нацагдоржийнхоо шаг­нал­тай, Монгол Улсын төрийн шагналтай болчихоод сууж байна. Отгонтэнгэр хайр­ханы минь хишиг буян, Андиа гэгээнтэн тэргүүт хутагт хувил­гаадын ариун шүншиг л намайг харж, далдаас ивээж өдий зэрэгтэй явна гэж боддог.

“Очирваань уулын цагаан үүл

Орчлонд намайг дагаж нүүдэг

Мөнхийн ногоон арц нь хүртэл

Мөр замыг нь хучиж ургадаг…” гэж бичсэн минь ийм л учиртай даа. Мөн ерэн долоон онд байна уу даа Монголын радиогийн босгоор алхахад Пүрэв­жавын Баярсайхан ах минь нэг эрээн гэр өгч түүнийгээ Шар хадны эцэст айлын хашаанд бариад манайх гэдэг айл төвхнөж байсан. Өнөөдөр орон байртай хоёр хүү минь зэрэг өсөөд айлын дайтай сайхан явна. Үүнд миний ханийн буян их юм аа. Бид чинь шүлэг зохиолоо л бодож ар гэрт нэг ч гавьяа байгуулдаггүй хүмүүс шүү дээ. За энэ бол яах вэ. Харин нэг нандин дурсамж сөхөхүйд “Бүгээр анир” номыг Данзангийн Нямсүрэн ах өлгий­дөж авах учиртай байсан. Анх уншсан хүн нь Нямсүрэн ах шүү дээ. Тэгээд өмнөтгөл үг бичих юм боллоо. Гэтэл мань хүн Завханд долоо хоног манаргаад өнөө өмнөтгөлөө ч бичиж амжилгүй нутаг руугаа явчихсан. Тэгээд ном гаргах болтол өмнөтгөл бай­даг­гүй. Анхны ном байж байдаг. Яг хэвлэлтэд шилжүүлэхийн өмнө Хасвайн Лхасүрэн ахыг шам­дуулж байж гурван өгүүлбэр бичүүлж билээ. Монголын оюун санааны нэгэн өндөрлөг, гайхамшигт үзэгдэл тэр сайхан найрагчаар анхны номыг адис­луулсан даа их баярладаг юм.

–Нямсүрэн найрагч та хоёрын Отгонтэнгэрийн мөн­гөлөг ца­гаан оргилын наана авахуул­сан нэг сайхан зураг байдаг. Ер нь энэ найрагчтай хэдийд яаж уулзсан түүхээсээ хуваалцахгүй юу?

-Ерэн
нэгэн онд Отгонтэнгэр хайрханы төрийн их тахилга болсон юм. Түүнийг тохиол­дуу­лаад зохиолчдыг урилаа. Үнд­сэндээ манай Лутаа л урихгүй юу. Зохиолчдыг тосох гээд онгоцны буудал дээр бид хоёр нэг муу пааз автобустай, түүнийхээ ард хоёр, гурван авдар архи аччих­сан давхиж очиж билээ. Миний ганц хүслэн бол Данзангийн Нямсүрэн гэж хүнтэй уулзаад үнсүүлчих санаатай. “Хаврын урсгал”, “Сэтгэлийн байгаль” номууд намайг ер бус болгож догдлуулж орхисон хэрэг. “Дөрвөн цаг”-аас аваад бүхий л шүлгийг нь цээжээр мэддэг, тэр хүн өчүүхэн миний итгэл биш­рэлийн дээд байлаа шүү дээ. Тэгээд Лутаадаа хэллээ. “Миний хөгшин Нямсүрэн ахыг л онгоцноос буух үед найздаа заагаад өгөөрэй” гэж.

–Та бол өмнө нь ерөөсөө хараагүй хэрэг үү?

-Шүлгийг
нь цээжлээд л, өөрийг нь дээдлээд байснаас хараагүй шүү дээ. Лутаа “За Бавуу, цаана чинь Нямсүрэн ах гараад ирлээ” гэдэг юм. Тэгтэл миний төсөөлж байснаас огт өөр, хөгийн нөхөр буугаад ирдэг юм. Би бол нэг л тэнгэрлэг хүн, уулс шиг дүнэгэр амьтан л байх юм бодоод байгаа шүү дээ. Хавчийсан мөртэй, түүндээ таарсан богино савхин хүрэмтэй, индүүдлэгтэй хар өмдтэй тэлээний оронд цэрэг бүс туучихсан, цагаан пүүз углачихсан, бас болоогүй нэг дипломат цүнх барьчихсан ямар ч авцалдаагүй хувцастай сонин нөхөр буугаад ирж билээ. Тэгээд би гүйгээд очиход “Бавуудорж гэдэг чинь чи юу” гээд намайг үнсэж байлаа. Тэр бол давтаг­дашгүй агшин байсан даа. Даш­балбар ах, Мэнд-Ооёо ах, Пүрэв­жавын Пүрэв­сүрэн, Лам­жавын Мягмарсүрэн, Жигжидийн Бямбаа гээд авар­гуудыг тэгж нэг дор харж баясч байсан юм. Мягаа ах, Пүрэвсүрэн ах нар үнэндээ идэрхэн байж дээ. “Дарьгангын шадар гурав” гэгддэг Балбар ах, Ооёо ах, Нямсүрэн ах нар Явуу­гийнхаа нутагт ингэж ирдэг байжээ гээд л. Отгонтэнгэрт ер бусаар сүслээд л, Явуугийнхаа шүлгийг уншаад л. Дэргэд нь би гэдэг хүн навсайсан шүдлэн үрээ шиг л амьтан бараадаж явсан даа.

–Таны хэдэн сайхан дуу бий. Ялангуяа Отгонтэнгэртээ зориул­сан, за тэгээд хайр дурлалын халуун залуу насны зүрх зүссэн аялгуун шүлэгтэй дуунууд байдаг. Харин анхны дуу гэвэл “Дөрвөн улирлын өнгө” үү?

-Дуу
шүлэг гэж чухам юу байд­гийг би сайн мэддэггүй байлаа. “Бүгээн анир” гарсны дараахан Ц.Жамьян (урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, хөгжмийн зохиолч) багш дуудлаа. “Дотор жаахан муу байна аа” гэж байна. Яваад очтол багш төгөлдөр хуурынхаа ард сууж байна. “Бүгээн анир” номыг минь нугалаад арай л урж тасдаагүй харагдана. Номоо хартал сэтгэл сэрдхийгээд явчи­хаж билээ. “Багш ямар хайр найргүй…” гэсэн юм бодогдоод явчихлаа. Тэгтэл “Дөрвөн ули­рал” шүлгийн дор ноот бичээд хар бэхтэй үзгээр палийтал зур­чихаж. “Чиний номноос багш нь нэг сайхан дууны шүлэг оллоо. “Намрын борооноор цувгүй алхах­даа навчнаас дутуугүй гуниг тээдэг гэж чи ямар гоё хэлсэн юм. Би үүнийг чамд сонсгоё” гээд Батсүхийг дуудаад оруулаад ирдэг юм. Гавьяат жүжигчин С.Батсүх тэгэхэд Завхан аймгийн театрт дөнгөж ороод байсан шавилхан залуу л байсан даа. Ингэж миний анхны дуу төрсөн түүхтэй.

-“Дорнын намуухан Отгон­тэнгэр” гэж гоё дуу бий. Мөн хөгжмийн зохиолч М.Хатан­баатарын аялгууг нь тааруул­сан нэг сайхан дуу бий дээ?

-“Жаргаж
гуних хүний орчлон” гэж үү. Ийм шүү дээ. Би нэг өөрөө аялаадахъя л даа.

“Аавтай хүн эрдэж туулдаг босго даваатай хүний орчлонд

Аавгүй хүн эмтэрч дуусдаг асга хадтай буурал замлинд

Сэтгэлийн торго минь сэмрээд л байна ай амраг минь

Сэрэвгэр үүлс нь зэрэглээнд ганхах юм ай амьдрал минь ээ…”. Манай Эрдэнэ-Очир (“Болор цом”-ын эзэн яруу найрагч) анх дуулсан дуу шүү дээ. Эрдэнэ-Очир маань их гоё, дууны ая дан, үгийн ид шид, дотоод амьсгал нугалааг нь гаргаж, мэдэрч дуулдаг. Намайг зарим нэг хүмүүс “Дууны шүлэг бичээд байх юм. Их том найрагч дууны шүлэг бичдэггүй л байхгүй юу” гэдэг. Чадал чансаа нь хүрч байвал утга зохиолын бүхий л төрөл жанраар асгарах учиртай юм. Сарны туяа усны мандалд, түүн доторх эрдэнийн чулуунд тусаад буцааж ойж байгаа юм шиг өөрт буй бүхий л гэгээ гэрлээ цацраах ёстой. Дууны шүлэг ч бай, туульсын найраг­лал ч бай түүнд орсон ганц­хан үгийнхээ өмнө яруу найрагч хариуцлага хүлээдэг байх учиртай. Манайхан үгийн өмнө хариуцлага хүлээхээ огт байсан. Юу дуртайгаа ярьдаг, бичдэг болсон.

–Зохиолчийн урлан руу өнгийхийг хүмүүс их сонирх­дог. Энэ нь шүлэг зохиолоо хэдий үед бичдэг вэ гэх ойл­голт. Ухаандаа, туульсын то­моо­хон найраглалуудаа ямар хугацаанд бичив гэдгийг нь асуумаар байна. Үндсэндээ төрийн шагнал хүртсэн бүтээ­лүүд ямар хугацаанд төрсөн бол гэдэг хүмүүст сонин байх болов уу?

-Яруу
найргийн томоохон хэмжээний бүтээл туурвина гэдэг үнэндээ амаргүй юм аа гэдгийг мэдэрч л сууна. “Хүннү туульс” хэмээх туульсын томоохон хэм­жээний найраглал өнгөрөгч онд хэвлүүллээ. Энэ маань хоёр мянгаад оны үед бичиж байсан “Хүрэл чоно” шүлгээс минь улбаа­тай юм. “Хүрэл чоно”-оос хойш сэтгэлийн гүнд Хүннүгийн тухай нэг зүйл мэдрэгдчихээд хаягдаж гээгддэг ч үгүй намайг зовоогоод л явсан. Түүний дараа­хан “Хүннү Яньжи” хэмээх богино хэмжээний найраглалаа бичсэн. Тэгээд өнгөрөгч жил “Хүннү туульс”-аа бичлээ. Тэгээд өнгөрөгч жил “Хүннү туульс”-аа бичлээ. Тэгэхээр “Хүннү тууль”-ийн үр хөврөл миний сэтгэл оюунд арван жил болсон байгаа биз. “Монголын их амар”, “Дорно” тэрг үүт бүлэг шүлгүүдээ харж байхад ямар өгөгдөл байна гэдгийг анзаардаг. Өөрийнхөө зүг чигээ бодож байгаа хэрэг л дээ. Тэгээд л монгол төрхтэй, монгол тархитай, монгол зүрхтэй нэг “юм” туурвих гэж л зүдэрдэг хүн шүү дээ, би. Миний чиг шугам энэ. Надад бол дорнын гэх хандлага их байдаг. Дээрээс нь багш нараасаа дуулсан, өөрийнх өөрөө бодсон бясалгасан юм байна. Энэ маань явсаар байгаад хүн төрөлхтний оюун санааны хамгийн том ай сав болсон дорно хэмээгчид тулж ирээд багтаж байх

шиг. Ер нь тэгээд бидний амьдарч байгаа энэ бүлтгэр замбуулингийн дотоод шүншиг, амь амьсгал нь дорно юм уу даа. Хүн төрөлхтөн өнөөдөр дорно руугаа эргэж байх шиг. Тэгэхээр Монголын оюун санааны мэргэд, зохиолч найрагчид дорнын ай сав руу жаахан өнгийж тэр том өв соёлоос авахыгаа авах ёстой гэж бодогддог шүү.

–Та өнгөрөгч жил гарамгай яруу найраг бүтээснийхээ төлөө олон улсын том шагнал хүртсэн. Их Явуугийнхаа захиснаар дэлхийн найргийн дэвжээнд шүлгэн хүлгээрээ уралдаж байгаа?

-Өмнөд Энэтхэгт ч, Хятадад ч, Мексикт ч найз нөхөд минь байна. Мексикт байгаа найз нөхдөөрөө

дамжуулж испани хэлт утга зохиолын ертөнцөд ганц ном гаргахсан гэж боддог. “Нүүдэлчдийн найрагч танд гүн хүндэтгэлтэй ханддагаа илэрхийлье” гэсэн утга бүхий захидлыг Колумбийн зохиолч бичсэн. Түүний буянаар Испанийн алдартай орчуулагчаар бүтээлээ орчуулуулах хувь надад олдож байлаа. Испани хэлт утга зохиолын ертөнцөд яруу найргийн аваргууд байна уу даа гэдгийг сүүлийн тав, зургаан жил дэлхийн яруу найрагчдын их хуралд оролцож явахдаа мэдэрсэн дээ. Нобелийн шагналт яруу найрагч Бродскийн нарийн бичгээр ажиллаж байсан Америкийн найрагч бүсгүйтэй би ихэд дотно. Тэр бүсгүй надад одоо ингэ тэг гэж хэлж санаа оноо өгч, чиний бүтээлийг тийм тийм хэл рүү орчуулахсан гэж эрмэлздэг гэдэг юм. Бас л хувь ерөөл юм шүү.

Тайландын Бангкок хотноо болсон долоо дахь удаагийн бодибилдинг, фитнессийн Дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнд манай баг тамирчид амжилттай оролцож, атлетик бие бялдар ангилалд (women’s athletic physique) Монгол Улсын тамирчин Гамбагаагийн Угалзцэцэг алтан медаль хүртэж, дэлхийн аварга цолыг эх орондоо авчраад байгаа билээ. Түүнтэй уулзаж ярилцлаа.

-Дэлхийн аварга хэмээх алдар хүндийн эзэн болсонд баяр хүргэе. Өөрийгөө түрүүлчихнэ гэж бодож байв уу?

-Яг үнэнийг хэлэхэд би өөртөө дэлхийн аварга болчихно гэж огтхон ч бодоогүй. Өмнө нь ганц хоёрхон удаа л гадаадад болж буй тэмцээнд оролцсон. Тэгээд ч би энэ спортоор хичээллээд гуравхан жил болж байгаа л даа. Нэг студид зурагчны ажил эрхэлж байхдаа жингээ барих зорилгоор хичээллэж эхэлсэн юм. Саяын тэмцээнд нийт 48 орны 480 гаруй тамирчин оролцсоноос атлетик физик эмэгтэй 165 см хүртэл ангилалд 16 тамирчин оролцсон. Улс улсын шилдэг тамирчид байсан болохоор маш их өрсөлдөөнтэй, ширүүн тэмцээн болсон. Дэлхийн аварга боллоо гэж зарлахад “Үнэн гэж үү” гэсэн бодол төрж байлаа. Ноднин Нурлан ах маань дэлхийн аварга анхны монгол эрэгтэй тамирчин болсон. Харин би энэ жил бодибилдингийн төрлөөр дэлхийн аварга болж буй анхны эмэгтэй болсондоо баяртай байна.

-Манайхаас хэдэн тамирчин тэмцээнд оролцов?

-Энэ удаагийн ДАШТ-д Монгол Улсаа төлөөлөн 16 тамирчин, албаны дөрвөн хүний бүрэлдэхүүнтэй оролцож, дэлхийн аварга, мөнгө, хүрэл медаль, IV байр тус бүр нэгийг хүртлээ. Миний ангилалд Г.Гансаруул хүрэл медаль хүртлээ. Мөн эрэгтэйчүүдийн мастер бодибилдингийн 40-49 насны ангилалд Л.Баянхүү мөнгөн медаль авлаа. 2010 оны Монголын мистер Л.Баянхүү дэлхийн шилдгүүдтэй өрсөлдөн ийнхүү дэлхийн медальтан боллоо. Эмэгтэй модель бие бялдар 55 кг-ын ангилалд Ч.Мянганбилэг шагналт дөрөвдүгээр байр эзэллээ. Энэ тэмцээнийг Тайландын шүүгчдээс гадна улс болгоны шилдэг шүүгчид шүүдэг. Бүгдээрээ л урмын үг харамгүй хэлж байсан даа.

-Монголчууд маань дэлхийн аваргаа яаж хүлээж авав даа?

-Монголын ард түмэн үнэхээр сайхан хүлээж авсан. Бүгд л “Дэлхийн тавцанд Монголын төрийн далбааг мандуулсанд баярлалаа” гээд л. Утасны дэлгэц маань гэмтэлтэй байсан болохоор мессэжээ ч уншиж чадахгүй байсан. Утсаа янзлуулсны дараа хэдэн мянган мессэж хүрч ирж, уншиж гүйцэхгүй байсан.

-Зурагчны ажил хийж байгаад фитнессээр хичээллэж эхэлсэн гэлээ. Гэр бүлийнхэн тань анх юу гэж байв?

-Би дөрвөн хүүхэдтэй айлын ууган хүүхэд. Гурван эмэгтэй дүү маань англи, хятад хэлний орчуулагчид. Анхандаа бүгд л “Эгч та хэл үз. Юун хүндийн өргөлт вэ. Боль. Эмэгтэй хүнд муухай спорт. Бие хаа чинь эвдэрнэ” гэдэг байсан. Харин ДАШТ-д ороод ирснээс хойш бодол нь өөрчлөгдсөн. Гурван дүү маань ч бас өөрсдийн хэмжээнд фитнессээр хичээллэдэг л дээ. Зурагчин байхдаа суугаа голдуу ажил хийдэг байсан болохоор хөдөлгөөний дутагдлаасаа гарах гэж, бас эмэгтэйчүүдийн асуудал болдог харвингаасаа салах гэж фитнесст явж эхэлсэн юм. Гурван сарын дараа гэхэд мэдэгдэхүйц өөрчлөлт гарсан учраас дахиад гурван сар хичээллэсэн. Өөрчлөлт гарах тусам урам орж хичээллэж байгаад, 11 сарын дараа өөрийгөө бэлдээд тэмцээнд орсон. Анхны тэмцээнээсээ дөрөвдүгээр байрын шагнал авсны дараа ахмад тамирчид болон хүмүүсээс тамирчин болох санал, урмын үгс их сонссон. Тэгээд л “Би энэ спортоор хичээллэж амжилтад хүрэх ёстой” гэсэн зорилго өмнөө тавьсан даа.

-Олонхи эмэгтэйчүүд гоолиг сайхан бие бялдартай, булчин шөрмөсгүй энхрий ялдамхан байхыг илүүд үздэг дээ?

-Эмэгтэй хүмүүс өөр өөрийн гэсэн сонирхолтой байдаг. Ихэвчлэн туранхай байхыг илүүд үздэг. Миний хувьд зүгээр туранхай биш булчинлаг байх нь ч гэсэн эмэгтэй хүнийг гоё, сайхан харагдуулдаг гэж боддог. Зөвхөн булчинлаг биш өв тэгш, илүүдэл өөхгүй байх нь эрүүл бас залуу харагдуулдаг. Энэ спортын хамгийн том онцлог бол нас харгалзахгүй амжилт гаргаж болдог. Жар, дал, наян насны ангилал ч байдаг. Сая Италийн 45 настай эмэгтэй тамирчин шагналт тавдугаар байрт орох жишээний. Тэгэхэд би одоо дөнгөж 36 настай. Цаашид ч олон тэмцээнд оролцож, аваргын рейтингээ хадгална гэж бодож байгаа.

-Дэлхийн аваргын титмийг дагаад хэдий хэрийн мөнгөн шагнал дагалдаж ирдэг бол?

-Дэлхийн аваргын тэмцээн маань цэвэр нэр төрийн л спортын тэмцээн юм билээ. Ямар нэгэн мөнгөн шагнал дагалдахгүй. Бутаны нэг тамирчин анх удаа дэлхийн аварга боллоо гэж улс оронд нь үндэсний баярын хэмжээнд авч үзэж байна гэсэн. Бусад улс орны тамирчдыг анзаарч байхад нэр төрийн энэ тэмцээндээ амжилт гаргасныхаа дараа шоу цэнгээний талбарт хүчээ үздэг юм билээ. Тэр шоуны шагнал нь гэхэд дор хаяж л зуун мянган америк доллар байдаг юм билээ. Манай Бодибилдинг фитнессийн холбоо маань л их дэмжиж ажилладаг болохоос салбарын яамнаас дэмжлэг туслалцаа байдаггүй. Энэ спорт уул нь ард иргэдийн эрүүл мэндэд хандсан спорт шүү дээ.

-Тэмцээнд оролцох зардал мөнгөний асуудлаа хэрхэн шийдэж байна?

-Тамирчид маань бүгд л зардлаа хувиасаа гаргасан. Миний хувьд гэр бүлийн маань хүн бүх зардал мөнгийг шийдэж өгсөн. Ханьдаа маш их баярлаж байна даа. Миний ханийг Ганболдын Мөнгөнбаяр гэдэг. Монголын байгалийн их зураач Цэмбэлдоржийн ач хүү байгаа юм. Удам дамжсан зураачид. Манайх хоёр хүүхэдтэй. Охин маань ЭМШУИС-ийн гуравдугаар курст сурдаг. Хүү маань одоо арван дөрвөн настай. Ерөнхий боловсролын сургуулийн есдүгээр ангийн сурагч. Хүү маань фитнесс, бодибилдингээр хичээллэх маш их сонирхолтой ч насанд хүрээгүй гэж би одоогоор хориглоод байгаа.

-Бодибилдингийн спорт ер нь зардал өндөртэй байх шүү?

-Энэ спорт өндөр санхүү, тэсвэр тэвчээр шаарддаг. Хараад байхад ихэнх тамирчид маань бор зүрхээрээ өр тавиад олон улсын тэмцээнд явах жишээтэй. Унаа тэргээ барьцаанд тавих бол энүүхэнд. Миний хувьд дэлхийн аваргад бүтэн жилийн өмнөөс бэлдэж эхэлсэн. Энэ бүх хугацаанд бүх зүйл дээр гэр бүлийн хүн маань маш их дэмжиж тусалсан. Мэдээж гэж бүлийнхээ төсөв хэрэглээг хасаж байж миний бэлтгэлийг хангаж байсан. Өдөрт хоёр удаа, нэг удаад нь гурван цаг, нийтдээ өдөрт зургаан цаг бэлтгэл хангаж байсан. Тийм учраас ажил хийх боломж байгаагүй. Ихэнх цагийг бэлтгэлийн зааланд өнгөрөөдөг. Гэхдээ гэр бүлдээ заавал өөрийн гарын хоолоо хийж өгнө өө. Найзуудтайгаа уулзах цаг зав л бага байх юм даа.

-Өөрийн чинь сарын хэрэглээ гэхэд хэдэн төгрөг байдаг бол?

-Зөвхөн бэлтгэлдээ зориулж 600-800 мянган төгрөг зарцуулдаг учраас бусад хувцас болон гоо сайхны хэрэглээг бараг орхидог.

-Та Бодибилдингийн хоёр холбооны алинд нь харьяалагддаг вэ. Хоёр холбоо хоорондоо таарамж муутай гэдэг үнэн үү?

-Манай Монголын бодибилдинг фитнессийн холбоо байгуулагдаад 25 жил болж байна. Монголын бодибилдинг фитнессийн нэгдсэн холбоо гэж бий. Хоорондоо таарамж муутай эсэхийг сайн мэдэхгүй юм. Хоёр холбоо байдаг ч адилхан л монголчууд шүү дээ. Нэг л хүсэл тэмүүлэлтэй тамирчид гэж бодож байна.

-Таны аав ээж удам судар чинь хаанахын хүн байна?

-Аавыг маань Гамбагаа гэдэг. Хөвсгөлийн Арбулаг сумын хүн. Би багадаа эмээ дээрээ Арбулаг суманд зуныхаа амралтаар очиж амардаг байлаа. Хүүхэд ахуйн тэр сайхан үе минь бодогдоно шүү. Аав маань зах зээлийн нийгэмд оруут Хөвсгөл аймагтаа хүнсний үйлдвэрлэл эрхэлж эхэлсэн хүн.

-Өөрөө дунд сургуулиа хаана төгсөв. Бодвол спортлог хүүхэд байсан байлгүй?

-Таван шарын арванхоёрдугаар сургуулийг дүүргэсэн. Би багадаа бандгардуу махлаг хүүхэд байсан болохоор биеийн тамирын хичээлд орохоос их ичдэг байсан. Урлагийн үзлэг, гар бөмбөг, сагсан бөмбөгийн болон спортын тэмцээнүүдэд огт оролцдоггүй байлаа. Саяхан арван жилийн ангийн хүүхэдтэйгээ таарсан чинь “Ганцаараа биеийн тамирт огт ордоггүй хүүхэд дэлхийн аварга болчихдог. Мөн сонин юм аа. Ёстой нар хойноос мандана гэдэг л боллоо доо” гээд инээгээд байсан.

-Цаашдын зорилгоосоо хуваалцаач?

-Би “B” продакшны дэргэдэх “Улаанбаатар фитнесс” клубт хичээллэж, тэнд бас багшилдаг. Тиймээс юуны түрүүнд аваргаа хамгаалах зорилго тавьсан. Цаашдаа олон тамирчин бэлдэж, дасгалжуулагч болно гэсэн бодолтой байгаа.

Хүн төрөлхтний түүхэнд өөрийн бүтээлээрээ мөнхлөгдсөн суут авьяастны нэг бол Германы хөгжмийн зохиолч Людвиг ван Бетховен. Венийн сонгодог сургуулийн төлөөлөгч гэгддэг түүний бүтээлүүд өнөөдөр хүртэл тоглогдсоор байгаа. Тэрээр симфони, дуурь, сонат гээд хөгжмийн бүх л төрлөөр бүтээл туурвисан. Түүний төгөлдөр хуур болон хийлд зориулсан бүтээлүүд нь хамгийн гайхамшигтайд тооцогддог.

Людвиг ван Бетховений “9 дүгээр симфони”, “Сарны сонат”, “Фиделио” дуурь, хожим нь Европын Холбооны сүлд дуу гэгдэх болсон “Баяр баяслын ода” зэрэг бүтээлийг дэлхий даяараа сайн мэднэ. Сонгодог болон романтизмын үеийн томоохон төлөөлөгч хэмээн тодорхойлогдсон Бетховенийг аав нь багаас нь хөгжмийн зохиолч болгохоор бэлдсэн гэдэг. Тэрээр 1770 онд Бонн хотноо төрсөн бөгөөд аав Иохан Бетховен нь хааны ордны дэргэдэх сүмийн дуучин байжээ. Хүүгээ Моцарт шиг агуу хөгжмийн зохиолч болгоно хэмээн мөрөөдөж байсан боловч санасанд нь хүрээгүй гэдэг. Үнэндээ Бетховен нь Моцартаас ч дутахгүй нэртэй уран бүтээлч болж чадсан. Хөгжмийн зохиолч Кристиан Готлоф Нефе гэгчийг Бонн хотноо ирэхэд Бетховен шавь орсон байна. Багш нь бяцхан хүүг авьяастай гэдгийг ч мэдэрчээ. Багшийнхаа ачаар Бетховений анхны бүтээл олны хүртээл болсон. Ингээд 12 настайдаа хааны ордны хөгжимчний туслахаар ажиллах болсон. Гэтэл Бетховений өвөө нь нас барж гэр бүл нь санхүүгийн хувьд тун хүнд байдалд оржээ. Тиймээс ч хүү аргагүйн эрхэнд сургуулиасаа гарсан. Гэсэн хэдий ч биеэ даан латин, франц, итали хэл сурсан байна. Түүнээс гадна маш их ном уншдаг байснаа хожим нь нэгэн захидалдаа дурдсан юм. Уг захидалдаа “Эрдмийн ямар нэгэн зэрэг горилох санаагүйгээр багаасаа л суут хүмүүсийн мөн чанарыг ойлгохыг хичээсэн” хэмээн бичжээ. Тэр үед Бетховен аль хэдийнэ хөгжим зохиогоод эхэлчихсэн байсан. Гэхдээ түүнийгээ олны хүртээл болгохыг яарсангүй. Хожим нь Боннд байхдаа тэдгээр бүтээлүүдээ янзалж улам сайжруулсан гэдэг.

Залуухан Бетховен 1787 онд Вена хотод ирж агуу Моцартад өөрийнхөө бүтээлийг тоглож сонирхуулжээ. Моцарт түүнийг нь сонсоод дуу алдан “Тэр бүх хүмүүсээр өөрийнхөө тухай яриулж чадлаа” хэмээн хэлсэн гэдэг. Ийнхүү хоёр агуу хөгжмийн зохиолч уулзсан түүхтэй. Уг нь Бетховен Моцартад шавь орох бодолтой байсан гэнэ. Харамсалтай нь ээж нь хүндээр өвдсөн тухай мэдээ ирж аргагүйн эрхэнд Бонн руу буцжээ. Удалгүй эх нь хорвоогийн мөнх бусыг үзүүлж 17 настай хүү өрх гэрээ авч явах хариуцлагатай үүрэг хүлээсэн байна.

Бетховений төрсөн байшин

Найрал хөгжимд ажилд орсон хэдий ч сурч боловсрох хүсэлд автсан залуухан хөгжмийн зохиолч их сургуулийн лекцэнд сууж эхэлжээ. Гэтэл Францад хувьсгал гарсан. Их сургуулийн нэгэн профессор хувьсгалыг магтан дуулсан шүлгийн түүврээ хэвлүүлж Бетховен ч түүнийг дэмжсэн байна. Тэр үед “Эрх чөлөөтэй хүний дуу” нэртэй бүтээлээ туурвижээ. Нэрт хөгжмийн зохиолч Гайдн тухайн үед Англиас Боннд ирж Бетховений бүтээлүүдийг сонсоод өндрөөр үнэлсэн юм. Гайднд шавь орохоор шийдсэн Бетховен Венийг зорьжээ. Гэвч багш, шавь хоёрын аль аль нь сэтгэл дундуур үлдсэн юм. Бетховений ярьснаар багш нь өөрт нь хангалттай анхаарал тавиагүй аж. Харин шавийнх нь хэт зоригтой шинэ санаа, уйтгартай ая хоёрт багш нь сэтгэл дундуур байсан гэдэг. Ийнхүү Бетховенийг өөр багшид хүлээлгэн өгчээ.

Нэрт хөгжмийн зохиолч маань Венад ирсэн даруйдаа хөгжимчний хувьд алдаршсан гэдэг. Түүний төгөлдөр хуураар хэрхэн тоглохыг сонссон хүмүүс өөрийн гэсэн онцлогийг нь биширсэн байна. Гадаад төрхөөрөө ч бусдаасаа эрс ялгардаг байсан тухай бичсэн байдаг. Хувцаслалтдаа төдийлөн анхаардаггүй байснаас гадна арзайсан үсээ самнадаггүй байжээ. Нэлээд зөрүүд, хурц ааштай түүнийг төгөлдөр хуур тоглож байхад нь нэгэн эр хажууд байсан эмэгтэйтэйгээ яриад байсан гэнэ. Үүнд бухимдсан хөгжмийн зохиолч “Би ийм гахайнуудад зориулж тоглохгүй” гэж хэлээд шууд л босч явжээ.

Бетховен энд нойрсож байгаа

Бас нэгэн сонирхолтой түүхийг өгүүлье. Бетховен гүн Лихновскийнд зочилж байх үед тохиолдсон явдал. Гүн Лихновский нь түүнийг шүтэн бишрэгч байсан. Гэрт нь цугларсан зочдод зориулан төгөлдөр хуур тоглохыг хүссэн боловч Бетховен дургүйцэн өрөөндөө орж хаалгаа дотроос нь түгжжээ. Гүн өрөөнийх нь хаалгыг эвдүүлэхэд Бетховен тэднийхээс шууд л явсан байна. Маргааш нь түүнд “Гүнтэн! Миний ямар байгаа нь өөрийн маань ач гавьяа. Гүнтэнгүүд бол хэдэн мянгаараа байдаг, байх ч болно. Харин Бетховен бол ганцхан” гэсэн захидал илгээсэн байна. Хэдийгээр ширүүн ааштай ч найзууд нь түүнийг маш зөөлөн сэтгэлтэй хүн хэмээн ярьдаг байсан гэнэ. Ямар ч бэрхшээл тулгарахад заавал тусална.

Нэрт хөгжмийн зохиолч Венад ирснээсээ хойш бүтээлүүдээрээ олны танил болжээ. Төгөлдөр хуур, хийлд зориулсан хэдэн арван бүтээлүүдээ туурвиж нэг болон хоёрдугаар симфонио бичсэн. 1796 оноос нэрт хөгжмийн зохиолчийн сонсгол нь муудаж эхэлсэн байна. Дунд чихний үрэвслийн улмаас сонсголгүй болсон хэдий ч бүтээлээ туурвисаар байсан гэдэг. Сонсгол нь дахин сэргэхгүй гэдгийг ойлгосон тэрээр Хайлингенштат хэмээх жижигхэн хотод амьдарч бүтээлээ туурвисаар байжээ. Тэр үед бичсэн захидлуудыг Хайлингенштатын захиас хэмээн нэрлэсэн юм. Түүндээ “Хийх ёстой юмаа хийж амжилгүйгээр энэ ертөнцөөс явна гэдэг миний хувьд төсөөлөхийн аргагүй” хэмээн бичжээ.

Алдарт хөгжмийн зохиолч Бетховений “Сарны сонат”-ыг мэдэхгүй хүн үгүй. Энэ бүтээлээ өөрийн шавь гүн Жульетта Гвиччардидад зориулсан гэдэг. Сэтгэлтэй хосууд сартай шөнө уулзаж буй мэт намуухан аялгуу нь дурласан сэтгэлээс төрсөн нь гарцаагүй. Нэрт хөгжмийн зохиолч маань шавьдаа хайртай байсан бөгөөд түүнтэй гэрлэх бодолтой байжээ. Харамсалтай нь Жульета Гвиччардид нь гүн Галленбергийг илүү авьяаслаг хөгжмийн зохиолч хэмээн сонгосон байна. Хэдийгээр нэрт хөгжмийн зохиолчийн хайр сэтгэл нь бүтэлгүйтсэн ч “Сарны сонат” агуу бүтээл нь мөнхөрсөн юм.

Бетховенийг уран бүтээлээ ид туурвиж байхад Францад хувьсгал гарч Наполеон өөрийгөө эзэн хаанаар өргөмжилсөн. Үүнд ихэд эгдүүцсэн Бетховен түүнд 3 дугаар симфонио зориулахаас татгалзсан байна. Хамгийн гол нь өөрийгөө хязгааргүй эрх мэдэлтэй болголоо хэмээн агуу хөгжмийн зохиолч дургүйцсэн аж. Тэрээр Наполеоны эсрэг үзэл бодлоо нэг бус удаа илэрхийлж байсан боловч маш нэр хүндтэй түүнийг эрх баригчид баривчилж зүрхлээгүй гэдэг. Энэ нь суут хөгжмийн зохиолч маань үзэл бодлоороо цаг үеэсээ түрүүлж байсныг гэрчилнэ.

Сонсголгүй болсныхоо дараа Бетховен гэрээсээ гарахаа больжээ. Энэ үедээ хамгийн сайн бүтээлүүдээ туурвисан. Түүний нэг нь “Фиделио” дуурь. Харамсалтай нь энэ бүтээлийг их хожуу үнэлсэн бөгөөд анх Вена хотноо тогложээ.

1824 онд Бетховений алдарт 9 дүгээр симфонийг анх тайзнаа тоглосон. Тэрээр найрал хөгжмийг өөрөө удирдаж симфонийг тоглож дуусахад хүмүүс алга нижигнүүлэн ташиж байсан гэдэг. Харин Бетховен үзэгчид хэрхэн баяр хүргэж байгааг сонсоогүй гэдэг. Хөгжимчдийн нэг түүнийг үзэгчид рүү эргүүлэхэд тэрээр танхимд цугларсан хүмүүс баяр хүргэж байгааг харжээ. Алга ташилт үргэлжилсээр байсан тул цагдаа нар түүнийг хүчээр зогсоож байсан гэдэг.

Жульета Гвиччардид

Бетховен зөвхөн уран бүтээл туурвиад зогсохгүй олон шавьтай байсан. Тэдний нэг нь дээр дурдсан гүн Жульета Гвиччардид. Түүнээс гадна Тереза Брусвин хэмээх бүсгүйд багшилсан. Маш авьяаслаг хөгжимчин бүсгүй хорвоогийн мөнх бусыг үзүүлэх хүртлээ багш, уран бүтээл хоёртоо үнэнч байсан гэдэг. Германы нэрт төгөлдөр хуурч Доротея Эртман ч нэрт хөгжмийн зохиолчийн шавь байжээ. Тэрээр Бетховений бүтээлийг тоглож алдаршсан бөгөөд багш нь түүнд Сонат №28-аа зориулсан юм.

Людвиг ван Бетховен нь Гёте, Шиллер зэрэг Германы алдарт уран бүтээлчидтэй найз байжээ. Нэг удаа Бетховен, Гёте хоёр Теплице хотод цугтаа салхилж байсан гэнэ. Гэтэл эзэн хаан Францтай таарчээ. Хааныг харсан Гёте зам тавьж өгөөд малгайгаа аваад ёслоход Бетховен хажуугаар нь ажил ч үгүй өнгөрсөн гэдэг.

Нэрт хөгжмийн зохиолч амьдралынхаа сүүлчийн өдрүүд хүртэл уран бүтээлээ туурвисан. Эрэгтэй дүүгээ нас барсны дараа хүүхдийг нь өөр дээрээ авч хүмүүжүүлсэн юм. Хөгжимчин болгохоор хамгийн сайн сургуульд оруулсан байна. Харамсалтай нь дүүгийнх нь хүү мөрийтэй тоглоомд орж амиа хорлохыг хүртэл завдсан байна. Энэ нь Бетховенд сэтгэл санааны хувьд маш том цохилт болж бие нь эрс мууджээ. Тэрээр бөөрний өвчний улмаас 1827 оны гуравдугаар сард хорвоогийн мөнх бусыг үзүүлсэн юм. Түүнийг оршуулахад 20 мянга гаруй хүн ирж салах ёс гүйцэтгэсэн байна.

Одоогоос бараг арван жилийн өмнө буюу 2007 онд Бетховений шарилд шинжилгээ хийсэн. Үсийг нь шинжлэхэд биед нь нэлээд хэмжээний хар тугалга байсныг илрүүлсэн аж. Өөрөөр хэлбэл түүнийг эмчилж байсан эмч нь буруу эм хэрэглэсэн гэдэг. Хэдийгээр Бетховен хорвоогийн мөнх бусыг үзүүлээд олон жил өнгөрсөн боловч түүний зохиосон аялгуу дэлхийн өнцөг булан бүрт эгшиглэсээр байна.

Байсгээд л алга ташилт
нижигнэсэн лекц өнгөрсөн баасан гаригт “UB palace”-ийн концертын танхимд
боллоо. Эрдэнэ зуу хийдийн хамба лам Х.Баасансүрэнгийн “Зүрхийг тань дайлъя”
лекцийг “Соёлоор гийгүүлэхүй” төрийн бус байгууллагаас зохион байгуулсан юм.
Түүний лекцийг тоймлон хүргэе.

Бусдын сайн сайхнаас баяр
баясгаланг амталж сурвал хэзээд өөрийн тань жаргал дундрахгүй энэ хойтдоо
цэнгэх болно гэсэн сайхан сургаал бий. Хэрвээ та бусдаас сайн сайхныг нь л олж
харж чадаад байгаа бол аз жаргалтай байна гэсэн үг. Эсрэгээрээ бусдыг шүүмжилж,
улыг нь шагайж, муу муухайг ярьж яваа бол та аз жаргалгүй нэгэн болчихож.
Адгийн муу, хамгийн дургүй хүнд чинь хүртэл сайхан чанар байдаг. Таны хамгийн
дургүй хүн өөр хэн нэг хүний хамгийн сайн хүн байдаг. Шүүмжлэлээр аливааг
засдаг нь үнэн ч шүүмжилсээр эцэст нь өөрөө зовдгийг би ойлгосон. Нэг атеист
хүн байж л дээ. Бүхнийг үгүйсгэнэ, бурханыг хүртэл. Нэг удаа шавь нар нь гэрт
нь иртэл өнөө эсэргүүцэгч маань бурханы сургаалуудыг дэлгэчихсэн уншиж сууж.
Шавь нар нь ч тэсэлгүй “Та эсэргүүцээд байсан сургаалаа өөрөө уншдаг л юм
байна” гэсэн чинь “Байз байз алдаа хайж байна” гэсэн гэдэг. Алдаа хайвал юунаас
ч олж болно. Хорвоо дээр төгс хүн гэж үгүй. Та өөрөө төгс хүн мөн үү? Та өөрөө
төгс биш хэрнээ төгс хүнийг хайгаад, аливааг төгс болгох гээд байгаа юм биш
биз? Алдаа байж оноо ирдэг. Оноотой талыг нь олж хараад байх тусам алдаа
багасдаг.

Хол байхаар санаад болохгүй,
хамт байхаар хэрэлдээд салахгүй, ааш нь олдохгүй энэ сэтгэл амар тайван байлгах
нь үгүй ээ гэсэн үг бий. Хамаг гол зүйл сэтгэлд байгаа юм. Амьдрал дүүжин
даажин шиг савлагаатай. Энэ савлагаа их байх тусам бид зовдог. Дуртай нэг
үлгэрээ ярья. Хятадад нэг ухаантай өвгөн амьдардаг байж. Хоёр морьтой, нэг
хүүтэй, газар тариалан эрхэлж амьдардаг байжээ. Нэг удаа хоёр морь нь алга
болчихож. Хөршүүд нь өвгөн дээр ирээд “Танд ямар их гай зовлон тохиов оо,
хөрөнгө болсон морьд чинь алга болчихжээ, газраа яаж хагална аа” гэж л дээ.
Өвгөн “Магадгүй л юм” гэж. Маргааш нь өнөө хоёр морь нь найман морь дагуулаад
ирдэг байгаа. Хөршүүд нь баярлаад азтайг нь гайхаж бөөн үг хэлж. Өвгөн мөн л
“Магадгүй л юм” гэж. Хэд хоногийн дараа ганц хүү нь дагуулж ирсэн морийг нь
унаж яваад хөлөө хугалчихаж. Хөршүүд өвгөний азгүйг гайхахад өнөө л тайван
янзаараа “Магадгүй л юм” гэжээ. Дараахан нь дайн дэгдэхэд хөлд нь хугарсан хүү
гэртээ үлджээ. Хөршүүд нь азтайг нь гайхахад өвгөн өнөө л үгээ хэлсэн гэдэг.
Амьдралд чамд өчнөөн зүйл тохиолдоно. Магадгүй зовлон гэж бодож байгаа зүйл
чинь маш том зовлонд унахаас аварсан хэрэг ч байж мэднэ. Бид өвгөний хөршүүд
шиг тохиолдол бүрд зовж жаргалаа гэж савлаад яваа. Тохиолдол бүрт тайван
хандаад байвал идэвхгүй болчихно шүү дээ гэж болгоомжилж магадгүй. Амьдралыг
даван туулахын тухайд аль чадлаараа хичээх хэрэгтэй. Үнэхээр таныхаар болохгүй
байгаа бол сэтгэлээ тайван байлга, хүлээн авч сур гээд байгаа хэрэг л дээ.

Байхгүй зүйлээрээ дутахын
гачлан, байгаа зүйлсээ голохын гаслан, хүссэндээ хүрсэн ч уйдахын зовлон,
ховдог сэтгэлийн түмэн тарчлан гэсэн сургаал бий. Бид дандаа өөрт байхгүй
зүйлсээ анзаардаг. Хэн нэг хүний хөмсөг илүү тод, таных болохоор бүдэгхэн ч юм
шиг. Хэн нэгэн хүний унаж байгаа машин тансаг, амьдарч байгаа гэр орон илүү гоё
юм шиг… Та өөрт байхгүй гэж бодож буй зүйлээ анзаараад байгаа учраас тэр.
“Надад ийм зүйл байхгүй дээ, би гуйлгачин даа, шалны алчуур ш дээ” гэж
байгаагаас ялгаагүй. Шууд өөрийгөө тээр доор авааччихаж байгаа юм. Гэтэл бидэнд
зөндөө юм байдаг. Хүний зайлшгүй хэрэгцээ тун бага. Нэг ядуу хүн хүүхэдтэй
болоод баян айлын гадаа очоод гуйлга гуйж л дээ. Өнөө баян хүүдий дүүрэн алт
үзүүлээд “Би танд үүнийг өгч болж байна. Та хүүхдийнхээ зүүн хөлнийх нь хамгийн
жижигхэн хурууны үзүүрийг л өгчих” гэж. Мэдээж хүүхдийнхээ хөлийн хурууны
жижигхээн хэсгийг хүүдий алтаар солих аав, ээж байхгүй. Таныг үхэхэд араас тань
уйлах хүн байхгүй бол ямар вэ, таны араас зул өргөөд маань унших сэтгэл
үлдээгүй бол… гэсэн асуултыг өөртөө тавиад үзээрэй. Таны төлөө гэсэн
сэтгэлтэй аав, ээж, ах, дүү, дотны найзууд бий нь танд байгаа хамгийн том зүйл.

Тэгэхээр яг одоо байгаа,
байхгүй зүйлсийнхээ жагсаалтыг гаргаарай. Хамгийн багадаа хүн гурван зүйлтэй
байхад л амьдрах юм билээ. Өлсөхгүйн тулд өдөрт гурван аяга хоол, даарахгүйн
тулд хувцас, толгой хорогдохоор гэр оронтой байхад хүн амьдраад явна. Гэтэл бид
хувцсаа хэдэн зуу болгох гээд зовдог. Тэгээд л цалин нь хүрэхгүй, өөрийгөө
зовоосоор явдаг. Билл Гейтс мөнгөтэй гээд зуун аяга хоол идэж, алт, мөнгө,
эрдэнэсээр хийсэн өчнөөн орон дээр сэлгэж унтахгүй. Яг тан шиг өдөрт гурван
аяга хоол идэж, яг тан шиг өөрийнхөө хэмжээний орон дээр л унтаж амардаг. Ингэж
бодохоор сэтгэл өег байгаа биз. Бид өөрт байгаа зүйлсээ хэзээ мэддэг гээч.
Нүүхдээ. ”Ямар их хэрэггүй зүйл цуглуулаа вэ” гэж ирээд шогширдог. Ганц цамц
хийхийн тулд 15 тонн ус зарцуулагддаг гэсэн судалгаа байдаг юм билээ. Гэтэл бид
хэмжээ хязгаартай байгалийг хэрэглэж байгаа. Шуналгүй болж байж л баян болно.
Шунал байгаа цагт та хэзээ ч баян болж чадахгүй.

Хурмастын энтэй баялаг байвч
хумсын чинээг ч аваад явахгүй, үлгэрийн дайтай алдар байвч үхсэн хойноо сонсоод
хэвтэхгүй гэсэн сургаал бий. Зовлон биднийг ухааруулдаг. Аз жаргалыг хоолтой
зүйрлэвэл зовлон давс нь. Маш олон гэгээрэл зовлонгийн дараа үүссэн байдаг.
Тийм учраас зовлонгоо жаргал, ухаарал гэгээрэл болгож хувирга. Нэг найз маань
осолд орсныхоо нэлээд хожим “Ямар азаар найз нь осолд оров оо, би өчнөөн зүйл
ухаарлаа” гэж ярьж байсан. Зовсны дараа ухаажих, сэхээжих боломж олддог. Эд
хөрөнгө хэрэгтэй, гэхдээ нэг номерт биш. Нэгэнт авч явахгүй учраас. Хийсэн
үйлийн үрээ л авч явдаг. Зуун жил амьдрахаа ч мэдэхгүй байж мянган жилийн
хөрөнгө цуглуулах гэж зовохын учир юу вэ? Үр хүүхдэдээ үлдээхийн тулд гэдэг л
дээ. Мэдээж үлдээлгүй л яахав. Гэхдээ юмыг нь бүрэн дүүрэн үлдээлээ гээд хүүхэд
чинь хангалттай аз жаргалтай амьдрах нь эргэлзээтэй. Суурь хонио өсгөх гээд
ядаж явахад чинь цаана нь аминаасаа илүү хайрладаг үр тань чоно болж өсч байгаа
юм биш биз. Харин та хүүхдээ жинхэнэ малчин болгож өсгөвөл хорин хонь үлдээлээ
ч үржүүлээд өсгөөд явна. Үхэхдээ хүртэл та санаа зовохгүй.

Хурааж цуглуулахын нэг зовлон,
хумхиж хамгаалахын нөгөө зовлон, алдаж харуусахын адаг зовлон, ахуйд
хүлэгдэхийн мянган зовлон гэж сургаал бий. Нэгэн хүү нас барахдаа хөвгүүддээ
“Хоёр оймсыг минь өмсүүлээд л оршуулдаг юм шүү” гэж захижээ. Аавыгаа нас
барахад хоёр хүү нь ламд хүсэлтийг нь хэлэхэд “Нүцгэн ирсэн нүцгэн л буцдаг.
Манай шашинд тийм ёс байхгүй” гэжээ. Оршуулгын маргааш хажуу айлынх нь хүн
аавынх нь захиаг дамжуулж. Өнөө захианд нь “За тэр, хүүхдүүд минь. Үхсэн хойноо
хоёр оймс ч авч явж чадахгүй байгаа биз. Эд хөрөнгөнд тэгтлээ шунаж амьдраад
хэрэггүй шүү. Аль болох өглөг хийж, буян түгээж амьдраарай” гэж бичсэн байж.
Өгснөөр авах боломж гардаг. Амжилттай бизнест нэг л зарчим бий. Хайрла, өг,
таларх, хуваалц гэсэн зарчим. Олон хүнийг тэжээж буян үйлдээд явах нь хөгжих
дэлгэрэх том зарчим болдог. Бид хүний нохой идэхээр өөрийн нохой ид гэж өгдөг.
Яагаад ингэдэг юм бол гэдгийн учрыг хайж яваад нэг зүйлийг анзаарлаа.
Таньдагтаа тусалбал хариугаа эргэж нэхэхэд амар, танихгүй хүнд туслахаар өнөө
тус нь ор сураггүй алга болчих гээд байгаа юм шиг санагддаг юм байна л даа.
Туслая л гэсэн бол чин сэтгэлээсээ ханд. Хэн байх нь хамаагүй, тусалж байгаа
чинь л чухал шүү.

Хэн намайг үгээр доромжилно,
хэн намайг үйлээр гутаана, хэн намайг сэтгэлээр хорсоно, тэр бүхэн гэгээрэх
болтугай гэсэн гайхамшигтай сургаал бий. Бурхан багшийг нэг хүн харааж
доромжлоод бөөн юм болж. Гэр бүлийнх нь хүн номлол сургаалд нь суугаад гэртээ
оройтож ирээд байхаар тэгж л дээ. Будда мишээгээд л суугаад байж. Эцэст нь
Будда “Та өөрийнхөө мөнгөөр бэлэг худалдаж аваад тэр бэлгээ хөрш айлынхаа хүнд
бэлэглэлээ гэж бодъё. Хөрш чинь таны бэлгийг авахгүй бол тэр бэлэг хэнд үлдэх
вэ” гэж асуужээ. Өнөө хүн “Ийм юм бодож чадахгүй байна уу, өөрт нь л үлдэнэ биз
дээ” гэж бухимдаж гэнэ. Будда мишээсэн хэвээр “Тэгвэл та нэг хүнийг харааж
зүхлээ, таны хараал зүхлийг цаад хүн авахгүй бол хэнд үлдэх вэ” гэж асуужээ.
Хэнд үлдэх вэ, өөрт нь үлдсэн байж таарах нь. Өнөө хүн ч хачин царайлаад
явчихаж. Хараал зүхэл бухимдлыг нь Будда аваагүй учраас. Магадгүй тан руу
өчнөөн хүн дайрч давшилж муухай үгсийг мөндөр шиг цутгаж мэднэ. Битгий хүлээж
ав. Дотроо зуу тоол. Эцэст нь өнөө хүний бухимдал багасна. Сүүлд нь “Яах гэж
ингэж байдаг юм бэ дээ, хө” гээд хэлчих. Хариу нь ямар байх бол. “Харин тийм
ээ” байж магадгүй. Учир нь та тэр хүнийг аль муу үг хэлж дайрч давшилж байхад
нь гал дээр тос нэмээгүй. Дандаа хэлж байгаарай гэж уриалах дөрвөн үгийн маань
анхных нь энэ үг. Гэхдээ ямар нэг асуудлыг шийдэхийн тухайд үгээ хэлэх нь зөв л
дөө. Байнгын уур уцаараас хол байх хэрэгтэй л гэх гээд байгаа юм.

Сөрөг юм яриад явбал тэр зүйл
чинь л ирнэ. Үйлийн үрийн нэг том хууль бий. Таны хийсэн үйл танд л ирнэ. Таны
хийсэн үйлийг өөр хэн нэг нь авах боломжгүй. Хэрвээ хэн нэгэн хүний үйлийг өөр
хэн нэгэн авч болдог байсан бол би хамгийн түрүүнд бурхан Буддаг шүүхэд өгнө.
Яагаад энэ хүмүүсийн үйлийн үрийг цэвэрлэлгүй өдий хүртэл зовоогоод байгаа юм
бэ гэсэн үндэслэлээр. Даанч тэгэх боломжгүй. Бурхан Будда “Би та нарын нүгэл
хилэнцийг усаар угааж байгаа юм шиг цэвэрлээд аваад явж чадахгүй. Яагаад гэвэл
та нар тэр үйлийг хийсэн. Харин гарах замыг нь зааж өгч чадна” гэж хэлсэн. Өдий
хүртэл туулж ирсэн амьдрал чинь зөвхөн таны үйлийн үр. Үүнээс болж би ингэсэн
гэж бусдад буруугаа тохож өөрийгөө зовоох учиргүй.

Зургаан нас хүртэлх хүүхдүүд
амьдралынхаа бүх мэдлэгийн 50 хувийг авчихсан байдаг гэдэг. Хүүхдийнхээ хажууд
мууг бүү үзүүл гэдэг нь ийм учиртай. Хүүхдийнхээ хажууд маргалдахаа юман чинээ
бодохгүй хэрнээ хажууд нь нэгнээ үнсэхээс ичдэг. Уг нь хайрлахыг л үрдээ зааж
өгөх учиртай. Би шоронгоор явж лекц уншдаг. Хоригдлууд дандаа хайр асуудаг.
Гараад очиход аав, ээж минь амьд сэрүүн байх болов уу, энэ орчлонгоос буцахаас
нь өмнө баярлуулахсан, хань минь намайг хүлээх болов уу, насны эцэст аяга
цайгаа хуваагаад алдсанаа нөхөөд амьдрахсан гэдэг. Шоронд орсон хүмүүсийн наяас
дээш хувь нь бага насаа хүчирхийлэл, архидалт, салалт дунд өнгөрөөсөн байдаг.
Хайр амсаж өсөөгүй учраас буруу алхсан байдгийг би олж харсан.

“Энэ ч гэсэн болоод л өнгөрнө”.
Миний санал болгох хоёр дахь үг энэ. Бүх юм болоод өнгөрдөг. Зовлон хаана
оршдог вэ? Болж өнгөрдөг зүйлийг авч үлдэх гээд байгаа сэтгэл дээр оршдог. Та
тавьж явуулахгүй байгаа учраас, та хүссэнээрээ байлгах гээд байгаа учраас
зовлон оршдог юм. Тавьж явуул, хүлээн зөвшөөр. Амьдрал хэцүү, зовлон ирнэ.
Гэхдээ бүх юм таны хүссэнээр болохгүй.

Дараагийн үг “Зовох уу, жаргах
уу”. Нэг хүн надад “Гудмаар явж байгаа хүмүүс инээчихвэл л Монгол болчих гээд
байна” гэж хэлж байсан. Зөвхөн инээдэг бясалгал бий. Тосгоноос тосгон руу очиж,
хамгийн олон хүн цугласан газар инээдэг гурван гэгээнтэн байсан гэдэг. Инээхийг
нь харсан хүмүүс шоолж инээгээд бөөн инээдэм болдог байж…

Аз жаргалыг үнэхээр хүсч байвал
аз жаргалын шалгуурыг намхан болго. Энгийн зүйлээс ч аз жаргалыг мэдэр.
Зовлонгийн шалгуурыг маш өндөр болго. Ийм тийм зүйл болж байж л зовно, түүнээс
нааш зовохгүй гэж өөртөө хэл. Ингэж байж та аз жаргалтай амьдарна. Хүнийг
өөрчлөх гэж хичээх хэрэггүй. Учир нь тэр хүнийг өөрчлөх хүч өөрт нь л бий.
Харин та өөрийгөө өөрчилж чадна. Тэгэхээр аз жаргалтай байя гэвэл өөрийгөө
өөрчилчих. Таныг дагаад бүх зүйл өөрчлөгдөнө, та аз жаргалыг өөрчлөлтөөрөө
бүтээж чадна.

Танд санал болгох дөрөв дэх үг
бол “Миний буруу, миний буруу”. Хүчирхийлэл хүчирхийллийг л бий болгодог. Буулт
буултыг л бий болгодог. Ухаантай нь эхэлж буулт хийдэг. Тийм учраас ухаантай
хүмүүсийн хэрүүл удаан үргэлжилдэггүй. Хоёр тэнэгийн хэрүүл хэзээ ч салж
өгдөггүй. Уучлахгүй байлаа гээд та юу ч хожихгүй. Уучлахгүй суугаа нь цаад
хүнээ шийтгэж байгаа хэрэг мөн үү. Харин ч өөрийгөө нэмээд шийтгэж байгаа
хэрэг. Уучиллаа гээд танд алдах юм байхгүй.

Ю.Цэдэнбалын бие хамгаалагч, эмчээр ажиллаж байсан Л.Нанзад комиссартай ярилцлаа.

-Та ямар зам туулж, төрийн тэргүүнд хүрч очив?

-Би 1925 онд төрсөн хүн. Зургадугаар ангид байхдаа өнчирч үлдсэн. Эцэг эхийн оронд энэрч үлдсэн эх орондоо хайртай байдаг юм. Хотод орж ирээд, нэгдүгээр арван жилийн сургуулийг төгссөн. Тухайн үед аравдугаар анги төгссөн хүн эрдэмтэн гэж тооцогддог байв. 1943 онд дунд сургуулиа төгсөөд, МУИС-д суралцахаар очсон юм. Тэр үед МУИС-д анагаах, мал эмнэлэг бүгд харьяалагддаг байлаа. Б.Ширэндэв гуай захирал байсан. Их сургуульд орох ухаантай захирлын зөвлөлийн хурлаар орлоо. Би хэллээ. “Би сурах хүсэл их байна. Гэсэн ч би сурч чадахгүй нь. Гурван өнчин дүүтэй, орон гэр байхгүй. Би дүү нараа асармаар байна гэсэн. Нэг дүү хөдөө, хоёр нь техникумд сурч байсан. Намайг “Зориг гаргачихгүй юу” гэнэ. Би “Тун зориг гаргаж чадахгүй нь, захирал аа” гэлээ. “Үнэхээр хэцүү юм байна. Чи яая гэж бодож байна” гэж надаас асуухад нь “Би үйлдвэрт ажиллая” гэсэн. “Яахав чи, аж үйлдвэрийн комбинатад очоод үз. Харин дуртай цагтаа над дээр ирээрэй. Би захирал гээд сууж байвал хүссэн ангидаа ороорой” гэж билээ. Тэр хүнд одоог хүртэл баярлаж явдаг. Би сүүлд даргын комиссар, хурандаа болчихсон хойноо Б.Ширэндэв гуайтай таарсан. Дарга тэр хоёр РАФАКТ сурч байсан юм шүү дээ. Их найзууд, даргын гэрээр нь ирнэ. Тэгэхэд нь би “Б.Ширэндэв гуай, таныг тарчлааж байсан хүн чинь би шүү дээ” гэхэд “Юу….” гэсэн. “Тан дээр ороод, их сургуульд орох гээд чадахгүй зовлон тоочсон нөхөр байна. Харин та би захирал хийгээд сууж байвал чи ирээд дуртай сургуульдаа ороорой” гэж хэлж байсан гэсэн чинь “Хүүе, чи чинь одоо хаана явж байгаад хүрээд ирэв. Ямар зам туулав. Хачин тохиолдол юм даа” гэж их гайхаж билээ. Тэгээд л аж үйлдвэрийн комбинатад явж очсон. Миний тухай сонсоод, “За чи тоо бүртгэгч хий” гэсэн. 1943 он, эх орны дайны үе. Тоо бүртгэгч хийлээ. Боловсон хүчний эрхлэгч настай хүн ажлаа зааж өгнө. Эх орны дайны жил байсан учраас фронтод бэлэг хүргүүлнэ гээд шөнө үйлдвэрт ажилладаг. Шөнө нэг цаг хүртэл ажиллана. Тэгж явсаар мэргэжлийн үнэмлэхтэй болсон. Жилийн дараа Эвлэлийн үүрүүдийн тайлант сонгуулийн хурлаар Эвлэлийн үүрийн нарийн бичгийн даргаар сонгогдов. Ингэсээр байтал 1945 он гарав. Миний ах цэрэгт байж байгаад 1938 онд цэрэгт яваад сураггүй болсон. Хоёр дүү маань техникум төгссөн байлаа. Онгорхой гуталгүй явах юм байх гээд цэрэгт явъя гэж бодлоо.

-Дайнд явахаар үрэгдчих вий гэж бодсонгүй юу?

-Бодсонгүй. Миний ах дайнд яваад сураггүй болсон. Өшөөг нь авах тухай юм бодож явна. Цэргийн амьдрал сайхан гэж бодсон. Хилийн цэрэгт Сулинхээрийн отрядад хуваарилагдлаа. Шинэ цэрэг хүний захиа уншиж, бичиж өгдөг. Отрядын даргад миний тухай мэдээлэл хүрчээ. Хурандаа Халтар гэж сайхан хүн байлаа. “Штабын дарга бид хоёрын хэлснээр яв” гэсэн. Шинэ цэрэг байж заримдаа мах чануулж зооглодог боллоо. Биднийг говийн халуунд ангаж цангаж, хатаж хорчийсон хар юмнууд Жанчхүүгийн даваа бараг хүрч байхад дайн дуусч буцсан. Дайн дууссаны дараа ангидаа буцаж очсон. Отрядын дарга маань “Дотоод яамны төв сургуульд сургахаар бичиг хийж өгнө” гэсэн. Дотоод яамны төв сургуульд 1945 онд орж, дөрвөн жил сурсан. Гэнэт нэг өдөр захирал дуудаж байна гэлээ. Захирал миний амьдаа байсан. “Чамайг Хилийн цэрэг хариуцсан орлогч сайд Дорж гуай дуудсан” гэсэн. “Чамайг ЗХУ-д цэргийн академид явуулна. Дуртай юу” гэлээ. Дуртай байна л гэсэн. 1949 оны өвөл Ленинградын цэргийн эмнэлгийн академид зургаан жил сурахаар явлаа. Дорж гуай “Чи сайн сураарай, цол хайрлахгүй шүү” гэсэн. Хоёр жил болоод эх орондоо ирдэг байлаа. 1952 онд амралтаараа ирээд, шууд ахлах дэслэгч цол авсан. Зургаан жил сураад, хошууч цолтой төгсч байлаа.

-Зөвлөлтөд цэргийн академи төгссөн хүн Ю.Цэдэнбалын комиссар болохгүй яах билээ?

– Дунд мэргэжлээрээ би Аюулаас хамгаалах яамны хүн, дээд мэргэжлээрээ бол эмч гэдэг утгаараа тал талаасаа хэрэгцээтэй болсон байх л даа. 1956 онд төгсч ирээд, уулын аманд лаборатори гэдэг юманд очлоо. Томчуудын хоол ундыг үздэг хардаг газар. Лабораторийн дарга нэртэй томилогдож очсон. Тэндээ даргын эмч байснаа 1957 онд даргатай бүх ардчилсан орноор явлаа. Тэгсээр яваад бие хамгаалагч болчихсон хүн дээ, би. Гучин хэдэн жил тэр хүний дэргэд явлаа. Төр надад итгэл өглөө. Тэр агуу хүн, тэр гэр бүл надад итгэл үзүүлсэн юм.

-Ю.Цэдэнбал даргатай анх уулзсан мөчөө та санаж байна уу?

-Лабораторийн даргаар энэ хүн томилогдлоо, Ленинградын цэргийн академи төгссөн хүн. Нам төрийн удирдагчид, гадаадын зочид төлөөлөгчдийн эрүүл мэндийг энэ хүн хариуцна гэж танилцуулсан. Баяртай л байгаа бололтой сайхан угтсан. Гэр бүл, хүүхдүүдтэй нь ч харьцана.

-Тэгэхэд Ю.Цэдэнбал дарга ямар албан тушаалтай байсан бэ?

-Төв хорооны нарийн бичгийн дарга, Сайд нарын зөвлөлийн дарга байлаа.

-Ю.Цэдэнбал даргатай харьцахад түвэгтэй биш байх, эхнэртэй нь харьцахад ямар байв, хүмүүс янз бүрээр л ярьдаг?

-Хүүхдийн паркыг бий болгох, энэ Найрамдал зуслан, Залуу техникчдийн ордон, хүүхдийн ордон Хөгжим бүжгийн сургууль тэр хүний зүтгэлээр бий болсон. Хөөрхий, өглөө гараад л явчихна. Час улаан юм л явна. Би утасдана, хоолондоо ирсэнгүй барьсангүй гэнэ. Та нэг жаахан тэгээд байдаг, улс тэгээд байх юм гэхээр “Хүүе тэгж үү. Чи тэгчихвэл намайг загнаж байгаарай” гэдэг. Хааны авгай шүү дээ. Мундаг сэтгэл байхгүй юу тэр чинь. Тэр хүн Оросын харьяатаараа л үлдсэн л дээ. Монголын иргэн болж чадаагүй. Монголын залуу үе, хүүхдүүдийн төлөө ямар гайхамшигтай ажил хийсэн билээ.

-Таны үгийг сонсдог байжээ?

-Намайг аашилж байгаагүй. Хүүхдүүд ч надад сайн. Үнэндээ би тэр гэр бүлийнхнээс хатуу үг сонсоогүй. Бие биедээ түшиг болж явлаа. Даргатай хамт таван жил хойно цөлөгдсөн хүн дээ, би. 1984 оны долдугаар сарын 26-нд шинжилгээ хийлгэх нэрээр явсан шүү дээ. Шинжилгээ гэдэг тэнд цөлөх эхлэл бололтой байсан юм билээ. Шинжилгээ хийлгэх ёстой бол явахаас биш яахав гээд Москвад зоогдсон шүү дээ. Тэнд очоод даргыг 30-нд эмнэлэгт хэвтүүлсэн. Түүнээс хойш тэд нар зохион байгуулалт, хуйвалдаанаа хийсэн улсууд шүү дээ.

Ю.Цэдэнбалыг зайлуулах хуйвалдаан 1982 оноос эхэлсэн юм билээ. Цэдэнбалыг зайлуулах комисс ЗХУ-д ажиллаж байсныг сүүлд мэдсэн. Таван жилд тэнд цөллөгт л байлаа. Би тэнд долдугаар сарын 26-нд очсон. Уулын аманд нэг юманд хориотой. Тэгсээр байгаад нэг байртай боллоо. Тэр байрыг засуулж байж орууллаа даа. Явдал их байлаа. Төв хорооны тогтоол гараад жаран хэдэн мянган төгрөг өг гэсэн. Авахгүй гэсэн. Бид өөрсдөө болгоно гэсэн. Би бол өнчин өрөөсөн явсан болохоор онгорхой цоорхойгоо ч нөхчихнө. Гар оёдлын машин байсан. Хөшиг аваад, ямар сонирхолтойг нь мэднэ шүү дээ, би. Тэр муу гар машинаар би тэр байшингийн хөшгүүдийг хүртэл оёж байлаа. Хөөрхий, даргын авгай өглөө намайг ирэхээр бөөн хиншүү тавьчихсан байж байна. “Хүүе, уучлаарай” гээд байж байгаа нь ямар их өрөвдөлтэй байсан гэж санана. Өглөө очоод би цүнх чирээд дэлгүүр хоршоогоор явж, хоол унд цуглуулна. Надад хэдэн рубль өгчихдөг. Юм гэдэг нарийн. Авчирсан чек, төлбөр тооцоогоо хуучин дэвтэр дээрээ нэгд нэгэнгүй бичнэ. Ингэж яах нь вэ гэхээр нь “Юм нарийн” гээд шууд хэлдэг байв.

-Ю.Цэдэнбал дарга гэр бүлтэйгээ Зөвлөлтөд тусгаарлагдсны дараа дасан зохицоход хэцүү байсан болов уу. Бөөн эргэлзээ байсан байх?

-Яахав, би хоол ундаа цуглуулчихна. Хувцас хунараа хими цэвэрлэгээнд, цагаан хэрэглэлээ угаалгын газар авчаачиж өгнө. 1989 онд намайг тэтгэвэрт гараад нутаг буцахад бараг хоёулаа уйлах шахаж байв. “За, Нанзадыг минь аваад явчихлаа, өнчирлөө” гэж сонин дээр хүртэл тийм ярилцлага байсан. Би тэр улсын төлөө хийх ёстой бүхнээ гомдоохгүй хийсэн л байх. Монголчууд уг нь сайхан сэтгэлтэй ч албан тушаал, эрх мэдлийн төлөө тэмцэл аюултай юм билээ.

-Ю.Цэдэнбал даргын ээж сүүлд тэдний хажууханд нь амьдарч байсан гэл үү?

-Сүүлд хашаанд нь гэртээ байсан. Увсын хүн, сайхан цайтай. Бид гэрт нь давхиж ороод боорцог идээд, цай уучихна. Сайхан ч тэтгэсэн. Үнэндээ энэ орос авгай ухаантай эмэгтэй. Ганц хадам ээжээр зогсохгүй хоёр дүү, хамаатан садангийн хот орж ирсэн улсуудыг харна үзнэ, тэтгэнэ. Сайхан хандана. Орос авгай сайхан хүн байсаан. Орос, монгол хүний амьдралын хэв маяг ондоо шүү дээ. Гэлээ гэхдээ ээжийг нь гомдоогоогүй шүү. Дарга гэр орны ахуй амьдралыг анхаарахгүй. Москвад очоод, томчуулын хувцас оёдог газар хувцас захиалаад, дэлгүүр рүү арай хийж авч явна, гутал авах гэж дөнгөж хөлөө дүрсэн болоод л, “Хуруу дүрэх л зайтай” гээд авдаг. Ахуй амьдралдаа даан ч хайнга хандана. Авгайдаа найддаг байсан ч биз. Бид бол аюулгүй байдалд нь анхаарна.

-Та ч бараг л тэр гэр бүлийн хүн байжээ?

-Шөнө гэртээ 23 цагт ирвэл эрт ирж байгаа нь тэр. Өглөө зургаан цагт гараад явна. Гадаа машин ирээд зогсчихсон байдаг. Саарал байшингийн бүх цонх харанхуй байхад зүүн урд өнцгийн гурван давхар л гэрэлтэй байдагсан. Ажил хийгээд суучихна. Заримдаа явъя гэхээр “Би ажлаа хийж байна шүү дээ” гэхээр нь яах ч аргагүй.

-Эхнэр нь оройтлоо гэхгүй юу?

-Үгүй тийм юм байхгүй. Биеэ бодсонгүй л гэнэ. Жаахан амар, ажлаа зохицуул гэнэ. Тоохгүй шүү дээ. Эмч ч хэлнэ. Ажлын төлөө зүтгэсэн хачин хүн байсан шүү. Бүтэн сайнд ч амарна гэж байхгүй.

-Хөвгүүд нь яаж өссөн бэ?

-Тэд яахав, Монголдоо орос дунд сургууль төгсөөд, Москвад сурцгаасан. Хоёулаа цол хамгаалсан, боловсролтой, чадалтай хүүхдүүд.

-Даргын ээж орос бэртэй, хэл яриа нэвтрэхэд хэцүү байсан байх?

-Хөөрхий, хааяа авгай эд нар гэрт нь орно. Бид хэл ам нь болоод орчуулагч хийнэ.

-Та тэгэхэд гэр бүлтэй болсон байсан уу?

-Үгүй ээ би, явсаар байгаад 31 хүрч байж, авгай авч үзлээ дээ.

-Л.Шинкаревийн “Хайр дурлал, эрх мэдэл, эмгэнэл” гээд нэг ном байдаг даа. Танд ямар санагдсан бэ?

-Л.Шинкарев гэж Зөвлөлтийн “Извести” сонинд байсан хүн. Л.Шинкарев бол муухай еврэй л дээ.

-Яагаад вэ, их л мундаг бичсэн санагдсан?

-Үгүй ээ, зарим ч яах вэ дээ. Дарга гэрийн хорионд байх хугацаандаа авгайд цугласан элдэв баримт юмнуудыг Л.Шинкаревт “Юм болгож өгөөч” гээд өгчихсөн байхгүй юу. Надтай ч номынхоо ажлаар ирж уулзсан. Бид хоёр нэг их таатай сайхан уулзаж байгаагүй дээ.

-Тэр хүний номонд нэг сонин санаа байдаг. Филатова нөхрийнхөө ямар нэг сул талыг атгасан байж магадгүй, эхнэрээсээ болгоомжлох юм байсан байж мэднэ гэх маягийн юм байсан?

-Ямар болгоомжлох юм байх вэ дээ. Хөөрхий, гэр бүл юм болохоор авгай юу гэж хэлнэ, дагана. Хоёр хүү нь байна. Тэр талаараа явсанаас биш энэ авгай ийм тийм гэж хардах юм үнэндээ байхгүй. Харин ч өөрийг нь асарч тойглож байсан сэтгэлийг нь үгүйсгэх аргагүй. Юм нарийн шүү дээ.

-Тэр хоёр эхнэр нөхрийн хувьд гэртээ эрүүл харилцаатай байсан уу?

-Шөнө ажлаасаа тараад ирэхэд авгай нь хоолоо идээд унтаж байна шүү дээ. Тогооч хоолоо хийгээд, пийшин дээр тавьчихна. Заримдаа ажил, хурал ихтэй үед пийшингээ тойрч, босоогоороо хоолоо идчихээд явна шүү дээ. Тийм төрийн удирдагч байх уу даа.

-Ю.Цэдэнбал даргыг Л.Цогзолмаа гуайд ч юм уу, зохиолч С.Удвал гуайд сайн байсан гэсэн яриа байдаг?

-Д.Цогзолмаагийн нөхөр, “Үнэн” сонины эрхлэгч Ц.Намсрай эд нар найзууд байхгүй юу. Тийм юм үнэндээ байхгүй. Яахав дээ, нүүртэй царайтай болохоор магадгүй гэж хардаж байсан уу гэхээс. Тийм юм байгаагүй.

-Та байгаагүйг нь яаж мэдэж байгаа юм бэ?

-Харуул манаа юм чинь мэднэ шүү дээ. Би байхгүй гэхэд миний 24 цагийн харуул сууж байгаа шүү дээ. Юманд хавьтуулах уу.

-Эр хүн шүү дээ, хааяа нэг эмэгтэй хүнд цаг гаргадаг байсан байлгүй дээ?

-Цаг гаргах зай байхгүй. Би хавьтуулахгүй шүү дээ. Тэр чинь гэр бүлийн асуудал шүү дээ. Би хамгаална. Зун Хар далайд амарна. Далайн эрэг дээр очоод нэг сайхан жаргахгүй. Нөгөө муу бөөн цаастайгаа зууралдаад сууж байна. Массаж энэ тэр хийлгэвэл хийлгэчихээд, бөөн цаастайгаа байж байна шүү дээ. Москвад очихоороо бөөн цаастай явна шүү дээ. Хөдөө аж ахуйн яамныхан “Дарга явбал нэг юм бүтээгээд ирэх болов уу” гээд л сууж байна.

Жүжигчин Э.Мөнхтөртэй уран бүтээлийнх нь талаар ярилцлаа. Тэрээр “А-Сарреllа” хамтлагийн дуучин бөгөөд “Амьдралын амт”, “Сайн уу, амьдрал минь”, “Тагнуулч аав”, “Эр хүн болгож өгөөч”, “Аюултай харилцаа”зэрэг дэлгэцийн уран бүтээлийн дүрүүдээр нь үзэгчид мэдэх билээ.

-Сургуулиа хэзээ төгсөж байв. Дуучин болно гэж ярьдаг байсан юм билээ?

-2001 онд арван жилээ төгсөөд СУИС-ийн дуурийн дуулаачийн ангид орох сонирхолтой конкурст бэлдэж байлаа. Тэр үед Хөгжимт драмын жүжигчин гээд дотроо жүжигчин, дуучин, бүжигчин, хөгжимчин гэсэн дөрвөлсөн мэргэжилтэй мюзик холл гэх ангийн элсэлтэд анх удаа авах гэж байна гэсэн. Тэгэхээр нь тэр ангид конкурсдээд тэнцчихсэн хэрэг.

-Арван жилээ хаана төгсөв. Хэр хөдөлгөөнтэй хүүхэд байв?

-Миний хүүхэд нас, өсвөр нас нэгдүгээр хороололд өнгөрсөн. “Ирээдүй” цогцолбор сургуулийг математикийн гүнзгийрүүлсэн сургалттай Гансүх багшийн удирдлаганд төгсч байлаа. Урлагийн хүн гэхээрээ багаасаа нүүр хагарчихсан задгай байдаг гэж ойлгодог байх. Би их даруухан, ичимхий хүү байсан. Тухайн үедээ хичээл сургалтдаа л анхаарах ёстой гэж боддог байлаа.

-Оюутан байхдаа нэг ангийнхантайгаа “A-cappel­la” хамтлагийг байгуулсан гэл үү?

-Анх конкурсдэж байхдаа л нэг нэгнийгээ таньдаг болсон. Нэгдүгээр курсийнхэн нэг нэгнийхээ тоглолт дээр анхаарч туслах үе бий. Дуулдгууд нь нийлж дуулаад л, бүжиглэдэг нь нэгдээд л явна. Тэр дундаас бид дөрөв бие биенийхээ дуулж байхыг сонсоод тухайн үедээ “Камертон”-ы анхны хөгжимгүй хэдэн дууг дуулдаг байлаа. Дээрээс нь дээр үеийн “Воуs II men”,” All 4 оnе” зэрэг аккабэль чиглэлээр дуулдаг барууны хамтлагуудыг багаасаа сонсдог. Бүр хоолой хоолойгоор нь цээжилчихсэн байсан. Тэрийгээ нийлүүлээд л дуулдаг байлаа. Бид дөрөв тэрэндээ урамшаад л хамт дуулдаг болсон. Ангийнхан, хүмүүс их урам өгнө. Тэр цагаас хойш арав гаруй жил өнгөрчээ.

-Хамтлагийн урын санд хэдэн дуу байна. Одоо шинэ уран бүтээл гаргах уу?

-“A cappella” хамтлагийн хувьд 2009 онд 10 дуутай “А альбом” гээд цомог гаргаж байлаа. Цомгоос гадна 30-40 дуу урын санд маань бий. Тэр дотор байгуулагдаж байхдаа дуулдаг байсан хөгжимгүй аккабель дуунууд ч байгаа. Тэрийг СУИС-ийн Мөнхзаяа багш маань найруулж өгч байлаа. Орос, буриад дуутай. Тэр дуунуудаараа хойшоо Улаан-Үд рүү явж тоглолт хийж байсан.

Одоогоор хамтлагийн Одбаяр маань АНУ-д амьдардаг. Тэндээ 5-6 жил болж байна. Энэ хугацаанд хамтлагийн шинэ уран бүтээл хийсэнгүй. Урьд нь байсан уран бүтээлээ дуулаад л явж байна. Гэхдээ бас шинэ уран бүтээлээ ярилцаж, бэлдсэн зүйл ч байна. Яг хамтлагаараа нийлж суугаад ярих юм байгаа учраас тэр цаг мөчийг хүлээж байна. Ер нь бол уран бүтээлээ хийнэ. Тоглолт хийнэ гэсэн төлөвлөгөө бий.

-Сургуулиа төгсөөд ангиараа “Хувьсал” продакшн руу орсон байх аа?

-2005 онд сургуулиа төгссөн. Төгсөөд гарахад ажлын байр олдоход хэцүү шүү дээ. Амжилт гарахаар ажилд орно гэдэг том бэрхшээл. Тэр үед “Хувьсал” продакшны Г.Цоггэрэл ах биднийг төгсөх курст харсан байсан. Өмнө нь оюутан байхдаа драмын жүжгүүдэд, хошин урлагийн тоглолтод орж байлаа. Тэр бүгдийг харсан юм шиг байна лээ. Тэгээд биднийг дэмжээд “Хувьсал” продакшны үндсэн ажилчнаар авч шинэ өнгө төрх гаргахаар ажилласан юм. Энэ нь үнэхээр амжилттай болж, 2005-2007 онд нийтдээ дөрвөн жүжиг тавьсан. Түүний хажуугаар тоглолтуудад оролцдог байсан.

-Дэлгэцийн уран бүтээлд хэзээ оров. Анхны дүрээ яриач?

-2008 онд “Хувьсал” продакшнаас гараад хамтлагийнхан маань “Уран бүтээлийн нэгдүгээр нэгдэл”-д харьяалагдсан. Нэгдэлд “Guys-666”, “Tv cocktail”, продюсер Томоо ах болон манай хамтлаг нийлээд уран бүтээл хийж эхэлсэн. Тус нэгдлийн анхны уран бүтээл “Сайн уу, амьдрал минь” кино байсан. Гурван хамтлагт зориулсан гурван хэсэгтэй. Түүний эхний хэсэгт гол дүрийн Эрхэм гэдэг залуугийн дүрд найруулагч Батболд ах намайг сонгосон. Тэр миний анхны дэлгэцийн уран бүтээл байлаа. СУИС-д байхад тайзан дээр л сургалт явагддаг шүү дээ. Төгсөөд бас тайзан дээр хоёр жил тоглочихсон болохоор дэлгэцийн уран бүтээлд тоглоход эхэндээ маш хэцүү байсан. Юмыг жаахан хэтрүүлж тоглоод байсан юм. Одоо харахад бас жаахан дутуу харагддаг. Тэрнээс хойш “Хайрын рекорд”, “Төрийн дайсан” гээд 20 гаруй кинонд гол ба туслах дүр бүтээсэн байна. Сүүлийн жилүүдэд дэлгэцийн уран бүтээлээр дагнаж байна.

-“Сайн уу, амьдрал минь” кинон дээр жүжигчин Цэнгэлтэй хамтарч тоглосон. Хэдэн жилийн дараа “Эр хүн болгож өгөөч” кинонд хамтарлаа. Хамтарч тоглоход ямар байв?

-“Сайн уу, амьдрал минь” дээр Цэнгэл хоёрдугаар курс, би төгсөөд дөрвөн жил болсон байсан үе. Бид хоёрын анхны кино. Хоёулаа кино гэж мэдэхгүй хамт тоглож байсан. Харин өнгөрсөн хавар хийгдсэн “Эр хүн болгож өгөөч” киноны хувьд цаг хугацаа өнгөрч, нас ч явсан байна. Хувь хүний өөрсдийн хөгжил насаа дагаад нэлээд нэмэгдсэн байсан. Өмнөхөөсөө арай туршлагатай болцгоосон байлаа. “Эр хүн болгож өгөөч” киноны зохиол нь их хүнд хэлбэртэй. Хүн хүнээ ойлгох, гэр бүлийн хайр гэдгийг харуулсан кино учраас хүмүүст их хүрсэн юм шиг байна. Над руу сүүлийн үед хүмүүс их ярьж байгаа. Уулзсан таарсан хүмүүс энэ киног их онцолж байна лээ. Үзээд уйлсан гээд сэтгэгдлээ илэрхийлсэн. Энэ киног сайн уран бүтээл болсон юм болов уу гэж хувьдаа тоогоод байгаа.

-“Эр хүн болгож өгөөч” кино таны хувьд хэцүү байв уу. Тэс өөр ертөнц шүү дээ?

-Жүжигчин хүн ямар ч дүрд хувирах чадвартай байх ёстой. Тахир дутуу залуугийн дүрийг би эхэндээ их амархан бодож байсан юм билээ. Төсөөлөхдөө болчихмоор л санагдсан. Сүүлд бодоод байхад би их наагуур бодсон байгаа юм. Зураг авалт үргэлжилж байхад их олон бэрхшээлтэй тулгарсан. Болохгүй юм их гарсан. Өмнөх энгийн амьдралтай кинонд гайгүй л байдаг юм. Тухайн үед дүрдээ амьдраад л явчихдаг байсан. Гэтэл “Эр хүн болгож өгөөч” киноны тахир дутуу залуугийн дүр амьдрал дээрх тахир дутуу хүмүүсийн сэтгэлд буух болов уу гэж бодсон. Тэр болгоныг бодож өөртөө их ачаалал өгсөн ч байж магадгүй. Тахир дутуу хүмүүсийг харж, эргэж санаж кинон дээрээ тусгахыг хичээсэн. Их хүнд хэсгийг хийхээр магадгүй тахир дутуу хүмүүсийг доромжлох гээд байгаа юм шиг зүйл их байсан. Аль болохоор үнэн харагдах гэж, тэр хүмүүсийн сэтгэл зүйг гаргахыг хичээсэн. Харагдах байдлаасаа ямар байгаагаа харуулахыг хүсээгүй. Тэрийг нь аль болох нуусан. Хамгийн гол нь сэтгэл санааны бэрхшээлийг нь харуулах гэж хичээсэн. Энэ маань хүмүүст харагдсан бол амжилттай л боллоо гэж бодож байна.

-“Аюултай харилцаа” киноны тухай яриач. Бас их сонин сэдэвтэй кино санагддаг?

-Энэ кино 2014 оны намар хийгдсэн кино. “Хас” медиа энтертайнментийн Хүсэлбаатар найруулагч зохиолоо бичиж найруулсан кино. Хүслээ ахыг би энэ сэдвийг хийх гэж олон сар, жил бодож, шатаж, шаналсан юм байна гэж бодсон. Сэдэв нь дэлхий дахинд гэр бүл нийгэмшиж амьдрахын тухайд маш их тулгамдсан зүйл. Хосууд гэр бүл болоод эхэндээ нэг нэгэндээ таалагдахын төлөө дэврүүн байдлаар бүх л сайн сайхнаараа харьцдаг. Хэсэг хугацааны дараа бие биенийхээ сайн, муу талыг илүү таньдаг. Хэн хэнийг нь өөрөөр задалж, тэр болгон дээрээс хоорондоо зөрчилдөнө. Магадгүй зарим дээр нь таардаг л байх. Гэр бүлийн харилцаа, салалт цаашилбал хүүхэд өнчрөлт, өрх толгойлсон эхчүүд гээд маш том асуудлуудыг хөндсөн кино. Ийм зүйл бага байгаасай гэдэг үүднээс бичиж, найруулсан хэрэг. Найруулагчийн энэ санааг би маш сайн ойлгож, хичээж ажилласан. Энэ бол амьдрал дээр байдаг зүйл. “Гарын таван хуруу” кинон дээр Шагдар гээд зогсч байдаг шиг өөрийгөө дэлгэцнээс толинд харж байгаа юм шиг өөртэйгөө ярилцаж, бодох хэрэгтэй. Тэр киног үзээд өөрийгөө засч чадвал уран бүтээлчдийн хийсэн зүйл нь амжилтад хүрч байгаа юм болов уу гэж би боддог. Тиймээс хүмүүс илүү ойр санагдах гэж л ажилласан.

-Гар нийлдэг найруулагч бий юу?

-Жүжигчин хүн ямар ч хүнтэй гар нийлдэг байх ёстой. Миний хоёр дахь дэлгэцийн уран бүтээл болох “Хайрын рекорд” киноны “Go” студийн найруулагч Д.Галбаяр ахыг нэрлэнэ дээ. Тухайн үед би ганцхан кинонд тоглоод жил шахуу завсарлаж байхад намайг тоогоод кинонд тоглуулсанд баярладаг. Галаа ахтай гар нийлж, ойлголцоход их амар байдаг. Намайг мэддэг, мэдэрдэг юм. Галаа ахтай “Хайрын рекорд”, “Тагнуулч аав”, “Тусгай ажиллагаа” болон ирэх онд нээлтээ хийх гэж байгаа “Шуугиан таригч” гээд кинонуудад хамтарч ажилласан. Галаа ах намайг “Миний жүжигчин” гэдэг юм. Ах нь кино хийх гэж байгаа шүү гээд л залгадаг. Өмнөх кинонуудад Галаа ах найруулагчаараа би жүжигчнээрээ ажиллаж байсан бол одоо нээлтээ хийх “Шуугиан таригч” кинон дээр Галаа ахтай хамтарч тоглож байгаа.

-Олны танил хүн биеэ зөв авч явах ёстой гэдэг. Гэхдээ сэтгэл бухимдах үе бий юу?

-Дэлгэцээр гараад хүмүүст танигдаад ирэхээр сайн, муу хоёр талтай байх юм. Зарим нь таараад сайхан кино болсон байна лээ баяр хүргэе, амжилт хүсье гэдэг. Нөгөө талаасаа илүү хараад эхэлдэг л дээ. Алдаа гаргах эрхгүй. Гудамжинд машин барьж байгаад тулахад би уурлаж болохгүй. Тэрний буруу байлаа гэхэд би олны танил хүн биш байсан бол уурламаар л байна ш дээ. Ухраач чи гээд орилмоор байна шүү дээ. Гэтэл хүн харж байгаа учраас чимээгүй өнгөрөхөд хүрдэг. Гэхдээ энэ байх л зүйл. Муу талаасаа илүү сайн, эерэг зүйл нь их.

-Сэтгэлдээ хүртэл тоглосон кино байгаа юу?

-Байхгүй. Тухайн үед кинонд тоглоход болоод байдаг юм. Тухайн үедээ сэтгэлд хүрчихээд нээлтэн дээр үзэхэд энэ үед тэгдэг байж гэх эргэлзээ төрдөг. Эсвэл нээлтэн дээр үзэхэд гоё санагдчихаад хэсэг хугацааны дараа өөрийгөө голдог. Одоогоор ханасан дүр алга байна.

-Гэр бүлээ танилцуулаач. Эхнэртэйгээ яаж танилцаж байв?

-Эхнэр, хоёр хүүхэдтэй. Хоёр хүүтэй. Том хүү маань гуравтай. Бага маань ойтой. Ганцаардаж, ханьгүйдээд юм жаахан утгагүй болдог үе байдаг шүү дээ. Миний хувьд шаналаад өөртэйгөө зөрчилдөж байх үед эхнэртэйгээ танилцаж байлаа. Эхнэр маань миний шаналал, зөрчлийг үргээж зөв тийшээ чиглүүлсэн хүн дээ.

-Э.Мөнхтөр гэдэг хүн өөрөө ямар үзэл бодолтой хүн бэ?

-Үнэн, зөв байх юмсан гэж боддог. Багаас эмээ, өвөө, ээж, аав маань тэгж л өсгөсөн. Хүн ер нь тэр үгээр нь явдаг юм шиг санагддаг. Заримдаа асуудал тулгарахад бага байхад эмээ, өвөөгийн хэлж байсан үг л бодогддог юм билээ. Би анх удаа гадаад орон руу буюу урагшаа Хятад руу явахаар болоод өвөөд хэлсэн юм. Тэгсэн чинь өвөө “За миний хүү хүний газар нэрээ, олны дунд үгээ бодож яваарай” гэж хэлж билээ. Өвөө маань одоо 94-тэй хөгшин бий. Одоо болтол тэр үгийг нь би бодож явдаг. Үхэхдээ харамсах зүйлгүй байхсан гэж боддог.

-Сүүлийн үед ямар уран бүтээл дээр ажиллаж байна?

-Ерөнхийлөгчийн мэндчилгээнд оролцсон. Нэгдүгээр сарын 1-нд нээлтээ хийх “Шуугиан таригч” кинонд оролцсон байна. Энэ кино маань инээдмийн кино учраас он гарсны дараа стрессээ тайлж, шинэ оноо инээд хөөртэй, итгэлтэйгээр угтаасай гэж хүсч байна. Тэгж уриалмаар байна.

Миний хувьд өнгөрсөн онд хэд хэдэн уран бүтээлд тоглосон байна. Зун зургадугаар сард СУИС-ийг хамт төгссөн Хөгжимт театрын ангийнхан маань арван жилийн ойдоо зориулж уран бүтээл хийсэн. Энэ киноны арын ажил нь дуусаад хэзээ гарах нь тодорхойгүй байна. Он гараад нээлт хийх байх. Дээрээс “Prime pictures”-ын уран бүтээлд тоглосон. Тэр маань одоо удахгүй гарах байх. Өнгөрч буй оноо нэлээд хэдэн уран бүтээл дээр ажиллаж өнгөрөөлөө. Мөн шинэ ондоо энэ уран бүтээлүүдээрээ угтаж байгаадаа баяртай байна. Шинэ он гараад ч уран бүтээлийн санал ирчихсэн байна. Он гарсны дараахан уран бүтээлдээ орох байх.

-Ирээдүйн төлөвлөгөө?

-Төгсөөд арван жил боллоо. Дэлгэцийн уран бүтээл дээр ажиллаад долоон жил болж. Олон ч студи, продакшнтай хамтарч ажиллалаа. Тэр болгон дээр хүмүүсийн шинээр сэтгэж байгаа ололт амжилтыг харлаа. Энэ бүхний дүнд өөрийнхөө нэг бүтээлийг хийе гэж бодоод байгаа юм. Тэр нь дэлгэцийн уран бүтээл байх болов уу. Өөрийгөө жаахан сорих гэсэн юм. Хүний уран бүтээлд ороод яваад байхаар амжилт гаргасан ч хүнийх, алдаа гаргасан ч хүнийх л болоод байна.

Богд хааны саарал зааны өмсгөл хэрэглэлийг хүмүүс сонирхож байна.

Монгол Улс үндэсний эрх чөлөөгөө эргүүлэн олж, тусгаар тогтнолоо баталсны түүхэн ойн өдөр маргааш тохионо. Хоёр зууны турш Манжийн дарлалд толгой гудайлгасан ард олон 1911 оны арванхоёрдугаар сарын 29-нд эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо албан ёсоор зарлаж, Богд Жавзундамба хутагтыг Монгол Улсын эзэн хаанаар өргөмжилсөн билээ. Хэдийгээр олон жилийн турш энэ түүхт өдрийн үнэ цэнийг төдийлөн тодорхойлохгүй явж ирсэн ч сүүлийн үед тухайлан тэмдэглэж, тусгайлсан баярын өдөр болгож зарлаад байгаа юм.

Харийн дарлалд орж, гадны буулганд гудайж үзээгүй байсан монголчууд Манж Чин гүрний нэгээхэн хэсэг болж хоёр зууныг өнгөрөөсөн. Харин манжуудын мөхөл, нөхцөл байдлын таатай бүрдэл бий болсноор бид толгой дээгүүр харж, өөрсдийн өрхөө татах боломжтой болж байлаа. Яг энэхүү тэмдэглэлт өдрийн 114 жилийн ой тохиож буйтай холбогдуулан энэ удаагийн “Танайд өнжье” булангаа бэлтгэхээр бид Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалын оюун санааны удирдагч VIII Богд Жавзундамба хутагтын өргөөнд саатан зочиллоо. Ингэхдээ урьдынхаараа “Богдын музей”-г үзэж сонирхохоор яваа бус харин Монголын шашин төрийн жолоог хослуулан атгаж явсан удирдагчийн гэр өргөөнөө саатаж байна хэмээн сэтгэлдээ сүсэглэж, шүншиглэж очив.

Ногоон ордон буюу Билгийг хөгжүүлэн бадруулагч хийд

Нэгэн цагт Нийслэл хүрээний хамгийн гол үйл явдал өрнөж, хажуугаар өнгөрсөн хүн болгон харцаа өргөн биширч, мутартаа сүсэглэж, түм түжигнэж, бум бужигнаж явсан эл орд өдгөө хотын сүрлэг барилгуудын өнгөнд дарагдан, үр ач нартаа ноолуулсан өвгөн баатар шиг даруухнаар оршсон хэвээр. Ид хүйтний үе болоод ч тэр үү биднийг очиход ордон музейг үзэж сонирхох хүн хар цөөн, ажин түжин ноёлжээ.

“Богд хааны ордон музей”-н захиргааны байранд ороход байдал өөр. Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгалын ой дөхөж байгаа болохоор ордон музейн ажилтнууд тус бүрнээ толгой өндийх завгүй ажиллаж байна. Хамгийн түрүүнд музейн захирал О.Мэндсайханы өрөөгөөр зочлоход тэрбээр Богд хааны ордонд арав гаруйхан наснаасаа бичээчээр ажиллаж, улмаар Судар бичгийн хүрээлэнгийн дарга, Шүүх яамны сайд хийж явсан манжич эрдэмтэн Л.Дэндэвийн “Монголын товч түүх” хэмээх тэмдэглэлийг судалж суув. Тэрбээр ажлаа ярьсаар биднийг угтлаа. Ойн өдөртэй холбогдуулан эл номыг эмхлэн гаргасан бөгөөд ойрмогхон нээлтээ хийхээр төлөвлөж байгаа аж. О.Мэндсайхан захирал “Манайхан чинь бүгдээрээ л их завгүй суудаг улс шүү дээ. Музейд ажилладаг гэдэг утгаараа бүгд тусгай чиг үүрэгтэйгээр ажилладаг. Музейн нягтлан гэхэд дан санхүүгээ хариуцахгүй тусгайлсан эрх зүйн орчинд ажиллана. Цэвэрлэгч, цахилгаанчин, слесарь гэхэд бүгд музейн дурсгал, эд зүйлсийг хамгаалах чиг үүрэгтэйгээр ажилладаг. Үзмэртэй харьцах арга ажиллагаанд суралцсан байх ёстой” гэж байв.

Одоогийн байдлаар Богд хааны ордон музейд орон тооны 29 хүн ажиллаж байгаа аж. Барилга, байшингийн нийт талбай 3820 метр ам дөрвөлжин талбай. Үзмэр үзүүлэлтийн нийт ашигтай талбайгаа тооцвол 18 мянган ам дөрвөлжин газар байгаа. Энэ талбайтай харьцуулбал манайх харьцангуй цөөн хүнтэй. Яг одоогоор 20 хүн ажиллаж байна. Хүн хүрэлцээ багатай учраас ихэнх ажилчид бие биенийхээ ажлыг нөхөж хагас бүтэн сайнгүй л ажиллаж байна даа хэмээн тэрбээр ярьсан юм.

Бидэнтэй хэсэгхэн хугацаанд хөөрөлдөх зуур л О.Мэндсайхан захиралтай албан ажлын хэргээр уулзах хүмүүс зогсолтгүй ирж байв. Иймд захирал Музейн эрдэм шинжилгээний ажилтан Ц.Гүнчин-Ишид биднийг үзмэр, үйл ажиллагаа, түүх дурсгалтай танилцуулах ажлыг даалгаад дараагийн ажилдаа орсон юм.

Эрдэм шинжилгээний ажилтан Ц.Гүнчин-Иш энд гурван жил ажиллаж байгаа ажээ. Ордны дотоод болон гадаад бүхий л үзмэр, барилга байгууламжийг гарын арван хуруу шигээ судалж, мэдсэн хүний нэг аж. Өрөөндөө оруулж халуун цайгаар дайлсны дараа ордноо танилцуулах дадаж зуршсан ажилдаа шамдан орлоо. Тэрбээр биднийг дагуулсаар VIII Богдын ордны хамгийн гадна талын төв хаалган дээр ирж зогсоод, хүндэтгэсэн байдлаар харан тайлбарлах ажилдаа оров. Өмнө нь үүгээр цөөнгүй удаа явж байсан ч “Богд хааны ордон.Эртний хийцтэй дээр үеийн барилга” гэж хальтхан бодохоос цаашгүй өнгөрдөг байжээ. Олон ч хүн ингэж өнгөрсөн байж мэднэ. Тайлбарлаж байх үед тогтоод харахад хаалга бүрийн хээ угалз, зураг дүрслэл гойд нарийн, чамин тансаг байх бөгөөд бүгд цаанаа утга учрыг илтгэх аж.

“Ногоон ордны үүдний хэсэг буюу гол ёслолын их хаалганы өмнө бид ирээд байна. Энэ үүдний хэсэгт янпай хаалга буюу хана хэлбэрийн халхавч байдаг. Энэ хаалга нь ордны газар аливаа муу зүйл орж ирэхээс сэргийлдэг ёслолын бэлгэдэлтэй хаалга. Ёслолын хаалгыг хөх тоосгоор босгож, дээр нь сав шим ертөнцийн түүхийг харуулсан зураг дүрслэлийг сийлжээ..” гэсээр тэрбээр яриагаа эхэлсэн юм. Янпай хаалганы өмнөөс үргэлж нээлттэй байдаг Асарт гурван хаалга байна. Асарт гурван хаалганы доогуур орсон хүний гэм нүгэл ариусч, муу зүйлээс салгадаг гэж үзэх бөгөөд ёслолын зан үйлд нэлээд том үүрэг гүйцэтгэдэг байжээ. Ц.Гүнчин-Ишийг тайлбарлах үеэр тэр үеийн бүхий л том лам хувраг, мяндагтнууд, ноёд түшмэдээ дагуулсан хаан хатан хоёр гоёл зүүсгэлээ өмсч, бүрээ, цан дуугаргаж сүрт жагсаал хийн энэ хаалган доогуур ёслол төгөлдөр орж, гадна дотны төлөөлөгчдөө бараа сүртэйгээр угтан авч байгаагаар төсөөлөгдөж байв.

Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал өрнөсний дараа Богд хааны улс төрийн бодлого, үйл хэрэгт томоохон өөрчлөлт гарснаас гадна түүний суух орд харшууд, тэр битгий хэл хувийн сонирхолд ч өөрчлөлтүүд орсон нь харагддаг байна. Энэ нь Богд хааны ногоон ордны цогцолборын үүднээс эхлээд л ажиглагдах ажээ. Тухайлбал, Асарт хаалганы хоёр хажууд Чаган багана буюу тугны хоёр багана байх аж. Богдыг хаан ширээнд өргөмжлөгдөхөөс өмнө энд жанцан өлгөж унжуулдаг байсан бол хаан ширээнд өргөмжлөгдсөний дараа баруун талын багана дээр улсын тугийг мандуулж, зүүн талынх дээр нь шашны тугийг мандуулж шашин төрийг хослон баригч их хаан гэдгийг ард олонд илтгэдэг болжээ. Мөн 1911 оны арванхоёрдугаар сарын 29-нд Богдыг хаан ширээнд өргөмжлөгдсөний дараа ногоон ордны цогцолборт өөрчлөлт оруулсан томоохон зүйлийн нэг нь Асарт гурван хаалганы цаана Амгалан энхийн хаалгыг бариулсан явдал. Хамгийн том нь болох энэхүү хаалгыг тухайн үеийн бүхий л урчууд оньс углуургын аргыг ашиглаж ганц ширхэг хадаас оруулалгүй барьж байжээ. Энэ нь улсын бат бэх байдал, эв нэгдлийг бэлгэдсэн учиртай аж. Мөн л шашин төрийг хослон барьсан их хаан гэдгийг бэлгэшээж шашны өлзийт найман тахил, төрийн долоон эрдэнийн тоогоор найман тулгуур багана дээр долоон давхар дээвэр хийж барьсан түүхтэй аж.

Түүхийг гуйвуулж, цаг тооллын буданд үнэн сарниж байх үед бид Богд хааны талаар арай өөрөөр бодож, бичдэг байлаа. Гэвч түүний хийсэн үйл бүр утга учиртай, барилдлага жанцантай байжээ. Энэ мэтчилэн эрдэмтэн Ц.Гүнчин-Иш бидэнд Богд хааны ногоон ордны цогцолборын хаалга, сүм, хашаа, түүн доторх үнэт өв тус бүрийг үүх түүхтэй нь холбон дэлгэрэнгүй өгүүлж явсан юм.

Монголын шарын шашны тэргүүн VIII Богд хааны дөрвөн том ордноос бараг бүтнээрээ хадгалагдаж үлдсэн нь өнөө бидний нэрлэж заншсан энэхүү Богдын музей буюу Ногоон ордны цогцолбор юм. Дээврийг нь битүү пааландаж ногооноор будсаны улмаас Ногоон ордон хэмээн алдаршсан ч шашны нэр нь Шарав пэлжээлин хийд буюу монголоор Билгийг хөгжүүлэн бадруулагч хийд гэсэн утга бүхий нэртэй цогцолбор ажээ. Энэхүү цогцолбор нь дотроо Шарав пэлжээлин хийд тэргүүтэй хэд хэдэн сүм, өвлийн ордон болон бусад сууцнуудаас бүрддэг байж. Гэвч мөн л цаг төрийн үймээнээр тухайн үед байсан зарим сүм, Богдын тэжээмэл амьтдын хашаа хороо, байр зэрэг нь устан алга болжээ. Богд хаан Ногоон ордондоо зуны цагт шашин номын үйл гүйцэтгэхээс гадна төрийн ихэнх хэрэг үйл ажлаа өвлийн ордондоо явуулдаг байсан аж. Нэг ёсондоо энэхүү цогцолбор Богд хааны бусад орд, сүм хийдүүдээс улс төрийн байгууллагын шинжтэй, төрийн чухал үйл хэргээ явуулдаг, ноёд, сайд нараа хүлээн авдаг байр байснаараа онцлог хэмээн тайлбарлагч ярьсан.

ХААН ХАТАН ХОЁРЫН 20 ЖИЛ ХАНИЛАН АМЬДАРСАН ОРД ӨРГӨӨ

Бидний дараагийн саатсан газар нь Богд хааны өвлийн ордон юм. Өвлийн ордны шавыг 1903 онд тавьж, 1905 он гэхэд барьж дуусгажээ. Наймдугаар Богдын голлож суудаг томоохон ордны нэг нь энэхүү өвлийн орд байв. Түүний бага залуу насны дурсамжаас авахуулаад, амьдралынх нь хамгийн чухал он жилүүд энэ л ордон өргөөнд болж өнгөрчээ. Тус ордныг Оросын Цагаан хаан буюу II Николай хааны бэлэглэсэн зураг төслөөр буриадуудаар бариулсан түүхтэй юм байна. Тухайн үед Монгол Улс Манжийн эрхшээлд байсан бөгөөд Манжийн хаан буруу номтны ордон бариуллаа хэмээн зэмлэхэд Богд хаан дээр нь алтан ганжир босгож, цонхных нь эргэн тойронд бадамлянхуа цэцгийн хээ зуруулж хэл амыг нь дарж байсан хэмээн тайлбарлагч маань ярьсаар ордон доторх хааны хэрэглэж байсан эд зүйлс, тухайн үеийн ахуй амьдралтай танилцууллаа. Нээрээ л харахад орос шавар байшин шиг тэгсэн атлаа дорнын өнгө аясыг хадгалсан хийцтэй байсны учир энэ ажээ. Энэхүү ордонд зочилсон тухайгаа олон судлаач, жуулчин, дипломатч, их бичгийн хүмүүс дэлгэрэнгүй тэмдэглэн үлдээсэн байдаг. Өвлийн ордон дотор ороход эртний уран дархдын чамин хийцтэй тавилга сэлт, Богд хаан болон Дондогдулам хатны исэр ор, хувцас хэрэглэл байгаа хэдий ч цаанаа музей гэдэг утгаараа жаахан хөндий хоосон сэтгэгдэл төрүүлж байсан юм. Харин энд айл аж төрж байх үед ийм байгаагүй нь мэдээж биз ээ. Хааны бага ахуй цагаас тоглож өссөн тоглоомон гэр, модон хөлөг онгоц, эмээлээс авахуулаад түүний Германаас захиж авчруулсан халуун орны ховор шувууд ан, амьтдын чихмэл, саарал зааных нь хэрэглэл гээд бүхий л зүйл байв. Богд Жавзундамба хутагт аливаа сонин зүйлс цуглуулах, тэр дундаа ховор сонин амьтад болон чихмэлийн цуглуулгатай байсан. Тэр дундаа саарал заанаа гойд хайрлаж, онцгой анхаарал тавин, заанаа арчлахад зориулан тусгайлан хүмүүс гаргаж байжээ. Хаан ширээнд суусныхаа дараа Төрийн долоон эрдэнийг ордондоо бодитоор бүрдүүлсний нэг нь саарал заан байсан бөгөөд энэ ч үүднээс их хүндэтгэлтэй ханддаг байсан аж. Гэхдээ он цагийн уртад зарим үзмэр, чихмэлүүд нь алга болсон бололтой. Нэлээд хэдэн жилийн өмнө манай сонины нэг сурвалжлагч тухайн үеийн БСШУ-ы сайдаас Богдын музейд байдаг анаашны чихмэл хаачсан талаар асууж, сайд ч өөрөө хаачсаныг нь мэдэхгүй мэргэжилтнээсээ лавлаад асуудал болж байсан гэдэг. Үнэндээ ч сайд ч, өнөөх сурвалжлагч ч аль аль нь комбинатын хүүхдүүд байсан болохоороо багаасаа л Богдын музейгээр орж, гарч өссөн юм билээ. Богдын өвлийн ордны адарт толгой нь тулчихсан “зогсч” байдаг байсан өнөөх анаашны арьс нь язарч задарч, чихмэлээр ашиглах боломжгүй болсноос үзмэрээс гарчээ.

Өнөө цагийн монголчуудын сэргэн мандалтын эхлэл болсон 1911 оны хувьсгал өрнөхөд VIII Богд хааны үүрэгч ач холбогдол тэгтэл байгаагүй гэж үзэх хүмүүс байдаг. Нэг хэсэг Богд Жавзундамба хутагтын үйл хэргийг нуун дарагдуулж, сохор түвд хэмээж байсан үе бий. Гэхдээ өдгөө Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал өрнөхөд түүний төрийн бодлого, баримтлал чухал үүрэгтэй байсан гэдгийг түүхчид, эрдэмтэд баттай баримт, судалгаагаар нотолж байна. Наран гэрэлт, түмэн наст VIII Богд Жавзундамба Агваанлувсанчойжи-нямаданзинванчүг 1869 онд Түвдийн Лхасын ойролцоо Гончигцэрэн, Ойдүвдолма нарын дөрөвдүгээр хүү болон мэндэлж байжээ. Түүнийг 1875 оны хөхөгчин гахай жил Халхад залж, Богд Жавзундамбын VIII дүрээр өргөмжилсэн түүхтэй. Тавхан наснаасаа монгол түмэнд шүтэгдэх болсон бяцхан хүүг монголчууд жинхэнэ гэгээнтэн хэмээн хүндэлж, улмаар 1911 онд Монголын шашин төрийг хослон баригч эзэн хаанд өргөмжилж байсан. Түүнийг эл түүхт хувьсгалыг оройлон манлайлсан хүн гэдгийг түүхийн эх сурвалжуудад, тухайн үед Монголд сууж байсан гадны элч төлөөлөгчид тэмдэглэсэн байдаг ажээ. Тухайлбал, “Монголыг эрх чөлөөтэй залгуулсан, энэ үйл хэргийг манлайлсан хүн нь яах аргагүй хутагт мөн” гэж хүрээнд сууж байсан Оросын ерөнхий консул В.Ф.Люба тэмдэглэж үлдээж байжээ. Мөн Богд хаан “Эдүгээ манай Монголын шашин төрөө бататган, газар нутгаа хамгаалж, өнө удаан амар жаргалтай суухын аргыг бодох цаг болов. Зүгээр сууж энэ тухайг алдан өнгөрүүлбээс эрх жаргалтай суух байтугай элдэв зовлонг үзэж газар шороогоо ч эзэмшиж чадахгүй болно. Энэ учрыг мэдсээр байж та бүгдэд эс сануулбаас монгол тоотон бүгдээрээ миний найман дүрийг шүтэж тахисны тус үгүй болох тул би мэдсэнээ хэлэхгүй зүгээр сууж төвдөхгүй. Үүнийг танай олон ноёд түшмэд арга юуг сайтар бодож тус тусын санаж бодсоноо нэн даруй над илтгэ” хэмээн лүндэн буулгасан байдаг нь тухайн үеийн хувьсгалыг манлайлан оролцсон ноёд түшмэдийн хэргийг дэмжиж, өөрийн санаа бодлыг илтгэн тушаал даалгавар өгдөг байсны илэрхийлэл хэмээн Ц.Гүнчин-Иш мөн хэлсэн юм. Тэр битгий хэл тухайн үед Богд хааны зөвшөөрөлгүй хүрээнд элдэв хурал цуглаан болдоггүй байжээ.

1911 онд Сандо амбан тэргүүтэй Манжийнхныг Монголоос хөөн гаргасны дараа арванхоёрдугаар сарын 29-нд шар ордонд VIII Богд Жавзундамбыг ёслол төгөлдөр хаан ширээнд өргөмжлөхөд үндэсний эрх чөлөөний үнэ цэнийг эл өдрүүдэд монголчууд үнэхээр их хүсч байснаа мэдэрч, хүн бүрийн магнай тэнийж, сэтгэлд нь нар гийсэн хэмээн насан буурлууд дурссан нь буй.

Одоо хүмүүст тийм ч утга учир бүхий санагддаггүй ч тухайн үеийн монголчуудын хамгийн их хүсч тэмүүлж олж авсан эл ялалт ямар үнэ цэнтэй байсан нь ойлгомжтой. Айл бүр, хүн бүр дор бүрнээ чадах ядахаараа баярлаж, хааны ордонд их найр үүсгэн, ард олонд буян хишиг тарааж байсан гэнэ. Тухайн үед түүнийг хаан ширээнд залахад өмсгөсөн малгай, алтан хээтэй хувцас хэрэглэл нь өдгөө Богд хааны өвлийн ордонд хадгалагдаж байна. Тэрбээр хаан болсныхоо дараа шашны хэрэг эрхлэх тамгаас гадны, алтан ургийн хаадтай адил төрийн хэрэг эрхлэх хасбуу тамга хийлгэж байсан нь мөн ордон музейд хадгалаастай байна.

Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо баталсны дараа Богд Жавзундамба хутагтын баримталж байсан нэг бодлого нь гадны улс орнуудад тусгаар тогтнолоо зарлаж, хүлээн зөвшөөрүүлэх явдал байв. Үүний нэг илэрхийлэл нь тэрбээр 1912 онд хаан ширээнд сууснаас нэг жилийн дараа Франц, Англи, Бельги, Япон, Дани, Голланд, Австри, Унгар улс руу бичиг илгээж байжээ. Энэхүү бичгийн нэг хувийг “Богд хааны ордон музей”-н захирлын өрөөнд жаазлан өлгөсөн нь анхаарал татаж байсан юм. Энэ мэтчилэн шашин болоод төрийг хослуулан барьж байсан их хаан гэдгийг илтгэх биет өвийн зарим хэсэг нь одоо болтол түүхийн амьд гэрч болон хааны ордонд үлджээ. Гэвч цаг төрийн үймээнд нэгээхэн хэсэг нь устаж алга болсон ажээ.

Богд хааны хувийн амьдрал хүн бүрийн сонирхолыг татдаг. Тэгвэл Богд хаан Дондогдулам хатантай хэрхэн ханилсан, шарын шашны тэргүүн эхнэр авах болсон зэрэг нь өнөөдрийг хүртэл нууцлаг хэвээр байдаг гэнэ. Эрдэм шинжилгээний ажилтан Ц.Гүнчин-Ишийн ярьснаар Дондогдулам хатныг Бүрэн засагчийн сүүлчийн он буюу аргын 1874 онд Хөвчийн жонон бэйлийн хошуунд Цэнд Хиагийнд мэндэлж байхад, Халхын шарын шашны тэргүүн Богд Жавзундбамба хутагтын наймдугаар дүрд тодорсон таван настай Агваанлувсан ээж, дүү нарын хамт Монгол оронд залагдан ирж байжээ. Богд Агваанлувсан түүнтэй 1896 онд Амарбаясгалантад анх танилцаж байсан аж. Богд хаан нэгэн удаа анхдугаар дүр Өндөргэгээн Занабазарын байгуулсан Амарбаясгалантын хийдэд залраад буцахдаа Дондогдуламыг Хүрээнд дагуулан ирсэн байна. Сүсэгтэн олныхоо дунд “Амьд бурхан” хэмээн шүтэгдсэн тэрбээр эхнэр авах болсон нь урьд долоон дүрд нь тохиолдож байгаагүй явдал байв. Тиймээс Дондогдуламыг эхэндээ эр хүний дүрээр, хувраг хүний номт хувцас өмсгөн Хүрээнд оруулж ирсэн гэнэ. Богд гэгээн хатан буулгах болсны цаад шалтгаан нь түүнийг цаашид шашин төрийг хослуулан барих хаан сэнтийд залахын бэлтгэл байсан гэж үзэх хүн ч байдаг аж. Мөн шашны тэргүүн хүн эгэл хар хүний адил эхнэр авах нь зохимжгүй байсан учир Богд Жавзундамба хаан эхнэрээ эмэгтэй бурханы хэмжээнд өргөмжлөх шаардлага гарч Цагаан дарь эхээр өргөмжилсэн гэдэг. Ийнхүү Дондогдулам Хүрээнд ирснээсээ хойш зургаан жил Богдтой нууцаар ханилсны эцэст 1902 онд сая Богдын хатанд өргөмжлөгдөн “Ачлалт ялгусан дагина, Эрх цагаан дарь” цол авчээ. Дондогдулам хатан хүн хэдий ч монгол эхнэр хүний ёсоор өөрөө хаанд цай хоолыг нь аягалж өгч, дээл хувцас хэрэглэлээ оёдог байжээ. Зээгт наамлын урлаг Монголд хорьдугаар зууны эхэн үеэр оргилдоо хүртэл хөгжжээ. Энэ үед Дондогдулам хатан Богдын ордны урчууд болон Санган аймгийг удирдаж байсны үр нөлөө гэж үздэг аж. Үүнээс гадна Дондогдулам хатан дуу хуур, шүлэг бичдэг, ном судар унших дуртай хэд, хэдэн хэлтэй эрдэм төгс хүн байжээ. Богд хааныг хаан ширэнд залсны дараа зохиогдсон Монголын анхны төрийн дуулал гэж хэлж болох “Зуун лангийн жороо луус” дууг Дондогдулам хатан зохиож байсан гэдэг. Мөн Богд хаан Дондогдулам хатныг хатан ёсоор өргөмжилснөөс хойш хааны ордон илүү хөгжсөн гэнэ. Түүнийг Цагаан дарьд өргөмжлөгдсөнөөс эхлэн Богдын Ногоон ордон, Хайстай лавиран хэмээх зуны орднууд үлэмж хөгжиж, шашин төрийн байгууллага гэхээсээ илүү өрх гэрийн шинжтэй болж ирсэн гэж үздэг аж. Хааны ордон амь орж илүү халуун дулаан шинжтэй болгожээ. Дондогдулам хатан гадна дотнын том төлөөлөгчид ирэхэд монгол эзэгтэйн ёсоор өөрийн биеэр цай аягалж өгдөг байсан талаар дурсамж тэмдэглэл байдаг аж. Мөн тэрбээр бусад бүх л эмэгтэй хүн, хатдын адилаар гоё сайханд дурлаж, тухайн үедээ хамгийн чамин ганган хийц бүхий хувцас, гоо сайхны эд зүйлс эдэлж хэрэглэж байсан нь ордон дотор үлдсэн түүний цөөхөн эд зүйлсээс харагдана.

Хаан хатан хоёрыг 27 жил ханилан амьдарч байх хугацаанд эрх дагиныг “хөл хүндэрчээ” гэсэн цуу Хүрээнд хэд хэдэн удаа дэгдэж байжээ. Дам яриагаар бол Богд, Эх дагина хоёр үр хүүхэдтэй болчихвол Далай лам, хутагт хувилгаадын сүнс шилжин тодордог шарын шашны уламжлалт тогтолцоо мухардмал байдалд орж, мах цусны угсаа залгамжлагчтай болохоос айсан томоохон лам нар Дондогдуламыг үргүй болгох хар дом хийж, Зайсан уулыг тахисан гэдэг аман яриа үлджээ. Мөн их хааны хатны хувьд өнчин өрөөсөн, эцэг эхдээ хаягдсан олон хүүхэд үрчилж авсан байдаг. Хаан хатан хоёрын үрчилж авсан хүүхдүүдээс нэрт хөгжмийн зохиолч Л.Мөрдоржийг ард олон илүү мэдэх билээ.

Монголын нэгэн үеийн түүхийг, хамгийн сүүлийн хааны амьдралыг мөнхлөн үлдээсэн, ард олондоо бурхан адил шүтэгдэж явсан VIII Богд Жавзундамба хутагт, Цагаан дарь эх Дондогдулам хатны Ногоон ордны цогцолбор, өвлийн өргөөнөө бид ийнхүү саатаж ахуй амьдрал үүх түүхтэй танилцан нэгэн өдрийг өнгөрөөсөн юм.

Гэрэл зургийг Ц.Мягмарсүрэн

УИХ–ын гишүүн, Хүнс, хөдөө аж ахуйн сайд Р.Бурмаатай ярилцлаа.

–Өнгөрөгч долоо хоногийн УИХ–ын нэгдсэн чуулганаар Сонгуулийн тухай хуулийн төслийг баталлаа. Гол өөрчлөлт, нэмэлтүүд юу байв?

-Өмнө нь сонгуулийн тухай дөрвөн тусдаа хууль байсан. УИХ, аймаг сум дүүргийн, нийслэлийн, ерөнхийлөгчийн гэж дөрвөн тусдаа хуультайгаар сонгуулиа явуулдаг байлаа. Энэ үед сонгуулийн үйл ажиллагаатай холбоотой асуудал өөр, өөрөөр зохицуулагдаж байсан. Нэр дэвшигчийн жагсаалт гаргах ажиллагаа л гэхэд дөрвөн өөр субьект гаргадаг байх жишээтэй. Нэрсийн жагсаалтан дээр нэрс зөрүүтэй бичигдэх тохиолдол олон гарч байв. Сонгуулийг зохион байгуулж буй хүмүүст нэр томъёо нь ойлгомжгүй байх, өөр өөр хуульд харилцан адилгүй тайлбарласан зэрэг бэрхшээл гардаг байлаа. Харин сонгуулийн нэгдсэн хуульд сонгууль явуулах бүх процессыг маш ойлгомжтойгоор зохицуулж өгсөн. Нэг томъёо ойлгомжгүй байна гэдэг сонгуулийг зохион байгуулж буй хүмүүст хүндрэл үүсгэж улмаар зөрчил бий болгодог байсан юм. Шинэ хуульд тун ойлгомжтой тайлбарлаж өгсөн болохоор хэн нэгэн албан тушаалтнаас хамаарахгүйгээр хуулиа нэг мөр ойлгоно гэсэн үг. Үүгээрээ давуу талтай. Хоёр дахь гол шинэчлэл бол санхүүжилттэй холбоотой асуудал. Сонгуулийн зардал хэтэрхий ихэсч байгаа. Сүүлийн буюу 2012 оны сонгуулийн зардал өмнөх сонгуулийнхаас тав дахин өссөн байдаг. Нэг нэр дэвшигч, намаас гарч буй зардал дөрвөн жилийн хугацаанд тав дахин нэмэгдэнэ гэдэг цаашид зөвхөн мөнгөтэй хүн сонгуульд нэр дэвшдэг гэх ойлголт төрүүлнэ. Улс төрийн намууд ч гэсэн сонгуульд зориулан асар их мөнгө зарцуулахын хэрээр аль нэг хандивлагчаас хараат болж байгаа гэсэн үг. Буцаагаад тэр хандивлагчдадаа төрийн эрх мэдлээ ашиглан давуу тал үүсгэхийг оролдож болзошгүй. Энэ нь өөрөө авлигалын эх үүсвэр болдог. Тиймээс сонгуулийн зардлыг багасгахаар сонгуулийн хуулийг хийсэн. Ер нь ч сонгуулийн нэгдсэн хууль хийхдээ даалгавар өгсөн байдаг юм. Тэр нь сонгуулийн санхүүжилтийг ил тод болгох, зардал багасгах, маргаан гарвал хурдан шуурхай шийдвэрлэх, зөрчилтэй байгаа заалтуудыг зохицуулах тухай. Сонгуулийн зардлын дээд хэмжээг сонгогчдын тоо, нутаг дэвсгэрийн хэмжээг харгалзан үзсэний дүнд аудитын байгууллагаас тогтооно.

–Сонгуулийн нийт хэсгийн хорооны 50 хувьд гар тооллого давхар явуулна гэж байгаа. Энэ тухай тодруулахгүй юу?

-УИХ-ын сонгуулийн тухай хуульд хяналтын тооллого гэж байдаггүй байсан. 2012 оны УИХ-ын сонгуулийн үеэр хяналтын тооллого хийж байгаагүй. Харин УИХ-ын сонгуулийн дараа буюу орон нутгийн болон ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай хууль гаргахдаа хяналтын тооллоготой болгосон. Одоо бол сонгуулийн тухай нэгдсэн хуульд бүх сонгуульд хяналтын тооллого явуулахаар болсон. Хяналтын тооллогыг намууд зөвшилцсөний дүнд техникийн тооллого гэж нэрлэж байгаа. Сонгуулийн нийт хэсгийн хорооны 50 хүртэлх хувьд санал хураалт болсноос хойш 24 цагийн дотор техникийн тооллого хийнэ. Санал тоолох автомат машиныхаа үнэн зөв гэдгийг техникийн тооллогоор давхар баталгаажуулах юм.

–Хэрэв автомат машин, гар тооллого хоёрын дүн зөрвөл алийг нь баримтлах вэ?

-Сонгуулийн албан ёсны дүн мэдээ бол автомат машиных байна. Харин техникийн тооллогоо нийт хэсгийн хорооны 50 хувиар шалгана гэсэн зохицуулалт орсон. Техникийн тооллого явуулах хороог сугалааны шугамаар явуулна.

–Тойргуудын хувьд 2012 оныхтой ижил буюу холимог системээр явуулахаар болсон?

-Хэдэн суудал авснаас хамаарч жагсаалтаар хэдэн хүнийг УИХ-ын гишүүн болгохоо шийднэ гэсэн үг. Өмнөх буюу 2012 оны сонгуулиас ялгаатай нь намын жагсаалтад бичигдсэн 28 хүний нэрсийг сонгогчдод өгнө. Тэр нь юу вэ гэхээр сонгуульд оролцох улс төриийн намуудын нэр дэвшүүлж буй хүмүүсийг харна гэсэн үг. Тухайлбал, би АН-д саналаа өгөх гэж байгаа бол жагсаалтаар гарах хүмүүстэй танилцчихна. Нэг ёсондоо сонгогч олонд намын нэрийн ард хэн хэн байгааг мэдэх эрхийг хангаж өгөх ёстой гэх зохицуулалт орсон. Орон нутгийн сонгуулийн систем 2012 онд мөн л холимог тогтолцоотой байсан. Энэ жилийн тухайд бүгд мажоритар буюу нэрээр сонгогдоно. Намын нэрээр сонгогдох асуудал байхгүй болж байгаа гэсэн үг. Ирэх онд бид УИХ-ын сонгуультай хамт аймаг, нийслэлийн сонгуулиа явуулна. 2016 оны зургадугаар сарын сүүлчийн долоо хоногийн ажлын өдөр байхаар тогтоосон. Гэхдээ тэр өдрийг амралтынх болгох юм. Сум, дүүргийн ИТХ-ын сонгууль аравдугаар сард болно.

–Өмнөх сонгуулийн тухай хуультай харьцуулахад боломжийн сайн хуулийн төсөл орж ирсэн гэж байгаа. Цаашид дөрвөн жил тутамд хуулиа өөрчлөхгүй байх боломж хэр бүрдсэн бол?

-УИХ-ын дарга З.Энхболд “Энэ сонгуулийн тухай хуулийг олон жил мөрдөх байдлаар боловсруулаарай” гэх даалгавар өгсөн. Бүтэн гурван жилийн турш Сонгуулийн тухай хуулийн төслийг боловсруулах ажлын хэсэг ажилласан. Маш олон удаа хуралдаж, хэлэлцүүлэг зохион байгуулсны дүнд хуулийн төсөл боловсрууллаа. Маргааны харьяалал, хэн хэрхэн яаж шийдэх вэ гэдгийг маш тодорхой тусгаж өгсөн. Урьд нь маргаан урьдчилан хянан шийдвэрлэх шатандаа хариу өгөхгүй байсаар дарчихдаг байсан бол шинэ хуулиар нарийн зохицуулалт хийж өгсөн байгаа.

Мөн нийт нэр дэвшигчдийн гучаас доошгүй хувьд эмэгтэйчүүд байна гэж заасан. Өмнөх хуульд энэ квот 20 хувь байсан юм. Мөн төрийн үйлчилгээний, болон орон нутгийн, төрийн өмчит компанид ажиллаж буй хүмүүс сонгуульд нэр дэвшихийн тулд албан ажлаа хүлээлгэж өгөх шаардлага тавьдаг байсан. Тэгвэл шинэ хуулиар төрийн захиргааны албан хаагч, төрийн үйлчилгээний, төрийн орон нутгийн өмчит компанийн зөвхөн удирдлагуудын хувьд сонгуулиас зургаан сарын өмнө ажлаасаа чөлөөлөгдсөн байх ёстой гэж тусгалаа. Харин орон нутгийн сонгуульд нэр дэвшиж байгаа хүмүүс дөрөвдүгээр сарын 1 гэхэд ажлаасаа чөлөөлөгдсөн байх ёстой гэх өөрчлөлт оруулсан.

–Сонгуулийн сурталчилгааны хоног, хугацаанд өөрчлөлт орсон уу. Хувийн компанийн эзэмшилд байдаг самбар дээр сурталчилгаа явуулахыг хориглосон гэсэн үү?

-Сурталчилгааны том анонс болон зурагт хуудас байршуулахын тулд ихээхэн хэмжээний зардал гаргадаг байсан. Үүнийг шинэ хуулиар орон нутгийн засаг захиргаанаас тодорхой газруудыг зааж өгөхөөр зохицуулалт хийсэн. Нэг үгээр хэлбэл зам дагуух гэрлийн шонгууд дээр нэр дэвшигчийн зурагт хуудсыг үнэ төлбөргүй байрлуулна гэж заасан.

Мөн нийтийн эзэмшилд байгаа газруудад сурталчилгааны хуудас үнэ төлбөргүй байрлуулна. Уг боломжийг бүх нэр дэвшигчид ижил тэгш олгож байгаа.

Ингэснээр улсын төсвөөс мөнгө гаргахгүй мөртлөө бүх нэр дэвшигчдээс гарах зардлыг багасгасан шийдвэр болсон. Уг хуулиар уулзалт, сонин, телевизийн сурталчилгааг 24 цагийн өмнө зогсоож байгаа. Хувийн компанийн эзэмшилд байдаг самбарууд дээр сурталчилгаа тавиулахгүй. Сонин хэвлэлийн тухайд өдөр тутмын сонин, сэтгүүлд өөрийнхөө сурталчилгааг гаргаж болно. Нэг үгээр хэлбэл, аль нэг сонинтой гэрээ хийж сурталчилгааны материалаа тавиулж болно.

Сонгуулийн хууль батлагдлаа. Гурван ч төсөл явж байснаас УИХ-ын гишүүн Р.Бурмаа нарын өргөн барьсан Сонгуулийн хуульд суурилан Су.Батболд нарын хуулийн гол санааг тусгаж, О.Баасанхүү нарын өргөн барьсан хуулийн төслийн нэгтгэж оруулснаар ажлын хэсэг дээр нэлээд хэлэлцсэний эцэст өнгөрсөн баасан гаригт чуулганы нэгдсэн хуралдаанд оролцсон 60 гишүүний 52 нь дэмжсэнээр Сонгуулийн хууль батлагдсан юм. Эхэндээ намууд тус тусдаа хууль өргөн барьчихаад ойлголцохгүй удаан хугацаанд явсны эцэст тохиролцож чадсанаар хууль батлах үйл явц хэрүүл маргаан багатай, олонхийн саналаар шуурхай батлагдсан. Ингээд гол гол анхаарал татсан заалтууд хэрхэн хуульчлагдсаныг дуулгая.

Сонгуулийн тогтолцоо өмнөх сонгуулийнхтай адил 48/28 гэсэн холимог хувилбар хэвээр байхаар болов. Өөрөөр хэлбэл, 28 нь намын жагсаалтаар 48 нь томсгосон тойргоос сонгогдох юм. Уг нь нэрсийн жагсаалтаар сонгогдохыг бүсчилж явуулахаар төсөлд тусгасан төдийгүй МАН, АН тохирчихсон байж. Гэвч Шударга ёс эвслийн эсэргүүцэлтэй тулж, Сонгуулийн хуулийг хугацаанд нь батлуулахгүй завсарлага авна гэж “сүрдүүлсэн” юм байх. Ингээд бүсчлэхийг болиулж, хуучнаар нь явуулахаар болж. Харин энэ удаа сонгуулиар санал хураах хуудастай хамт жагсаалтаар орж ирэх хүмүүсийн нэрстэй хуудас хэвлэгдэн сонгогчийн гарт очих юм. Өмнө нь зөвхөн хэвлэлүүд л жагсаалтыг зарлаж, намууд хэзээ хойно мэдэгдээд өнгөрдөг байсан билээ. Жагсаалтаар хэн орж ирж байгаа нь мэдэгдэхгүй байх нь хор уршигтай, заавал иргэдэд тодорхой байх ёстой гэсэн санал хэлсэн нь дэмжигдэж, хуульд дээрх байдлаар тусгагдсан юм. Нам болгоноос жагсаалтаар орж ирж байгаа 28 дэвшигчийн нэрсийн жагсаалт гэхээр тоймгүй олон хуудас цаас санал өгөх байранд сонгогч очоод хараад суух нь.

УИХ-ын сонгууль холимог системээр явагдах бол орон нутгийн сонгууль можаритор системээр явагдана. Өмнө нь УИХ-ын сонгууль нийслэлийн сонгуультай хамт явж байсныг аймаг, нийслэлийн ИТХ, УИХ-ын сонгуулийг хамтатган зургадугаар сарын сүүлийн долоо хоногийн ажлын нэг өдөр явуулахаар болов. Харин сонгуулийн жилийн аравдугаар сарын сүүлийн долоо хоногийн ажлын нэг өдөр сум, дүүргийн ИТХ-ын сонгууль болохоор хуульчлав. Өөрөө хэлбэл ирэх баасан гаригаас өмнө сонгуульд нэр дэвших бодолтой байгаа төрийн албаныхан амжиж ажлаа өгөх нь. Орон нутагт сум багт намын харьяалал харгалзахгүй сонгууль явуулах тухай яриа нэлээд яригдсан ч энэ удаа хуучнаараа үлдэв. Учир нь ингэхийн тулд Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулах шаардлага гарна.

Сонгуулийн сурталчилгааны хугацаа 21 хоног байсныг ажлын хэсэг, байнгын хорооноос 14 хоног гэдгээр Их хуралд орж ирсэн ч Д.Лүндээжанцан гишүүний 18 хоног болгох санал эцсийн хэлэлцүүлгийн үеэр дэмжигдэв. Намууд санал тоолох дээр маргаж ойлголцолд хүрэхгүй удаж байсан билээ. Тэгвэл энэ асуудал дээр нэгдсэн байр суурьтай болж чадсан учир нь саналын хуудсыг тоолохдоо хар машинаар тоолсны дараа дахин гараар текникийн тооллого хийнэ. Энэ тооллогыг хуульд 24 цагийн дотор гэж зааж өгсөн байгаа. Энэ нь тавин хувийг сугалаагаар санамсаргүй байдлаар сонгон хар машины саналтай тулгана гэсэн үг. Ингэхдээ намуудын болон бие даагч, иргэдийн төлөөллөөс бүрдсэн хүмүүс хяналт тавих юм.

Сонгуулийн сурталчилгаа хийх хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлд сонинг оролцуулахгүйгээр хуулийн төсөл хийсэн байв. Үүнийг төсөл санаачлагчид “Бусад гэсэнд сонин ч бас багтсан” гэж тайлбарлаж байсан. Үүнийг сонин хэвлэлийнхэн болон Д.Сарангэрэл нарын зарим гишүүн эсэргүүцэж байгаагаа илэрхийлсэн. Д.Сарангэрэл “Монголын ард түмний төрийн эрх барих эрхээ хэрэгжүүлэхэд тус дэм болдог, сонголт хийхэд нь том зэвсэг болдог хэрэгсэл бол сонин. Сонин бол айлаас айл руу, сумаас сум руу, багаас баг руу очдог том зэвсэг. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийн анхдагч зэвсэг. Гэтэл өнөөдөр сонгуулийн сурталчилгаанд сонинг оруулахгүйгээр хуулийн төсөл хийсэн байна” гэж хэлж байсан билээ. Сонгуулийн хууль хэлэлцэх явцад Н.Энхболд, Р.Бурмаа нар хуульд сонин гэж нэмж томьёолол оруулж, энэ нь чуулганы нэгдсэн хуралдаанд орж ирснээр дэмжигдэв. Хуульд сонгуулийн сурталчилгаанд сониныг оруулахыг дэмжээч гэж хэлж байсан Д.Сарангэрэл гишүүн ч хууль батлах явцад сониныг сонгуулийн сурталчилгаанд оруулж ирж батлуулсандаа тусгайлан талархлаа илэрхийлж байлаа. Харин хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл болон сошиал, бусад байдлаар тухайн нэр дэвшигчийг гүтгэсэн мэдээ материал цацсан тохиолдолд сонгуулийн үед Эрүүгийн хуулиар бусад үед Зөрчлийн хуулиар зохицуулах аж.

Энэ удаагийн Сонгуулийн хуулийн бас нэг онцлог нь Ерөнхийлөгчийн, Орон нутгийн, УИХ-ын сонгуулийн хуулиуд байхгүй болж, Сонгуулийн нэгдсэн нэг хуультай болж байгаа юм.

Мөн санал өгсөн сонгогчдын 28 хувийн босгогүй болох буюу сонгогчдын 28 хувийн санал аваагүй байсан ч ирц хүрээгүй гэж сонгуулийг дахин явуулахгүй байх өөрчлөлт оруулж байгаа юм байна. Саналын хуудсанд намуудын нэрсийн дараалал Дээд шүүхэд бүртгэгдсэн он сар өдрийг баримтлан тухайн нам, түүний нэр дэвшигч гэсэн дарааллаар бичигдэнэ.

Сонгуулийн санхүүжилт, хандивын үйл ажиллагаа шилэн дансны зохицуулалтад орно. Хандив өгөх хэмжээнд өөрчлөлт ороогүй ч сонгуульд өрсөлдөх улс төрийн нам, нэр дэвшигчийн санхүүжилтийг тодорхой байлгах үүднээс хандивлагч байгууллага, хувь хүн хуулийн этгээдийн өгөх хандивын хэмжээ, нэр хаягийг тодорхой зааж өгөх юм байна. Мөн Сонгуулийн ерөнхий хороо хяналт тавьдаг байсан бол одоо Аудитын байгууллага хяналт тавихаар тусгажээ.

Сонгуулийн өдрөөс 24 цагийн өмнө бүх самбар, сурталчилгааны зурагт хуудас, намын туг далбааг авах ёстой байдаг өмнөх хуулийн заалт энэ удаа өөрчлөгдөж орж ирсэн. Сонгуулийн өдөр ч сурталчилгааны самбар, туг дарцаг, зурагт хуудсыг авахгүй байж болохоор хуульд оруулж өгчээ. Мөн сурталчилгааны самбарыг хувь хүн, байгууллагаас түрээслэхгүй бөгөөд нийтийн эзэмшлийн талбайд үнэ төлбөргүй самбараа байрлуулах юм байна. Сонгуулийн ямар нэг маргаан гарахад сунжирч, хоёр гурван жилийн хугацаа авахдаа тулдаг бол үүний хугацааг зааж өгч, 60 хоног буюу хоёр сарын хугацаанд шийдвэрт хүрч болохоор болсон. Энэ мэтээр Сонгуулийн хууль удаан хугацаанд яригдсаны эцэст нэлээдгүй өөрчлөлт оруулан баталсан юм.

Сүхбаатар дүүргийн Засаг дарга асан, нийслэлийн ИТХ–ын төлөөлөгч Б.Баярмагнайтай ярилцлаа.

…Өнөөгийн нийгмийн хүндрэлтэй байдлыг засахын тулд ирэх сонгуульд залуусын бодит оролцоо зайлшгүй чухал юм. Энэ нь өнөөгийн зарим улстөрчдөд олон нийт итгэл алдарсантай холбоотой. Итгэл хүндлэл сэтгэл алдрахын цагт нийгэм өөрөө эмх замбараагүй байдал руу орох аюултай. Үүнийг бүхий л түвшиндээ ойлгож, бодит үр дүнтэй алхмуудыг хийж хэрэгжүүлэхгүй бол ирээдүйд гэрэл гэгээтэй сайн сайхан зүйлийг мөддөө олж харахгүй нь… гэж тэрээр ярих. Миний зүгээс сэтгүүлч хүний хувьд харахад “Ах нар чинь мөддөө улс төрөөс буухгүй юм биш үү, 2024 он хавьцаа л та нарт зай гарах бол уу даа”, “Улс орон ирээдүйд хөгжилд хүрнэ гэдэгт олонхи нь итгэл алдарсан үед заавал цаг хугацааг хүлээн чимээгүй суух нь гэмт хэрэг үйлдэж буй хүнийг харсан ч дуугүй өнгөрөхтэй адил зүйл юм”… гэхчилэн бидний хоорондын яриа эхэлсэн юм.

-2020 он хүртэл мөн ч ухаалаг байхыг залуусаас шаардах байх даа. Одоогийн байдлаас гаръя гэвэл улс төр дэх бүхэл бүтэн үе солигдохоос наашгүй юм биш үү?

-Ерөнхиийдөө бол цаг хугацааны мөчлөгөөрөө үе солигдох процесс нийгэмд зайлшгүй явагддаг. Харин тухайн үеийн хийж хэрэгжүүлсэн бодит ажлын үр нөлөөгөөр урт эсвэл богино хугацаанд солигдох нь нийгмийн захиалгаар шийдэгддэг. Өнөөдөр бид үе гэж ярихаасаа илүү “Тогтмол ус удахаараа үнэр ордогтой адил” аливаа үйл явц хөгжил хөдөлгөөн байнга сэлбэгдэж сэргээгдэж байх ёстой. Өнгөрсөн 25 жилийн хугацаанд төрийн эрх мэдлийг ээлжлэн хэрэгжүүлж ирсэн өнөөгийн томоохон улс төрийн хүчнүүдийг удирдаж буй бүлэглэлүүд ирэх сонгуулиар олон түмнээр дүнгээ тавиулах цаг ойртож байна.

Ардчилал гэж байнга ярьсан хүмүүс. Ардчилал гэсэн үгээрээ хичнээн жил занималдах юм мэдэхгүй. Одоо бол нийгэм рүүгээ суурьтай эргэж харах, үр хүүхдийнхээ хойч ирээдүйн сайн сайхныг бодох, ядаж л ямар улс орныг үр хүүхэд, ач зээ нартаа үлдээх вэ гэдгээ бодоцгоох цаг нь болсон баймаар юм. Зөвхөн өнөөдрийнхөө явцуу эрх ашгаар ажиллаж амьдармааргүй байна шүү дээ. Үр хүүхдэдээ ирээдүйд сайн сайхан амьдрах эх орныг бэлдэж өгөх замдаа ормоор байна. Өөрсдийнх нь ярьдгаар жинхэнэ утгаараа эрх ашгийнх нь эрэмбэ дараалал нь алдагдаад болохоо байчихаад байна л даа.

–Өнөөдөр хүн бүр л шүүмжлэгчид болчихож?

-Шүүмжлэхгүй гээд яахав. Залуу үеийнхэн чинь тэвчээр алдарна гэдэг рүүгээ л орж эхэлж байна даа. Өнгөрсөн 25 жилийн хугацаа бол тэвчээр, итгэл алдрах хангалттай бодит жишээ болж өглөө.

–Залуучуудын тэвчээр алдарна гэхээрээ яах уу?

-Ер нь залуучууд бид аливаа зүйлд хүлээцтэй хандах ёстой. Ах нар маань өнөөгийн нээлттэй эрх чөлөөт нийгмийг бий болгоход өөрсдийн зохих хувь нэмрийг оруулсан. Түүнийхээ үр шимийг ч хаа хаанаа “хангалттай” хүртсэн байх гэж бодож байна. Гэхдээ цаашид хэдхэн ах маань гавьяагаараа амьдраад улс орныг уруудан доройтуулах зам руу чиглүүлж болохгүй. Нэгэнт тогтсон олон улсын хөгжлийн чиг хандлагыг өөрийн улсын онцлогт тохируулан тооцоо судалгаатай, төлөвлөгөөтэй удирдан чиглүүлэхгүй бол бид өнөөдрийн хүндрэлтэй байдлаас гарч чадахгүй. Хөгийн улс оронд ажиллаж амьдармааргүй байна шүү дээ. Сайхан амьдрах эх орныг ирээдүйдээ үлдээмээр байна. Тийм улс орныг бий болгож өгөөд үр хойчдоо хүндлэгдэн амьдралыг дуусгах нь улс төрд яваа хүмүүсийн эрхэм зорилго гэж хувьдаа боддог. Тэгэхлээр урт хугацаанд, олон удаа сайн сайхан болгох тухай ярьсан зүйл биеллээ олохгүй байх нь залуучууд гэлтгүй олон түмний тэвчээрийг барна шүү дээ.

–Ахмад үе нь хүндлэл дор амьдардаг Америк оронд та сурч байгаа байх аа?

-Ерөнхийдөө аливаа хөгжилтэй улс орнуудыг өнөөгийн түвшинд хүргэсэн, түүнд бодит хувь нэмрээ оруулсан ахмад үеэ хүндлэн дээдлэх, тэдэнд зориулсан нийгмийн бүхий л дэмжлэгийг хууль эрхзүйн орчноороо дамжуулан хэрэгжүүлдэг. Нөгөө талаар улс орноо уруудан доройтоход хүргэсэн нөхдүүдэд зохих хариуцлагыг нь оногдуулдаг, тэднийг таагүй хувь заяа хүлээж байдаг жишээ ч бас бий. Америк орны хувьд бол өнөөгийн ахмад үе нь нийгмээс хүртэх ёстой бүхий л анхаарал халамжийг авч чадаж байна.

–Өнөөдөр олон хүний амнаас “Одоо яах вэ” гэсэн үг их гарч байна. Танд энэ үг бас их ойрхон байна уу?

-Өнөөгийн байгаа нөхцөл байдал хүн бүрийн оролцоо, идэвхтэй байдлыг шаардаж байна. Магадгүй шинэ өнгө төрх арга барилыг нийгэм хүсч байж болно. Тэр хүлээлт нь залуучуудад итгэл тавьж байгаа байх. Гэхдээ хэт туйлширсэн хандлага биднийг сайн зүйлд хүргэхгүй. Тиймээс хаа хаанаа аливаа асуудалд бодитоор хандаж, ярьж хэлсэн зүйлээ ажил хэрэг болгодог, дор бүрнээ хариуцсан ажилдаа эзэн байх нь хөгжилд хүрэхийн үндэс.

–Наад үг чинь их л ерөнхий сонсогддог. Тодорхой хэлбэл таныхаар яг яахыг хэлж байгаа юм бэ?

Залуучуудын хувьд салбар салбарын олон зөв залуу бие биенээ хүлээн зөвшөөрч, хамтаар бодлогоо тодорхойлж, түүндээ нэгдсэн зохион байгуулалтаар хүрэхийн төлөө ажиллах ёстой. Үүнийг өнөөдөр ямар нэр томъёогоор хэлээд байна гэхээр “Оролцоо” гэж байгаа юм. Манай улс орны өнөөдрийн хөгжиж байгаа замналд залуусын оролцоо маш чухал байр суурьтай болчихоод байна. Тодруулбал залуу хүн бүр өөрийн амь амьдралаа тов хийтэл авч явах. Энэ оролцоо бол энэ улс орны хөгжилд цаагуураа маш их үнэтэй хувь нэмэр оруулж байгаа хэрэг юм. Өнөөдөр тухайн салбартаа амжилттай яваа залуус тэрүүхэн тэндээ л “Энэ улс орон нэг л болохгүй байна” гэхээс цаашгүй сууцгааж байна. Тэрхүү болохгүй байгааг хэрхэн засч залруулах талаар төдийлөн санаачилга гаргахгүй байна. Зарим тохиолдолд бүх зүйлийг төр рүү чихээд, бүх зүйлд хөндлөнгийн байр сууринаас хандаад байх сэтгэлгээ хүчтэй нэмэгдэж байна. Зарим нөхөд маань хүртэл “Та нар минь л жаахан үзэж тарцгаа, үзэж тарсаар байгаад гоё болгохын цагт чинь би оролцъё” гэж байгаа юм. Энэ нь нэг талаасаа их аминчхан үзэл. Нөгөө талаас оролцоо өндөр байх эрмэлзэлтэй зарим залуусыг нийгмийн зарим хэсэг буруугаар харж байгаа. Амбицтай, дарга болохын төлөө юугаа ч өгөхөөс буцахгүй гэхчилэн бүр дооглох маягтай хандах болсон. Ялангуяа өөрсдөө оролцохгүй байж залуучууд нь залуучуудаа шоолох байр суурьтай байна. Улс төрийг заваан, бохир гэж ярьдаг. Тэгвэл тэр заваан бохирыг чинь тэгээд хэн цэвэрлэж янзлах юм бэ. Бүгдээрээ муухайг нь дуудаад суугаад байх юм уу. Заваан бохирыг янзлахын тулд оролцъё гэдэг маань өөрөө сонголт шүү дээ. Эцсийн дүндээ хөөрхий гэж, шүүмжилж ярьсан хэвээр эмгэнэлт нийгэмтэйгээ цуг доошилж, эмгэнэлт жүжгийнхээ нэг оролцогч нь болсоор дуусч байна. Үнэндээ хохирогч нь болчихсон яваа байхгүй юу. Тэгэхээр амьдралынхаа идэвхтэй насыг улс орныхоо хөгжилд зарцуулна гэдэг бол эргээд өөртөө болон өөрийнхөө гэр бүл, үр хүүхэд, ах дүү, найз нөхдийнхөө сайн сайхны төлөө хийж буй ажил. Улс орны үйл хэрэгт оролцохын ач тус нь эргээд өөрт чинь л сайнаар тусна. Үүнийг өөрчлөхийн төлөө хүн бүрийн оролцоо чухал, тэр дундаа залуучуудын үүрэг оролцоо маш чухал.

–Оролцоо бий болох тодорхой орчин нөхцөл бүрдсэн байх ёстой гэж боддог юм?

-Мэдээж оролцоог хангахын тулд сайн зохион байгуулалттай залуучуудын нэгдлүүд чухал. Нэгдэх процессыг дагаад хагалан бутаргах ажиллагаанууд бас чамгүй явна. Өнгө мөнгө, эрх мэдэл, явцуу эрх ашиг сонирхол дээр нийлсэн нэгдэл ер нь хурдан задарчихаад байдаг. Минийхээр бол зорилго нь зөв зүйлд чиглэсэн тохиолдолд аливаа нэгдэл бат бөх, урт хугацаанд оршин тогтнодог гэж боддог. Үүнийгээ ч үйл хэргээрээ нотлохыг зорьдог нь миний амьдралдаа баримталдаг зарчмуудын нэг юм. Зорилго нь их зөв, түүнээсээ итгэл үнэмшлээ зөв авсан цагт өнөөдрийн хэцүү бэрх гэж байгаа бүхэн тийм ч бэрхшээлтэй бус л даа.

–Та яасан их юм үзэж туулсан хүний өнгөөр ярьж байх юм бэ. Та ч бас залуу хүн шүү дээ?

-Тодорхой хугацаанд нийслэл хотоо хөгжүүлэхийн төлөө гар бие оролцож явсан хүний хувьд хэлэхэд арга барилаа, сэтгэлгээгээ, аливаа зүйлд хандаж байгаа хандлагаа өөрчлөөд, зөв үйл бүтээхийн төлөө хамт олноо манлайлан урагшлахад Монгол Улсын хувьд хөгжилд хүрэх зам ойрхон болохыг мэдэрсэн хэрэг. Ийм их баялагтай, дээр нь юмыг аль болох зөв талаас нь маш хурдан ойлгодог, зүтгэсэн зүйлийнхээ үр дүнг үзэхийг хүлээдэг уламжлалт сэтгэлгээтэй ард түмний хувьд хөгжил хол харагдахгүй байгаа. Аль аль талдаа хүн бүр ярьсан хэлснээ биелүүлдэг, хийдэг байх л хэрэгтэй. Залуучуудыг зөв зохион байгуулах, удирдан залах, тэдний мэдлэг боловсролыг ашиглах нь өнөөдрийн улстөрчдийн хийх нэг том ажил, ер нь бол гол бодлого нь гэж ч болно. Улстөрч бүхэн заавал мал аж ахуйг мэдэх албагүй, эдийн засгийн өндөр мэдлэгтэй байх албагүй, хамгийн гол нь улстөрчдийн чадамж юу байх вэ гэвэл салбар бүрийн потенциалуудыг өөрсдийнхөө дор удирдан зохион байгуулж улс орны хөгжлийн төлөө ашиглах явдал юм. Тэднийг зөв зүйл рүү нь чиглүүлж, манлайлж явдаг чадвартай хүмүүс л улс төрд байх ёстой.

Энэ асуудал Монголын нийгэм, өнөөгийн улс төрд дутмаг байна. Зөвхөн хэн нэгэн эрх мэдэл бүхий этгээдийг дагасан ашиг сонирхлын бүлэглэлүүд энэ тэндгүй бий болоод байна. Иймэрхүү бүлэглэлүүд бол зөвхөн явцуу ашиг сонирхлоо гүйцэлдүүлэхийн төлөө л ажилласаар байна. Үүнийгээ улс төрийн намууд албан болон албан бус байдлаар фракц гэсэн нэр томъёогоор халхавчилж байгаа. Гэтэл олон улсын практикт фракц нь улс орны хөгжлийн төлөөх тодорхой бодлого зорилгын нэгдэл байдаг. Зарим нь түр хугацаанд бий болоод зорилгодоо хүрсний дараа үйл ажиллагаагаа зогсоодог.

–Залуучуудын улс орны төлөө хөгжил цэцэглэлтийн төлөөх оролцоо, нэгдэл гэдэг эцэстээ улс төрийн нам дээр л очно шүү дээ?

-Улс төрийн нам гэдэг өөрөө үзэл бодол, улс орны цаашдын хөгжлийн бодлого дээр суурилсан олонлог байдаг. Бид дэлхийн нийтлэг чиг хандлагаас хазайх боломж тун хомс. Тиймээс улсын хөгжлийг намууд тодорхойлохоос өөр гарцгүй. Тэгэхээр улс төрийн намуудад үүсч буй буруу жишгүүдийг тухай бүрт нь цэгцэлж явах нь төрийн үйл хэрэг сайжрахын үндэс юм.

Залуучууд аль нэг улс төрийн намын эд эс болж дотор нь ороод, өөрийн мэдлэг боловсрол туршлагыг харамгүй зориулаад явах нь хөгжлийн төлөөх оролцооны чухал хэлбэр. Тийм л учраас би улс төрийн идэвхтэй байгаач ээ гэдэг үгийг дахин дахин залуусдаа хандан хэлээд байгаа юм.

Улс төрийн намыг сайнгүй харагдуулж, ийм ойлголт нийтэд түгээж буй цөөн хэсэг бүлэг байгаагаас улбаалаад намын үндсэн зорилго үзэл санаа үнэт зүйлийг бүрхэгдүүлж, олон түмэнд таагүй сэтгэгдлийг улам бүр төрүүлж байна. Үүнийг засахын тулд залуус гар бие оролцох нь өнөөдрийн бидний хамгийн түрүүнд хийх ёстой ажлуудын нэг.

Манай намын үйл хэрэгт залуучуудын нээлттэй оролцоог хангахыг эрмэлзсэн бүтэц байгаад миний хувьд талархалтай ханддаг. Цаашид энэхүү бүтцийг үйл ажиллагааны хувьд улам боловсронгуй болгох, тодорхой болгох чиглэлд анхаарлаа хандуулан ажиллаж байна.

–Та зөвхөн намын залуу гишүүдийн хүрээнд асуудлыг ярьж байгаа биш байлгүй дээ?

-Нам дотроо шийдвэр гаргах түвшинд өсч өндийж байж цаашдаа улс орны хөгжлийн бодлогыг зөв чиглүүлэх, болж бүтэхгүй байгааг нь бодитойгоор засч залруулах боломж бүрдэнэ гэдгийг хэлж байна. Та бид хоёрын түрүүнд ярьсан “Одоо яах вэ” гэдгийн чинь эхний хариулт энэ.

–Ер нь улс төрийн намууд доторх болж бүтэхгүй байгааг засч залруулах гарцуудын талаар таны бодол?

-Улс төрийн намд мөнгөний нөлөөлөл асар хүчтэй болчихож. Мөнгөний нөлөөллөөс харьцангуй хамаарал багатайгаар цаашид оршин тогтнох асуудал хурцаар тавигдаж байна. Ер нь хэт мөнгөнөөс хамааралтай улс төр, улс орны хөгжилд хортой нөлөөллийг авчирдаг. Гэхдээ энэ нь ганц Монгол Улсад байгаа асуудал ч биш, нам дахь мөнгөний нөлөөлөл нь өндөр хөгжилтэй орнуудын хувьд ч толгойны өвчин хэвээр байгаа юм билээ. Энэ асуудлаар олон орны туршлагыг өөрийн хэмжээнд харж, уншиж судалж байгаа. Тэр дотроос өнөөдөртөө зөв харагдаж байгаа хоёр гурван орны жишээ байгаа нь улс төрийн намын санхүүжилтийн тодорхой хувийг төрөөс хариуцах, хандивлагчдын хандивын босгыг хуулиар тогтоож өгөх, бүр томоохон хандивлагчдын хандив өгөхийг хориглох, аль болох томоохон үндэстэн дамнасан корпорациуд, компаниудаас санхүүгийн дэмжлэг авахыг хуулиараа хориглох, түлхүү олон нийт, иргэдээс улс төрийн аливаа санхүүжилтийг цуглуулдаг байх зэрэг янз бүрийн туршлагууд байна.

Энэхүү асуудал тийм амар хялбар шийдэлд хүрдэггүй гэдгийг зарим улсын жишээ харуулдаг. Тухайлбал 1900 оны эхээр гэхэд Америк улс, улс төрийн намын санхүүжилтийн тухай хуулиа баталсан хэдий ч тэр хууль нь бодит утгаараа саяхан буюу 1980-аад оны үеэс хэрэгжиж эхэлсэн байх жишээтэй. Тэгэхээр Монгол Улсын хувьд бодит утгаар нь хэрэгжүүлэхэд цаг хугацаа зарцуулах, амаргүй замуудыг туулах нь гарцаагүй.

Бидний хувьд монголчлох сэтгэлгээ гэж байдаг. Нэг юмыг хийхдээ төгс биш, дутуу дулимаг, нэг харахад шийдчихсэн ч юм шиг, нөгөө харахад шийдээгүй ч юм шиг хийдэг. Ийм байдал нь эргээд Монгол Улсын хөгжилд саад тотгор болдог. Жишээ нь сонгуулийн үеийн санхүүжилтийн асуудлыг хуулиар зохицуулах гэж оролдсон. Гэтэл сонгуулийн бус үеийн дөрвөн жилийн мөчлөгийг зохицуулаагүй хаячихсан. Бодитойгоор сонгогч олон түмэн, иргэдээс 1000, 10 000 төгрөгийн хандив авч санхүүжилтээ босгоод явдаг улстөрч, улс төрийн нам өнөөдөртөө манайд алга. Үүгээр юу хэлэх гээд байна гэхээр улс төрийн намууд цөөн хэдэн томоохон хандивлагч, компаниас хамааралтай болчихоод байна. Энэ нь тухайн нам олонхи болж төрийн үйл хэргийг чиглүүлэхийн цагт улс төрийн авлигад автсан хэрэг болж байгаа юм. Өнөөдөр бол манайд авлигын хэрэг гэхээр хоёр хүний хоорондын авч өгсөн тухай асуудал байгаа. Энэ бол нийгэмд асар хортой юу гэвэл хортой. Хариуцлага хүлээх субьектууд нь ч тодорхой. Гэтэл улс төрийн намын авсан авлига маш хүнд. Нам нь өөрөө хамтын шийдвэр гаргадаг, хамтаараа оролцдог. Тийм болохоор хэн нэгэнд оноож хариуцлага тооцоход маш хүндрэлтэй. Тэгэхээр нам томоохон хандивлагчдаас хамааралтай болсон тохиолдолд эргээд тэднийхээ эрх ашигт нийцсэн шийдвэрийг нэн тэргүүнд гаргахыг эрмэлздэг. Үүн дээр бүгдээрээ тогтож анзаарч, харж ярих цаг болсон. Дөрвөн жилийн хугацаанд ямар нэгэн этгээдээс санхүүжилт аваад үйл ажиллагаагаа явуулчихсан улс төрийн нам тэднээсээ нүүр буруулна гэдэг хүнд асуудал.

–Өнөөдөр мөнгөний нөлөөлөл Монголын улс төрд давамгайлчихсан, тогтож төлөвшчихсөн шахуу асуудал. Ер нь бол энэ бүгдийг эрүүл саруулаар, зөв байдлаар зохицуулъя гэж хүчлэх ч үгүй байгаа байх аа?

-Өнөөдөр бүгдийг харлуулж болохгүй. Тухайлбал Улс төрийн намын санхүүжилтийг хэрхэх, хуульд яаж тусгах, Улс төрийн намын тухай хуулийг өөрчлөх, цаашлаад Үндсэн хуулийн өөрчлөлтийг хийх саналд авууштай олон зөв санаачилга явж байгаа юм билээ. Тэгэхээр зөв зүйтэй дээрх санал санаачилгыг бодитоор хууль эрхзүйн орчинд тусгахын төлөө ажиллах ёстой.

–Бүгд болж бүтэхгүй байгааг ярьж байна. Таны ярианд нэлээдгүй яригдлаа. Энэ бүх болж бүтэхгүйг зөв болгох хүмүүс улс төрд орж ирэх цаг нь болжээ гэсэн эцсийн гаргалгаа л үлдээд байх шиг байна?

-Улс төр дэх үе солигдох процесс гээд түрүүнд ярьсан руу л эргээд оръё. Энд ахмад, дунд үеэ үгүйсгэж залуучууд гарч ирснээр сайхан болно гэж хэт туйлширч болохгүй. Хийхгүй байгаа ажлыг хэн нэгэн рүү чиглүүлээд байдаг хандлага ч буруу. Бид бүгдэд маань алдаа байгаа. Энэ 76-г солиод, залгуулаад хэн нь бүү мэд нөхдүүд гарч ирлээ гэхэд өнөөгийн байгаа нөхцөлийг дээрдүүлнэ гэдэгт хэдэн хувь нь итгэх бол. Тэгэхээр тан тунг нь тааруулна гэдэг шиг ярьснаа амьдрал дээр хийж хэрэгжүүлээд явж байгаа хүмүүсийг өнгөрсөн цаг хугацаанаас дүгнэж цэгнээд түлхүү сонгоосой л гэж боддог. Миний амьдралдаа барьдаг зарчим бол сайн муу нийлж сав дүүрдэг, сайн нь дийлэнх хувьтай байхад л аливаа зүйл зөв балансаа барина. Энэхүү балансыг хадгалахад нийгэм өөрөө зөв зам руугаа явдаг юм болов уу гэж хардаг.

–Та өнөөдөр ямар оролцоотой байна. Та бол МАН–аас нийслэлийн ИТХ–д сууж буй төлөөлөгч. Одоо шинэ он гарлаа, шинэ онд ийм ийм зүйлийг хийх зорилготой байгаа, ингэж оролцоотой байна гэдгээ ярьж болох уу?

-Өнгөрсөн арав гаруй жилийн хугацаанд би НАМЗХ-ын удирдах бүрэлдэхүүнд тасралтгүй ажиллаж ирсэн. Сайн зүйл дээр нь дэм болох, саар зүйлийг бага хийлгэх зарчим барьсан. Нэгэнт л улс төрийн намын дэргэдэх залуучуудын байгууллагын хувьд ирэх сонгуульд намаа амжилтанд хүргэхийн төлөө ажиллах нь бидний үүрэг. Энэхүү ажилд залуучуудынхаа бодит оролцоог хангаж манлайлан оролцох зорилго тавин ажиллаж байна.

–НАМЗХ–ы залуучуудыг хэн нэг том хүний цүнх барьсан залуус байдаг гэж зарим нь ярьдаг. Жишээ нь та намынхаа хэн гэж том хүний цүнхийг барьж ирэв дээ?

-Би болж өгвөл зарчим гэсэн ганц цүнх барьчих гээд л яваад байгаа хүн шүү дээ. Өөрийн гэсэн үнэт зүйлтэй, тэрнээсээ айхтар хазайгаад байхгүй, аливаа бусармаг зүйлтэй эвлэрээд явахыг хүсдэггүй. Над шиг бодолтой олон залуу манай намд байгаад би баярладаг.

–Тан шиг ийм бодолтой залуусаа буланд шахдаг юм биш үү?

-Үгүй ээ, одоо буланд шахна гэнэ үү, юу гэж томъёолох нь таны хэрэг. Амьдрал өөрөө тэмцэл, өрсөлдөөний талбар. Аливаа бэрхшээл дундаас гарч чадах эсэх нь өөрийн л асуудал. Гарахын төлөө оролдлого заавал хийж байх ёстой. Би нэг юманд тууштай итгэдэг. Олуулаа байгаа тохиолдолд тулгарсан саад бэрхшээлийг даван туулахад хүндрэл бага. Харин таны хэлдгээр ганцхан Баярмагнайг бол буланд шахах шиг амархан юм байхгүй л дээ.

–Тантай үзэл бодол нийлдэг залуу үе бол ямар нэгэн цүнх баригчид биш өөрийн гэсэн үнэт зүйл, итгэл үнэмшилтэй залуучууд юм байна гэж ойлгож болох уу?

-Би түрүүн хэлсэн дээ “Сайн муу нийлж сав дүүрдэг хорвоо” гэж. Бусад залуусаа би дүгнэх нь зохимжгүй. Хүн бүрт өөрийн гэсэн дүгнэлт бий. Миний хувьд намынхаа бүхий л шатаар дамжин үйл хэрэгт нь оролцож ирсэн. Улс төрийн ажилтан, сурталчилгааны материал тараахаас эхлээд бүхий л жаргал зовлонтой нь хамт байж ирлээ. Энэ замнал нь хүнийг хөгжүүлдэг, хэрсүүжүүлдэг, өөрийн оюун ухааны цараар юмыг хардаг болгодог, мөн түүнчлэн залуу хүний өсч өндийж туршлагажих боломжийг олгодог. Энэхүү процесс бол манай намын олон арван жилийн тогтсон уламжлал юм. Таны хэлдгээр цүнх баригч нэр зүүгээд байгаа залуу ч гэсэн ямар ч байсан бичиг соёлын өндөр чадварт суралцаж байгаа гэдгийг би итгэлтэйгээр хэлнэ. Хаана ч төрийн ажил хийсэн түүртэхээргүй болж төлөвшиж байгаа. Гэхдээ юмыг хэлж, засч сайжруулж байхгүй бол бодит утгаараа цүнх барьж явсаар амар хялбар замаар албан тушаалд очих, хувийн явцуу ашиг сонирхлоо гүйцэлдүүлэхийг бодохоос өөрийг мэддэггүй залуучууд гарч ирэх вий гэдгээс болгоомжлох ёстой.

–Сүүлийн үед иргэдийн дунд шинэ уур амьсгал аяндаа бүрэлдээд байх шиг байна. Тэр намаас тэр нэг залуу байна, энэ намаас энэ нэг залуу гарч ирвэл зүгээр байна гэхчилэн ярьцгаах болсон. Тэдний дунд таны нэр яваа харагддаг?

-Миний нэрийг дурдсан танд баярлалаа. Нэг ийм л юм байгаа. Өнөөдөр ямар ч байгууллага, тэр дундаа улс төрийн нам дотоод дэг жаяг, тоглоомын дүрэмтэй. Бидний өнөөдрийг хүртэл баримталж ирсэн зарчим бол дотооддоо асуудлаа ярьдаг. Нам гэдэг бол хамтын удирдлагын байгууллага. Тиймээс намын шийдвэр гаргах түвшний байгууллагууд маань хэрхэн үзэх вэ. Тэр шийдвэр их чухал. Тэр шийдвэр зөв, буруу яаж ч гарч болно.

–Намын бүх шат дамжлагаараа таныг сонгуульд өрсөлд гэсэн шийдвэрт хүрвэл та яах вэ?

-Үгүй гэх эрх байхгүй. Цаанаа итгэл, хариуцлагын асуудал учраас ачааг үүрч гарах нь үүрэг юм. Миний хувьд нийслэлийн ИТХ-д хоёр удаа сонгогдохдоо бас л олны итгэлийг аваад л гарч ирсэн. Тэгэхээр тэр үүргээ биелүүлэхийн төлөө анд нөхөдтэйгөө нийлээд үзэж тарах байхдаа. Залуу нас өөрөө алдаа онооны дэнсэн дээр явдаг нас.

–МАН–ын аймаар том алдаа бол ерэн онд юугаа ч мэдэхгүй баахан залуучуудад энэ улс орны хувь заяаг даатгаж хаячихаад бүгдээрээ гэртээ очоод хэвтэцгээчихсэн явдал. Энэ бол байж боломгүй том алдаа болсон гэж боддог?

-Наад асуудал дээр чинь тантай санал нэг байна. Гэхдээ аливаад шинэ уур амьсгал орж ирэх нь алсдаа муу зүйл биш. Гэнэт сонгууль дөхөхөөр л энэ бүгдийг яриад унадаг асуудал ч биш л дээ. Улс орны өнөөдрийн байдлыг том зургаар нь харвал бид хөдөлж л байх хэрэгтэй. Монгол Улсын хөгжил хөдөлгөөн зогсчихоогүй байна. Бидний өмнө асар их боломж байсаар байна. Санхүүгийн сахилга батыг сайн сахих, ямар ч тохиолдолд хазайдаггүй хөгжлийн үндсэн бодлого дээрээ намууд тохирч чадах. Эдийн засгийн хувьд яах юм, гадаад бодлогын хувьд яах юм, хүн амын эрүүл мэндийн асуудал дээр ямар бодлого барих юм гээд үндсэн хэдэн зарчмаа тогтоод, түүнийгээ цаасан дээр буулгаад, ягштал тохироод явах. Уг нь бол аль ч нам нь Монголоо хөгжүүлье гэдэг дээр сэтгэл нийлээд байгаа юм. Тэр дунд нь жижигхэн, амин хувийн, ганц өөрийгөө бодсон эрх ашгууд ч байгаа. Гэхдээ олонхи нь Монгол Улсын хөгжлийн төлөө байгаа гэдэгт итгэдэг. Монгол Улсын хөгжлийг нэгэн том уул гэж харах юм бол яг л тэр уулынхаа орой руу бүгд харцаа чиглүүлэн алхмаар байгаа юм. Тэгэхгүйгээр бүгд л дор бүрдээ энд тэнд том жижиг хөгжлийн уул олоод харчихсан тэр зүг бүртээ алхах гэж үзэж тарцгаах нь энэ улсыг тамирдуулж байна. Асуудал үүндээ л байгаа. Дээр нь төрийн залгамж чанар, хөгжлийн урт хугацааны бодлоготой явж чадахгүй байгаа нь өөрөө ардчилсан нийгмийн нэг сул тал юм шиг байна. Монголын түүхийн бараан үе бол хоорондоо ойлголцохгүй байснаас бусдын өгөөш болж байсан түүх олон бий. Монгол Улс бол нэгдмэл улс. Саяхан нийслэлийн ИТХ дээр нийслэлийн Засаг дарга маань ярьж байна лээ, “Бид бол өөрсдийн төсөвтэй, төсвөө өөрсдөө захиран зарцуулах эрхтэй байтал Сангийн яам бидний төсвийг хянаж, танаж, хасдаг…” гэхчилэн ярьж байна лээ. Монгол Улсыг нэгдмэл байлгах гол хөшүүргүүдийн нэг бол төсвийн нэгдсэн зохион байгуулалт. Санхүүгийн хувьд бүгдээрээ бие даагаад ирвэл Монгол Улсын дотор Монгол Улс бий болно. Улаанбаатар хот санхүүгийн хувьд бие даах чадвартай байж болно. Гэхдээ Монгол Улс нэгдмэл улс гэдгийг л ойлгох хэрэгтэй. Иймэрхүү эрх мэдлийн хуваарилалтын тодорхойгүй байдал өнөөдрийн Монголыг сул харагдуулахад бас нөлөөлж байгаа. Бидний өвөг дээдэс түүхийн хугацаанд хоёр том хөршийнхөө дунд улс төрийн ямар уран, ухаалаг, зальжин, цог золбоотой тоглолт хийж өнөөдрийн бидэнд бүтэн сайхан улс орныг авчирч өгөв. Үр хойч бид нар нь тийм л ухаалаг байдлаар улс орноо удирдан залж, өнөөдрийн дэлхийн ертөнцтэй хөл нийлэн алхах ёстой.