Category: цаг-үе

ДБЭТ–ын гоцлол дуучин Б.Гомбо–Очиртой ярилцлаа. Тэрбээр хоёрдугаар сарын 5-нд Соёлын төв өргөөнд “Өвөрмөц” сонгодог тоглолтоо хийх юм.

–Буржгар гэдэг тодотгол тенор хоолойтой дуучин гэдэгтэй адилхан таныг илэрхийлэх юм аа. “Дуучин Б.Гомбо–Очиртой уулзъя” гэсэн чинь үүдний жижүүр “Буржгар уу” гэж байна лээ?

-Төрөлхийн буржгар юм аа. Хойно Большой театрт манайхан тоглолт хийж байхад ч оросын үзэгчид “Монгол Пушкин” гэж ярьсан байна лээ. Манай аав Ховд аймгийн Зэрэг сумынх, ээж маань Ховд аймгийн Эрдэнэбүрэн сумын харьяат. Ховдын хоёр хүний дундаас нэг ийм өвөрмөц нөхөр гарч ирсэн. Ээжийн ах эгч нар бүгд буржгар үстэй, үсэрхэг, уулын хүн гэдэг шиг нөхдүүд бий. Гэхдээ би монгол, тэр дундаа захчин хүн.

–Таныг гадаадын хүн гэж андуурдаг байх даа?

-Андуурах тохиолдол байдаг. Гадаадад явж байгаад “Монголоос ирсэн” гэхээр гайхдаг. Гадаадад амьдарч байгаа монголчууд нь ч бас гайхаад “Чамайг анх хараад монгол гэж бодоогүй ш дээ” гэдэг.

–Таныг зарим монголчууд ч Пушкин гэж хочилдог юм билээ. Ингэхэд шүлэг яруу найраг сонирхдог уу?

-За ёстой, шүлэг яруу найраг оролдож үзээгүй. Эмэгтэй хүнд ч бараг шахуу захиа бичиж үзээгүй, мессэж л бичнэ үү гэхээс биш. Яруу сайхан бичих талаараа маруухан.

-“Өвөрмөц” гээд сонгодог тоглолт хийх юм байна. Тэр тоглолт таны гадаад төрх шиг өвөрмөц байх болов уу?

-Өвөрмөц гэж нэрийг миний тоглолтыг зохион байгуулж байгаа “Сэрж меценат” сан, “Apple” продакшныхан ярьж байгаад өгсөн. Өнгө төрх, хоолойны хувьд ч өвөрмөц юм болов уу гээд ийм нэр өгсөн юм. Тоглолтоо өвөрмөц байлгахаар чармайж явна. Сонин содон юмнуудыг түүж байна. Ямар ч байсан тоглолт дээрээ өвөрмөц байх болов уу гэж найдаж байна.

–Дуучин С.Нарантай поп дуу дуулна гэсэн үү?

-Дуучин С.Наран эгчийн өөрийнх нь зохиосон нэлээд хүчтэй хоолой шаардсан дууг хамт дуулна. Улсын филармонийн найрал хөгжим, С.Наран эгчтэй хамтраад поп дууг дуурийн хоолойгоор дуулахаар бэлтгэж байна даа. С.Наран эгчид хамт дуулах санал тавихад “Тэгэлгүй яах вэ, хоёулаа шинэ содон уран бүтээл хийе” гэсэн л дээ. Миний ийм дуу байдаг гээд сонсгосон. Түүнийг нь аялж үзэхэд хэдийгээр поп дуу ч хоолой шаардсан бүтээл байлаа.

–Поп дуу дуулсан юм байна. Өөр хэв маягаар дуулж, өөрийгөө сорьж үзсэн үү?

-Нийтийн дуу гэгддэг дуунуудыг оюутан байхдаа дуулдаг байсан. Би Ховд нутагт харьяалагдаж явдаг хүн. Нийтийг хамарсан, зохиолын дуу дуулж, үзэгч сонсогчдыг татах тухай ч боддог. Манай ДБЭТ 500 хүний суудалтай. Сонгодог урлаг сонирхогч дундаа л эргэлдмээргүй санагдаад анхны бие даасан CD хийсэн. Ховд нутгийнхаа 16 сумын зохиолын сайхан дуунуудыг дуулсан. Тэр байдлаараа ганц нэг дуу дуулах бодолтой яваа.

-“Тунгалаг Буянт” гээд дуулах нь ээ?

-Тэгэлгүй яах вэ. Хөдөлмөрийн баатар, ардын жүжигчин Б.Зангадтай хамтарч дуулсан. Энэ дуу маань тоглолтын үеэр бас дуулагдана.

–Та баруун аймгийн аялгаар ярьдаг уу?

-Би аймгийн төвд өссөн. Гэхдээ хөдөөний ах дүү нар дээрээ очвол аялга орчихно шүү. Багадаа амралтаараа ууланд хонь мал хариулж л байлаа.

–Солонгост бас дуулж байсан гэсэн үү?

-Солонгос руу дөрвөн ч удаа явлаа. Саяхан тэнд сар суралцаж, “Лучиа ди Ламмермур” дуурьт Норманно гээд туслах дүр бүтээчихээд ирсэн. Манай дуурийн театрын Гала концертыг солонгосчууд сайхан хүлээж авсан л даа.

–Сонгодог тоглолт гэхээр хамрах хүрээ хязгаарлагдмал байж магадгүй. Эрсдэлтэй биш үү?

-Би эрсдэлтэй гэж үзэхгүй байгаа. Энэ тоглолтод маань Монголын сайхан хөгжмийн зохиолчдын бүтээлүүд дуулагдана. Сонгодог тоглолт гэхээр хүмүүс унтчихна гэж зарим хүн боддог шиг байгаа юм. Тийм юм болохгүй. Хүмүүсийн мэддэг итали, англи, герман дуунууд дуулагдана.

–Та Ж.Вердийн “Аида” дуурийн Радамесийн дүрээр ДБЭТ–ийн босго давсан хүн. Одоо бүтээхийг хүсч байгаа дүр бий юу?

-2011 онд СУИС төгсөхдөө “Аида” дуурийн Радамесийн дүрд анх дуулж, диплом хамгаалж байлаа. “Аида” дуурь бол их хүнд дуурь. Дуулалтын хувьд ч хоолой их шаарддаг. Эргээд харахад зургаа, долоон гол дүр бүтээсэн байна. Энэ бол маш бага тоо. Миний мэдэхгүй дуурь ч дэлхийд дуулагдаж байгаа. Манай дуурийн театрт ч олон дуурь тавигддаг. Надад бүтээх дүр маш их байна. Дуурийн театрт тавигдаж байгаа тенор хоолойтны ямар дүр байна. Бүгдэд нь дуулахыг бодож явдаг. Одоо бол “Риголетто” дуурийн Герцогийн дүрийг бүтээх гээд явж байна даа.

–Нэг том дуурьт дуулахад хэр их юм унших шаардлагатай болдог вэ?

-Нэг дуурь тавихад жилийн хөдөлмөр орно. Итали, герман үгнүүдээ цээжилнэ, нэг дуурийн зохиол 300 гаруй хуудастай. Үгээ цээжлээд, удирдаач, найруулагчтай ажиллана. Жилийн хөдөлмөр ордог ч хоёр гуравхан цаг дуулдаг. Анх дуурь хийж байхад хэлний бэрхшээл их байлаа. Яваандаа үгээ уншиж сураад, ганц нэг үг мэддэг болоход гайгүй болж эхэлсэн л дээ. Хамгийн хэцүү байсан нь Аидагийн Радамесийн дүр байсан даа. Юугаа ч мэдэхгүй оюутан дуурийн театрын тайзан дээр гарахад амаргүй. Гэсэн ч дурсгалтай байсан л даа.

–Таныг жүжиглэх чадвар сайтай гэдэг юм билээ. Кинонд тоглох санал ирдэг үү?

-Нэг кинонд тоглох санал ирсэн юм. Хуульч мөртлөө жаахан уудаг, эхнэрээ дээрэлхдэг, зоддог дүр байсан. Татгалзсан л даа. “Ийм дүрд тоглохгүй” гэсэн. Тэр дүрээр хүмүүс намайг хүлээгээд авчихвал яах юм бэ гэсэн бодол төрсөн юм.

–Та хөгжим тоглодог гэсэн. Ямар үед хөгжим тоглох хүсэл төрдөг вэ?

-Гэрт морин хуур, баянхуур ямаха, үлээвэр хөгжим байсан учраас дунд сургуульд байхдаа олон хөгжмөөр ганц нэг ая тоглодог байсан. Одоо бол бүх хөгжим аавынд байдаг. Гэрт хөгжим байвал ганц нэг ая тоглочихно.

–Зав гарвал хийх дуртай зүйл юу вэ?

-Ширээний теннис тоглох дуртай. Дунд сургуульд байхдаа аймгийн аваргын төлөө өрсөлдөж байлаа. Гар бөмбөг, сагсан бөмбөгт ч дуртай. Зав гарвал найз нартайгаа заал авдаг.

–Баруун нутгийнхны амьдралын хэв маягаас танд үлдэж хоцорсон зүйл байдаг уу?

-Хөдөөгийнхөн хээгүй, илэн далангүй зантай. Надад ч тэр нь байдаг шиг байгаа юм. Энд тэнд явахдаа ч хээгүй байдаг. Чанасан махыг хутгаар зүсч иддэг бол би шүдээрээ зулгаагаад идчихдэг.

–Ховдоос төрсөн урлаг, улс төрийн алдартнууд олон. Хэр нутгархаг вэ?

-Ер нь их холбоотой байдаг. Хөдөлмөрийн баатар Б.Зангад багш маань маш их урам зориг өгч, зааж сургадаг. Улстөрчид ч уулзана, санал тавьдаг.

–Сонгуулийн үеэр дуулж хуурддаг байх нь ээ?

-Дунд сургуульд байхдаа Ц.Дамиран гишүүний сонгуулийн сурталчилгааны ажилд оролцож, ямахагаа үүрээд гудмаар явж тоглодог байлаа. Хамгийн их мөнгөтэй сурагч байж дээ. Ангидаа ганцаараа гар утастай явдаг. Өдрийн 5000 төгрөг авч байлаа. Нутгийнхаа гишүүдийн сонгуулиар явж байсаан.

–Б.Гомбо–Очир гэхээр хуучинсаг нэр шиг сонсогдож магадгүй. Урлагийн сонсголонтой нэртэй байх талаар бодож байсан уу?

-Үгүй ш дээ. Ээжийн нагац ах нь нутаг усандаа мэргэн түргэн хүн байсан. Тэр хүн Гомбо-Очир гэж нэр өгсөн. Ямар ч байсан тэр нэрээрээ явж байгаа. Солих тухай ч боддоггүй.

Цагаан сарын босгон дээр арц
хүж, айраг цагаа, адуу мал, амжилт ололт дүүрэн ханхалсан сурвалжлагыг Монгол
Улсын Тод манлай уяач Дагвадоржийн Цэрэнжигмэдийнхээс бэлдлээ. Түүнийг “Макс”
группийн ерөнхийлөгч, Монгол Улсын аж үйлдвэрийн гавьяат ажилтан… гээд
бизнесийн том төлөөлөл гэдгээр нь хүмүүс бас мэднэ.

Гал тогооныхоо хавиар хүүхдүүд
нь бужигналдсан, эхнэр нь цай хоол болсон, хүмүүс орж гарсан, хурдан морины
яриа хөөрөө дэлгэсэн, амгалан сайхан монгол айлын дүр зураг тэднийхээс
мэдрэгдэнэ. Тэдний гэрт хуучны нэг бор шүүгээ байна. Түүний өөдөөс харах шилэн
сервантанд бараг соц үеийнх байх гэмээр хуучны шаазан эдлэлүүд өрсөн харагдах
нь хүмүүсийн бодож байгаагаас даруухан аж. Том өрөөнд нь нэг буйдан. Өөдөөс нь
харах зурагтын дээр даллаганых нь бумба тэргүүнтэй, түрүү морьдынх нь бай
шагналын дээжис, найз нөхдийнх нь бэлэглэсэн морьдын баримлууд, мэдээж нэг
хуучны эмээл. Д.Цэрэнжигмэд тод манлай хэлж байна аа, “Гар утсанд олон дуудлага
орж ирнэ л дээ, тэр бүр яриад байж чаддаггүй юм. Өчигдөр харин санаандгүй автал
“Өдрийн сонин”-оос гэлээ. Уулзах ёстой хүмүүс уулзаж, болох ёстой зүйл
болдгоороо болдог гэж үг бий. Өнөөдөр та нартай уулзах л ёстой байж” хэмээн
бидний яриа эхэллээ. Аавтайгаа ойр зуурыг ярилцах бадриун залуу бол том хүү
Идэрболд нь юм байна. Бээжинд сурч байгаад иржээ. Одоо “Макс шил” гэдэг компани
байгуулан ажиллаж байгаа гэнэ. Идэрболд тусдаа гарахгүй аав ээжийнхээ дэргэд
шигдээд байгаа нь отгон дүү Манлай гэж “Шинэ монгол” сургуулийн бага ангийн
сурагч нөхрийн уурыг жаахан хүргэжээ. Манлай сүүлийн үед нэлээн ширүүнээр “Та
одоо тусдаа гар, тэгээд өрөөгөө надад өг” гэж дарамталсан байна. Харин ах нь
нэг л үгээр түүний амыг таглажээ. “Чи тэгээд өрөөндөө ганцаараа унтаж чадах юм
уу” гэж. Том, жижиг хоёрынх нь дунд нэг иймэрхүү асуудал үүсээд байгааг аав,
ээж хоёр нь ярьж инээлдэв. Ц.Идэрболд “Намайг жаахан байхад аав Өвөрхангайд
морь унахыг зааж байлаа. Тэр үед зургаан настай л байсан байх. Махлаг биетэй
болохоор тэгсгээд хүнддэж таранд явахгүй хөлсөнд л явдаг болсон доо. Сүүлдээ
уяа морьдоо манах, хоолыг нь тааруулах ажилд тусалдаг болсон. Морь манахад
хөвөнтэй дээл ч сайхан дулаахан шүү. Хамгийн дулаахан юм тэр байна. Өөр
хувцастай морь манахаар даараад байдаг юм” хэмээн ярианд оролцлоо.

Д.Цэрэнжигмэдийнх Зайсан дахь
энэ байшиндаа ороод хоёр жил орчим болж байгаа гэнэ. “Хотын төвд гурван өрөө
байрандаа хэдэн хүүхэдтэйгээ болоод л байсан. Хүүхдүүд том болохоороо тусдаа
өрөөтэй байх гээд… харж байгаа биз дээ, одоо энэ хамгийн бага хүртэл ахыгаа гэрээс
нь хөөгөөд, өрөөгөө надад өг гэж хэл ам болоод байгааг. Тэгээд энэ нэг байшинг
барьж орцгоосон юм” гэв. Таны үеийн бизнесмэнүүдийг харж байхад хүүхдүүдээ
гадаадад сургаад эхнэртэйгээ хоёулхнаа том байшиндаа сууж байдаг юм билээ гэвэл
Тод манлайгийн эхнэр Д.Эрдэнэчимэг эгч “Хүүхдүүд бүгдээрээ Монголдоо байгаа.
Нялх юмнуудыг гадаадад сургаад яахав дээ, ядаж аав ээж хоёрыгоо санаад болохгүй
биз дээ” гэсэн нь за энэ хоёр бол хүүхдүүдээ өөрсдөөсөө холдуулах дургүй хүмүүс
юм байна гэсэн ойлголтыг төрүүллээ. Том хүүгээ Бээжингээс ирэнгүүт нь бие
даалгаж бизнес рүү оруулжээ. Өөрийнх нь оюун ухаанаар ажил хийлгэж сургая гээд
Монголын зах зээлд ямар бизнес эрэлттэйг судлуулсан. Идэрболд өөрөө гадагшаа
явж, үзэсгэлэн энэ тэрд оролцож, тоног төхөөрөмж, технологио авчирсан. Бүгдийг
тэгээс эхлүүлж байгаа. Цэрэнжигмэдийн хүүхэд гэхээрээ бүх зүйл нь амар хялбар,
асуудалгүй бүтдэг юм гэж хаана байхав дээ, зовлон жаргал дундуур явж, бие
сэтгэлээрээ мэдэрч байж л амжилтад хүрнэ шүү дээ хэмээн ярьсан юм.

Д.Эрдэнэчимэг эгч бол нийтийн
хоолны технологийн инженер мэргэжилтэй. “Макс” группийн “Берлин бургер” хоолны
сүлжээний зөвлөх, мөн Монголын “Хоол урлахуй” нийгэмлэгийн тэргүүн. Та ч
наадам, цагаан сараар зочин гийчний хоол цайнд дарагдана биз гэвэл “Наадмаар
гайгүй ээ, Хүй долоо худагт манай Берлин бургерийн аварга тогоочид, хамгийн
сайн зөөгч нар ирээд үйлчилчихдэг юм. Зочдоо угтах, үдэх ажилтай л байдаг.
Цагаан сараар бол харин бүгдийг өөрөө хийнэ ээ” гэлээ. Д.Цэрэнжигмэд тод манлай
“Цагаан сараар өглөө эрт аав, ээждээ очиж золгоно. Дараа нь хадмын талдаа
золгочихоод адуу руугаа давхичихна. Уул овоондоо идээ будааныхаа дээжийг
өргөдөг. Хурдан морьдынхоо уяаг харж, хийморио сэргээнэ. Тод манлай Ононгийнх
манай хойно. Онон гуайнхаар золгочихоод хот руу давхидаг юм. Ирэхэд гэрээр
дүүрэн хүн ирчихсэн байна. Тэгээд л баруун солгойгүй золгож гарна даа.
Уламжлалт сайхан баяр даа. Монгол хүн гэдгээ мэдэрдэг баяр юм уу даа” хэмээн
сар шинээ хүлээсэн монгол эрийн хийморь цухас хийв.

Морины уяан дээр бас л сайхан
шүү дээ. Би ч хагас, бүтэн сайнд өглөө босоод цай ундаа ч уулгүй морь руугаа
явчихдаг юм гэснийг Д.Эрдэнэчимэг эгч залгуулан “Манай хүн гэртээ хоол хийгээд
хүн дайлах дуртай” гэхэд Цэрэнжигмэд манлай “Манай ээж хүмүүс орж ирж л байвал
баярлаж байдаг. Ээжийг байгаа газар хүмүүс бужигналдаж байдаг юм. Хүний алга
дээш нь харуулж байвал ажил үйлс бүтдэг гэж манай ээж ярих дуртай” гэсэн нь энэ
бүхэн ээжээс минь эхтэй миний зан араншин байгаа юм аа гэдгээ хэлэв бололтой.

Эдний том охин Мишээл МУИС-ийн
төгсөх курсийн оюутан. Буудлагын спортоор хичээллэдэг. Сая Кувейтэд болсон Ази
тивийн аварга шалгаруулах тэмцээний гар бууны төрөлд мөнгөн медаль хүртжээ.
Ц.Мишээл “Буудлагын спорт бол сэтгэл зүйн спорт. Маш сайн төвлөрөх хэрэгтэй
болдог. Энэ спортоор би Алтаа багшийнхаа удирдлагад хичээллэж байгаа. Дэлхийн
аваргын хэмжээнд өрсөлдөхийн тулд маш их бэлтгэл хийх, төвлөрөх хэрэгтэй болно
доо” гэлээ. Д.Эрдэнэчимэг эгч “Нэг хэсэг манай хоёр том аавтайгаа бараг
уулздаггүй байсан. Хүүхдүүдээ унтаж байхад аав нь ирдэг. Өглөө аавыгаа унтаж
байхад энэ хоёр сургууль цэцэрлэгтээ явчихна. Ажил амьдрал тэгж их завгүй
өрнөсөн үе амьдралд байдаг юм шүү” гэлээ.

Ганбаа бид хоёрын өнөөдрийн
бизнес Германаас машин зөөхөөс улбаатай. Нэг удаа машин авахаар Берлинд
оччихсон хуучин машин зардаг сонин хараад сууж байлаа. Тэгсэн хар өнгөтэй бенз
230 зарна гэсэн байна. Тэр нь “Метро” гээд бөөний худалдааны төвийн захирлын
машин болж таарлаа. Машин ч таалагдлаа, нөгөө захиралтай наймаа тохирлоо. Өнөөх
чинь жолоочоо угаалгачихаад ир гээд явуулчихсан. Тэр хооронд өрөөндөө оруулаад
дайлаад, дараа нь том дэлгүүртээ орууллаа. Үзээгүй юмаа тэнд үзлээ. Тэр хооронд
бидний зургийг аваад дэлгүүрээрээ үйлчлүүлж байх үнэмлэх өгсөн. Жижиг бизнес
эрхэлдэг хүн л тийшээ ордог юм гэлээ. Хоёр, гурван машин авах гэж байснаа
болиод тэр дэлгүүрээс бараа дараад Монгол руу ачууллаа. Уулзах ёстой хүмүүс
уулздаг гэж энэ. Хүнсний супермаркетийн эхлэл тэр болсон юм. Машинаа контейнерт
ачуулна. Дээгүүр, доогуур нь сул зай их гарна. Тэрийгээ ашиглахгүй бол тээврийн
зардал их гарна. Тийм болохоор тэндээс хатуу мебель шкаф доор нь тавиад, дээр
нь зөөлөн буйдан тавьж ирүүлдэг боллоо. Евро мебелийн эхлэл ингэж тавигдаж,
Нацагдоржийн номын сангийн сул талбайнуудад мебелийн үзэсгэлэн гаргаж байлаа.
Түүнээс хойш бага багаар өсөн дэвжиж явсаар байгаад өнөөдөрт хүрлээ. Сая “Burg­er
king”-ийн эрх авах гэж Монголоос олон компани өрсөлдсөн. Санхүүгийн хувьд аваад
явж чадах уу гэдгээс авахуулаад олон шалгууртай. Судалгааны баг явуулсан нь
манайхыг сонгосон юм. Ийм л маягтай их ажил дунд цаг хугацаа урсаж байна. “Би
гадагшаа олон хоног ажлаар явна. Тэгж явсаар Буянт- Ухаадаа бууж, онгоцны шатан
дээр нэг гүнзгий амьсгаа аваад алхах ч сайхан. Надад ч тэгээд Монголын минь юм
бүхэн сайхан санагддаг юм даа. Хүмүүс гадаа хүйтэн байна л гээд байна. Үнэндээ
даараад, чихээ бариад алхах гоё шүү дээ. Би заримдаа малгайгүй, хөлдөж үхэх
гээд гудамжаар алхчихдаг юм” гэж ярих нь содон сонсогдлоо.

Цэрэнжигмэдийнх байгаадаа
сэтгэл хангалуун, стресс нервгүй айл юм. Манай гэр бүлийн хувьд энэ жил аз
хийморьтой байгаа. Энэ жил унаган адуунууд минь улсад түрүүлж, айрагдлаа. Анх
удаа Монголоос морин уралдааны дэлхийн аварга манайхаас төрлөө. Охин минь Ази
тивийн аваргаас мөнгөн медаль авсан” гээд сайхан зүйл их тохиосон. Ер нь
хүүхдүүдийг багаас нь ямар нэг спортоор хичээллүүлж байх ёстой юм билээ. Сэтгэл
зүй сайтай болдог. Манай бага хүү Манлай теннисний спорт сонирхоод байх шиг
байна, харин бага охин минь ямар спортод дуртай билээ гэвэл Нинжбадам
“Волейбол, сагсан бөмбөг тоглох дуртай. Бас моринд их дуртай. Зун морио унаад
хөлсөнд явдаг. Намайг морио хөлслөөд явж байхыг Онон ах гэрийнхээ үүдээр
харчихаад Цэрэнжигмэдийн хоёр хүүхэд мөн үү гээд байсан. Ер нь би хөдөөний ажил
сайн хийдэг. Гэдэс арилгана, боорцог хийнэ. Үнээгээ саачихна. Хүүхдүүдтэй цуг
морь хөлсөлдөг. Жүчээгээ цэвэрлэнэ” хэмээн ярилаа. Монголын том бизнесмений
отгон охиныг ийм юм ярьдаг гэхээр зарим нь үнэмшихгүй ч байж мэднэ.

Ажил үйлс, амьдрал ахуй нь
адууны хийморьтой айл гэвэл Монгол Улсын Тод манлай уяач Д.Цэрэнжигмэдийнхийг
хэлнэ. Дэлхийн аваргад морь түрүүлгэсэн нь моринд дуртай монголчуудын хувьд
онцгой үйл явдал болсон юм. Бидний яриа энэ сэдэв рүү хазайлаа. Монголчууд
чаддаг ажлаараа дэлхийд түрүүлж, дэлхийн тэр их өндөр хурдтай, өндөр үнэтэй
морьдыг дийлсэн. Мориор дэлхийд гарах цаг болсныг ч харууллаа. Манай “Mongolian
Saturday”-г дэлхийд түрүүлсэн өдөр олон улсын хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдээр
янз бүрийн л өнцгөөр бичсэн. Хонгконгийн сэтгүүл дээр “Монголчууд ирж биднийг
мориороо эзлэх гэж байна” гэсэн. Дэлхийн хамгийн алдартай морин тойруулгын
уралдаанууд Хонгконгод болдог л доо. Манай морийг түрүүлэхэд стадион даяар
хөтлөгч нь “Монголын Бямба гариг түрүүллээ. Бүрэн утгаараа энэ өдөр Монголын
хагас сайн өдөр болж чадлаа” хэмээн дахин дахин зарлаж байсан. Тус уралдааныг
зохион байгуулагч нь шууд л Английн хатан хааны нэрэмжит уралдаанд урьсан. Та
нар яг энэ хувцастайгаа очиж уралдвал гайхамшигтай байна шүү гэж л онцолсон.
Ганбаа бид нар бүгдээрээ л үндэсний дээл хувцас, тод манлай уяачийнхаа малгайг
өмсөж очсон нь агуу түүхтэй ард түмний үр сад энд явж байна шүү гэдгээ л
харуулсан хэрэг.

Та бүхний гаргасан энэ амжилтыг
шинэ бизнесийн үүд нээгдлээ, монголчууд морины бизнесээр олон улсын зах зээлд
гарах том гарцтай боллоо гэж бичсэн гэвэл Д.Цэрэнжигмэд “Олон улсын морин
уралдаан өөрөө том зах зээл, том эдийн засаг шүү дээ. Манайхан хар багаасаа
адуутай, морьтой харьцаж сурсан хүмүүс. Гадны томоохон морин тойруулгууд дээр
монгол залуучууд олноороо уяач, унаач, адуучнаар нь ажиллах үүд хаалга
нээгдсэн. Монголчууд моринд ямар мундгийг тэр өдрүүдэд гадныхан үндсэндээ мэдэрч,
биширсэн дээ. Тэр уралдаанд Японоос олон морь ирж уралдсан юм. Японы нэг өвгөн
ирчихсэн байсан. Манайхан сайхан сэтгэлтэй болохоор өнөө өвгөнд зөвхөн морьдын
эзэд ордог эрхийг зүүгээд оруулчихсан байсан. Манай морийг түрүүлэхэд биширч,
дахин дахин ирж баяр хүргээд л, энэ зун заавал Монголд очно гэсэн. Тэгсэн
саяхан утасдаад гурван монгол залуу авч ажиллуулахаар болсон гэж байна. Манай
уяачдаас нэг нь явна. Хоёрыг нь өөрсдөө сонгох байх. Ингээд л адуучин залуучууд
маань гадагшаа явж, дуртай ажлаа хийх боломж нь нээгдэж байна шүү дээ” хэмээн
бахархалтайгаар хэллээ.

Уяачид гэхээр өрөөсгөл ойлгодог
хүмүүс мэр сэр бий. Тэгвэл хурдан морь гэдэг өөрөө олон улсын түвшний том эдийн
засаг гэдгийг Дагвадоржийн хоёр хүү ийнхүү харуулсныг монголчууд өнөөдөр хүлээн
зөвшөөрч байна. Дэлхийн хоёрдугаар дайны дараа сүйрч баларсан Япон улсын эдийн
засагт чамгүй их мөнгө авчирсан салбар нь дэлхийн баячуудыг далласан морин
тойруулгууд, морин уралдаанууд байсныг тэр улсын түүх өнөөдөр харуулдаг.
Д.Цэрэнжигмэд тод манлай ч ярьж байна лээ, “Дэлхийн морин уралдааны менежерүүд
сайн ажилладаг юм билээ. Морь түрүүлгэчихээд байж байх тэр мөчид Хонгконгийн
морин холбооноос манай Ганбат руу шууд залгаад Хонгконгийн уралдаанд урих
талаар ярилцъя гэсэн. Тэгснээ төд удалгүй дахиж залгаад урих шийд гаргасан.
Албан ёсоор урилга өгч байна шүү гэсэн. Тэр үед Хонгконгод шөнө болж байгаа юм.
Гэтэл Америкт болж байгаа морин уралдааныг хараад сууж байдаг байна. Тэгж л
ажилладаг юм билээ” гэв.

Ийм амжилтад хүртлээ Ганбаатар
тод манлай та хоёр их ч зардал гаргасан байх даа гэвэл манай дүү Ганбаатар
арваад жилийн өмнө Америк руу Бандгай, Онон нартай хамт явсан. Өөрөө сүүлд
тэрийгээ ярьсан байна лээ. Нэг удаа оролдлого хийж үзээд болоогүй. Хоёр, гурван
жил өнгөрсөн. Тэгээд сая очиж Дэлхийн аваргад морио түрүүлгэж, монголчуудынхаа
магнайг тэнийлгэлээ. Ер нь бол дэлхийд морь түрүүлгэх нь миний хүсэл гээд
Ганбаа их ярьдаг байсан л даа. Тэгэхэд зарим хүмүүс Ганбаатар юу яриад байгаа
юм гэж боддог байсан байх. Аргагүй тэр хүсэл биелсэн дээ. Манайхан морь таньж
авахдаа аргагүй л өөр юм билээ.

Харин үүнийг л танаас асууя гэж бодоод явлаа. Морио, “Mongolian
Saturday”-г яаж шинжиж таньж авсан юм бэ. Монгол адуугаар бол голлож ямар
шинжийг нь мэдэрч авсан юм бол. “Дуудлага
худалдаанд орох даагануудын танилцуулга номтой эхэлж танилцдаг. Нэг, хоёр,
гурав гээд ангилчихсан танилцуулгын ном. Нэг, хоёрдугаар ангилалд нь удам угсаа
сайтай, хамаагүй өндөр үнэтэй дааганууд байдаг. Бид нар яахав дээ, бэл
бэнчиндээ тааруулаад хамгийн бага зэрэглэл болох гуравдугаар номноос нь харж,
хямд үнэтэйгээс нь авсан. Удам угсаа гэж айхавтар юм байхгүй. Тэрнээс ах дүү
нар нь давхиж байсан 1,2 дугаар зэрэглэлийн дааганууд бол дуудлага худалдаанд
өндөр үнээр дуудагддаг. Одоо бол манай Бямба гариг маань үнэ нь өндөр болсон л
доо. Хамаатан садан ах, дүү нар нь ч үнэд орчихсон байгаа. Харин шинжихдээ
голлож анхаарсан юм бол махны ширхэг зузаантай. Арьс зөөлөнтэй, нимгэн гэх
шинжийг л харсан гэж Онон гуай хэлэх юм билээ. Ер нь Онон манлай сонгосон л
доо. Хамгийн доод зэрэглэлийн, хямд үнэтэй адуунаас морь шинжиж аваад дэлхийн
аваргад түрүүлгэчихсэн монголчуудыг биширсэн нь тухайн үеийн мэдээллүүдээс
харагдаж байсан. Үнэндээ Ганбаатар, Цэрэнжигмэд гэж хоёр хүний нэр дуулдахаасаа
илүүтэй монголчуудын морь түрүүллээ гэсэн шуугиан их байсныг байсан хүмүүс
анзаарсан даа” гэв.

Одоо ч цагаан сар хаяанд ирлээ
дээ. Танайх цагаан сар, наадмыг нүсэр тэмдэглэнэ биз гэхэд Д.Цэрэнжигмэд тод
манлай, ёстой л нүсэр болно доо. Хүй долоон худагт гурван хоног зочин ихтэй
өнжинө. Хурдан буянгууд минь намайг олонтой болгосон. Морины уяан дээр л тэгж
хүмүүс цугладаг байх. Азарга түрүүлгэчихээд байж байхад хуучин, шинэ хоёр
Ерөнхийлөгч хэдхэн цагийн зөрүүтэй ирж байх жишээтэй. Өнөө телевизээр үзэж
тараад байдаг хоёр намын хүмүүс чинь манай уяан дээр л хамтдаа инээж хөхрөлдөөд
зогсож байдаг юм. Нэг өдөрт долоон орны Элчин сайд буугаад мордох үе ч бий.
Монголчууд бариан дээр морь орж ирэхийг хараад доголон нулимстай зогсдог ард
түмэн шүү дээ. Ганбаа бид хоёрын хувьд хурдан морины хамгийн дээд цолыг нь хүртсэн
хүмүүс болохоор үүрэг хариуцлага их байдаг. Тэр нь наадмын зохион байгуулалтад
үлгэр жишээ сайхан оролцож, наадамчин олноо баярлуулж цэнгүүлэхээс эхлээд,
төвшин сайхан байх ёстой. Том цолтны үлгэр дуурайл гэж айхавтар юм бий. Энэ жил
гэхэд их насны морийг хүний машинд суугаад дагасан. Бараг цагаан хөтөл давж
байхад халтар морь байдаггүй. Тоолоод байсан бараг 50-60-аадаар явж байна.
Гараан дээр жаахан алдаад гарчихсан юм билээ. Жаахан харъя даа. Найдвар бага
юм. Татуулаад амраачихдаг юм уу гэж хүртэл бодоод явж байтал Цагаан хөтөл
уруудаад өнгөний адуунууд дээр хүрээд ирсэн. Тийм сайхан амьтныг чинь нулимсаа
дуслуулаад хараад байхаас өөр яах билээ. Ингээд л шарга мориныхоо ард айргийн
дөрвөөр орж байгаа юм. Энэ хоёр их сонин адуунууд, нэг нь түрүүлбэл дагаад л
айрагдаж байдаг юм. Мултрах юм бол хоёулаа л мултарчихдаг. Ер нь гэхдээ
уралдсан бүхэндээ түрүүлж айрагддаг аваргууд даа.

Энэ үеэр Д.Эрдэнэчимэг эгч
“Морь түрүүлсний дараа уяачдын гэр бүлийнхэн нь төв асарт орох гэж их хэцүү.
Очоод цагдаа нарт туугдаад сүйд болно. Инээдтэй юм болж байж орно. Угаасаа
баярлаад явж байгаа хүмүүсийг аятайхан оруулчихмаар байдаг. Эхнэр хүүхдүүд бид
чинь тэр морь түрүүлэхэд арын албанд нь сайн зүтгэсэн байгаа шүү дээ (инээв).
Тэрийг наадмын зохион байгуулах хорооноос анхаармаар юм шиг санагддаг. Би бол
яахав, ханийнхаа буянд хэдэн жил ороод гарч л байгаа. Анх удаа улсын наадмынхаа
асарт морио цоллуулах гэж байгаа, сэтгэл нь хөөрсөн хүмүүс их хэцүү харагддаг
юм гэсэн нь бодууштай санагдлаа.

Дэлхийд алдартай, олон сая
уншигчтай “Forbes” сэтгүүлээс сурвалжлах баг ирж ах, дүү хоёр тод манлай уяачид
болох Д.Цэрэнжигмэд, Д.Ганбаатар нарын талаар сурвалжлага бэлдсэн нь тэдний
бизнесийг, улмаар Монгол Улсын нэр хүндийг өндөрт хүргэсэн хэрэг болжээ. Алдарт
“Forbes” сэтгүүл дээр тэдний тухай “Монгол Улсын иргэн Дагвадоржийн хүүхдүүд
анх ангийн арьс зарж бизнесээ эхэлж байсан ч одоо олон салбарыг цэцэглүүлсэн
“Макс” группийн эзэд болжээ. Өнөөдөр тэд Монголын зах зээл дээр “Макс”
супермаркет, Сүү компани, “Berlin burger” түргэн хоолны газар, “Мaхipot”
ресторан, “Макс зам”, “Макс цонх”, “Макс өргөө”, “Rama­da” зочид буудал,
багахан дэлгүүрээс эхлээд хувцас болон тавилгын шинэхэн “Max­mall” дэлгүүрийг
ажиллуулж байна. Мэдээж үүнд “Макс” уул уурхайн компанийг дурдахгүй байхын
аргагүй. Учир нь тэд алтны уурхайг хослуулан ажиллуулдаг юм. Ах, дүү нар
Улаанбаатар хотод хэрэглээний 650 мянган кв метр талбай эзэмшдэг, 2500
ажилтантай, өнгөрсөн жил 42 сая долларын худалдаа хийжээ. (Үүнд сүүний
бүтээгдэхүүн ороогүй) Дагвадоржийнхон Монголд 500 хурдан морьтой. Энэ бол
Чингис хааны үеэс Монголын талыг туулсан хийморьлог хөрөнгө юм. Мөн Америкт
уясан даагануудынх нь нэг Mongo­lian Star Kentucky уралдаанд түрүүлэн
монголчуудад анхны найдварыг төрүүлжээ” гэхчлэн хэдэн нүүр том нийтлэл бичжээ.
“Forbes” сэтгүүл дээр ийнхүү гарсаны дараа дэлхийн ижил чиглэлээр бизнес
эрхэлдэг цөөнгүй хүн холбогдсон байна. Та манайхтай адил бизнес хийдэг юм
байна. Ийм зүйл дээр хамтрах боломж байна гэсэн саналууд иржээ.

Гэрт нь өрнөсөн их яриа цааш
тэдний хурдан морьдын жүчээ байх Өлзийт хороолол хүртэл үргэлжилсэн юм. Бид
Өлзийт хороолол руу явах замдаа Айдасын даваа руу тонгойход Цэрэнжигмэд тод
манлай “Морьд энэ даваагаар уралддаг байхад Асгат саарал маань анх улсын
наадамд хязааландаа аман хүзүүдсэн юм. Энэ даваан дээр явуул гээд дохиход бөөн
бөөнөөр нь идээд л урагшаа явчихаж билээ. Нүдний нулимсаа барьж чадахгүй байсан
шүү” гэв. Өлзийт хороолол морины том төв болжээ. Мориор амьсгалсан орчин. Хашаа
болгонд морь тэжээсэн, адуу малласан хүмүүс. Сунгаатай өдөр сургуульд нь цөөхөн
охид хичээлдээ суудаг гэж дуулдав. “Манайх энд 100-гаад адуу тэжээж байгаа.
Жилд 10-аад мянган боодол өвс ордог юм. Овъёос, хивэг гээд бас овоо их юм орно.
Адуучин, туслах адуучин, жолооч гээд л зөвхөн адуун дээр гэхэд л нэлээд олон
хүн ажлын байраар хангагдаж байгаа. Уяаны үед 30-40 хүн ажилладаг. Манай унаач
хүүхдүүд бүгд хувийн хадгаламжийн дэвтэртэй. Бид жилд цалин хөлс, шагнал
урамшууллыг дансанд нь хийчихдэг. Мөнгө гаргах хэрэг гарвал аав ээж, хүүхэд
гээд гурвалсан гарын үсгээр авчихдаг юм. Анх “Maxmall”-ынхаа нээлтэн дээр Асгат
саарал азарганыхаа төлийг дуудлага худалдаанд оруулсан юм. Хүмүүс их идэвхтэй
оролцсон. Тал талаас үнэ хэлээд тухайн үед 20 саяар зарагдсан. Бүгдийг нь
асрамжийн газрын хүүхдүүдэд Худалдаа хөгжлийн банкинд хадгаламж нээж өгсөн.
Жилээс жилд энэ ажил маань өргөжөөд явж байгаа. Аргагүй тусламж, дэмжлэг
хэрэгтэй, бүтэн өнчин, эмзэг бүлгийн хүүхдүүдэд тэгж тусалж байна. Манай уяаны
унаач хоёр хүүхэд маань оны шилдэг унаач болж байгаа. Гансүх, Цэрэндаваа гээд
хоёр хүү бий. Бас хоёр их насны морьд оны шилдэг морьдоор шалгарсан. Энд
морьдыг маань аавын минь дүүгийн хүүхэд П.Алтансүх гэж залуу хариуцдаг юм. Мань
нөхрийг Гов-Алтайгаас жаахан хүүхэд байхад нь авчирсан юм. Тэгээд нас биед
хүрээд ирэхээр нь нутаг орондоо сууна барина гэсэн бүсгүй байдаг юм бол одоо
авчраад гэрлэ гэсэн, нэг охин аваад ирсэн. Ингээд л энд гэр бүлээ зохиогоод
хүүхэд шуухадтай болоод морьдоо уяад тов хийгээд амьдарч байна. Алдарт уяач
цолоо авчихсан. Энэ жилийн “Шилдэг гал” одоо тодорч байгаа байх. Манайх лавтай
хоёрт орчих байх гэсэн багцаа байна. Манай галаас энэ жил таван түрүү, арван
айраг авсан юм байна лээ хэмээн хөөрөлдсөн шигээ бид уяа морьдынх нь дундуур
алхацгаалаа.

Манай уяан дээр саяхан нэг
хөгжилтэй яриа боллоо хэмээн Д.Цэрэнжигмэд манлай ярив. Даваахүү манлай хүнтэй
муудалцвал өмнөөс нь элдэв үг хэлэхгүй зүгээр л ерөөх гэнэ. Муудалцсан хүнийхээ
өөдөөс “За хүү минь сайхан таргалаарай” гээд ерөөчих юм гэсэн. Тарган хүнд
зовлон их байдаг байх нь л дээ гэсэн нь тэдний уяа морьдыг сэргэтэл бөөнөөрөө инээлдэхэд
хүргэв. Уяа морьдын орчин ийм л гэгээн сайхан байдаг даа гэсэн бодолтой,
уужимхан амьсгаа аваад бид хот руу хөдөллөө.

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

-АГААРЫН БОХИРДЛООС БОЛЖ УЛААНБААТАР ХОТЫН САЯ ГУРВАН ЗУУН МЯНГАН ИРГЭД БҮГДЭЭРЭЭ АРХАГ ХОРДЛОГОТОЙ БАЙНА-

ЭМСЯ-ны харьяа Нийгмийн эрүүл мэндийн хүрээлэнгийн захирал Анагаах ухааны доктор Б.Цогтбаатартай ярилцлаа.

-Улаанбаатар хотын агаарын бохирдол хүний эрүүл мэндэд муугаар нөлөөлөх хэмжээнд хүрсэн үү?

-ДЭМБ-ын агаарын бохирдлын стандарт гэж бий. Монголд мөн агаарын чанарын стандарт гэж байдаг. Энэ стандартад заагдсаны дагуу үндсэн бохирдуулагч бодисонд нүүрсхүчлийн хий, азотын давхар исэл хүхрийн хий, нарийн болон бүдүүн ширхэгт тоосонцор зэрэг ордог. Эдгээр бодисуудын хэмжээ тодорхой түвшинд байж хүний амьсгалж байгаа агаар хэвийн чанартай байна гэж үздэг. Өнөөдөр Улаанбаатар хотын хэмжээнд агаарын бохирдлыг тодорхойлогч гол бодисуудын түвшин ДЭМБ-ын гаргасан стандарт хэмжээнээс таваас долоо дахин өндөр байдаг. Нарийн ширхэгт тоосонцрын хэмжээ арван метр куб агаарт арван микрограммаар нэмэгдэхэд зүрх судасны өвчлөлөөр эмнэлэгт хэвтэж байгаа хүний тоо 0.8 хувиар нэмэгдэнэ гэж үздэг.

-Монголд амьсгалын замын өвчлөл өндөр байгаа гэж ойлгож болох уу?

-Өвчлөлийн номер нэг шалтгаан бол амьсгалын замын өвчлөл. Нас баралтын номер нэг шалтгаан зүрх судасны өвчлөл байдаг. Аль алинд нь агаарын бохирдол шууд нөлөөтэй. Бидний Канадын их сургуультай хамтарч хийсэн судалгаанд агаарын бохирдол зүрх судасны өвчлөлийг 29 хувиар нэмэгдүүлдэг гэж гарсан. Мөн уушгины хавдрын шалтгаант нас баралтыг 40 хувиар нэмэгдүүлж байна.

-Агаарын бохирдол урагт яаж нөлөөлдөг юм бэ?

Агаарын үндсэн бохирдуулагч бодис ургийн бойжилтод шууд муугаар нөлөөлж байдаг. Үүнийг олон улсын судалгааны үр дүнгээр нотолчихсон. Сүүлийн гурван жилд Сүхбаатар дүүргийн жирэмсэн эхчүүдэд ургийн бойжилтод агаарын бохирдол яаж нөлөөлж байгаа талаар судалгаа хийсэн. Агаарын бохирдолтой орчинд ураг тээж төрүүлэхэд бага жинтэй ураг төрөх замаар илэрч байгаа юм. Мөн ураг эрүүл мэндийн хувьд эмзэг, өвчлөмтгий болох магадлалыг ихэсгэж байгаа.

-Улаанбаатар хот агаарын бохирдлоор дэлхийд дээгүүрт ордог. Тэгэхээр Улаанбаатар хотод жирэмслэх нь аюултай гэж ойлгож болох уу?

-Манай иргэд хариултыг нь өөрсдөө олчихоод сүүлийн жилүүдэд аль болох урин дулааны улиралд хүүхдээ тээж төрүүлж байна. Эсвэл зуслан, Улаанбаатарын ойролцоох орон нутаг, хотууд руу явж хүүхэд тээх хандлага бий болчихсон. Энэ бол нууц биш. Өнөөдөр Улаанбаатарт өвлийн улиралд арваннэгдүгээр сарын сүүлээс эхлээд хоёрдугаар сарын эхэн хүртэлх энэ цаг хугацаанд жирэмсэн эх, архаг хууч өвчтэй хүмүүс, настайчууд, харьцангуй эрүүл саруул гэж үзэгддэг залуу хүмүүс ч гэсэн агаарын бохирдолд өртөхгүйгээр эрүүл байх боломж тун хэцүү асуудал болоод байна.

-Агаарын бохирдол эрүүл мэндэд нөлөөлж байгаа нь мэдэгддэг үү. Шинж тэмдэг илрэх үү?

-Улаанбаатар хотынхон маш муу агаараар амьсгалж байна. Магадгүй өөрсдөө мэдэхгүйгээр тэр үр нөлөөг амсаад явж байгаа. Лондонд 1950-иад онд агаарын бохирдлоос болсон хурц хэлбэрийн хордлого илэрч 4000-12000 хүн хоёр хоногийн дотор нас барсан байдаг. Одоогоор Монголд тийм хэмжээний хордлого буюу шууд шалтгаант нас баралт учиргүй их харагдахгүй байна. Гэхдээ бидний мэдэхгүй хурц хордлого, нас баралт явагдаж байгааг үгүйсгэхгүй. Энэ хурц хордлогод өртөх магадлалтай хүнд хүүхдүүд, архаг хууч өвчтэй хүмүүс, амьсгал болон зүрх судасны тогтолцооны өвчтэй настайчууд орно. Тэгэхээр архаг хордлогод улаанбаатарчууд тэр чигээрээ орж байгаа. Хэмжээний хувьд жаахан жаахан өөр байгаа байх. Улаанбаатар хотын сая гурван зуун мянган иргэн бүгдээрээ архаг хордлоготой байгаа. Хурц хордлогод хүрэхгүйн тулд, бид өрх гэрийн түвшинд өөрийнхөө эрүүл мэндийг хамгаалахын тулд боломжтой аргуудыг гаргаж хүмүүст мэдээлнэ.

-Хувь хүн энэ хордлогоос сэргийлэхийн тулд ямар арга хэмжээ авах ёстой вэ?

-Агаар ийм өндөр бохирдолтой байхад хувь хүн шүүлтүүртэй маск зүүх ёстой. Гадагшаа гарсан тохиолдолд маскныхаа шүүлтүүрийг нь тодорхой хугацаанд сольдог байх ёстой. Болж өгвөл агаарын бохирдол хамгийн өндөр байдаг өглөө, оройн цагаар гадагшаа гарахгүй байх шаардлагатай. Агаарын чанарын үндсэн үзүүлэлтээ аваад үзэхээр агаарын бохирдол бага байх хугацаа 12 цагаас 16 цагийн хооронд байдаг. Энэ үед жирэмсэн эхчүүд, нялх хүүхэдтэй хүмүүс маань хүүхдээ гаргаж болно. Нялх хүүхэдтэй хүмүүс хүүхдээ заавал хөхөөрөө хооллох ёстой. Бүх насны хүмүүс биеийн эсэргүүцлээ дэмжихэд анхаарах хэрэгтэй.

Агаарын бохирдлыг гадаад болон дотоод гэж ангилдаг юм. Хүн цагийнхаа 90 орчим хувийг ажил, гэр, нийтийн тээвэрт гээд дотоод орчинд өнгөрөөсөн байдаг. Бохир агаарт өртөж хордлогод ороод байгаа 70 гаруй хувь нь дотоод орчны агаараас болдог. Тэгэхээр гэртээ орж ирсэн агаарыг чанартай байлгахын тулд шүүлтүүртэй агаар шүүгч авч хэрэглэх ёстой. Хэдэн зуун мянган төгрөгийн агаар шүүгч хүн болгон авч чадахгүй гээд байгаа юм. Бидний хийж чадах зүйл хязгаартай байна. Үүнийг няцаалгүй хүн өөрөө эрүүл байж тодорхой хэмжээний хорноос хол байя гэвэл тэр боломжоо бүрдүүлэх хэрэгтэй. Өөрийнх нь болон гэр бүлийн хайртай дотны хүмүүсийнх нь уушги хамгаалагдана шүү дээ.

-Нийслэлийн иргэд бүгд архаг хордлоготой байгаа гэсэн. Энэ хордлого ямар уршигтай вэ?

-Агаарын бохирдлын архаг хордлогуудын хор нөлөө хожуу илэрнэ. Уушгины хавдар удахгүй нэмэгдэнэ. Тэгэхээр цаг алдаж суулгүйгээр хувь хүн өөрөө өрх гэрийнхээ төлөө эрүүл мэндээ яаж хамгаалах талаар бодож санаачилгыг гартаа авах хэрэгтэй байна. Хүн болгонд хамаатай учраас өөрөө л асуудлаа шийдэх хэрэгтэй. Төр засгаас бид хүлээх юм байна. Бас хүлээх боломжгүй ч юм гэж бий шүү дээ. Өнөөдөр улсын хэмжээнд нэг жилд агаарын бохирдолтой тэмцэхэд таван тэрбум төгрөг тавьж байна. Энэ чинь юу ч биш. Өнөөдөр бүх хүний эрүүл мэндийн талаар ярьж байна. Тиймээс Нийгмийн эрүүл мэндийн байгууллагаас энэ асуудалд хандуулж байгаа. Энэ нийгмийн эрүүл мэндийн амин чухал зүйл болжээ. Нийгмийн эрүүл мэндийн асуудалд анхаарал нийт хүмүүсийн эрүүл мэндтэй хамаатай бүх асуудал орно. Сүүлийн үед агаарын бохирдол манай номер нэг асуудал болоод байна.

Жүдо бөхийн 2016 оны улсын аварга шалгаруулах тэмцээн өнөө жил Орхон аймагт болсон билээ. Уг наадам Орхон аймаг байгуулагдсаны 40 жилийн ойн хүрээнд Атлантын олимпийн хүрэл медальт, Монгол Улсын гавьяат тамирчин Д.Нармандахын нэрэмжит болсноороо онцлог юм. Насанд хүрэгчдийн улсын аваргын тэмцээний 60 килограммын жин жүдо сонирхогчдын сонирхлыг илүүтэй татдаг юм.

Учир нь 60 килограммын жинд залуучуудын дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээний хошой мөнгөн медальт Цэнд-Очирын Цогтбаатар дэлхийн шилдэг тамирчдыг манлайлж, аварга болсон билээ. Тухайлбал, Ц.Цогтбаатар Монгол Улсын гавьяат тамирчин дэлхийн аварга Г.Болдбаатар, дэлхийн аваргын мөнгөн медальт Д.Амартүвшин нарыг ялж анх удаа улсын аварга тамирчнаар тодорсон билээ.

Ц.Цогтбаатарын амжилтаас дурдахад, 2013 онд АНУ-ын Майами хотноо болсон өсвөр үеийн жүдо бөхийн дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнээс 60 кг-ын жинд хүрэл медаль хүртсэн. Тухайн цагаас тэрээр спортын талбарт шуугиан дэгдээж олимпийн аварга, хөдөлмөрийн баатар Н.Түвшинбаяр шиг жүдоч болохыг мөрөөддөг гэдгээ олон түмэнд зарлаж, Монголын жүдогийн түүхэнд нэгэн шинэ амжилт тогтоохоор зорьж буй билээ. Ц.Цогтбаатар 2014 оны Монгол Улсын насанд хүрэгчдийн жүдо бөхийн улсын аварга шалгаруулах тэмцээнээс хүрэл медаль хүртлээ. Жүдо бөхийн насанд хүрэгчдийн Монгол Улсын аварга шалгаруулах тэмцээнээс медаль хүртэнэ гэдэг маш хүнд болсон цаг. Тэр тусмаа эрэгтэйчүүдийн 60 кг-ын жин бол манай улсын хамгийн олон тамирчин оролцдог өрсөлдөөнтэй жингийн нэгд тооцогддог.

2014 оны УАШТ-ий эрэгтэйчүүдийн 60 кг-ын жинд 40 бөх өрсөлдсөн байдаг. 40 бөхөөс Ц.Цогтбаатар тодорч, хүрэл медаль хүртсэн юм. Тэрээр Баянхонгор аймгийн Хүрээмарал сумын уугуул нэгэн. Хүрээмарал сумаас спортын гавьяат мастер, бөхийн тайлбарлагч Шагдарын Чанрав тодорсон байдаг. Үндсэндээ Монголын жүдо бөхийн шилдэг тамирчин байхыг цаг үе хүсдэг билээ. Мөн оюун ухааны шилдэг хүмүүс утга зохиол болоод хөгжмийн ертөнцөд тодорсон юм.

Ө.МАНЛАЙ

СБД-ийн XI хорооны иргэн Ж.ТУУЛ

Өнөөдөр гэр хорооллыг дахин төлөвлөж байна л гэнэ. Зарим газар дахин төлөвлөлтийн ажил зогсонги байдалд орсон. Манай хороонд долдугаар хорооллын барилгыг “Бэрэн” компани барьж байгаа. Долдугаар хорооллын барилгын байр болгоноос нэгээс, хоёр метр квадрат дутуу байгаа тухай олон иргэн гомдол мэдүүлж байна. Агааржуулалт байхгүйгээс цонхнууд нь ууршиж цантсан байгаа. Уг нь дулаахан байр юм билээ. Ослын шатны стандарт налуу, хамгаалалттай байх ёстой ч эгц, хамгаалалтын хашлагагүй шаттай. Долдугаар хороололд орон сууцанд орсон иргэд эрх нь зөрчигдсөн гэж үзээд холбоо байгуулж, иргэдийн санал гомдлыг цуглуулж шийдвэрлүүлэх арга хэмжээ авч байгаа юм билээ. “Бэрэн” компани төсөл хэрэгжүүлэгч, төсөл гүйцэтгэгч нь Бээжин констракшн. Тэр нь Монгол Улсын Засгийн газартай орон сууцны метр квадратыг нь нэг сая 500 мянган төгрөг байхаар гэрээлсэн байдаг. Төсөл хэрэгжүүлэгч нь метр квадрат нь нэг сая 800 мянга болгож, мөнгө унагасан.

Нийслэлийн хэмжээнд дүүрэг дүүргээс хүмүүс оролцоод, “Нийтийн эрхийг хамгаалах холбоо” байгуулсан. Энд тэндгүй иргэдийн эрх ашиг хохирч байна. Иргэд эрхээ хамгаалаад явах гэхээр тэмдэгтийн хураамж төлөх, зардал чирэгдлээс болоод тууштай явж чадахгүй хохирсон дээрээ хохироод үлдэж байна. Асуудлаа шийдвэрлэх гарцаа ч тэр бүр мэддэггүй. Тийм учраас “Нийтийн эрхийг хамгаалах холбоо” байгуулсан. Энэ холбоо хуульч, өмгөөлөгчийн багтай ажиллаж байгаа.

Иргэдэд хандаж хэлэхэд аль ч салбарт эрх нь зөрчигдсөн байсан манай холбоонд хандаж болно. Гэр хорооллын дахин төлөвлөлтөд хамрагдсан иргэд, авто цогцолборт шилжсэнтэй холбоотой автомашины ченжүүд хүртэл асуудал үүссэн гээд явж байгаа. Олон хүн бидэнд хандаж байна. Эрх нь зөрчигдсөн хүмүүс Нийтийн эрхийг хамгаалах холбоонд хандаж болно. Тэднийг асуудлаа шийдэхэд гарц олж өгөхөөр манай холбоо байгуулагдсан юм шүү. Удахгүй бид Нийтийн эрхийг хамгаалах холбооны сайт нээх юм. Энд хандах боломжтой болно.

Хэлэх эрхийн индэрт оролцон үзэл бодлоо илэрхийлэхийг хүсвэл 95260351 дугаарын утсаар холбоо барина уу.

-БНХАУ-ЫН ХИЛИЙГ НЭВТЭРВЭЛ ТҮҮНИЙГ ХАР ТАМХИНЫ ХЭРГЭЭР БАРИВЧЛАХ АЖ-

А.Муратхар тамхины хэрэгтхолбогдсон уу

Монгол Улсаас БНХАУ-ын Бээжин хотод суугаа ЭСЯ-ны консулын газрын ажилтнууд улс руугаа нэвтрэх визийг дамлан худалддаг гэх мэдээлэл өнгөрсөн хавраас сонсогдож эхэлсэн. Гадаад хэргийн яамны сайд виз дамлан худалдах явдал гаарсныг мэдээд дотоод хяналт шалгалтаараа хэд хэдэн хүнийг шалгуулахаар хуулийн байгууллагад өгч, зарим нэг Элчин сайд, консулын ажилтнуудыг эргүүлэн татах асуудлыг хөндсөн тухай манай сонин өмнө нь мэдээлж байсан билээ.

Мөн ийм хэрэг дахин гаргуулахгүйн тулд виз олгох журмыг шинэчлэн тогтоох 01 дугаартай албан тоот хүртэл гаргасан байдаг. Энэ үеэр Монгол Улсаас Эрээн хотод суугаа Консулын газарт виз дамлан худалдах явдал эх захаа алдсан байсан гэдэг. Тухайлбал, 2014 оны зургадугаар сард УИХ-ын гишүүн асан А.Мурат Монгол Улсаас Эрээн хотод суух консулаар томилогдсон. Тэрбээр томилогдсон даруйдаа Монгол Улсад нэвтрэх визийг дамлан худалдах, хууль бусаар их хэмжээний орлого олох ажлыг зохион байгуулж эхэлсэн нь тогтоогдсон байна. Энэ тухай хэвлэлүүд ч мэдээлж байсан юм. Бидэнд олдсон мэдээллээр А.Мурат нь БНХАУ-аас Монгол руу хар тамхи нийлүүлдэг сүлжээнийхэнтэй холбоотой байсан бололтой. Тэрбээр консулын машинаар хар тамхи зөөвөрлөж байсан гэнэ. Үүнийхээ хөлсөнд ч чамгүй мөнгө авдаг байсан гэх мэдээлэл байна. Харин оргон зугтахаасаа өмнө гурван кг хар тамхи зөөвөрлөж явсан иргэдэд тусалсан аж. Тэд нь БНХАУ-ын хил дээр саатуулагдсан байна. Хаанаас, ямар аргаар хар тамхи зөөвөрлөв, үүнд нь хэн туслав гэсэн асуудал гарсан байна. Харин хар тамхи зөөвөрлөж байсан иргэд “Монголын консулын машинаар зөөсөн, А.Мурат гэх хүн тусалсан” хэмээн мэдүүлсэн гэнэ. Ингээд БНХАУ-ын хуулийн байгууллагынхан түүнийг эрэн сурвалжилж эхэлсэн аж.

Тэрбээр хар тамхи зөөврлөж байсан хүмүүс нь баригдсаныг сонсоод оргон зугтсан бололтой. Хэрэв тэрбээр БНХАУ-ын хилээр нэвтэрвэл баригдах аж.

Тэрбээр зугтахдаа консулын албанд зарцуулах мөнгийг ч аваад явжээ

А.Мурат оргон зугтахдаа консулын албаны ажилд зарцуулах бүх мөнгийг хамж аваад явсан гэдгийг эх сурвалж хэллээ. Мөн түүнийг Монгол Улсаас БНХАУ-ын Бээжин хотод суугаа ЭСЯ-ны консулын газарт очсон даруйдаа өөрийн эхнэр С.Кулзада, хүргэн дүү С.Сапарбек, багш Хөхөөгийн хүү Х.Нарангэрэл нарыг виз олгох ажилд томилсон. Гадаад хэргийн яамнаас томилогдсон ажилтнуудыг бичиг хэргийн ажилтан, хашаа цэвэрлэгчийн ажилд томилж байсан гэх хэл ам гарч байсан билээ. Танил тал хамаатан саднаа виз олгох гол ажилд томилсноор виз олгох ажлыг бүрэн хяналтдаа авч чадсан гэдэг. Виз дамлан худалдаж, их хэмжээний ашиг олсон гэж ярих хүн ч байдаг. Түүний виз дамлан худалдаалдаг тухай зарим хүн хуулийн байгууллагад хандаж гомдол гаргаж байсан удаатай. Уг гомдлын дагуу А.Муратыг хууль хяналтын байгууллага шалгаж эхэлсэн юм. Мөн түүнийг Улаанбаатарт ирж мэдүүлэг өгөхийг шаардаж байв. Гэвч тэрбээр хуулийн өмнө хүлээсэн үүргээ биелүүлээгүй, тогтсон цагт хуулийнханд ирж мэдүүлэг өгөөгүй гэнэ. Иргэдийн гомдлын дагуу А.Муратыг хууль хяналтын байгууллагаас шалгахаар очиж ажлын өрөөнд нь ороход виз дамлах ажлыг эхнэрийн хамт хийж байсан гэнэ. Үйлдэл дээрээ баригдсан А.Мурат шалгалтын явцад захиа үлдээгээд эхнэр, хүргэн дүү нараа дагуулан Эрээнээс явсан гэдэг. Захидалдаа “Амралтаа авлаа. Би сарын дараа эргэж ирнэ” гэж бичсэн байжээ. Ингээд А.Мурат сураггүй болсон байна. Хожим нь түүнийг эхнэр С.Кулзада, хүргэн дүү С.Сапарбек нараа дагуулан ээлжийн амралтаа авах нэрээр Казакстан руу явсан гэдгийг тогтоосон аж.

Ах А. Марат дээрээ очиж амьдарч байгаа гэнэ

Гэвч тэрбээр захидалдаа дурдсан шигээ сарын дараа эргэж ирсэнгүй. Түүний амралтын хугацаа дуусч буцаж ирэхгүй байгаа учир хийсэн хэргээсээ болж оргон зугтлаа гэж үзэхээс өөр аргагүйд хүрчээ. Тэрбээр оргон зугтахдаа их хэмжээний бэлэн мөнгөтэй явсан гэдгийг тогтоосон байдаг. Мөн түүнийг гэр бүлийн хамтаар Казахстан руу явж тэндээсээ АНУ руу гарсныг олж мэджээ. Түүний ах А.Марат нь тус улсад амьдраад олон жил болж байгаа бөгөөд өөрийн хувийн бизнестэй нэгэн юм байна. Түүнийг ах дээрээ очиж амьдарч байгаа мэдээлэл саяхан ирсэн юм.

Өвөрхангай аймагт ерөнхий боловсролын сурагч бусдад зодуулж харамсалтайгаар амиа алдсан хэрэг гарсан билээ. Аравдугаар ангийн сурагч хүү өнгөрсөн арванхоёрдугаар сарын 23-нд тархиндаа цус харвасан байдалтай аймгийн эмнэлэгт хүргэгдэн очоод гурван хоног ухаангүй байсаар нас барсан. Талийгаачийг таньдаг хүүхэд аавынхаа хамтаар түүнийг зодож, цагдаад хүргэж өгсөн гэх мэдээлэл цацагдаад буй. Хүү цагдаагийн газраас гараад ухаан алдаж эмнэлэгт хүргэгдсэн байна. Талийгаач хүүгийн ах Ц.Чанцалгүмэнтэй юу болсон талаар ярилцлаа.

-Арванхоёрдугаар сарын 23-нд болсон хэргийн талаар ярихгүй юу. Талийгаач хүүг цагдаад хүргэж өгсөн жолооч Батсүрэн гэдэг хүнийг цагдаагийнхан хэрэгт сэжиглэн шалгаж байгаа юм билээ. Энэ хүнийг буруутай гэж бодож байна уу?

-Хичээлээ тараад гэр рүүгээ харих гээд явж байсан хүүхдийг микроны жолооч Батсүрэн гэдэг хүн машинаараа элдэн хөөж, барьж авсан байгаа юм. Машинд өөрийнх нь хүү Жаргалсайханаас гадна гурван хүн явсан байна. Машинаараа хөөж байгаа бичлэг гудамжны камерт үлдсэн байна лээ. Олуулаа нийлээд машинаар хөөхөөр чинь айгаад үнхэлцэг нь хагарах дөхсөн байлгүй. Ямар их айсан болоод тэнд байсан хоёр давхар балгасан дээр авирч гарах вэ дээ. Дүүгийн маань цамцыг урж, хүзүүнээс нь гараараа атгаад машиндаа суулгаж байсныг хүмүүс харсан байна. Тэр жолоочийн хүүхдийг Жаргалсайхан гэдэг. Тэр хүүхэд манай дүүд гар утас, бээлий, мөнгөө дээрэмдүүлсэн гээд байгаа. Ийм шалтгаанаар дүүг маань цагдаагийн газар хүргэж өгсөн. Дээрэм хийх хүүхэд биш. Айлын бага хүү. Гурван ах, гурван эгчтэй. Бид дүүгээ юугаар ч дутаагаагүй. Жаргалсайхан гэдэг хүүхэд өөрөө олуулаа нийлж манай дүүгийн утсыг дээрэмдэж авсан байгаа юм.

-Дүүг тань хүүхдийн байцаагчид хүлээлгэж өгсөн гэсэн. Тэгээд юу болсон юм бол?

-Дүүг маань хүлээж авсан хүүхдийн байцаагч нь манай дүүг байцаагаагүй. Эрүүгийн цагдаагийн төлөөлөгчийн өрөөнд оруулж өгсөн. Эрүүгийн цагдаагийн төлөөлөгч бол онц хүнд ноцтой, эзэн холбогдогч нь тогтоогдохгүй байгаа ийм хэргийг илрүүлэх чиг үүрэгтэй хүмүүс байдаг биз дээ. Гэтэл насанд хүрээгүй хүүхдийг харгалзах хүнгүйгээр, ар гэрт нь хэлэхгүйгээр байцаасан. Бямбасүрэн гэдэг төлөөлөгч манай дүүг байцаасан гэсэн. Гэтэл байцаалт хийсэн ямар нэг тэмдэглэл байхгүй байна. Хамгийн гол нь дүүг маань цагдаагийн байгууллага руу орсноос хойш гарах хүртэлх дэлгэрэнгүй камерын бичлэгийг бидэнд үзүүлээгүй. Тасдаж, янзалсан бичлэг үзүүлсэнд гомдолтой байна. Үзүүлэхгүй байгаа камерын бичлэгт миний дүүг цохиж, зодсон хэсэг нь байсан байх гэж хардаж байна.

-Бямбасүрэнг ямар шалтгаанаар сэжиглэж байгаа юм бэ?

-Эрүүгийн цагдаагийн төлөөлөгчийн өрөөнд гурав, дөрвөн хүн сууж байсан. Манай дүү хаалганы хажууд зогсож байна. Камерын бичлэгт манай дүү харагдахгүй, гутлынх нь хоншоор цухуйж байгаа юм. Камер нь хаалганы нөгөө талд байгаа учраас байцаагч руу чиглэсэн байсан. Дүү маань цаг гаруй тэнд зогссон. Тэр өрөөнд байсан Бат-Оргил гэдэг байцаагч нэг удаа дуудаж ширээнийхээ ойролцоо авчирсан. Ингэхдээ хоёр удаа мөр рүү нь цохиж, гараараа толгой руу нь далайгаад байхад дүү маань дальдчаагүй. Үүний дараа Бямбасүрэн эрүүгийн төлөөлөгч хаалга руу чиглээд явсан. Камер тусахгүй газар хоёроос гурван минут байсан. Энэ үед Бямбасүрэн цагдаа гэнэт хөл алдаж гарч ирсэн. Яг тэр үед өрөөнд сууж байсан Бат-Оргил гэдэг эрүүгийн төлөөлөгч сэрдэс хийгээд дүү рүү маань цочсон байдалтай харсан. Зүгээр байж байгаад тэгж харахгүй шүү дээ. Ямар нэг юм болсон учраас тэр нөхөр тэгж цочиж харсан. Үүний дараа дүү маань толгойгоо бариад нэг удаа доошоо тонгойсон. Дахиад нэг удаа толгойгоо бариад доошоо суусан. Зүгээр байсан хүүхэд толгойгоо бариад хоёр удаа тонгойж, суух уу. Эхлээд Бат-Оргил гэж хүн гараа далайгаад цохих гээд байхад дальдчаагүй, зүгээр зогсож байсан хүүхэд Бямбасүрэн гэдэг байцаагчийг ширээ рүүгээ дуудаад юм өгөх гэхэд авч чадахгүй ухраад айгаад байсан. Тэр бичлэгийг харсан хэн ч Бямбасүрэн байцаагч манай дүүг зодсон гэж хардахаар байна. Цагдаагийн газар руу зүгээр эрүүл алхаад орж ирсэн хүүхэд гарахдаа шатаар бууж чадахгүй хөл нь доголсон байсан.

Бямбасүрэн цагдаа өөрөө дүүг маань түшээд үүд хүртэл гаргаж өгсөн. Шат руу бууж чадахгүй бариулаас нь бариад байна лээ.

-Цагдаагийн өрөөнд хэдэн хүн байсан бэ?

-Бямбасүрэнгээс гадна гурван хүн байсан. Энэ хүмүүс тангараг өргөсөн төрийн цагдаа юм бол хүний амь үрэгдчихээд байхад яагаад гэрчлэхгүй байгаа юм бэ. Иргэнийхээ үүргийг гүйцэтгээд бидэнд туслаач. Бямбасүрэн цагдаагийн манай дүүг зодсон гэдгээ хэлэхгүй байгаа шалтгааныг нь мэдэж байна л даа. Бямбасүрэнгийн аав нь том нөлөөтэй хүн юм билээ. Тиймээс хэн ч хоолноосоо салахыг хүсэхгүй шүү дээ.

-Цагдаагийн газраас гараад хаана очсон бэ?

-Сургууль дээрээ очсон байна. Тэр өдөр их цэвэрлэгээтэй байсан. Ангид нь долоон хүүхэд байсан. Тэр хүүхдүүд нь манай дүүгийн хамгийн сайн найзууд нь байсан байгаа юм. Анги руугаа орж ирэнгүүтээ ширээн дээр гараад хэвтсэн. Найз нь “юу болсон бэ” гэж асуухад нь “Толгой өвдөөд байна. Цагдаад толгой руугаа балбуулчихсан. Дотор муухай оргиод байна” гэсэн байна. Тэгээд бусад хүүхдүүд нь юу болсон талаар асуухад “Та нар битгий юм асуугаад байгаач ээ” гээд уцаарласан гэсэн. Ангийн багшийгаа орж ирэхэд нь цонхоороо бөөлжсөн байна. Багш нь “Толгой чинь өвдөөд байгаа бол гэртээ харь. Дараагийн удаад чи нөхөөд ангиа угаагаарай” гэсэн байгаа юм. Сургуулиасаа гараад ойролцоох дэлгүүрт орсон. Худалдагчаас “Ах аа, би энд жаахан хэвтэж болох уу” гэж асуусан. Яагаад хэвтэх гээд байгаа юм гэж асуухад нь “Толгой өвдөөд байна. Жаахан л хэвтээд авмаар байна” гэж гуйсан байна. Тэгээд зуухных нь хажууд доошоо хараад суугаад байсан байна. Худалдагч нь “Толгой чинь өвдөөд байвал эм уух уу” гэхэд нь “Миний толгой эм уугаад дарагдахгүй” гэж хэлсэн байна. Дэлгүүр хаах дөхсөн учраас худалдагч нь “одоо гэртээ харь” гээд гаргасан байгаа юм. Хэсэг хугацааны дараа худалдагч гадагшаа гартал дүү маань шатных нь довжоон дээр толгойгоо барьчихсан сууж байсан гэсэн. Явж чадахааргүй их өвдөж байсан бололтой юм. Тэгээд худалдагч “хариагүй байгаа юм уу” гэхэд “харилаа” гээд булан тойроод явсан гэсэн. Тэгээд найзындаа очсон байна. Найзынх нь хоёр давхар байшинтай юм билээ. Дээд давхарт гараад ухаан алдсан. Тэгээд түргэн дуудсан. Эмч ирж үзээд “энэ хүүхэд согтуу байна” гээд авч яваагүй. Тэгэхээр нь найз нь эгчийг нь дуудсан байгаа юм. Эгчийгээ ирэхэд нь танихгүй байсан гэсэн. Тэгээд эгч нь эмнэлэгт хүргэж өгсөн. Гурав хоног ухаангүй байсаар өөд болсон доо.

-Энэ хэрэгт жолооч Батсүрэнгээс гадна цагдаагийн албан хаагч Бямбасүрэнг сэжигтнээр шалгаж байгаа юу?

-Хэрэг мөрдөж байгаа Өлзийжаргал гэдэг байцаагч эрүүгийн төлөөлөгч Бямбасүрэнг сэжигтнээр татах ёстой. Нотлох баримт цуглараад, гэрчийн мэдүүлэг бүрдчихээд байхад Бямбасүрэн гэдэг нөхрийг сэжигтнээр татаагүй. Одоо Бямбасүрэн ажлаа хийгээд явж байгаа. Арваад гэрчийн мэдүүлэг бүрдчихээд байна шүү дээ. Бид Өлзийжаргалаас асуусан юм. “Бямбасүрэнг юугаар байцаасан бэ” гэхэд “Гэрчээр байцаасан” гэж хариулж байгаа юм. Бидний гол сэжиглэж байгаа хүнийг гэрчээр байцаагаад ямар үр дүн өгөх юм бэ. Бямбасүрэнг байцаахгүй байгаад бид үнэхээр гомдолтой байна.

Миний дүү өнөөдөр босоод ирэхгүй л дээ. Яагаад бид ингээд хөөцөлдөөд байна гэхээр, дахиад нэг айлын хүүхдийг Бямбасүрэн гэдэг байцаагч зодоод алчих вий дээ гэснээс сэрэмжлээд байна л даа. Микроны жолооч, цагдаа хоёрын аль алинд нь зохих шийтгэлийг нь хүлээлгээсэй гэж хүсч байна. Цагдаа, прокурорын байгууллага хэргийг үнэн зөв шийдээсэй гэж найдаж байна. Монголд хүүхдийн эрхийг хамгаалах гэдэг зүйл огт хэрэгждэггүй юм байна.

-Бямбасүрэн гэдэг байцаагчтай уулзсан уу. Дүүгээс тань юу гэж байцаасан тухай асуусан уу?

-Бямбасүрэнтэй уулзсан. Тэрбээр “Тэр өдөр сургуулийн ойролцоох дэлгүүрт хулгай гарсан. Хулгайн хэрэгт холбоотой байж мэднэ гээд гутлын улыг нь харсан юм” гэсэн. Тэгээд дүүгээс маань асуусан байгаа юм. “Чи яагаад хүний хүүхдийн утас, түрийвч дээрэмдсэн юм бэ гэхэд “Ах аа, үнэндээ би энэ хүүхдийн бээлий, мөнгийг нь аваагүй. Утсыг нь аваад буцаагаад өгчихсөн” гэж хариулсан. Яагаад утсыг нь авсан юм гэхэд “Намайг хичээлээ тараад ганцаараа явж байхад 10-аад хүүхэд ирээд миний утсыг авчихсан юм. Тэр хүүхдүүдийн дунд Жаргалсайхан гэдэг хүүхэд байсан. Дараа нь Жаргалсайханыг явж байхаар нь “Миний утсыг авчирч өгөөд өөрийнхөө утсыг аваарай” гээд утсыг нь авсан гэж дүү минь ярьсан байсан. Манай дүү есдүгээр сарын 1-нд хөдөө суман дээрээс аймгийн төвд шилжиж ирсэн. Хөдөөний хүүхэд. Аймгийн төвийн хүүхдүүд гоё утас барьдаг юм байна лээ гэж ээжид маань хэлсэн байсан. Тэгээд ээж Samsung S3 утас авч өгсөн. Манай дүү хүний хүүхдийн утас, мөнгийг нь аваад байх тийм ядарсан айлын хүүхэд биш. Ах эгч нарынхаа үгнээс гардаггүй, даруулгатай сайн хүү байсан.

-Бямбасүрэн гэх цагдааг сэжигтнээр татаж шалгахгүй байгааг ямар шалтгаантай гэж бодож байна?

-Батсүрэн гэдэг жолоочид хэргийг нь тохоод өнгөрөх гээд байгаа бололтой. Энэ цагдааг шалгуулмаар байна. Улсын мөрдөн байцаах газарт өргөдөл өгсөн. Авлигатай тэмцэх газарт өргөдөл өгсөн. Гэсэн ч энэ хүн өнөөдөр ажлаа хийгээд л явж байна. Бямбасүрэн гэдэг цагдаагийн аав Батбаяр нь аймгийн цагдаагийн газрын дэд даргаар ажиллаж байгаад одоо аймгийн Шүүхийн шинжилгээний албаны даргаар ажилладаг юм билээ. Магадгүй том албан тушаалтай хүний хүү учраас түүнийг сэжигтнээр татаж шалгахгүй байгаа юм болов уу гэж хардаж байна. Бямбасүрэн, Батсүрэн гэдэг энэ хоёр хүнийг аль алиныг нь сэжигтнээр байцаах ёстой. Бид дүүгээ алдчихна гэж бодоогүй. Дүүгээ ухаан ороод юу болсон талаар хэлнэ гэж бодож байсан. Бат-Ундрал гэдэг эмчид баярлаж байна. Шөнө ухаан алдаад бүх аппаратыг нь салгаад, зүрх нь зогсож байхад энэ эмч ганцаараа хиймэл амьсгаа хийж бүх л арга хэмжээг авсан. Цаг гаруй ноцолдсоны хүчинд дүүгийн маань зүрхийг ажиллуулсан. Хэдий ухаан ороогүй ч ах, дүү нар нь энэ үед дүүтэйгээ уулзсан л гэж бодож байна.

-Камерын бичлэгийг хэзээ үзсэн бэ?

-Цагдаагийн байгууллага руу манай дүүг орсноос хойш гарах хүртэлх хугацааны камерын бүтэн бичлэг байхгүй. Бүтэн бичлэгийг нь үзмээр байна гэхээр үзүүлдэггүй. Хэд тасдсан ийм дутуу бичлэг үзүүлсэн. Бидний зүгээс дүүг маань зодсон хэсгийг тасдаж нуучихаад үзүүлэхгүй байна л гэж хардаж байна. 26-ны өдөр бямба гаригт дүүгээ алдсан. Тэгээд камерын бичлэгийг нь үзье гээд цагдаагийн газар очлоо. Гэтэл 26-нд үзүүлсэнгүй. Маргааш нь бас үзүүлэхгүй, 28-нд ирээрэй гэсэн. Тэр өдөр нь өөрсдөө очиж камерын бичлэг үзье гэхэд “Холбооны инженер байхгүй байна. Компьютерээс СD руу хуулсан уншихгүй байна” гэсэн. Бид CD -гээр нь биш бүрэн эхээр нь үзчихмээр байна гэхэд “Тийм боломж байхгүй. Маргааш ирээд үз” гэсэн. Маргааш нь буюу 29-нд очиход тасдсан бичлэг үзүүлсэн.

-Хэвлэл мэдээллээр цагдаагийн албан хаагч буруугүй мэтээр мэдээлсэн?

-Цагдаагийн Ерөнхий газрын хэвлэл мэдээллийн ажилтан Лхагвасүрэн гэдэг хүн энэ хэргийн талаар “Цагдаагийн алба хаагч буруугүй” гэж мэдээлсэн байна лээ. Энэ хэрэг дөнгөж мөрдөн байцаалтынхаа шатанд явж байгаа. Эмнэлгээс шарилаа ч гаргаагүй байхад ийм мэдэгдэл хийсэнд харамсаж байна. Төрийн цагдаа иргэдэд үйлчилдэг, ард түмнээ хамгаалдаг, амар тайван амьдралын төлөө ажиллана гэдэг уриатай. Харин өнөөдрийн бидэнд тохиолдсон хэцүү зүйлээс харахад эсрэгээрээ ажиллаад байна уу даа гэж бодогдохоор байна.

Х.Цэнд-Аюуш

Тайзнаа дөрвөн найз гарч ирэн, Итгэлийгээ Америкийн виз авсныг баяр хөөртэйгөөр тэмдэглэж, насан туршийн андууд байхаа андгайлан тангараглацгаана. Тэд хөгжил цэнгэлтэйгээр нэгэн үдшийг өнгөрөөж байтал алс хол явах найрын эзэн тархиа барин ухаан алдан унана. Хоёрдугаар үзэгдэлд эмнэлгийн орчинд хоёр найз нь Итгэлийн эмчтэй уулзахад тархины бичлэгийн зураг үзүүлж “Хорт хавдартай. Ямар ч найдваргүй. Зургийг өөр эмч нарт үзүүлсэн ч адилхан л онош хэлнэ” гэж эмчид тоглох төрийн шагналт, гавьяат жүжигчин Цэгмидийн Төмөрбаатар баттайгаар нотлон өгүүлнэ. Итгэлийн тархины баруун тал хавдартай гэх агаад хоёр жилийн өмнө дөрвөн найзын нэг болох Азаа найзыгаа түлхэж унагаснаас үүдэлтэй гэх зохиолын зөрчил гарч ирэв. Хоёр найзад нь учирлан хэлсэн найдваргүй гэх оношийг өвчтөн Итгэл ч сонссон байв. Бүр өөр эмнэлгийн эмч нар ч зургийг хараад адилхан онош хэлснийг мэдэв. Итгэл бол Пагма хэмээх ядруухан авгайн наран мэт нандин ганц хүү нь. Найз нар нь эмнэлэгт хэвтсэнийг ээжээс нь нуусаар эцэст уулзуулахаас аргагүй байдалд орцгоов. Пагма авгайнд гурван найз ирвэл найзынхаа гэмтэлд өөрийгөө буруутай гэж гэмшсэн Азаа Итгэлийн ээжид тусалж хүүгийн адил аж төрж байх ажээ.

Пагма “Та гурвыг бодох нь ээ энэ муу Азаа л надад тусалж, гар хөлийн үзүүрт зарагдаж байна. Тэгэхэд Итгэл чи ямар муухай хатуу сэтгэлтэй хүүхэд вэ. Төрсөн эхээ ч тоохгүй чам шиг чулуун зүрхтэн бас байдаг аа” гэсээр угтлаа. Өвчтөн Итгэл ээжтэйгээ удаан байх ч тэнхэлгүй болжээ. Тиймээс найзууд “Өнөө орой Америк нисэх гэж байгаа” гэж хөөрхий эхийг хууран, сүү өргүүлэн гарцгаана. Эмнэлэгт эмч “Чи одоо ямар ч нэмэргүй болсон. Охиных нь бие маш муу байгаа нэгэн эхэд тус болох хэрэгтэй” гэх мэтээр өвчтөн Итгэл рүү сэтгэл зүйн дайралт хийнэ. Үзэгчдэд шулам мэт санагдах эмэгтэйн дүрийг соёлын тэргүүний ажилтан, УДЭТ-ын жүжигчин Цэрэндоржийн Баясгалан бүтээжээ. Тэрээр Итгэл хүүтэй уулзан “Миний охин ухаангүй, бие нь муу байна. Элэгний хорт хавдартай охиныг минь аврах ганц бурхан нь чи. Чиний элэг л яг таарч байгаа. Миний дүү бурхныг бодож хүний амь авраач дээ. Би чиний ачийг огтхон ч мартахгүй. Юу хүссэн бүхнийг чинь биелүүлье” гэнэ. Эцсийн мөч ирж байгаа хүн юу хүсэх сэн билээ. Гэвч, хорин тавхан настай Итгэлд амьд үлдэх ямар нэгэн итгэл найдвар үлдсэн гэж бодон “Таны охинд тусалдаг бурхан гэж байхад надад туслах бурхан тэгвэл хаа байгаа юм бэ” гэж уйлна. Уйлна гэдэг нь мюзикл болохоор мэдээж дуулна л гэсэн үг шүү дээ.

Итгэл хэдийгээр амьд мэнд сайхан аж төрөхийг хүсэвч хувь заяа түүнээр даажигнажээ. Тэрээр эцсийн эцэст хөөрхий охины ээжтэй уулзаж охинд нь донор болохоо хэлнэ. Тэртэй тэргүй хүний хорвоод амьдрах насны зогсоолд ирсэн юм чинь бүжигчин охинд элгээ өгөхөөр шийджээ. Тэр охины ээжээс “Таны охин амьдарч байна аа гэдэг би амьдарч байна аа гэсэн үг. Ээж минь надад хүнд туслахдаа элэг зүрхний гүнээс ач болж яваарай гэсэн. Ээжийн минь элгийг дэвтээж охиныхоо бүжиглэхийг ганцхан удаа ч болов харуулаарай. Ээж минь хүүгээ амьд явааг элгээрээ мэдрээд баярлах байх” гэж хэлнэ. Эмч гуай энэ үед зуучилж гүйгээд, жигтэйхэн баяртай. Гурван найз нь Итгэлийгээ эргэж ирээд шинэхэн байранд ээжийг нь оруулснаа гар утасны бичлэгээр үзүүлж сэтгэлийг нь үелзүүлээд авна. Тэд барилга дээр гурвуул ажиллаж Пагмад сайхан байр авч өгөн “Итгэл маань Америкт ёстой эр хүн шиг эрвэлзэж, эмээлтэй морь шиг дэрвэлзэж ээждээ ийм сайхан байр авч өглөө” хэмээн итгүүлнэ. Итгэл найз нартаа талархаж эцсийн хүслээ хэллээ. Тэр нь маргааш өглөө ирэхдээ багадаа идэцгээдэг байсан зайрмагийг нь авчирч өгөх. Найз нарыг нь гарсны дараахан эмч орж ирж түүнийг түрдэг тэргэн дээр суулган авч явахаар зэхлээ.

Тэгтэл… гаднаас Төмөрөө, Сэргэлэн хоёр найз нь Итгэлийнхээ дуртай зайрмагийг нь барьсаар бөөн баяр гүйн орж ирлээ. Эмч ч царай нь зэвхийрэн хувьсхийж гарч одов. Хоёр найз нь Итгэлээс эмч өөрийг нь хаашаа авч явсныг шалгаав. Хүнд туслах ёстой гэж ээжийнхээ сургаалаар хүмүүжсэн Итгэл чухам үнэнийг өгүүлэх нь үгүй. Энэ үеэр Азаа найз нь гаднаас Итгэлийн ээж Пагмыг дагуулан орж ирлээ. Хүний амьдралын баяртай ч гэмээр, бас гунигаар дүүрэн эгзэгтэй хором мөчүүд. Ээж нь хүүгээ хүнд өвчтэйг сая л жинхэнэ утгаараа мэдэрчээ. Гэвч, Итгэл хүү ээждээ, найз нартаа сайн сайхныг хүсэх л үлджээ. Хорвоогоос буцаж буй түүнд нэг ч гэсэн хүний алтан амийг аврах хүндтэй агаад эрхэм үүрэг хувь тавилангаар оногджээ. Үзэгчдийн танхимд чив чимээгүй, гагцхүү хааяа нэг шугшран уйлах сонстож, эрчүүд ч хацар дагах халуун нулимсаа арчих сөгөөгүй сууцгаана. Урлаг гэгч хүний сэтгэл зүрхийг уяруулан бөмбөрүүлэх ийм увидастай зүйл аж.

Монгол поп опера урсгалаар уран бүтээлээ туурвидаг “Увертюра” хамтлагийн залуус “Надад үлдсэн найз” мюзиклээрээ сонсогч, үзэгчдэдээ бэлэг барина гэж зарласан нь ийнхүү биеллээ олов. Тэд хэлсэндээ хүрч Улсын драмын эрдмийн театрт уг мюзиклээ амжилттай толилууллаа. Тоглолт эхлэхээс дуусах хүртэл үзэгчдийг огшоож, танхим дүүрэн алга ташилт нижигнэнэ. Тэдний тоглолт хүчтэй сайхан хоолойноос гадна жүжиглэлт нь үзэгчдэд урлагийн сайхныг мэдрүүлж чадаж байсныг энд дурдахгүй байж үл болно. Түмний сэтгэлийн таашаалд нийцсэн эл мюзиклийн зохиолч нь “Милл” кино компанийн зохиолч Д.Мөнхбат. Ерөнхий найруулагчаар Л.Лхагважаргал, туслах найруулагчаар Ц.Баясгалан, зөвлөх найруулагчаар Х.Энхболд нар ажилласан бол хөгжмийн зохиолч найруулагчаар соёлын тэргүүний ажилтан, продюсер Б.Алтанхуяг, бүжиг дэглээчээр Д.Ганбаяр, тайзны зураачаар Т.Түмэн-Өлзий нар ажиллажээ. Мюзиклийн дууны үгийг Л.Таванбаяр, жүжгийн дүрүүдэд “Увертюра” хамтлаг, Монгол Улсын төрийн соёрхолт, гавьяат жүжигчин Ц.Төмөрбаатар, Монгол Улсын соёлын тэргүүний ажилтан Б.Нармандах, Ц.Баясгалан, бүжигчин Э.Эрдэнэцэцэг нар оролцсон юм.

Мюзиклийн төгсгөл нэн гунигтай бөгөөд эмч өөрийн охины амийг аврахын тулд Итгэл хэмээх гэнэн цагаан сэтгэлт залууд ямар ч найдваргүй хэмээн итгүүлж амь насыг нь хөнөөснөөр өөрөө галзуурч үхэж байна. Амиа хоохойлогчийн эл өчүүхэн шинж чанарын эсрэг талд амьдрахын төлөө чин сэтгэлээсээ тэмцэж буй ариун цагаан сэтгэлтэй залуусын хүн чанар, сэтгэл зүрх, ирээдүйд итгэх их гэрэл гэгээг цацруулан үзүүлсэн нь энэ мюзиклийн хамгийн гол ололт байлаа. Үзэгчид тоглолтоос гарч явахдаа “Тэр дуунууд нь бүгд л шинээр зохиосон мөртлөө чихэнд ямар наалдацтай, сэтгэлд ямар дотно сонсогдов оо” гэж байсан нь “Увертура” хамтлагийн уран бүтээлч залууст тохирох үнэлэлт байлаа.

Гэр бүлийн хүчирхийллийн гэмт хэрэг 2015 онд өссөн үзүүлэлттэй гарчээ. Энэ талаар Улаанбаатар хотын цагдаагийн газрын гэр бүлийн хүчирхийлэл, хүүхдийн эсрэг гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх хэлтсийн ахлах байцаагч, цагдаагийн ахмад Э.Баярбаясгалантай ярилцлаа.

-2015 онд гэр бүлийн хүчирхийллийн гэмт хэрэг нэлээд өндөр хувиар нэмэгдсэн үзүүлэлт гарсан байна. Хичнээн хүн энэ хэргийн хохирогч болсон бэ?

-2015 онд Улсын хэмжээнд гэр бүлийн хүчирхийллийн улмаас үйлдэгдсэн 1356 хэрэг бүртгэгдсэн байна. Энэ нь өмнөх оноос 280 хэргээр буюу 20 хувиар өссөн үзүүлэлт юм. Харин нийслэлийн хэмжээнд 767 гэмт хэрэг үйлдэгдсэн байна. Энэ нь өнгөрсөн оноос 17 хувиар өссөн гэсэн үг. Хүчирхийллийн улмаас 600 гаруй эмэгтэй, 40 гаруй хүүхэд гэмтсэн. Харин Есөн эмэгтэй хүн, нэг бага насны хүүхэд, хоёр эрэгтэй хүн хүчирхийлэлд өртөж амиа алдсан харамсалтай мэдээ байна. Нас барсан эмэгтэйчүүдийн хувьд ихэнх нь нөхөртөө зодуулсан. Байнгын хүчирхийллийн дарамтад байж байгаад нас барсан ийм харамсмаар хэргүүд гарсан байна. Судалгаагаар нийт хохирогчдын ихэнх нь айлын эхнэр байдаг. Нийт хэргийн 200 нь согтуугаар үйлдэгдсэн бол үлдсэн ихэнх хувь нь эрүүл үедээ үйлджээ. Эрүүл байхдаа эхнэр, хүүхдээ, нөхрөө зодож, тарчлааж, гэмтэл учруулж байна гэдэг үнэхээр асуудал юм. Гэр бүлийн хүчирхийллийн дийлэнх нь залуу гэр бүлд гарч байна.

-Энэ төрлийн хэрэг нэмэгдэж байгаагийн шалтгаан нь юу байна вэ. Ямар арга хэмжээ авбал энэ төрлийн хэргийн гаралт буурах бол?

-Нийгмийн хүчин зүйлүүд болох ажилгүйдэл, ядуурал, боловсрол, хүмүүсийн ухамсартай ихээхэн холбоотой. 2015 онд энэ төрлийн хэргийн илрүүлэлт сайн байсан. Хүчирхийлэл хаалттай хаалганы цаана, далд үйлдэгддэг учир энэ төрлийн хэргийн илрүүлэлт маш чухал юм. Нийслэлийн цагдаагийн газрын дэргэд 2014 онд “Гэр бүлийн хүчирхийлэл, хүүхдийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх алба” шинээр байгуулагдсан. Энэ тусдаа алба нь гэмт хэрэг хамгийн их гардаг 33 хороонд ажиллаж, айл өрхүүдээр явж сургалт сурталчилгаа хийж, иргэдээс мэдээлэл авч, тэрнийхээ дагуу шалгалт хийж ажилласан. Энэ нь үр дүнгээ өглөө. Хөрш айлын хүүхэд зодуулаад байна. Гэхдээ айлын асуудал надад хамаагүй гэдэг иргэдийн хандлагыг өөрчилж, цагдаагийн байгууллагад мэдээлэл өгдөг болгох чиглэлээр түлхүү ажиллалаа. Хаана хүн уйлж, ямар айлд хүүхэд, эмэгтэйчүүдийн эрх зөрчигдөж байгааг хөршүүд нь, хорооны нийгмийн ажилтан нь цагдаагийн газар мэдээлэл өгдөг болсон. 102 тусгай дугаарт ирж байгаа гэр бүлийн хүчирхийллийн мэдээллийн тоо ч өссөн. Цагдаагийн байгууллага дангаараа тэмцээд хаана ямар айлд хүчирхийлэл үйлдэж байгааг бүрэн илрүүлэх боломж муу. Иргэдийн оролцоо чухал. Мөн хүчирхийлэл үйлдэж байгаа хүмүүсийн ухамсарт нөлөөлөх маш чухал байна. 2015 оны есдүгээр сарын 25-наас эхлэн хамгийн их гэмт хэрэг гардаг хороодод “Бүтэн хайрыг гэр бүлдээ” зорилтод аяныг зохион байгуулсан. Аянд 48 аж ахуйн нэгж, 23 иргэн сайн дураараа нэгдсэн. 2016 онд улс орон даяар зохион байгуулахаар төлөвлөж байна. Энэ хүрээнд хүчирхийлэл үйлдсэн этгээдүүдэд зориулсан сургалт явуулсан.

-Цагдаа, хуулийн байгууллагад хандсан хохирогчдын эрхийг бүрэн хамгаалж чадах уу. Хүчирхийлэл үйлдэж байгаа хүн дахин давтан эхнэр, хүүхдээ дарамтлах, зодох асуудал гардаг юм билээ?

-Дахин давтан үйлддэг гэдэг нь үнэн. Тиймээс л иргэдийн оролцоо чухал байгаа юм. Хорооны Засаг дарга, нийгмийн ажилтан, хэсгийн байцаагч, өрхийн эмч, сургуулийн нийгмийн ажилтан гээд иргэдтэй тулж ажилладаг, хамгийн ойр байдаг нэгжүүд болох энэ хүмүүстэй нягт ажиллаж байна. Энэ хүмүүс айл өрхүүдийнхээ судалгаа мэдээллийг мэддэг учир цагдаагийн байгууллагад мэдээлэл өгнө. “15 тоотод хүүхэд уйлаад байдаг юм байна. Судлаад үзлээ. Нөхөр нь архи уудаг юм байна. Энэ айл хүчирхийлэл үйлдээд байна” гээд мэдээлэл өгдөг. Энэ дагуу цагдаагийн байгууллага очиж шалгаад гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэж байвал эхний ээлжинд сануулна. Энэ бол гэмт хэрэг шүү. Дахиж үйлдэхгүй гэсэн баталгаа гаргуулж авна. Дахиад хүчирхийлэл үйлдвэл торгуулийн арга хэмжээ авч, баривчилна. Ингээд тоохгүй бол шүүхээр эрх хязгаарлах арга хэмжээ авна. Гэр бүлийн хүчирхийлэлд өртсөн иргэнтэй нэг жилийн хугацаанд уулзах эрхгүй гэсэн шүүгчийн захирамж гаргуулна. Эрхээ хасуулаад, торгуулаад ирэхээр асуудалд өөрөөр ханддаг л даа. Улсын Дээд шүүхийн 2010 оны тайлбар гарсан. Энэ тайлбарт, гэр бүлийн хүчирхийллийн гэмт хэргийг Эрүүгийн хуулийн тарчлаах гэмт хэргээр зүйлчилж, ял шийтгэл оногдуулдаг болсон. Тарчлаах гэмт хэрэг нь яахыг хэлэх вэ гэхээр, байнга буюу удаа дараа, гурав буюу түүнээс дээш удаа зодсон тохиолдлыг тарчлаах гэмт хэрэг гэж үзнэ гэж заасан байна. Өөрөөр хэлбэл, гурав буюу түүнээс дээш удаа гэр бүлийн гишүүнээ зодсон тохиолдолд шууд эрүүгийн хэрэг үүснэ. Энэ төрлийн хэрэгт хоёр хүртэл жилийн хорих ялтай. Нөгөө талаар гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэж байгаа хүний нэг удаагийн үйлдлийг таслан зогсоох биш тухайн хүний зан үйлд нь нөлөөлөх сургалтууд явуулах нь маш чухал байдаг. Та сайн эцэг, сайн эх байхын тулд яах ёстой юм бэ гэдэг дээр төрийн бус байгууллагуудтай хамтраад албадан сургалт явуулж байна.

-Хүчирхийлэлд өртөж байгаа хүмүүсийн нийгмийн байдлыг судалж үзсэн байх. Энэ талаар?

-Судалгаанаас харахад гэр бүлийн хүчирхийлэлд өртсөн хүмүүсийн ихэнх нь эмэгтэй хүн байдаг. Бас ажилгүй иргэд байна. Тиймээс цагдаагийн байгууллагаас хохирогч нарыг хамгаалахын тулд ажилд оруулж өгч, сургалтад хамруулдаг. Хүүхэд сургуулиасаа хоцорсон бол хорооны нийгмийн ажилтантай хамтраад хүүхдийн хичээлийн хоцрогдлыг арилгах сургалтад хамруулж байна. Энэ ажлуудыг олон төрийн бус байгууллагатай хамтран зохион байгуулж байгаа. Гэр бүлийн хүчирхийлэлд өртсөн хүмүүсийг Цагдаагийн байгууллагын дэргэдэх Түр хамгаалах байранд авчирдаг.Түр хамгаалах газар 107 тусгай дугаарын утсаар дуудлага авна. Цагдаагийн алба хаагчид дуудлагаар очоод тухайн хохирогчийг зодуулсан, шарх сорвитой, тухайн орчинд байх боломжгүй гэсэн дүгнэлт хийж Түр хамгаалах байранд авчирдаг. Авчраад эмнэлгийн анхан шатны туслалцаа үзүүлнэ. Хамгаалах байр мэргэжлийн сэтгэл зүйчтэй, эмчтэй.

-Түр хамгаалах байр хэдэн хүн хүлээж авах хүчин чадалтай вэ?

-Түр хамгаалах байр 2014 оны хоёрдугаар сард байгуулагдсан. Нэгээс 30 хүртэлх хоногоор хохирогчийг байрлуулаад сэтгэл зүйн болон эмнэлгийн тусламж үзүүлдэг. Байгуулагдсанаасаа хойш 489 гэр бүлийн 845 үйлчлүүлэгч хүлээж авчээ. Эдгээр үйлчлүүлэгчийн 500 гаруй нь хүүхэд байна. 2015 онд хамгаалах байранд 509 хүн хүлээж авснаас 153 нь хүүхэд байсан. Хүүхэд их байгаа нь хүчирхийллийн гол хохирогч болсон эмэгтэй хүн гэрээсээ гараад явахад нэгээс гурван хүүхэд дагуулдагтай холбоотой. Хүүхэд хэдийгээр бие мах бодийн хүчирхийлэлд өртөөгүй ч гэсэн байнгын сэтгэл санааны дарамтад орж айж ичдэг. Хэзээ согтуу ирэх бол, яах бол гэхээс сэтгэл амар сууж чаддаггүй болохыг хэлж байгаа юм. Ийм орчинд өссөн хүн эргээд зөв хүн болох уу гэдэг бас асуудалтай. Өнөөдрийн хуулиар хүүхэд зодсон, биед нь гэмтэл учруулсан этгээдэд эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэчихэж байна. Харин сэтгэл санааны дарамтад оруулж, айлгасан бол ямар хариулага хүлээлгэх нь тодорхой биш байна. Ер нь гэр бүлийн хүчирхийллийн гэмт хэрэг дөрвөн хэлбэрээр илэрдэг гэж үздэг. Бие махбодийн, сэтгэл санаа, эдийн засгийн, бэлгийн хүчирхийллээр илэрдэг. Манай цагдаагийн байгууллага бие махбодийн, бэлгийн хүчирхийлэлд өртсөн хохирогчийг хамгаалж, гэмт этгээдэд нь арга хэмжээ авч чадаж байна. Харин сэтгэл санааны болон эдийн засгийн хохирлоо яаж үнэлэх вэ гэдэг нь тодорхой биш байна. Нэг өдөр зодуулаад сая төгрөгийн хохирол учирлаа гэж үзэх үү, гурван сарын турш зодуулаад 100 сая төгрөгийн хохирол учирлаа гэж үзэх үү гэсэн нарийн хуулийн тайлбар одоогоор байхгүй байна.

-Хүчирхийлэл үйлдэж байгаа хүнийг судалж үзсэн байх. Яагаад гэр бүлээ хүнд байдалд оруулдаг юм бол?

-Хүчирхийлэл үйлдэж байгаа хүмүүсийн дийлэнх буюу 60 хувь нь бүрэн дунд боловсролтой. Үлдсэн нь дээд боловсролтой хүмүүс байна. Хүчирхийлэл үйлдэгчийн ажлын байдлыг нь аваад үзэхээр 40 хувь нь ажилгүй, 30 хувь нь хувиараа бизнес эрхлэдэг, 20 хувь нь төрийн албан хаагч, бусад байгууллагад ажилладаг хүмүүс байна. Үүнээс харахад гэр бүлийн хүчирхийллийн гэмт хэргийг бүх нийгмийн давхаргын хүмүүс үйлдэж байна. Дээд боловсролтой, төрийн байгууллагад ажилладаг гээд нийгмийн байдлаараа янз бүрийн хүмүүс хаалттай хаалганы цаана хүчирхийлэл үйлдээд байна. Нэг зүйлийг онцлоход хүчирхийлэл үйлдэж байгаа хүмүүс багадаа аавдаа, ээждээ, хойд эцэг, эхдээ зодуулдаг, аав нь ээжийг нь зоддог байсан, элэг бүтэн амьдрал үзээгүй, хойт ээждээ зодуулж хүчирхийлэлд өртөж дарамтлуулж байсан тухайгаа ярьсан байдаг. Өөрөөр хэлбэл, хүчирхийллээс хүчирхийлэл төрдөг гэдэг үг амьдрал дээр батлагдаж байгаа жишээ энэ байна.

Бүх хүн гэр бүлдээ амар амгалан, аюулгүй амьдрах ёстой. Хэрэв гэмт хэргийн хохирогч болж байгаа бол цагдаа, хуулийн байгууллагад хандах хэрэгтэй шүү гэдгийг сануулмаар байна. Эрхээ хамгаалуулах хэрэгтэй. Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй гэр бүлийн хэн нэг гишүүн ганцаараа тэмцэх хэцүү. Олон хүн, олон байгууллага хамтран ажиллаж байж зогсоодог. Нэг удаа хүчирхийлэлд өртсөн бол дахиад давтагдана гэсэн үг.

-Эрэгтэй хүмүүс гэр бүлийн хүчирхийлэлд өртдөг гэж хэлсэн. Энэ тухай тодруулаач?

-2015 оны байдлаар хоёр эрэгтэй хүн хамгаалах байранд хамгаалуулж байна. Эхнэрүүд нөхрөө зодож, дарамтлах хэргүүд гарч байна. Хамгаалах байранд байгаа эрэгтэй хүмүүс 30 гаруй насны залуучууд юм. Яагаад манай байранд ирээд хамгаалалтад байна гэхээр, нэг хүнийх нь эхнэр байнгын архины хамааралтай байдаг. Нөхрөө ажил хийхээр нь хардсаар ажлаас нь гаргаад, гэртээ зодож нүддэг ийм тохиолдол байна.

-СҮҮЛИЙН ЭРЭГЧИН ЦАГААН ХИРСИЙГ 24 ЦАГИЙН ТУРШ БУУТАЙ ЦЭРГҮҮД ХАМГААЛДАГ АЖ-

Сүүлчийн эрэгчин Умардын цагаан хирсийг буутай цэргүүд хамгаалж байгаа нь

Хуурай газрын амьтдаас биеийн хэмжээгээрээ хоёрдугаарт бичигддэг нь хирс юм. Өдгөө дэлхий дээр цагаан хирс, хар хирс, Энэтхэгийн хирс, Ява хирс, Суматрын хирс гэсэн таван зүйл амьдардаг . Эв хавгүй гэмээр лагс биетэй, царай муутай энэ амьтан дэлхийн ховордсон амьтдын тоонд ордог. Тодруулбал, цагаан хирс 20 мянга гаруй тоо толгой, хамгийн жижиг биетэй гэгддэг суматрын хирс 200 тоо толгой, ява хирс Үжүн Күлоний үндэсний цэцэрлэгт хүрээлэнд ердөө есхөн ширхэг үлдсэн байна.

Энэ удаад цагаан хирсний талаар уншигчдадаа сонирхуулъя. Цагаан хирсийг дотор нь өмнөдийн, умардын гэсэн хоёр дэд зүйлд ангилдаг. Төрөл дотроо цагаан хирс хамгийн олон тоо толгойтойд тооцогддог ч умардын цагаан хирс нь өнөө маргаашгүй устахад хүрсэн байна. Цагаан хирс гэдэг нэр нь уг амьтны гадаад өнгө үзэмжээс бус, голланд хэлний “wijd” буюу өргөн гэсэн утгатай үгийг англи хэлэнд “white” хэмээн андууран орчуулснаас үүдэлтэй юм. Мөн “wijd” буюу өргөн гэдэг үгээр энэ амьтны биеийн ерөнхий хэлбэр галбирыг бус харин өргөн уруултай гэдгээр нь онцолсон байна. Ерөнхийдөө цагаан болон хар хирс нь өнгөний хувьд ойролцоо, хар хирс нь арай бараандуу саарал зүстэй ч нүдээр үзэж байгаагүй хүн ялгахад хэцүү аж. Харин цагаан хирсний дээд уруул нь дөрвөлжин байдаг бол хар хирснийх тахир байдаг тул дөрвөлжин уруулт, тахир уруулт гэж ялгаж нэрлэх нь бий.

2008 оны эхэн үеийн судалгаагаар өмнөдийн цагаан хирс нь 14 мянга 400 гаруй тоо толгой үлдсэн байжээ. Харин умардын цагаан хирс дэлхий дээр ердөө гуравхан үлджээ. Өмнөдийн цагаан хирсний төрөлх нутаг нь Өмнөд Африк юм. Энд нийт цагаан хирсний 93 хувь буюу 16 мянга гаруй тоо толгой тархан амьдардаг аж. Мөн Намиб, Ботсвана, Зимбабве, Швейцарьт амьдардаг.

Мөхлийн ирмэгт ирээд байгаа умардын цагаан хирс нь зүүн болон төв Африкийн халуун дулаан ойт хээр бүс нутагт суурьшдаг байжээ. Гэвч энэ зүйл Кени улсад ердөө гуравхан үлдээд байна. АНУ-ын Сан Диегогийн амьтны хүрээлэнд амьдардаг 42 настай Нола хэмээх хирс өнгөрсөн онд нас барснаар энэ зүйлийн хирс гуравхан үлджээ.

Хирсний гол дайсан бол хулгайн анчид. Халуун унаган нутгийнхаа хөрсөн дээр хэдэн мянгаараа тайван амгалан бэлчээрлэдэг байсан нь 200 гаруй жилийн тэртээх үе. Гэвч хулгайн анчин гэж дийлдэшгүй дайсан гарч ирснээр энэ амьтан маш хурдан мөхсөн байна. Шуналдаа хөтлөгдсөн хүмүүс түүний хамар дээрх шидэт эврийг авахын тулд амийг нь хөнөөх болжээ. Хирсний эвэр хорт хавдрыг анагаах шидтэй тул дорнын анагаах ухаанд олон зууны турш хэрэглэж иржээ. Орчин үед зөвхөн хорт хавдар гэлтгүй олон төрлийн өвчнийг эдгээх эмийн найрлагад ашигладаг болсноос өндөр үнээр худалдан авдаг аж. Тийм ч учраас эвэр нь хар тамхи болон алттай дүйцэхүйц үнэтэй болжээ.Нэг кг эвэр нь хар зах дээр 65 мянган америк доллар байдаг гэнэ. Сонирхуулахад хирсний эвэр нь олон жилийн турш дагтаршиж хатуурсан үснээс бүтдэг аж.

2011 он гэхэд энэ зүйл хирс Чехэд хоёр, Кенид дөрөв амьдарч байв. Гэвч 2011 оны тавдугаар сард Чехэд амьдарч байсан хоёрын нэг нь хулгайн анчдын гарт өртөж, нөгөө нь насны эрхэнд өвчилж үхжээ. Харин 2014 онд Кенийн нэг эрэгчин цагаан хирс амиа алджээ. Амьд үлдсэн гурван цагаан хирс Кени улсын “Пежета” гэдэг 700 га бүхий тусгай хамгаалалттай газарт амьдарч байна. Энэ гурвын хоёр нь эмэгчин, нэг нь эр юм. Өнгөрсөн онд цорын ганц эр цагаан хирсийг анчдын олз болгохгүйн тулд Кени улсын Засгийн газраас хамар дээрх эврийг нь авч, 24 цагийн харуул хамгаалалтад авсан байна. “Эвэргүй хирс хулгайн анчдад хэрэггүй. Хирсийг алах ганц шалтгаан нь түүний эвэр л байдаг” хэмээн хамгаалагчид ярьжээ. “Пежете” төслийн гүйцэтгэх захирал Ричард Вигне хэлэхдээ “Умардын цагаан хирс бүр мөсөн устахын өмнө энэхүү хирсний тугалыг гаргаж авах боломж байгаа гэж бид боддог” хэмээн ярьж байв. Энэ цагаан хирс 1960 онд 2000 гаруй тоо толгойтой байсан ч хулгайн анчид хайр найргүй хядаж, хорьхон жилийн дараа буюу 1983 он гэхэд ердөө 15 болж цөөрсөн байна.

ЦАГААН ХИРСНИЙ БИЕИЙН БОЛОН АМЬДРАЛЫН ОНЦЛОГ

Хирснүүд дотроос цагаан хирс хамгийн том биетэй нь. Хүнд нүсэр бие, зантгар том толгой, богино хүзүү, өргөн цээжтэй бөгөөд биеийн урт 3.4-4.2 м, дунджаар 1440-3600 кг жинтэй байна. Эмэгчин нь эрэгчнээсээ харьцангуй жижиг биетэй байх бөгөөд дундаж эм хирс 1770 кг жин татдаг. Энэ нь монгол тэмээнээс гурваас дөрөв дахин хүнд юм. Өөрөөр хэлбэл хирс нь өндрөөрөө хоёр ат, өргөнөөрөө гурван ат давхарлаж тавьсантай тэнцүү гэсэн үг. Тэмдэглэгдэж үлдсэнээр хамгийн хүнд жинтэй цагаан хирс 4500 кг хүрч байжээ.

Хамар дээрээ хоёр эвэртэй байх бөгөөд урд эвэр нь илүү том, дунджаар 89.9 см байна.Зарим хирснийх 150 см ч хүрдэг. Таны бичгийн ширээ шиг урттай том эвэр хамар дээр нь байна гээд бодохоор ямар лагс биетэй амьтан гэдэг нь ойлгогдох биз ээ. Хэрэв ийм эврээр мөргөвөл амьд хүн байтугай араатан амьтнаас ч юм үлдэхгүй нь тодорхой. Гэхдээ эвэр нь зөвхөн эрэгчин хирсэнд л байдаг. Мөн хирсний пагдгар хөл нь гурван хуруутай, халуун орны өвсийг ороож идэхэд зохицсон өргөн уруултай байна. Цагаан хирс нь бор шардуу болон цайвар саарал зүстэй.

Цагаан хирс өвсөрхөг тал, Саваннад нутаглана. Өдрийн талыг бэлчээрлэн өвс ургамал идэж, хэвтэж өнгөрөөх бөгөөд их тайван зантай ажээ. Дэлхий дээрх хамгийн том бэлчээрлэн амьдардаг амьтан юм. Өдөрт хоёр удаа ус уух хэдий ч гандуу үед усгүй 4-5 хоног байж чаддаг. Хэдийгээр бүдүүн болхи амьтан мэт харагдавч нэг цочиж үргэвэл маш хурдан шалмаг хөдөлдөг. Дээд тал нь 50 км/ц хүртэл хурдлах чадвартай тул хирс агнах гэж байгаад бүтэлгүйтвэл хүндхэн асуудалтай тулгарна гэсэн үг.

Тэд хоорондоо дуу чимээ гаргаж харьцах бөгөөд нөхцөл байдлаасаа шалтгаалж өөр өөр дуу гаргадаг байна. Тухайлбал, эрэгчин эмэгчин хоорондоо харьцахдаа хүрхрэх, тургилах мэт чимээ гаргах бол аюул тохиосон үед гахай мэт орилох чимээ гаргадаг ажээ.

ҮРЖИЛ

Эмэгчин хирс 6-7 нас, эрэгчин нь 10-12 нас хүрээд үржлийн нас бие гүйцнэ. Тэд хосоо олохдоо их залхаг удаан амьтад. Нэгэнт хосоо олсон бол эмэгчнээ үр тогттол 5-20 хоног хамтран амьдарна. Эм хирс хээлтэй болоход тус тусын замаа хөөдөг. Эмэгчин нь 16-18 сар хээлээ тээх бөгөөд 2-3 жилийн хугацаанд ганцхан удаа төрж нэг л тугал гаргадаг. Дөнгөж төрсөн тугал ойролцоогоор 40-65 кг жинтэй байна. Зулзагаа төрөхөөс өмнө түрүүчийн зулзагаа хөөж явуулан бие даалгадаг ажээ. Цагаан хирс 40-50 жил амьдардаг.

Дашрамд дурдахад, хирсний өвөг эцэг болох савагт хирсний толгой араг ясыг 2013 онд Дорнод аймгийн Халхгол сумын Буйр нуурын хөвөөнөөс олж, эрдэмтдийн гарт шилжүүлжээ. Ийнхүү халуун орны бүгчим уур амьсгалд амьдардаг энэхүү аварга амьтны өвөг эцэг 20-иод мянган жилийн тэртээ Дорнодын тал нутагт бэлчээрлэн амьдарч байсан нь нотлогдсон юм.