Category: цаг-үе

XVII жарны “Муу нүүрт” хэмээх гал бичин жилийн сар шинийн баярт зориулсан хүчит 256 бөхийн барилдаанд Сэлэнгэ аймгийн Мандал сумын харьяат улсын аварга Г.Эрхэмбаяр, Хөвсгөл аймгийн Тосонцэнгэл сумын харьяат улсын харцага Ц.Содномдорж нар үзүүр түрүү булаалдсан юм.Улмаар Хөвсгөл аймгийн Тосонцэнгэл сумын харьяат, “Монос” группийн бөх, улсын харцага Ц.Содномдорж учраа бөхөө өвдөг шороодуулж түрүүлсэн билээ. Улсын харцага Ц.Содномдоржтой ярилцсанаа хүргэе. Ц.Содномдорж 1986 онд Хөвсгөл аймгийн Тосонцэнгэл суманд төрсөн бөгөөд түүнийг бөх сонирхогчид уран барилдаантай, биеийн галбир сайхантай бөхчүүдийн нэг хэмээн ихэд хүндэлдэг билээ.

-Таны хувьд сар шинийн барилдаанд түрүүлж, гал бичин жилийг үнэхээр өнгөтэй угтаж байна шүү?

-Тэглээ. Гал бичин жилийн босгон дээрх сар шинийн барилдаанд түрүүлсэндээ бэлгэшээж байна. Монголын ард түмэндээ ирж буй гал бичин жилдээ элгээрээ энх амгалан, төрлөөрөө түвшин сайхан амгалан байхын ерөөл дэвшүүлье.

-Та Цагаан сарын барилдаанд хэд дэх жилдээ зодоглож байна вэ?

-Ес дэх удаагаа сар шинийн барилдаанд зодоглож байна.

-Өмнөх жилүүдэд хэр амжилттай барилдаж байв?

-2012 оны Цагаан сарын барилдаанд шөвгийн дөрөвт үлдэж байсан юм байна.

-Монголчууд Цагаан сарын барилдааны өнгөөр үндэсний их баяр наадмын өнгийг шинждэг. Цагаан сарын барилдаанд түрүүлсэн бөх наадамд өнгөлөх магадлалтай хэмээн бэлгэшээдэг. Таны бэлтгэл ч их сайн байгаа харагдсан?

-Гал бичин жилийн барилдаанд Сэлэнгэ аймгийн харьяат Г.Эрхэмбаяр аваргатай үзүүр түрүүнд үлдэж сайхан барилдлаа. Аваргыг давж түрүүлсэндээ их бэлгэшээж байна. Энэ жилдээ өнгөтэй сайхан байх болов уу гэж бодож байна. Цаашдаа ч энэ өнгөө алдахгүй барилдаануудад зодоглоод явна даа. Тэрнээс би Цагаан сарын барилдаанд түрүүлсэн юм чинь наадмын барилдаанд түрүүлнэ гэж эрт цээжээ дэлдэж болохгүй. Төрийн их баяр наадмаар хэн бэлтгэл сайтай, хэн одтой байна тэр аавын хүү л түрүүлнэ шүү дээ.

-Г.Эрхэмбаяр аваргатай сар шинийн барилдаанд таарч байсан удаа бий юу?

-Г.Эрхэмбаяр аваргатай олон удаа таарч барилдаж байсан. Яг цагаан сарын барилдаанд таарч байгаагүй.

-Бөхчүүд сар шинийн барилдаанд ач холбогдол өгч хөдөө тусгайлан бэлтгэлд гардаг. Таны хувьд бэлтгэлээ хаана базаав?

-Энэ жил хөдөө бэлтгэлд гарч чадсангүй. Хотод л бэлтгэлээ базаалаа.

-Шөвгийн дөрөвт улсын начин Т.Баасанхүүтэй нэлээд ширүүн барилдаан хийсэн. Т.Баасанхүү начин таны хөл рүү хавсарч, бараг л өшиглөөд авна лээ. Та уурласан бололтой их дайрсан, шийдэмгий барилдаан гаргаж харагдсан?

-Яахав дээ. Барилдааны үеэр бөхчүүд бидний хооронд тиймэрхүү юм байж л байдаг. Т.Баасанхүү санаатай тэгсэн үйлдэл бол биш байх. Барилдааны явцад тиймэрхүү шатаж барилдах тохиолдол бишгүй л бий. Барилдааны дараа, эсвэл дараа дараачийн барилдаан болоход мартагдчихдаг л зүйл.

-Таныг хүүхэд байхад танайх сар шинийн баярыг өргөн дэлгэр тэмдэглэдэг байв уу. Дурсамжаасаа хуваалцаач?

-Эрт дээр үеэс өвөг дээдсээс уламжилж ирсэн энэ сайхан баярыг монголчууд их дээдэлж тэмдэглэдэг. Манай гэр бүлийнхэн өргөн дэлгэр сайхан тэмдэглэдэг байсан. Хүүхэд байхдаа айл хөршийн багачуудтай нийлж суугаад шагай тоглоно. Морь уралдана. Миний бага нас Тосонцэнгэлд л үлдсэн дээ. Хөдөө нутаг ямар билээ бусад хүүхдийн л адил мал хуй хариулж өссөн. Анх 2002 оноос бөхийн спортоор хичээллэсэн. Хөвсгөл аймгийн Алаг-Эрдэнэ сумын харьяат аймгийн арслан Мөнхсүх гэж хүнтэй багш шавийн барилдлагатай болж байлаа.

-Хүүхэд байхдаа сар шинийн барилдааныг шимтэн үздэг байсан биз?

-Тэгэлгүй яахав. Хүүхэд байхдаа цагаан сар, наадмын барилдааныг их үзнэ.

-Аль бөхийг дэмждэг байв?

-Намайг хүүхэд байхад зургаан залуу заан ид гарч ирж байсан үе. Шижигнэсэн сайхан зургаан зааны барилдааныг тэсч ядан хүлээж үздэг байлаа ш дээ. Хүүхэд л болсон хойно энэ ах нар шиг ийм сайхан бөх болохсон гэж дотроо битүүхэн мөрөөснө. Харин өнөөдөр шимтэн үздэг барилдаандаа өөрөө зодоглож түрүүлэн, ард түмнийхээ хайр хүндэтгэлийг хүлээгээд явж байна. Үүнээс илүү сайхан зүйл гэж юу байхав. Зургаан залуу зааны барилдааныг шимтэн үздэг байсан хүүхэд хожим өөрийгөө түрүүлнэ гэж төсөөлсөн ч үгүй.

-Та сар шинийг хэрхэн тэмдэглэв?

-Би өглөө зүг чигээ гаргаж, нар харчихаад аав, ээждээ очиж золгодог. Болж өгвөл Хөвсгөл нутаг, тэр дундаа төрсөн нутагтаа очиж уул, усандаа залбирч мөргөөд, тайгаар явж сайхан амраад ирэхийг боддог.

-Аав, ээж тань хотод өвөлжиж байна уу?

-Миний аав Хөвсгөл аймгийн Тосонцэнгэл сумын уугуул. Харин манай ээж Төв аймгийн Алтанбулаг сумынх. Одоо хоёр буурал маань хотод амьдарч байгаа. Энэ жил сар шинийн барилдааны түрүү хүртэж, эцэг эх, гэр бүлийнхнээ баярлууллаа.

-Та аймгийнхаа наадамд хоёр жил дараалан түрүүлсэн байх аа?

-Тэгсэн. 2006 онд төрсөн нутаг Хөвсгөл аймгийнхаа наадамд түрүүлж, Аймгийн арслан цол хүртсэн. Хойтон жил нь Хөвсгөл аймгийнхаа наадамд дахин түрүүлж Хурц чимэг хүртсэн.

-Аймгийн цолноос улсын цол хүртэнэ гэдэг залуу бөхчүүдийн хувьд амаргүй даваа. Харин таны хувьд ердөө хоёр жилийн дараа Монгол Улсын начин цолыг хүртсэн байдаг. Ер нь амжилтыг тань хараад байхад хоёр, хоёр жилийн үечлэлтэй харагддаг шүү?

-Төрүүлж өсгөсөн эцэг эх, нутаг ус, бөхөд хөтөлсөн ах дүү нарын л буян. 2009 онд Үндэсний их баяр наадмын тавын даваанд Монгол Улсын харцага Т.Өсөх-Ирээдүйтэй улсын начин байх үед тунан барилдаад давж, Монгол Улсын начин хэмээх эрхэм цолонд хүрч байлаа. Улсын цолонд хүрнэ гэдэг залуу бөхчүүдийн туйлын хүсэл мөрөөдөл байдаг. Их ч баярлаж билээ. Харин хоёр жилийн дараа 2011 онд улсын наадамд зургаа давж Монгол Улсын харцага цол хүртсэн. Монгол Улсын заан Б.Батмөнхөөр зургаа давж, харцага цолны болзол хангасан юм.Үүнээс хойш наадам бүрт л цолоо ахиулах зорилго тавьж, бэлтгэл сургуулилтаа хийж байна.

-Өнгөрч буй хонь жилд цол ахиулах боломжоо атгаад алдсан шүү. Бөх сонирхогчид ялангуяа Ц.Содномдоржийн уран барилдааныг үзэх дуртай үзэгчдийн хувьд шүүрс алдаад өнгөрсөн дөө?

-Миний хувьд төрийн их баяр наадамд гурван удаа шөвгөрсөн. Өнгөрсөн наадамд зургаа давж цолоо баталлаа. Сайхан л амжилт.

-Өнгөрч буй хонин жилд чамгүй сайхан амжилт гаргалаа. Сар шинийн өмнөхөн чансаа өндөртэй найман бөхийн дөрөвт бичигдсэн?

-Ер нь нэг их барилдаан алгасаагүй шүү. Тухайлбал, өнгөрсөн оны гуравдугаар сард Монгол бөхийн өргөөнд болсон “Монгол цэргийн өдөр”, Зэвсэгт хүчний 94 жилийн ойн баярт зориулсан үндэсний бөхийн барилдаанд би түрүүлж, Өвөрхангай аймгийн Баруунбаян-Улаан сумын харьяат “Алдар” спорт хорооны тамирчин, улсын арслан Д.Ганхуяг үзүүрлэсэн. Миний хувьд өнгөрсөн жилийн барилдаан болгонд зодоглоод явсан. Ирж буй гал бичин жилд ч гэсэн амжилтаар дүүрэн сайхан жил байх болов уу.

УИХ-ын гишүүн, ХҮН-ын дарга С.Ганбаатар өөрийг нь Ерөнхийлөгч болгохгүйн төлөө зүтгэж байгаа бүлэглэлүүд намыг нь оролдож байгаа тухай олон нийтэд мэдээлсэн. Тэрээр ХҮН-д ямар нэг хагарал гараагүй гэж мэдээлсэн ч ажиглагчид намын жагсаалтаар улс төрд орж ирэх сонирхолтой залуу гишүүд нь өөрсдөө дотроосоо хагарал гаргаж байгаа ч гэж үзэж байгаа юм.Түүнийг мэдээлэл хийсний дараа тус намын гишүүдийн төлөөлөл Хэвлэлийн хүрээлэнд хурал зарлаж, хууль бус тушаал гаргасан намын дарга С.Ганбаатарыг огцрох ёстой гэсэн юм. Энэ үеэр ХҮН-ын Нийслэлийн намын хорооны дарга Ө.Мөнхбаттай ярилцлаа.

-Танай намын дарга мэдээлэл хийхдээ нам дотроо хагарал гараагүй, бүх зүйл хэвийн байгаа гэж хэлсэн. Гэтэл та бүхэн арай өөр зүйл яриад байх юм?

-ХҮН намын Ерөнхий нарийн бичгийн даргыг ажлаас нь чөлөөлөх, ХҮН-ын Хариуцлагын ерөнхий хороог түдгэлзүүлэх тушаалд С.Ганбаатар дарга гарын үсэг зурсан, энэ сарын 8-ны өдөр. Тэгэхээр үүнийг “Манай нам дажгүй байгаа” гэх нь ташаа мэдээлэл болов уу гэж харж байна.

-Ерөнхий нарийн бичгийн даргаа чөлөөлж, дээр дурдсан хороог түдгэлзүүлэх болсон шалтгаан нь юу байсан юм бол?

-Нэгдүгээрт, намын дарга Хариуцлагын ерөнхий хороог татан буулгах эрхгүй. Ямар ч үндэслэлгүй тушаал гаргасан. Уг тушаалд нь ямар ч тамга байхгүй. Аливаа албан байгууллага албан ёсны бланк дээр гарын үсэг, тамгатай баримт үйлддэг биз дээ. Гэтэл үүнийг хар. Ямар ч тамгагүй, зүгээр л цаас. Энэ нь манай намын дүрмийг зөрчөөд байгаа байхгүй юу.

-УИХ-ын гишүүн С.Ганбаатар намынхаа дүрмийг бүрэн гүйцэд уншиж танилцаагүйгээс ийм тушаал гаргачихлаа гэж үү?

-Дүрмээ уншмаар л юм. Энэ чинь 01 дугаартай тушаал нь шүү дээ. Би хэрвээ намын даргын оронд байсан бол битүүний бэлгэшээлтэй өдөр, эрхэм хүндэт гишүүд, ахмадуудтайгаа хэрхэн хэзээ яаж золгох вэ, золголтоо яаж зохион байгуулах вэ гэж төлөвлөгөөгөө ярилцаад суух байсан. Гэтэл С.Ганбаатар даргын гаргасан уг тушаал нь шууд л хүнийг ажлаас нь халж, бүхэл бүтэн намын хамгийн том байгууллагыг түдгэлзүүлсэн. Үүнийг байж болохгүй зүйл гэж үзээд байна л даа.

-ХҮН-ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга У.Доржхандыг улс төрийн талаасаа нэлээд төлөвшсөн, цаашаа явах залуу гэж харж байсан ч түүнийг зориуд унагачихлаа гэж үзэх хүмүүс байна?

-Манай намд сайн сайн залуус зөндөө байлгүй яахав. Гэхдээ би У.Доржханд ийм тийм гэж яримааргүй байна. Бид дүрэмтэй, зарчимтай. Зөвхөн дүрэм, зарчмынхаа дагуу л үйлдэл хийх ёстой.

-Та намын даргадаа нээлттэй захидал илгээсэн?

-Хариу ирээгүй байгаа. Хариуцлагын ерөнхий хороондоо үүсээд байгаа асуудалтай холбоотойгоор гишүүд маань асуулга тавих байх аа. Болж байгаа үйл явдлыг хүмүүс өөр өөрсдийнхөө өнцгөөс харах байх. Тэгэхдээ бид дүрэм, журамтай нам юм чинь түүнийхээ дагуу асуудлаа шийдэж чадна. Маш олон хүний итгэлийг хэн нэгэн хүн хагалан бутаргаж болохгүй. Манай дарга намын хурал дээр “Би Ерөнхийлөгчид нэр дэвшинэ” гэж хэлсэн. Энэ нь зөв. Гэхдээ Ерөнхийлөгч гэдэг бол эв нэгдлийн бэлгэдэл. Айлаар бол аав нь шүү дээ. Цагаан сарын урд өдөр, битүүнд энэ асуудлыг эвлэрүүлж, гишүүдээ уулзуулж, ойлголцохгүй байгаа асуудлыг нь шийдүүлэх нь намын даргын үүрэг байсан. Гэтэл үүний эсрэг явж байгаад маш их харамсч байна. Ерөнхийдөө бол С.Ганбаатар дарга ч тэр, бид ч тэр дүрмийнхээ дагуу зохих хороондоо асуудлаа шийдүүлээд явах болно.

-ХҮН-ын залуу гишүүд болж байгаа үйл явдалтай холбогдуулж үзэл бодлоо янз бүрээр илэрхийлж байна л даа. Тэр дундаа таныг хүмүүс онцолж “УИХ-ын гишүүн асан Ц.Өөлдийн хүү Мөнхбат ч чигтэй юм ярих залуу” гэж харж байх шиг байна?

-Бид хариуцлагатай байх ёстой. Намын гишүүн болохоороо хариуцлагатай байгаад гишүүн биш болчихвол хариуцлагагүй байна гэж болохгүй шүү дээ. Бид бүгд сайхан ээж, аавууд. Бид хариуцлагатай байх ёстой. Хариуцлагатай, зарчимч байхын тулд л энэ алхмыг хийгээд явж байна, миний хувьд. Тийм болохоор зарчмаасаа хазайчихгүй юмсан. Ноён нуруугаа алдчихгүй юмсан. Энэ олон хүний итгэлийг буруу тийш нь залчихгүй юмсан гэдэг хатуу байр суурин дээрээ л байна. Түүнээс биш хувь хүн рүү чиглэсэн байдлаар хандахгүй. Ерөөсөө л зарчим ярина. Дүрмээ л ярина.

-С.Ганбаатар гишүүн өөрийг нь Ерөнхийлөгч болгохгүй гэж зүтгэж байгаа бүлэглэлүүд байгаа тухай ярьсан?

-Аливаа асуудал баримттай л байх ёстой. Хэн тэгээд байгаа юм, яачихсан юм гэдгийг мэдэхгүй байна. Тэр бүлэглэлээ олох нь С.Ганбаатар даргад гэрийн даалгавар болоод л үлдэх шиг боллоо. Ер нь баримттай байх ёстой.

-Цагаан сараас хойш та бүхэн намынхаа даргатай уулзаагүй байгаа хэрэг үү?

-Уулзаж амжаагүй байна. Ажлаас чөлөөлөгдсөн гээд байгаа У.Доржханд, уг нь чөлөөлөгдөөгүй л дээ. Генсек маань хамт олонтойгоо золгох гээд очтол намын байр руу оруулаагүй байх жишээтэй. Монгол хүн байна даа, сайхан золгоцгоож болох л байсан. Үүнийг харахаар бас л жаахан зарчимгүй юм уу даа л гэж бодогдож байна.

Д.САРУУЛ

Хүүхэд байхдаа уншиж байсан “Чойжид дагинын
тууж”-ийг саяхан нэг эргүүлэн уншлаа. “Болор судар” хэвлэлийн газраас эртний алдарт
зохиолууд болох “Оюунтүлхүүр”, “Цагийн жамыг тодруулагч “Цаасан шувуу” хэмээх сургаал”,
“Тоть шувууны сургаал”, “Нэгэн үсгийн эрдэм хэмээх сургаал”, “Орчлонгийн сав, шимийн
дууллаас”, “Авах гээхийн дөрвөн мөрт шүлэг”, “Ардыг тэжээхүй рашааны дусал хэмээх
шастир оршвой”, “Чойжид дагинын тууж”, “Молон тойны эхдээ тус хүргэсэн нэрт судар
оршивай” хэмээх есөн бүтээлийг “Эртний сургаалын зохиолууд” болгон эмхэтгэсэн нь
хүүхэд залууст нэг дорын бүтээл болгон хүргэх гэснийх ажээ. Хүний энэ насандаа хураасан
буян, бүтээсэн бүхэн ирэх насны амар амгаланг бэлгэдэж, хийсэн нүгэл, муу үйл бүхэн
бас туулан өнгөрөх зовлон болдог гэдгийг эртний зохиол бүтээлд нягт нарийн өгүүлжээ.
36 насандаа нэр, нас андуурагдан эрлэгийн үүдийг татсан Чойжид бүсгүй 18 тамыг нэг
бүрчлэн үзэж, 18 тохиол учралыг нүдээр харж байгааг өгүүлдэг. Харин энэ дундаас
өнөөгийн төрийн түшмэдэд хэрэг болуужин хэмээн нэгийг нь ишилье. Хөх торгон дээлтэй
залуухан түшмэл Хятадын Сүн хааны дотоод яамнаа алба хашиж байгаад тэнд очжээ. Эрлэгийн
түшмэд түүний хийснийг толь данснаа үзээд хууль ёсыг сайн чандлан сахиж, муу нүглийг
хийсэнгүй. Хэрэг буруу шүүсэнгүй, ямагт зөв шийдэж ирсэн тул тэнгэрийн арван долоон
төрлийн дотроос зөв онолтой ариун тэнгэрийн орны хөвгүүнээр дахин төрүүлэхээр болдог.
Харин тэрхүү түшмэл цааш баярлан одохдоо “Ноёд түшмэдүүдэд төрийн хэргийг түвшин
сайхан барьж, үнэнч шударга шийдвэл жаргалыг эдлэх юм байна шүү хэмээн захиарай”
гэж байгааг өгүүлдэг. Тэгэхээр энэ насандаа чадаад байгаа, болоод байгаа юм шиг
бодож өөрийг илүүд бодож, өрөөлийг хохироогоод байхад дэнс нь цаанаа эргэж л байдаг
байх нь шүү. Бас төрийн хэргийг түвшин сайхан барихад ач тус нь энэ насанд үгүй
юм гэхэд ирэх насанд ирдэг ажээ.

УИХ–ын гишүүн Ё.Отгонбаяртай ярилцлаа.

–Намрын чуулган өндөрлөлөө. Та чуулганы болон байнгын хорооны хуралдааныг тасалдаггүй цөөн гишүүдийн нэг. Уг чуулганы хугацааг юу гэж дүгнэж байна вэ?

-Намрын ээлжит чуулганы хугацаанд олон хуульд баталлаа. Үүний дотроос ипотекийн зээлтэй холбоотой хууль, ирээдүйн тэтгэврийн сангийн тухай хууль, малчдын тэтгэврийн насны тухай хууль, хүүхдийн эрхийн болон хүүхэд хамгааллын тухай хууль, эрүүгийн хууль, зөрчлийн хууль гээд олон хуульд батлагдан гарлаа. Хэдийгээр цаг наргүй шахуу ажилласан боловч улс орны эдийн засагт нөлөө бүхий томоохон төслүүдийг хөдөлгөж чадсангүй. Таван толгойн төсөл Засгийн газарт буцаагдсанаас хойш эргэж орж ирэхгүй л байна. Гацууртын ордыг мөн л эргэлзээтэй нөхцөлөөр баталчихлаа. Гол нь энэ эдийн засгийн хямралт байдлаас гарахад нэмэр болох арга хэмжээ олигтой авагдаж чадсангүйд харамсаж байна. Удаан хугацаанд шийдэгдэхгүй байсан Сонгуулийн тухай хууль, Хөгжлийн бодлогын тухай хууль гээд олон хууль ч бас шийдэгдлээ. Хувь гишүүнийхээ хувьд Хүүхдийн эрх, Хүүхэд хамгааллын хууль, Эрүүл ахуйн тухай хууль зэрэг хуулиуд дээр онцгойлон анхаарч ажиллалаа. Ялангуяа малын хулгайн гэмт хэргийг эрүүгийн хуульд тусгуулж чадсан, малчдын тэтгэврийн насыг урагшлуулах асуудалд ахиц гарсанд баяртай байгаа.

–Ерөнхий сайдыг огцруулах асуудлыг МАН–ын бүлэг дэмжсэн нь тулхтай улс төрийн хүчин сонгууль дөхсөн үед болчимгүй алхам хийлээ гэсэн яриа гаргасан. Ер нь огцруулах шаардлагууд нь юу байсан юм бэ?

-Би бол Үндсэн хуулийн Цэцэд Лексус 570-аар хахууль өгсөн хэрэгтэй холбогдуулан гарын үсэг зурсан. Монголд төсвийн мөнгөөр төрийн байгууллагыг авлигадсан анхны тохиолдол энэ болсон. Нэгэнт Цэцийн шийдвэрээр С.Баярцогт сайдыг огцруулах асуудал боломжгүй гэсэн тул Ерөнхий сайдыг огцруулах бичигт гарын үсэг зурах нь зөв гэж үзсэн юм. Намын бүлгээс нэгэнт өргөн баригдсан асуудлыг хэлэлцэх болсонтой холбогдуулж огцруулах нь зүйтэй гэж үзсэн шийдвэр гаргасан. Огцрох эсэхдээ гэхээсээ энэ асуудлыг хөндөн тавьж, эдийн засгийн өнөөгийн нөхцөл байдал, олон түмний амьжиргаа хүнд байгааг эрх баригчдад ойлгуулан сануулсан алхам болсон гэж бодож байна. Байдал их хүнд байгаа шүү дээ. Эдийн засаг үнэн хэрэгтээ тэг зогсолт хийчихээд байна. Өр зээл төлөх хугацаа дөхчихөөд байхад эдийн засгийн хуримтлал үүсгэх бүү хэл, өдөр тутмын хэрэгцээгээ хангаж дийлэхгүй болчихоод байна. Энэ чиглэлд юу хийж байгаа нь харагдахгүй байхад сандал суудлаа хоохойлж төсвийн мөнгөөр төрийн нөгөө байгууллагаа авлигадаад сууж байгаа хүнийг хатуухан сануулах нь зөв алхам байсан байх аа.

–Сонгууль дөхсөн, эдийн засгийн байдал хүнд байхад дэмий зүйл байсан юм биш үү?

-Засгийн газрын хариуцлага сонгуультай, сонгуульгүй яригдаж байх ёстой. Р.Амаржаргал гишүүн хэлж байсан шүү дээ. “Шийдвэртэй ажиллаж чадахгүй бол нэг өдрийн өмнө ч гэсэн огцруулах ёстой” гэж. Асуудалд ингэж хандах ёстой. Эдийн засаг, эдийн засаг, эдийн засаг гэж гарч ирсэн шүү дээ. Эдийн засгийн байдал улам л хүндрээд байна. Цаашид улам л хүндрэх өнгө аяс харагдаж байна. Сар шинийн дараахан ийм зүйл ярихад хүрч байгаадаа харамсаж л байна. Гэхдээ байгаа юмыг байгаагаар нь хэлэхээс өөр арга алга.

–Та энэ чуулганы хугацаанд ямар хуулийн төслүүд дээр ажиллаж хэд нь батлагдсан бэ?

-Эрүүл ахуй, номын сангийн гээд анхдагч хуулиуд дээр идэвхтэй оролцлоо. Хүүхдийн эрхийн тухай болон хүүхэд хамгааллын тухай хуулиудын ажлын хэсэгт ажиллалаа. Эдгээр хуулиуд нь тухайн салбарынхаа хэм хэмжээг тогтоож буй хуулиуд тул нэлээд анхаарал тавьсан юм. Малын хулгайг эрүүгийн хэргийн зүйл ангийн зүйлчлэлэээс хассан байснаас болж ял завших хандлагатай болсон байсан. Энэ хэргийг Эрүүгийн хуульд тусгасан нь цаашид энэ хэрэгтэй тэмцэхэд их нэмэртэй болох байх. Мөн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх санд хамруулдаг болгочихвол малчдад ихээхэн амар болно. Малчдын тэтгэврийн насыг 1.2 жилээр тооцуулах боллоо. Хамтын тэтгэврийн хуулийг ч батлууллаа. Нийгмийн бодлого, соёл, шинжлэх ухааны байнгын хорооны идэвхтэй гишүүний хувьд энэ чиглэлээр нилээдгүй ажил амжуулсан шүү. Мөн Хүний эрхийн дэд хорооны даргаар ажиллаж байсны хувьд эрүүгийн хуулийн өөрчлөлтөд хүний эрхийг хэрхэн хангаж байгаа талаар ихээр анхаарч ажилласан.

–Эрүүл ахуйн тухай хууль батлагдлаа. Та хэлэлцүүлгийн явцад нь нэлээд анхаарч байсан. Ялангуяа зам дагуу ариун цэврийн газар байгуулахыг хэн нэгний бизнес болно гэсэн байр суурь илэрхийлж байсныг санаж байна?

-Ажлын дэд хэсгийн зүгээс 30 км тутамд модон жорлон бариад байх юм шиг тайлбар өгөөд байсан юм л даа. Тэртэй тэргүй улсын чанартай замд оновчтой газар нь үйлчилгээний цэгүүд иргэд гаргачихсан байгаа. Тэр цэгүүдэд жорлонтой байх шаардлага тавиад шийдчих асуудал дээр тийм дэмий зүйл ярихаар нь дургүйцсэн юм аа. Тэгээд жорлонгүй байхад 5000 төгрөгөөр торгох заалт оруулсан байгааг нь шүүмжилсэн юм. Бараг айл болгоны модон жорлонг шалгах юм биччихсэн байсан. Эдгээр утгагүй заалтуудыг шүүмжилж засуулсан. Ер нь иргэдийн ухамсартай ажиллаж шийдэх асуудлыг хуулиар түрж, дарж, торгуулиар сүрдүүлэх хандлага сүүлийн үед их илэрч байна. Засгийн эрх барьж сураагүй улсад гэнэт их бяр амтагдаад хуулиар хүчирхийлэх гээд байгаа юм болов уу даа. Энэ чинь амьдрал дээрээ иргэдийн амьдралыг торгож хүндрүүлэх л зүйл болдог гэдгийг тэр болгон ойлгохгүй юм. Хотын гудамжинд бие засч болохгүйг хэн ч ойлгоно. Харин тэрийг хорих гэж байгаад хэт хавтгайруулж, хөдөө бие засч болохгүй гээд заачихаар нугалаа л болно шүү дээ.

–Үндсэн хуулийн Цэцийн асуудлаар МАН–ын бүлэг хоёр ч удаа завсарлага аваад цагаан сарын дараа шийдэхээр болсон. Энэ асуудлаар ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Би ойлгохдоо асуудлыг хууль зөрчиж оруулж ирсэн гэж ойлгосон. Дээд шүхийн бичиг дээр нь тусгайлан өгөх саналгүй гээд биччихсэн байна лээ. Гэтэл тэр саналын дагуу огцруулна гэж оруулж ирж байгаа нь хууль зөрчсөн хэрэг гэж л ойлгож байна. Ер нь таалагдахгүй шийдвэр гаргасан байгууллагыг ингэж дарамталж, хяналтадаа байлгах гэж далайлгах нь цаашид ардчиллыг устгаж, дарангуйлал тогтоох нэг алхам л болох болно гэж харж байна даа.

–Гацууртын ордыг нэлээд хугацаанд хэлэлцэж ашиглахаар боллоо. Ашиглах талаар нэлээд маргаантай байгаад хоёр намын бүлэг байр суурь нэгдэх шиг болсон?

-Гацууртын ордын талаар манай гишүүд итгэл үнэмшлээрээ өгсөн байх. Би энэ ордыг ашиглах нь зөв гэж үздэг боловч энэ удаа эсрэг санал өгсөн. Тэр хүнцэл гэдэг хортой бодисыг саармагжуулах боломжгүй тухай, энэ ордын ашгийн түвшин хэт бага байгаа талаар эргэлзээтэй мэдээллүүд байсан. Энэ талаар асуугаад олигтой хариу авч чадаагүй. Тийм учраас эсрэг байр суурь илэрхийлсэн юм. Эдгээр эргэлзээг тайлчихсан байсан бол би дэмжих л байсан. Харанхуй муушигдаж байгаа юм шиг асуудлыг шийдэж болохгүй л дээ.

–Хүүхдийн мөнгийг ялгавартай олгох гэж байгаад болилоо. Гэтэл төсвийн тодотгол хийж 110 тэрбум төгрөг нэмж чадахгүй бол наймдугаар сард зогсоно гээд байгаа. Үүнийг сонгуулийн мөнгөний марафон эхэлсэнтэй холбон ярих ч хүмүүс гарсан. Таны хувьд одонгийн мөнгө, оюутны мөнгийг ч ялгаваргүй олгочих хэрэгтэй гэж байр суурь илэрхийлж байсан. Энэ талаар?

-Хүүхдийн мөнгийг ялгаваргүй олгох хэрэгтэй гэж манай намын бүлэг шаардаж байсан. Гэтэл Засгийн газар өөрөө ялгавартай олгоё гэж оруулж ирсэн шүү дээ. Тэр байтугай амьжиргааны түвшин тогтоох олон тэрбум төгрөгийн судалгааны ажил хийгээд танай гэрээр телевизтэй юу, угаалгын машинтай юу гээд хүмүүс яваад байсан биз дээ. Би шүүмжлэхдээ ялгаваргүй олгох нь зөв боловч шаардагдах эх үүсвэрээ төсөвт суулгаж тодотгол хийхгүйгээр ингэж олгох нь буруу гэсэн. Ер нь наймдугаар сараас цааш юу болох нь бидэнд ямар хамаатай юм гээд хоноцын сэтгэхүйгээр олон түмэндээ ханддаг Засгийн газар байна гэдэг бидний эмгэнэл. Сонгуулийн дараа ч амьдрал үргэлжилнэ. Энэ улсын сан хөмрөгт бусад улсыг байлдан эзэлсэн булаан эзлэгчид шиг хандаж болохгүй юм байгаа биз дээ.

–Сонгуулийн дараа эдийн засгийн байдал бүр муудна гэх хүмүүс бий. Оюу толгойн хөрөнгө оруулалт ороод ирвэл гайгүй гэх нь ч байна. Танд ямар төсөөлөл байна вэ?

-Оюу толгой эхэлбэл байдал дээрдэх байх л даа. Гэхдээ далд уурхайн бүтээн байгуулалт цаг шаардана. Таван толгойгоо хөдөлгөчихсөн бол байдал дээрдэнэ гэж харж байсан. Одоо бүр найдлага тасарлаа. Гол айж байгаа юм сонгуулийн өмнө үлдсэн жаахан хөрөнгөө гөвж дуусгаад алга болох байх л гэж бодох юм. Энэ бол сүүлийн жилүүдэд Монголын эдийн засаг төсвөөс ямар их хараат болсныг харуулж байгаа хэрэг юм. Гүйлгээнд байгаа М-2 мөнгөний бараг тал нь барилгын салбарт царцчихсан байна. Иймээс одоогийнх шиг ингээд бодлогогүй салганаад явбал байдал улам л хүндэрнэ.

–Тариалангийн тухай хууль, Монгол Улсын тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал, НӨАТ, Гаалийн татвараас чөлөөлөх тухай хууль гэх мэт олон хуулийг баталлаа. Олон хуулийг шахаж богино хугацаанд батлаад байгаа мэт харагдаж байна. Энэ талаар ямар бодолтой байна вэ?

-Угаасаа чуулган хаахаас өмнө шуурдаг нь гэм биш зан болчихсон шүү дээ. Зарим хуулиуд нь удаан яригдсан ч хуулиуд. Заримыг нь ч шуураад хаячихлаа. Гэхдээ битүүнээр эвгүй хууль шахаад батлуулчихдаг гэм энэ удаа болсонгүй. Хаврын чуулганд нэлээд олон асуудал үлдсэнийг хэлэх ёстой. Сонгуулийн өмнөх чуулган их л хүндрэлтэй явдаг. Тэгэхээр нэлээд зөвшилцөж байж, товлосон асуудлаа шийдэх шаардлагатай болно.

Ж.БАЯРСАЙХАН

Хулсны панда баавгай Хятад улсын бэлгэ тэмдэг болдог бол коала буюу уутат баавгай нь Австрали улсын бэлгэ тэмдэг болдог. Эгдүү хүргэм төрхтэй коала (Phasco­larctos cinereus) нь Австрали тивийн далайн эргийн дагуух бүс нутгуудаар тархсан байх бөгөөд уутат баавгайн багийн одоо оршин буй цорын ганц төлөөлөгч юм.

Аделаидаас Кэйп Йорк хойгийн өмнөд хэсэг хүртэл, зүүн болон өмнөд Австралийн далайн эргийн дагуух бүс нутгуудаар тааралдана. Мөн хангалттай чийг бүхий эх газрын ойд ч амьдрах нь бий. Тус тивд анх нүүж ирэгсэд энэхүү зэрлэг амьтанд эхэндээ янз бүрийн нэр өгч байжээ. Тухайлбал, “залхуу”, “сармагчин”, “баавгай”, тэр ч бүү хэл “баавгайн-сармагчин” гэсэн нэртэй байж. Өөрсдийн өмнө харсан амьтадтайгаа жишин ингэж нэрлэж байсан аж. Гэвч Австралийн эртний уугуул нутгийнхнаас өвлөсөн “koala” нэр нь л үлджээ. Коала гэдэг нэрийг монголчилбол “уутат саарал баавгай”, “ус уудаггүй амьтан” гэх зэргээр нэрлэж болох юм.

Анх 210 гаруй жилийн өмнө буюу 1803 оны наймдугаар сарын 21–нд Австралийн “Sydney Gazette” сонинд уутат баавгайн тухай тодорхой тайланг хэвлэсэн байна. Тэр үеэс хойш энэхүү хөгжилтэй амьтны тухай эрдэмтэд илүү сонирхон судлах болжээ.

Дэлхийн хамгийн залхуу амьтнаар коалаг нэрлэж болно. Тэрбээр Австралийн эквалипт гэх модны навчаар хооллох бөгөөд хоногийн бараг 20 цагийг унтаж өнгөрүүлдэг байна. Хичнээн залхуу ч энэ амьтан хүн бүхний хайрыг татна. Өтгөн үс, том чих, бүлтгэр нүд, майга хөл гар нь түүнийг амьтан бус ямар нэгэн чихмэл тоглоом мэт харагдуулна.

Тэрбээр гоёмсог арьснаасаа болж хулгайн анчдын гарт ихээр өртөх болжээ. Энэ нь тус амьтныг нэн ховордоход хүргэсэн юм. Өмнөд Австралийн коалаг 20 дугаар зууны эхээр олноор нь хядсан бөгөөд 1927 онд гэхэд австраличууд 600 мянга орчим коала агнаж, АНУ-руу экспортолж байжээ. Гэхдээ тус бүс нутагт Викториа мужаас коала авч сэргээн нутагшуулсан түүхтэй. Коалагийн гол нутаг нь Австралийн Күйнслэнд болон Викториа мужууд юм. Өдгөө Австралид 50 мянга орчим коала амьдардаг аж. Австралид “Коала” хэмээх сайн дурын сан ажиллаж энэхүү амьтныг авран хамгаалахын төлөө ажилладаг байна.

БИЕИЙН БОЛООД АМЬДРАЛЫН ОНЦЛОГ

Коалаг намхан тагжгар бие, өтгөн саарал үс, том толгой, далбагар дугуй чих, бүлтгэр нүд, халбага хэлбэрийн бөөрөнхий хамраар нь таньж болно. Нас биед хүрсэн уутат баавгайны биеийн урт 60-85 сантиметр хүрэх бөгөөд 4-15 килограмм жинтэй байдаг ажээ. Ихэнхдээ мөнгөлөг саарал өнгөтэй байх боловч бор өнгөтэй коала ч байдаг аж. Эр коала эмэгчнээсээ харьцангуй биерхүү байна. Харин эм коала нь илүү үсэрхэг байх бөгөөд чихнээсээ аваад цээж хүртлээ сахал гэмээр өтгөн цагаан үстэй байдаг бол эрэгчинд нь байдаггүй. Мөн сайн ажиглавал эрэгчин нь илүү муруй хамартай байдаг. Харин дөнгөж төрсөн зулзага нь маш жижигхэн, 3-5 грамм хүрэхтэй үгүйтэй жинтэй байдаг. Уутат амьтан учраас төрөнгүүт эхийнхээ уутанд бойжих бөгөөд хэдэн долоо хоногийн дараа л хүний хурууны дайтай болдог байна. Тэд зургаан сар хүртлээ гол төлөв уутандаа унтаж өнгөрүүлдэг ажээ. Уутнаас гараад дахин зургаан сар эхийнхээ нуруунд наалдаж, үүрүүлж амьдарна.

Түүнчлэн коала баавгай хос эрхтэнтэй гэдгээрээ онцлогтой. Эрэгчин нь жижиг том хос шодойтой байдаг бол, эм нь ч хос, эрхтэн болон савтай аж. Мөн биетэйгээ харьцуулахад харьцангуй жижигхэн тархитай байдаг байна. Коалаг авч гэршүүлэхэд хүнд амархан дасдаг.

Түүний сайн бэхэжсэн хатуу нуруу, бөгс нь модон дээр хэдэн цагаар ч хамаагүй уналгүй суухад тусалдаг, харин сарвуу нь модны мөчир болон бусад зүйл дээгүүр хөнгөн шаламгай аюулгүй явах гол зэвсэг болдог юм. Энэ баавгайн савар, хумс маш сайн хөгжсөн бахим хатуу байдаг.

Гэхдээ коалаг яг ч баавгайн бүлэгт оруулдаггүй аж. Гаднах байдлаараа л баавгайтай төстэй болохоос “баавгайн” төрөлд ямар ч холбоогүй юм. Тэр ч үүднээс бусад баавгайнаас эрс ялгаран гэр бүлээрээ, олуулаа амьдардаг. Хоорондоо харьцахдаа нас биед хүрсэн эрэгчин коаланууд үлээх мэт чанга дуу авиагаар бие биенээ айлган сүрдүүлэх юм уу, урин дууддаг байна.

Коала нь хоол тэжээл хайж идэхээс бусад үед унтаж байдаг бөгөөд эквалит модны мөчир, навчаар хооллоно. Түүнийг ус уудаггүй, модныхоо мөчир навчнаас шим шүүсээ авдаг гэж ярьдаг, гантай жил болон түймрийн үеэр хот тосгод руу орж ирдэг аж. Тэд шөнийн цагаар хоол тэжээлээ хайн хооллодог шөнийн амьдралтай амьтад юм. Ус тийм ч их уугаад байдаггүй ч биеэ хамгаалах үүднээс усанд сайн сэлдэг байна.

Энэхүү амьтан ойролцоогоор 14-20 орчим жил насалдаг байна. Гурваас дөрвөн нас хүрээд нас бие гүйцнэ. Тэр хүртэл эцэг эхийнхээ хамт амьдардаг аж. Нас биед хүрсэн эрэгчин коаланууд хосоо олж өөрийн замаа хөөхөөр явдаг. Тэд хосоо олохдоо өвөрмөц дуу гарган нэгнийгээ урин дууддаг байна. Эмэгчин нь жилдээ нэг төрөх бөгөөд нэгээс хоёр зулзага гаргана.

Эр коала бусад эрчүүдтэйгээ уулзах маш дургүй, өрсөлдөгчөө ямар нэгэн байдлаар айлгахыг оролддог бөгөөд өөрсдийн эзэмшил газраасаа болж хааяа зодолддог байна.

Өдгөө эл баавгайн нутаг улам хумигдсаар байгаа юм. Нийт нутаглах газар нутгийн хэмжээ нэг сая км ам дөрвөлжин хавтгай талбай ажээ. Нийтдээ 30 аймаг, мужид тархсан байдаг. Австралийн баячууд ховордсоор байгаа коала баавгайн амьдрах нутгийг улам бүр багасгасаар байна. Иймээс Күйнсландын эрх баригчдад хандан нүүрсний олборлолтоо зогсоохыг шаардсан утгатай нийтлэл “Күйнсланд таймс” сонинд гарчээ. Тус сонины байгаль орчныг хамгаалсан утгатай хэд хэдэн томоохон нийтлэлээс шалтгаалж орон нутгийн эрх баригчид байгальд ээлтэй шийдвэр гаргасан аж.

Та хэзээ нэгэн цагт хэн нэгнийг хажууд чинь унгах үед нүүрэн дээр чинь гарч сууж байгаад унгачихсан юм шиг бухимдаж зэвүүрхэж байсан уу? Тэгвэл уурлахаа түр азнаарай. Тэр таныг хорт хавдраар өвчлөхөөс сэргийлж өөрөөр хэлбэл танд тус хүргэж байгаа юм байна шүү.

Их Британийн Эксетер их сургуулийн эрдэмтэд эвгүй үнэр үнэртэх нь хорт хавдар болоод бусад төрлийн өвчин эмгэг тусахаас урьдчилан сэргийлдэг гэсэн шинэ судалгаа гаргажээ. Устөрөгчийн сульфид нь ходоодны бактер хоол хүнсийг задалж байгаагаас үүсдэг өмхийрсөн өндөг шиг энэ үнэрийг хүний бие махбод өөрөө байгалийн жамаараа үйлдвэрлэдэг. Хэдий ийм муухай үнэртэй ч энэ хий эрүүл мэндэд үнэлж баршгүй тустай, ирээдүйд олон өвчний эмчилгээнд тус болно гэдгийг их сургуулийн доктор Mark Wood судлан тогтоожээ. Мөн хэхрэх нь маш таагүй байж болох ч энэ ердийн нэг хий нь хорт хавдар, цус харвалт, зүрхний шигдээс, үе мөчний өвчин болон сэтгэцийн олдмол өвчин тусах эрсдэлийг бууруулдаг гэдэгт эрдэмтэд итгэлтэй байгаа гэнэ.

Мэдээж иймэрхүү өмхий үнэрийг их хэмжээгээр үнэрлэвэл хордох магадлалтай ч шинжээчид гэдэсний хий нь хорт хавдар, зүрхний шигдээс, цус харвалт, сэтгэцийн олдмол өвчнийг анагаахад тус болж, эрүүл мэндийн ашиг тустай байдаг гэдгийг тогтоожээ. Энэ нь гэдсэнд задарсан хоолноос гарч буй бактериудаар гарч буй хүчтэй үнэртэй хийн нэг төрөл нь юм. Эксетер их сургуулийн судлаачдын үзэж байгаагаар энэ нь биеийн эсийг хамгаалж, өвчинтэй тэмцэхэд тус дэм үзүүлдэг гэнэ. Эс өвчлөх үед эдгээр ферментүүд нь устөрөгчийн сульфид үүсгэж өвчнийг эсэргүүцэхийг оролддог ажээ.

Түүнчлэн тус их сургуулийн судлаачид AP39 гэх биед шаардагдах хэмжээний устөрөгчийн сульфид гарган аваад байгаа аж. Эксетер их сургуулийн профессор Matt Whiteman “Физиологийн үйл явцыг ашиглан гаргаж авсан АР39 нь эсийг эмчлэхээс гадна митохондрийг хамгаалж өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх нөхцөлийг бүрдүүлж өгч байгаа юм” гэжээ.

Мөн судлаач Dr. Mark Wood хэлэхдээ “Гэдсэнд хий дүүрэн гадагш муухай үнэртэй хий гарахыг хүхэрт устөрөгч гэдгийг бид сайн мэднэ. Харин энэ байгалийн хий нь ирээдүйд эрүүл мэндийн салбарт чухал ач холбогдол үзүүлж, янз бүрийн өвчнийг анагаахад тус болно” хэмээв.

Энэ талаар шинжлэх ухаанд дөнгөж яригдаж эхэлж байгаа бөгөөд хараахан хэрэгжүүлж эхлээгүй байгаа юм. Хүмүүс гэдэсний хийгээ гаргахдаа гэмт хэрэг үйлдэж буй мэтээр хүлээж авч, хийгээ гаргахгүй удаан барих нь бас нэг асуудал дагуулдаг талтай ажээ. Энэ талаар дуучин Дэлгэрмөрөн хайртай гэргийгээ алдсаны дараа бүсгүйчүүдэд зориулан зөвлөгөө өгч байсан билээ. Тэрээр “Эмэгтэйчүүд ээ, та бүхэнд нэгэн чухаг зүйлийн утгыг өчье. Энэ бол миний нүдэнд харагдаж гарт баригдсан бодит зүйл учраас үүнийг хэрхэн оршоох нь таны тэнгэр мэдэх хэрэг биз ээ. Нэг ч гэсэн өдрийг алгасаад би тэвчиж дийлэхгүй учраас үүнийг өчлөө. Манай сайхан бүсгүйчүүд, ер нь энэ дэлхийн эм хүйстэй бодь гал биет хүмүүс эрчүүд бидэн шиг эрээ цээрээ алдах тохиолдол үнэндээ өдрийн од мэт билээ. Тэд эрчүүд бидэн шиг дотоод шүүрлийн хийг ил задгай дэлгэлгүй ихэнх тохиолдолд дотогш буцаах болон магадгүй удаан тэсэж барьдаг. Энэ тохиолдлыг өдөр сар жилд нь үржүүлэн бодохоор хэдий хэр хэмжээний тоот энэ хувислыг гадагшлуулахгүй дотогш буцааж хэвлий болон нарийн бүдүүн гэдэсний үйл ажиллагаанд саад учруулсан байна гэж бодно. Хамгийн харамсалтай нь яг энэ үйлдлээс болж тэр дундаа зөвхөн эмэгтэйчүүдэд дотоод бие эрхтний үрэвсэл үүсэж байдаг байна. Үүнийгээ мэдэхгүй явснаар ужиг хүндэрч, өвчин болохыг мэдэрдэг аж. Энэ нь эцэстээ булчирхайн эд эсийг цочроож хавдар болох үүсвэрийг эхлүүлдэг байх нь шүү дээ. Би яруу тод монгол хэлнийхээ төгс ухагдахуунаар тод бичиж сийрүүллээ. Орчин цагийн охид бүсгүйчүүд ойлгох тогтоох ухаан заяа нь цусанд нь байгаад бат итгэнэм зээ. Та бүхэн миний ээж, эхнэр хоёроос минь нэгээхэн ч зөрөхгүй нь лавтайяа, эрүүл энхийг хүсэн ерөөж энэ бүхнээ хэрхэн зохицуулж тааруулах ухаанаа олцгоохыг уриалан сэрэмжлүүлье” хэмээж байлаа.

Тиймээс таны өмнө хэн нэгэн унгавал өмхий гэж бодолгүй түүнд талархах хэрэгтэй гэж эрдэмтэд баталж байна.

“Танайд өнжье” нийтлэлийн гал бичин жилийн тэргүүн дугаарыг Монгол Улсын заан Б.Батмөнхийнхөөс бэлтгэлээ. Тэгш дүүрний бэлгэдэлтэй шинийн дөрвөний ерөөлтэй өдөр тэднийд зочлов. Хонхыг нь дарвал зааны гэргий А.Ундармаа үүдээ тайлж, дээшээ суухыг урилаа. Хүүхдүүд бужигналдаж, ахан дүүс нь хотлоороо ирж шинэлж байхтай нь таарчээ. Заан зочны өрөөнөөсөө гарч ирж угтлаа. Том өрөө нь зочдоор, унтлагын өрөө нь хүүхдүүдээр дүүрчээ. А.Ундармаагийн эгч, нагац нар нь үр хүүхдүүдтэйгээ иржээ. Сонины сурвалжлагч ирсэнд тэд ихэд бэлгэшээж “Бид ч азтай л яваа юм байна” гэж баярлан хөөрөг зөрүүлэв. Мөнгөн аяганаас цай ууж, тавагтай идээнээс амсаад заан Б.Батмөнхтэй яриа дэлгэв. Цагаан сарын барилдаан хэр болов, бөхчүүдийг суурин дээрээ тавь, жаран бууз иддэг гэсэн, өнөө жилийн цагаан сарын барилдаанд Баасанхүү ч бужигнууллаа даа хэмээн ойр зуурын юм ярилцаж эхлэв. Тэгтэл ирсэн зочид нам гүм болж хүргэнийхээ яриаг шимтэн сонсч суулаа. Чимээ шуугиан гаргасан хүүхдүүдэд “Чимээгүй. Гоё юм ярьж байна, ах чинь. Сонс” гэнэ.

Заан “Өнөө жилийн Цагаан сарын барилдаан их онцлогтой боллоо. Тааварт байсан бөхчүүд доогуур унах нь унаад, шинэ бөхчүүд ч их гарч ирлээ. Миний бэлтгэл уг нь их сайн байсан юм. “Дүнжингарав” дэвжээнийхэнтэйгээ баярын өмнө хэд хоног Угтаалд сэргэлтийн бэлтгэл хийгээд ирсэн” гэснээ “Би Цагаан сарын барилдаанд жаахан одгүй байна уу даа. Ноднин нэгийн даваанд унасан, энэ жил хоёрын даваанд уначихлаа” хэмээн инээмсэглэж “Цагаан сарын барилдаан хоёр дахь наадам, бага наадам гэдэг утгаараа шударга, тэр жилийнхээ өнгийг тодорхойлдог болохоор их хариуцлагатай байдаг юм” гэлээ.

Шинийн нэгэнд Баянхангайд очиж эмээтэйгээ золгож, нутгийнхаа уулс шүтээндээ мөргөчихөөд орой нь гэртээ ирж, маргааш нь Баян сум руу явж хадмуудтайгаа золгосон байна. Залуу гэр бүл болохоор сар шинээр мянга гаруй бууз хийдэг аж. Ахан дүүс, найз нөхдөө дайлахад төдий хэмжээний бууз чимхэхэд болчихдог гэнэ. Бөхчүүдийн тухай элдэв янзын онигоо, болсон явдлуудыг бөх сонирхогчид ярьж “Тэр аварга төдөн буузыг суурин дээрээ идчихжээ”, “Бөхчүүд гучин буузыг шууд идчихдэг” хэмээн хачир болгон ярьдаг. Зааны хувьд нэг дор их хэмжээгээр хоол иддэггүй гэнэ. Бага багаар ойр ойрхон идээд сурчихсан болохоор суурин дээрээ олон бууз идэж үзээгүй аж. Зааны яриаг сонирхоод гэрт байсан хүмүүс бүгд нам гүм болчихсон байлаа. Б.Батмөнх “Та нар минь идээ будаа, буузнаас идэж, айраг цагаа уу л даа. Бүгд амьсгал дараад яриаг минь чагнаж сууна уу” хэмээгээд зочдодоо айраг барилаа.

Эднийх дөрвөн хүүхэдтэй өнөр өтгөн айл юм байна. Нэг хүү, гурван охинтой. Ууган нь хүү. Хүү нь “Хуйрнан шуугигч” гэж хөвгүүдийн дунд зохиогддог үндэсний бөхийн барилдаанд барилддаг гэнэ. Хоёр удаа барилдаад хоёуланд нь хоёрын даваанд өвдөг шорооджээ. Эхний барилдаанд ухасхийж давхар хамаад учраа нь дөрвөн хөллөнгүүт буцаж гарах гэж байгаад халтирч унаад бөөн уйлаан майлаан болж “Би ахиж барилдана” гэж зүтгэжээ. Урьд өдөр нь Бөхийн өргөөнд ном хурж лам нар будаа цацчихсан байж л дээ. Тэрэн дээр нь халтирч унаснаас л бүх юм болж. Тэр тухай нь ярихаар хүү нь жигтэйхэн ичих аж.

Бөхчүүд битүүн хүртэл бэлтгэлтэй байж байгаад баяраар хэд хоног завсарлаад шинийн тавнаас бэлтгэлдээ гарна. Бусад хүмүүстэй адил айлч хэсч бууз идэж, айраг уугаад байвал өнөө сайхан бэлтгэл, сургуулилт нь хэцүүднэ. “Дүнжингарав” дэвжээнийхэн шинийн таванд бэлтгэлдээ гарна гэж зар тараажээ. Битүүнд эрчүүл цагаан сарын барилдаанаа ихэвчлэн зурагтаар үзчихдэг. Харин бөх сонирхогч, бөхийн хорхойтнууд хонон өнжин байж дугаарлаж тасалбарыг нь аваад барилдааныг заалнаас нь харна. Бөхчүүдийн хувьд нэг, хоёрын даваанд өвдөг шороодлоо гээд заалаа орхиод явчихгүй. Үзүүр, түрүүний гал гарсан барилдааныг дуусгачихаад гардаг уламжлалтай. Заан Б.Батмөнх ч тэгжээ. Барилдаанаа дуусгаад 22 цаг өнгөрч гэртээ ирж битүүрчээ.

Б.Батмөнх заан гэргий А.Ундармаатайгаа оюутан байхдаа л танилцаж нэг гэрт орж, байшин барьж ахан дүүсээ цайлж тусдаа гарч байжээ. 2011 онд начин цол хүртэж ИНЕГ-аас байраар шагнуулж XIII хороололд байранд орж. Дараа нь заан цол хүртэж одоогийн Нарны хорооллын энэ байранд нүүж иржээ.

Орцныхон нь зааныг хүндэтгэж тааралдах болгондоо “Заан сайн байна уу” хэмээн хүндэтгэнэ. Харин хөршийн хүүхдүүдтэй хүүхдүүд нь орж гарч тоглож нааддаг болохоор ерөнхийдөө ямархуу айлууд байдгийг нь гадарладаг аж. Түүнээс биш албан ёсоор сайн танилцаж амжаагүй л байгаа гэнэ.

Бөх сонирхогчдын хувьд заан Б.Батмөнхийг ирээдүйтэй бөхөөс гадна дууны клипэнд тоглодог, жүжиглэх авьяастай залуу гэдгийг нь андахгүй байх. Дуучин А.Хосбаярын “Адуутай намар” дууны клипэнд А.Сүхбат аварга тэргүүтэй нутгийнхаа бөхчүүлтэй тоглосон бол дуучин Н.Мөнгөншагайгийн “Гангараа” дууны клипэнд сайхан монгол эрийн гангараа, монгол ахуйг аятай гаргаж олны нүдийг хужирласан билээ. Түүнээс “Та “Гангараа”-гийн клипэнд тоглосон тухайгаа ярихгүй юу. Клипэнд тоглоход ямархуу санагдав” гэж асуувал ирсэн зочид бүгд л “Тийм, тийм дүү минь ярь. Их сайхан дуу шүү дээ. 2015 оны шилдэг дуу болсон. Клип нь ганган болсон шүү” гэж ам амандаа уралдан хэлж, заан руу анхаарлаа хандуулав. Б.Батмөнх “Мөнгөншагай чинь манай Төв аймгийнх ш дээ. Уг нь “Гангараа” клипэнд Санжаадамбыг тоглуулах гэж байсан юм билээ. Тэгээд болоогүй болохоор нь надад санал тавьж “Чамайг л тоглуулмаар байна” гэхээр нь нэг нутаг усны хүмүүс юм чинь нэг нэгэндээ тусалж дэмжилгүй яахав гээд зөвшөөрсөн л дөө. Тэгээд Нөхөрлөлийн сангийн аж ахуй руу явж хоёр хоносон юм. Тэгээд л тоглосон” гэхээр нь “Тэгээд клипэнд тоглох ямар байв” гэлээ. Заан инээснээ “Анх тоглож байгаа болохоор эвгүй л юм билээ” хэмээв. “Гангараа” дууны клипэнд тоглосноос нь хойш аймгийнх нь дуучдаас клипэндээ тоглуулах санал мэр сэр ирүүлэх болсон гэнэ.

А.Ундармаагийн нагац ах Л.Батбилэг “Ёстой гоё клип болсон ш дээ. Батмөнх маань клипэн дээр өөр хүүхэн үнсээд байсан шүү гэж Ундармаад хэлсэн” гэтэл бүгд нэрхийтэл инээлдлээ. А.Ундармаа нөхөртэйгөө хамт клипний зураг авалтад явсан юм байна. Тэгтэл хүүхдүүд нь клипийг дараа нь үзчихээд ээждээ “Ээж ээ, аав өөр хүн үнсээд байна шүү” гэж чихэнд нь хэлсэн гэнэ.

А.Ундармаа Төв аймгийн Баян сумын бүсгүй. Заан гэргийтэйгээ нэг гэрт ороод арван жил болжээ. Бөхчүүдийн хувьд наадам, цагаан сар гэх томоохон хариуцлагатай барилдааны өмнө бэлтгэлд гарчихдаг, харин бусад үед нь гэрээсээ бэлтгэлдээ явдаг болохоор спортын шигшээгийн тамирчдаас ялгаатай. Гэхдээ зургадугаар сарын арвадаар галд гараад наадмаар ирж барилдчихаад хэд хоног гэр орондоо байж, гэр бүлийнхэнтэйгээ агаар салхинд гарч амарна. Тэгчихээд аймаг, сумдын наадмаар явсаар байтал есдүгээр сар гаргачихдаг. Тэр үе л бөхчүүдийн хувьд нэлээд ачаалалтай.

Заан Б.Батмөнхийн баз Г.Базаржав А.Ундармаагийн эгч, нагац нарыг нэг бүрчлэн танилцуулж, хэн нь хэдэн хүүхэдтэй ямар айл байдаг тухай танилцуулж байлаа. А.Ундармаа монгол ахуй, монгол ёс жаягаа их дээдэлнэ. Бурхан тахил, хоймрын шүүгээндээ нарийн нандин бүхнээ залжээ. Нөхрөө барилдаад орж ирэхэд авчирсан хадгийг нь эвхэж, цэгцлэн хоймортоо хураадаг аж. Хадаг буян хураадаг эдийн дээд учир нандигнахаас аргагүй. Анх танилцаад нэг гэрт орсон цагаас л хураасан хадаг нь эвхээстэй. Хадагнуудын доод талын тавиурт зааны өмсч байсан монгол гутал байлаа. Б.Батмөнх уг гутлаа амжилт дуудсан, аз түшсэн хэмээн бэлгэшээж хадгалдаг аж. Хөдөөнөөс оюутан болж орж ирээд л Завханаас ирсэн ангийнхаа Батсүх гэдэг найзынхаа аав, ээжээр урлуулсан анхны гутал нь. Энэ гутлаа аймгийн арслан болтлоо өмсчээ.

Тамирчид хамгийн хэцүү олддог, үнэтэй медаль бол хүрэл медаль гэж ярилцдаг. Харин бөхийн хорхойтнууд гэлтгүй бөхийн гараагаа эхэлж байгаа бөх хүнд аймгийн арслан гэх цол маш их амжилтын бат суурь нь болдог гэлтэй. Заан Б.Батмөнхийн аймгийн арслан болж байсан мөч ч дурсгалтай. Сумынх нь ой, аймгийн наадамтай нь давхцаад сумандаа барилдчихаад Архангайд очиж зодогложээ. Эндээс заан маань эхнэрээ, эхнэрийнхээ ах, эгч хоёрыг дагуулаад очжээ. Өөр таних мэдэх хүн байхгүй, жаахан ганцаардмар болоод эвгүй л санагдаж. Архангайнхан тэр чигээрээ нөгөө тал, Б.Батмөнх ахтайгаа хоёулхнаа. Ах нь дээлнийх нь захыг мушгиастай. Эхнэр нь эгчтэйгээ наадмын талбайн үзэгчдийн дунд далдхан өндөлзөөстэй. Тавын даваанд Ганзоригтой тунаад, зургаагийн даваанд Завханы аймгийн арслан Батжаргалыг давж, долоогийн даваанд улсын начин Адъяабаттай үзүүр түрүүнд үлдэж тахимдах мэхээр давж аймгийн арслан болж байжээ.

2013 оны наадмаар Б.Батмөнх заан Ч.Санжаадамбыг хаяж тэр жилийн наадмын тааврыг эвдэж байлаа. Тэр тухай нь сонирхож “Санжаадамбыг та ямар мэхээр хаяж байлаа” гэж асуулаа. Заан “Зайлаад хавирчихсан. Тэр мэхийг би зааланд хэд хэдэн удаа хийгээд үзчихсэн байсан юм. Гэхдээ тухайн жилийн од гэж байдаг юм уу даа. Тэгэхэд би гурвын даваанд Чулуунбатыг амлаж аваад дөрвийн даваанд Говь-Алтайн Амартүвшин харцагатай, тавын даваанд Содномдорж, зургаагийн даваанд Санжаадамба, долоогийн даваанд улсын арслан Батсуурьтай тунаж байсан ш дээ. Тэгээд л заан болж байлаа” хэмээлээ. Заантай наадам, бөх, мэх ярьж суутал бууз болчихож. Заан чимхэлттэй заан буузнууд. Бөхчүүдийн хувьд өөрийнх нь нэрнээс илүүтэй цолоор нь дууддаг болохоор түүндээ бүр дасчихсан байдаг. Б.Батмөнх одооноос л заан цолондоо дасч, заан гэж дуудахаар эргэж хардаг болсон гэнэ. Өөрөөс нь ганц, хоёр дүү хүмүүс “Заан аа” гэж хүндэтгэнэ. Ах хүмүүс ч ялгаагүй.

А.Ундармаагийн нагац ах, эгч нар бидний яриаг шимтэн сонсонгоо айраг цагаа ууж, зааны яриаг дэмжиж толгой дохино. Хүүхдүүд ч чимээгүй орж ирж яриа чагнах аж. Хүргэн нь заан цол авсан тэр мөчийг хадмууд нь ярина. А.Ундармаагийн нагац эгч Л.Адъяасүрэн “Миний дүү чинь манайхны ганц бахархал байхгүй юу. Заан цол хүртсэн тэр жилийн наадмын нар одоо ч сэтгэлд минь гийдэг юм. Миний дүү ийм сайхан хань ижилтэй болж, өнөр өтгөн айлын гэргий болсонд баярладаг юм. Бид чинь хүргэнээ л харах гэж барилдаан үзнэ шүү дээ. Барилдахыг нь харахаар хийморь сэргээд өөрийн эрхгүй бахархах сэтгэл төрдөг. Дүү минь дахиад ахиж дэвшиж, цолоо ахиулна гэдэгт огт эргэлздэггүй юм” гэж сэтгэгдлээ илэрхийллээ. А.Ундармаагийн нагац ах Л.Батбилэгийг ахан дүүс нь Бамбарууш гэдэг багын нэрээр нь дууддаг аж. Бамбарууш ах нь “Заан болдог жил би хөдөө явж байсан юм. Нэг айлд ороод бөх үзлээ. Заан цол хүртсэн тэр жил ч хийморьтой байсан шүү. Тааварт явж байсан, иртэй бяртай бөхчүүдийг дараалан хаяж шуугиулсан даа. Би цол авахыг нь хараад орилж босч ирээд хашгираад сэтгэлээ барьж дийлэхгүй байж билээ” хэмээгээд хүргэндээ хүрэх, авах ёстой цол цаана чинь хүлээж байгаа шүү гэж захилаа.

Нэг хэсэг монгол бөхчүүдийн жудаг алдагдлаа, жудагтай бөх алга боллоо гэж хэн хүнгүй халагладаг байсан. Харин сүүлийн үед тэр байдал бага багаар засагдаж, залуу бөхчүүд жудгаа эрхэмлэж, уламжлалаа илүүтэй дагадаг болсон. Энэ тухай өгүүлсэн “Гарьд магнай” киног баяр наадам, цагаан сараар телевизүүд гаргадаг. Заан ч энэ кинонд дуртай аж. Очир заан Далайцэрэнд хандаж “Одоо болоо юм биш үү” гэхэд нь Далайцэрэн “Би худлаа барилдаж чадахгүй” гэдэг. Мөн өвдөг шороодсон ах аварга нь майханд орж ирээд Далайцэрэнд зодог шуудгаа өгч “Нутгийн чинь уулс чамайг дагаж байгаа шүү” гэж хэлдэг хэсэг нь заанд их таалагддаг гэнэ.

Заан “Үндэсний бөх бол дээр үеэсээ уламжлагдан ирсэн Монголын том өв соёл. Барилдаж байгаа бөхчүүдийг харахад онцгүй зан гаргаж, жудаг алдагдаж байгаа нь харагддаг. Учраа хоёр бөх барилдаад яг зэрэг уналаа гэхэд хэнийх нь хөл гар түрүүлж хүрсэн бэ гэдгийг хоёр бөх мэддэг л байхгүй юу. Тэгтэл тэрийг нь мэдсээр байж улайм цайм уначихаад босч ирээд хэл ам хийдэг. Энэ нь хувь хүний л зан чанар, ухамсартай холбоотой асуудал л даа. Улайм цайм уначихаад янз бүрийн авир гаргах шаардлага байдаг ч юм уу даа. Ер нь тэгээд сайхан бодол, сайн санаатай, зөв юм бодож сайхан барилдчихаад явж байхад бүх юм болно ш дээ” гэж өөрийнхөө бодлоо хэлээд бөх байна гэдэг том хариуцлага, том хүндэтгэл байдаг юм. Түүнийг нь дааж явна гэдэг бүр том зүйл л дээ гэлээ.

Манайхан хөдөө гадаа явж байхад бөх хүн харвал хамаг юмаа барьж гүйж, хамт зураг авахуулж, болбол гэртээ урьж, дайлж цайлах дуртай ард түмэн. Б.Батмөнх зааныг хөдөөгүүр явахад иймэрхүү зүйл их тохиолдоно. Заан заримдаа тэр бүхнээс жаахан санаа зовонгуй байдаг аж. Олуулаа, хамаатан садан, найз нөхөдтэйгөө явж байгаад айлд ороход тэр чигээрээ л зааны тухай, зааны барилдааных нь тухай ярьсаар байгаад л гарна. Бусад хүнийг огт тоохгүй ч байгаа юм шиг. Л.Адъяасүрэн эгч “Бидний хувьд жил жилийн наадмыг тэсэн ядан хүлээдэг гол утга учир нь миний хүргэн байхгүй юу. Манай хүргэн чинь бас их сайхан дуулна аа. “Гангараа” дууг гоё дуулдаг юм. Наадамд гурван даваатай, найранд гурван дуутай гэдэг чинь миний дүү байхгүй юу” гэтэл Б.Батмөнх заан “Эгч худлаа хэлж байна. Би сайн чадахгүй ээ” хэмээснээ Хосоогийн “Адуутай намар” дуу чинь миний тоглосон анхны клип байхгүй юу, тэгж байгаад тоглосон клипүүдээрээ цомог гаргана аа гэчихсэн чинь гэрт байсан хүмүүс том багагүй инээлдэж хөгжилдлөө.

Заан маань Ө.Даваабаатар харцагатай гэр бүлийн сайн найзууд, байнга л орж гарна. Батчулуун гээд л ер нь Төв аймгийн бөхчүүдтэйгээ найзалж нөхөрлөнө. Б.Батмөнх “Төв аймгийн бөхчүүлтэйгээ их найзална. Манай аймгийн бөхчүүд чинь коллектив сайтай ш дээ” гэлээ.

Б.Батмөнх зааны аав Ш.Батзориг нь одоо хотод амьдардаг юм. Аав, ээжийнх нь аль нэг талд бөх, барилддаг хүн төдийлөн байгаагүй гэнэ. Ээжийнх нь талын улсууд бахимдуу, чацтай биерхүү хүмүүс байдаг аж. Албан ёсоор барилдаж, улсын цол авсан анхны хүн нь Б.Батмөнх учир үүгээрээ удмынхаа түүхэнд шинэ хуудас нээжээ. Бөхөд хорхойсуулж, бөх болох замыг нь гаргаж өгсөн хүн нь сумынх нь биеийн тамирын багш Т.Алтанхуяг юм байна. Дараа нь Ю.Алтансүх начинд шавь орж Даваабаатар, Батмөнх хоёр УАШТ-д оролцож байжээ. Тэгээд “Шонхор” дээд сургуульд оюутан болж ирээд Баянхонгор аймгийн арслан Р.Дамдин багшийн гар дээр очиж бэлтгэл гээчийг жинхэнэ утгаар нь умалзуулж байжээ. Одоо бол Д.Сэрээтэр багш дээр Төв аймгийн бөхчүүд бэлтгэлээ базаадаг.

Зааных Цагаан сарын баяр, шинэ жилийн баяртаа маш их ач холбогдол өгч, гэр бүл найз нөхдийнхөө хүрээнд өргөн дэлгэр тэмдэглэхийг зорьдог. Наадмаар өөрөө ачаалал ихтэй байдаг ч гэр бүлтэйгээ хамт байхыг хичээнэ. Наадмаар 11-ний өглөө галаас ирээд барилдчихаад орой нь буцаад явчихна. Тэгээд 12-ны өглөө нь буцаад ирчихнэ. Чимээгүй газарт бэлтгэл хийж төвлөрчихсөн байдаг болохоор гэртээ ирвэл хүүхдүүдийн дуу чимээнд сайн амарч чаддаггүй аж. Тийм болохоор барилдаанаа дуусгаж байж гэртээ ирж гэрийнхэнтэйгээ амарна.

Улсын наадам дуусгав уу үгүй юу бөхчүүд хөдөөгүүр яваад тэгш ойтой сумдын наадмаар хэсчихдэг. Өнгөрсөн зун аймгийн арслан О.Хангай Баян-Өлгий аймгийн Алтанцөгц сумын 90 жилийн түрүүг авчихаад нөгөөдөр нь байх аа, бас нэг наадмын түрүүг аваад мотоцикль хөлөглөчихсөн шүү дээ гэвэл “Жинхэнэ сизон нь байхгүй юу. Жинхэнэ үндсэн ажлаа хийнэ ш дээ, бид чинь тэр үеэр” гэвэл дахиад бүгд нирхийтэл инээлдлээ.

Зодог шуудаг, дээл гутлаа тусгай оёдолчноор оёулдаг гэнэ. Одоогоор заан маань зургаа, долоон дээлтэй юм байна. Зарим жил ямар өнгийн дээл өмсөх вэ гэдгээ ламаар үзүүлнэ. Эсвэл өөртөө таалагдсан, ээлтэй санагдсан өнгөөрөө дээлээ оёулдаг аж. Зодог шуудгийг тухай бүрт нь хөлсийг нь сайн хатааж эврээж байхгүй бол хурдан элэгдчихдэг гэнэ. Хөлстэй нь удаахгүй, дор нь хатаагаад байвал нэг зодог шуудгийг гурав орчим жил өмсчихнө.

Л.Адъяасүрэн эгч “Манай Ундармаа чинь мисс байхгүй юу. Ээж нь Дарханы Драмын театрт дуучнаар ажиллаж байсан Л.Адъяа гэж сайхан бүсгүй байсан юм. Тэр үед Монголын урлагийн нүүр царай болсон сайхан бүсгүйчүүлтэй сугадалцаад л урлагийг сурталчлаад явдаг байсан бүсгүй байлаа. 1970-аад онд шуугиулж л явсан хүн л дээ, миний эгч. Манай эгч чинь кинонд хүртэл дүрээ мөнхлөөд байсан юм шүү дээ” гэлээ. А.Ундармаа цай чанаж, зочдын гарыг цайлгах том ажлын хажуугаар отгон охиноо хөхүүлнэ. Наагуур цаагуур орж ирсэн хүмүүсийг ая тухтай байлгах гэж эзэгтэйнхээ үүргийг биелүүлнэ. Түүнтэй нөгөө өрөөнд нь орж жаал зугаа хөөрөлдөв. Гэрт бужигнах хүүхдүүдийг тоолбол 16, 17 хүргээд алдчихав. Гүйж харайж, бужигнаад тавтай тоолох ч боломжгүй.

А.Ундармаа гоо сайханч мэргэжилтэй юм байна. Наадам дөхөхөөр өглөө эрт босч цайныхаа дээжийг тэнгэр бурхандаа, ханийнхаа нутгийн уул хайрхдын зүгт өргөж, ар гэртээ санаа зовохгүй байх тал дээр нь хамаг анхаарлаа хандуулна. Тэгээд 11-нд барилдаан эхлэхийг хараад хоолойд нь юм тээглэчихсэн юм шиг нэг л хэцүү санагдана. 12-нд хариуцлагатай даваанууд эхлэхээр бүр хэцүүдэж гэртээ сууж чадахгүй, зурагтаар барилдааныг нь үзэж төвдөлгүй орж гарч хүүхдүүдээсээ “Аав нь яаж байна” гэж асууж зул барьж, хүрд эргүүлнэ. Зүрх сэтгэл нь тогтохгүй, давах тоолонд нь балкон дээрээ гарч сүү, дээжээ өргөнө. Түүний хувьд наадмын барилдааны хоёр өдөр иймэрхүү л өнгөтэй, төрхтэй өнгөрнө.

А.Ундармаа “Миний хань чинь заан болдог жилдээ их өнгөтэй, одтой байсан юм. Бөхийн өргөөний барилдаануудад ч сайн байсан. Тэр жил би хөл хүнд байсан. Охиноо заан цол дагуулсан охин гэж их бэлгэшээдэг юм. Миний хань одтой байсан юм, тэр жил. Тав л давчих юм бол миний хань цааш явна даа гэж дотроо бодож байсан. Тэгтэл яг хүссэнээр болсон шүү. Цолоо ахиулчихаад гэрийнхээ хаалгаар гэгээ татуулаад л инээмсэглээд орж ирэхэд өөрийн эрхгүй нүднээс нулимс гараад өнөө зангираад байсан юм алга болчихсон. Их гоё ш дээ. Монгол бөх хүний гэргий байна гэдэг чинь их сайхан. Ханьдаа маш их хайртай шүү. Монгол ёс жудгаа хадгалж, монгол гэсэн бүхнээ дээдэлдэг бөх хүний гэргий болсондоо баярладаг” гэж сэтгэлийн үгээ хэлсэн юм.

А.Ундармаа аймгийн төвд өсчээ. Эхээс гурвуулаа, эгч нь гадаадад олон жил болж байгаад өнөө жил эх орондоо ирсэн байна. Харин ах нь нутагтаа гэр бүл зохиож, ээжтэйгээ хамт амьдардаг аж. Багаасаа л ах дүүсийнхээ хүүхдүүдтэй тоглож, бужигнаж өссөн болохоор өнөр өтгөн олуулаа байхыг хүсдэг аж. Б.Батмөнх ч эхээс хоёул учир олон хүүхэд бужигнаж байхад дуртай гэнэ. Ирэх зургадугаар сард Алдарт эхийн хоёрдугаар одонгоо аваад цаашдаа нэгдүгээр одонг нь авна гэж бодож байгаагаа нуусангүй. “Бүсгүй хүн бүр хань ижлээ хайрлаж дээдэлж, хүндэлж явбал айл гэрийн ноён нуруу, өнгө төрх түүгээр тодорхойлогддог гэж боддог. Хань ижлээ хайрлаж, үр хүүхдээ сайхан өсгөөд явахад айл гэрийн ноён нуруу дээш өөдөө байдаг юм болов уу гэж боддог юм” гэж хэллээ.

Заан Б.Батмөнх хүн өөрийг нь гэсэн сэтгэлтэй, өөрт нь тусалж байсан хүмүүсийг ерөөсөө мартаж болохгүй. Сайхан сэтгэлтэй, зөв бодолтой явахад аяндаа бүх юм бүтээд эхэлдэг юм. Би энэ дашрамд надад бөхийн эрдэм заасан Алтанхуяг, Дамдин, Алтансүх, Сэрээтэр багш нартаа баярлаж явдгаа хэлье. Мөн намайг үргэлж дэмждэг ахан дүүс, нутгийн зон олон, найз нөхөд бүх хүмүүстээ мөн “Голден хаммер” компани болон “Аврагч” спорт хорооныхондоо Сар шинийн мэнд дэвшүүлье гэв. Зааны гар утас тасралтгүй дуугарч, утасны цаанаас найз нөхөд нь хүүхдүүдтэйгээ манайд хүрээд ир гэж урьж байгаа дуулдав.

Ийнхүү монголчуудын ёс бэлгэдлийн аугаа баяр сар шинийн дөрвөний ерөөл, бэлгэ дэмбэрэлтэй өдөр Монгол Улсын заан Б.Батмөнхийн өнөр өтгөн гэр бүлээс бэлтгэсэн нийтлэлээ энд хүргээд жаргааж байна.

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

АНУ-д Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн уур амьсгал аль хэдийнэ орчихоод байна. Одоогийн байдлаар Ардчилсан намаас Хиллари Клинтон, Берни Сандерс хоёр урьдчилсан санал асуулгын дүнгээр тэргүүлж явна.

Өнгөрсөн пүрэв гаригийн орой тэдний халз мэтгэлцээн олны анхаарлыг татсан билээ. Үүний өмнө Айова мужид болсон урьдчилсан санал асуулгаар экс тэргүүн хатагтай Берни Сандерсийг арай гэж ялсан гэдэг. Харин Нью-Хэмпширт болсон халз мэтгэлцээний дараахь урьдчилсан санал асуулгаар Сенатын гишүүн Б.Сандерс 60 хувийн саналаар тэргүүлсэн. Харин түүний өрсөлдөгч Хиллари ердөө 39 хувийн санал авсан. Ийнхүү тэрээр экс Төрийн нарийн бичгийн даргын хамгийн гол өрсөлдөгч нь болоод байна.

Берни Сандерс 2007 онд Вермонт мужаас анх удаа Сенатын гишүүнээр сонгогдсон. Найман жил уг албанд улиран сонгогдож, дараа нь АНУ-ын Төлөөлөгчдийн танхимын гишүүн болжээ. Улс төр судлаачид түүнийг зүүний үзлийг баримтлагч гэдэг. Харин Сенатын гишүүн өөрийгөө ардчилсан социалист үзэлтэн гэж тодорхойлдог. Бие даагч Сенатын гишүүдээс түүн шиг олон удаа улиран сонгогдсон улстөрч үгүй.

Берни Сандерс 2014 онд “The Nation” сонинд өгсөн ярилцлагадаа Ерөнхийлөгчийн сонгуульд өрсөлдөнө гэдгээ хэлсэн. Өнгөрсөн оны тавдугаар сард сонгуульд өрсөлдөхөөр болсноо албан ёсоор мэдэгдсэн билээ. “Occu­py Wall Street” хөдөлгөөн түүнийг нэлээд дэмжиж тэрээр Америкийн улс төрд хувьсгал хийнэ гэсэн уриаг дэвшүүлчихээд байгаа. Ингэхдээ томоохон компани, корпорациудаас сурталчилгаандаа зориулах хандив авахаас татгалзсан. Зөвхөн хувь хүмүүсээс санхүүгийн дэмжлэг авах гэнэ.

Берни Сандерс 1941 онд Нью-Йоркийн Бруклинд төрсөн. Ээж, аав хоёр нь Польшийн Слопнице хэмээх тосгонд амьдарч байсан еврейчүүд. Берниг төрөхөөс өмнө тэднийх Америк руу цагаачилжээ. Германд Гитлер засгийн эрхэнд гарч еврейчүүдийн эсрэг хөдөлгөөн өрнүүлэх тэр үед Сандерсийн хамаатнуудын дийлэнх нь амь үрэгдсэн гэдэг. Берни сургуулиа дүүргээд сэтгэл судлаач болохоор Бруклиний их сургуульд суралцаж байгаад Чикагогийн их сургууль руу шилжжээ. Улс төр судлаач мэргэжлийг сонгосон тул энэ салбарыг сонирхохоос өөр аргагүй болсон. Ингээд иргэний эрхийг хамгаалах хөдөлгөөнд элсэж нийгмийн амьдралд идэвхтэй оролцож эхэлжээ. Оюутан байхдаа Хүчирхийллийн бус арга хэмжээг зохицуулах оюутны хорооны гишүүн болж эсэргүүцлийн маршид оролцохоор хэдэн мянган залуусын хамт автобусаар Вашингтонд ирж байсан гэдэг. 1964 онд их сургуулиа дүүргэснийхээ дараа нэг хэсэг Израилийн кибуцид амьдарсан. Хүний хэрэглээг хөдөлмөрлөснийх нь хэрээр олгодог зарчимтай энэ газар еврейчүүдийн дунд амьдарч маш ихийг мэдэж авчээ. Ингээд Вермонтод эргэж очоод 1971 оноос улс төрд идэвхтэй оролцох болсон. Берни Сандерс Вермонт мужийн “Эрх чөлөөний холбоо” намын гишүүн болж социалист үзлийг баримтлагч улс төрийн хүчнээс зохион байгуулсан Вьетнамын эсрэг дайныг эсэргүүцэх хөдөлгөөнд идэвхтэй оролцжээ. Намаасаа Сенат болон мужийн захирагчийн сонгуульд хэд хэдэн удаа нэр дэвшсэн боловч ялагдсан. Сэтгэлээр унаж улс төрийг орхихоор шийдэж намаасаа гарсан байна. Уран зохиолд өөрийгөө зориулахаар шийдсэн боловч түүний найз, профессор Р.Шугармений ятгалгаар Берлингтоны захирагчийн сонгуульд өрсөлджээ. Энэ сонгуульд зургаан удаа улиран сонгогдсон Ардчилсан намын гишүүн Г.Пакеттийг ердөө 14 саналаар ялсан нь улс төрд эргэн орох урам зоригийг хайрласан гэдэг. Мужийн захирагчаар ажиллаж байхдаа тухайн үед АНУ-тай харилцаа нэлээд ээдрээтэй байсан Никарагуад айлчилсан. Түүнийг тус улсын Ерөнхийлөгч алдарт Даниэль Ортега хүлээн авсан нь 1970-аад онд нэлээд шуугиан тарьсан үйл явдал байлаа. 1988 онд тэрээр Жейн О’Мира Дрисколл хэмээх бүсгүйтэй хуримлаж, бал сараа Зөвлөлтийн Ярославь хотод өнгөрүүлсэн. Хүйтэн дайн ид өрнөж байсан үед энэ нь бас л ер бусын алхам байсан.

Берни Сандерсийг Америкийн зүүний үзлийг баримтлагч хамгийн нөлөө бүхий улстөрчдийн нэг гэдэг. Тэрээр ажилчин болоод нийгмийн дундаж давхаргынхны ашиг сонирхлыг тууштай хамгаалагч. Томоохон корпорациудын нөлөөг багасгах, ядуус, баячуудын ялгаа ихсэх, арьсны өнгөөр ялгаварлан үзэх зэргийг тууштай эсэргүүцэгч. Тиймээс ч жирийн иргэд түүнийг хамгийн ихээр дэмждэг.

Берни Сандерс бол Ардчилсан намын гишүүн биш боловч тус намаас Ерөнхийлөгчийн сонгуульд өрсөлдөхөөр болсон. Өөрийгөө бие даасан нэр дэвшигч гэдэг. Зарим судлаачид түүнийг ялалт байгуулж болзошгүй, ер бусын өрсөлдөгч хэмээн тодорхойлжээ. Жирийн иргэдийн эрх ашгийг хамгаалах болсон нь Нью-Йорк хотын Бруклинд умгар байранд өсөхдөө ядуу зүдүү амьдралыг үзсэнтэй холбоотой гэдэг. Тэрээр 1990 онд Төлөөлөгчдийн танхимын сонгуульд бие даан нэрээ дэвшүүлж ялсан. Тус танхимын түүхэнд сүүлийн 40 жилд нэр дэвшигч ялсан түүх байгаагүй. Тиймээс ч улсынхаа түүхэнд нэрээ бичүүлсэн улстөрч. Ингээд Капитолид ажилласан өдрөөсөө эхлэн Ардчилсан, Бүгд Найрамдах намуудыг шүүмжилсэн. Тэдний сонгуулийн сурталчилгааг санхүүжүүлсэн баячуудад өгсөн амлалтаа биелүүлэхийн төлөө л явдаг хэмээн буруутгадаг. Ингэснийхээ төлөө эрх баригчидтай тэрсэлдэгч Овод гэдэг хочтой болжээ.

74 настай нэр дэвшигчийг саяхнаас АНУ-ын Тусгай албаныхан тусгай хамгаалалтдаа авч Intrep­id буюу юунаас ч айдаггүй гэсэн код буюу нууц нэр өгсөн байна. Энэ сарын гуравны өдрөөс эхлэн нэр дэвшигчийг тусгай хамгаалалтдаа авсан нь үнэн болохыг АНУ-ын Үндэсний аюулгүй байдлын яам баталжээ. Берни Сандерс нь Уолл-Стритэд буй мөнгөтэй хүмүүсийн нөлөөллийг зогсоох гэсэн нь амь насанд нь аюул учруулж болзошгүй болов. Түүний сонгуулийн сурталчилгааны штабаас ийм хүсэлт гаргасныг үндэслэлтэй хэмээн хамгаалалтдаа авчээ. Ийнхүү тусгай хамгаалалтад орсон дөрөв дэх нэр дэвшигч болсон. АНУ-ын хуулиар бол Ерөнхийлөгчид нэр дэвшигчдээс хэнийг нь тусгай хамгаалалтад авахыг тус улсын дэд Ерөнхийлөгч шийддэг.

Берни Сандерс экс тэргүүн хатагтайтай халз мэтгэлцэхдээ төрийн тэргүүнээр сонгогдох юм бол ОХУ-ын талаар явуулж буй Б.Обамагийн бодлогыг үргэлжлүүлнэ гэдгээ хэлсэн. Мөн “Лалын улс” бүлэгтэй хийх тэмцлээ үргэлжлүүлэх нь зүйтэй гэжээ. Сандерс Нью-Гэмпширт ялалт байгуулсныхаа дараа АНУ-д улс төрийн хувьсгал эхэллээ хэмээн мэдэгдсэн.

Нью-Гэмпшир мужид олны дэмжлэгийг хүртэнэ гэдэг маш чухал. Тэр тусмаа Айовад өрсөлдөгчдөдөө ердөө хэдхэн саналаар ялагдсан тул бүр ч чухал байжээ. Тиймээс Берни Сандерс Нью-Гэмпширт нэлээд анхаарал хандуулж сурталчилгаандаа чамгүй хөрөнгө зарцуулсан.

Ардчилсан намд Хиллари Клинтоноос өөр олныг байлдан дагуулах улстөрч байхгүй тухай ажиглагчид байнга ярьж байгаа. Гэтэл бие даагч гэсэн нэрээр олны танил болсон Берни Сандерс гарч ирлээ. Түүний онцлог нь гэвэл нөлөө бүхий хүмүүсийг аялдан дагалддаггүй, хоосон юм амладаггүй. Хамгийн гол нь улстөрчидтэй хэт хутгалдаагүй. Б.Сандерс олныг татаад байх онцгой гойд төрхгүй ч гэсэн улс төрийн үзэл баримтлалдаа үнэнч. Тэрээр “Бид Америкт ардчилсан социализмыг байгуулна” хэмээн хэлсэн. 20 жилийн өмнө ийм юм хэлсэн бол түүнийг сонгуульд оруулах битгий хэл солиотой гэх байсан. Түүнийг залуучууд нэлээд дэмждэг аж. Сонгогчдийн идэвх суларсан үед энэ нь юунаас ч илүү чухал юм.

Берни Сандерс нь Скандинавын орнуудад хэрэгжүүлдэг нийгмийн халамжийн бодлогыг дэмждэг. Түүнээс гадна их, дээд сургуульд үнэгүй суралцуулах нь зүйтэй хэмээн үздэг. Галт зэвсгийг хянах хуулийг чангатгахыг дэмждэг түүний бодлогыг америкчуудын зарим нь дэмждэггүй байж магадгүй.

Тэрээр өнгөрсөн долоо хоногийн сүүлээр болсон халз мэтгэлцээний дараа үг хэлэхдээ “Одоогоос долоо хоногийн өмнө Айовад явуулсан санал асуулгын дүнг өнөөдөр Нью-Гэмпширийн сонгогчид баталлаа. Энэ бол улс төрийн хувьсгал эхэлсний баталгаа” гэсэн. АНУ-ын Ерөнхийлөгчийн сонгууль хүртэл нэлээд хугацаа байна. Нэг биш удаа санал асуулга явуулж, мэтгэлцээн зохиох болно. Берни Сандерс эцсийн шат хүртэл явж чадах эсэхийг цаг хугацаа харуулна.

Загварын ертөнцөд төгс нүүр царайтайд тооцогддог загвар өмсөгч С.Төгстэй ярилцлаа. Тэрээр “Asia’s next top model” шоунд оролцож буй анхны монгол загвар өмсөгч болсон юм.

-”Asia’s next top model” шоунд оролцохоор болсонд баяр хүргэе. Яаж сонгон шалгаруулалтад орсон бэ. Хэдэн орноос ямар орны загвар өмсөгчид сонгогдсон бэ?

-Баярлалаа. Тэмцээний зохион байгуулагчдын нэг нь Mongol Models гэсэн instagram хуудаснаас намайг олсон юм байна лээ. Тэгээд надад санал тавьсан. Намайг онлайнаар бүртгүүлчих гэхэд нь би анкет бөглөсөн. Дараа нь Skype-аар ярилцлага өгч, таван сэтгэлзүйн тестийг давж орох болсон. Одоо найман орны охид оролцож байгаа.

-Ямар дүрмээр явах вэ. Хэзээнээс телевизээр цацагдаж эхлэх юм бол. Шүүгч нарын хувьд ямар байх вэ?

-Гуравдугаар сараас “Star tv” гэдэг сувгаар гарч эхэлнэ. Монголд гардаггүй суваг байсан.

-Зураг авалт нь аль улсад болж байгаа вэ. Хэр удаан үргэлжилдэг шоу юм бол. Та нарт хориглосон зүйл байдаг уу?

-Зураг авалт Сингапур улсад болсон. Яг нэвтрүүлэг нь цацагдаж эхлээгүй болохоор одоо болтол ярьж болохгүй зүйл олон байна. Анх мэдээлэл дотроосоо алдагдаж том асуудал гарсан. Олон сэтгүүлчээс асуулт ирээд их хэцүү байлаа. Их хатуу гэрээ байгуулсан байгаа.

-Шоуныхан ямар хэлээр ярилцаж байна. Та ер нь хэдэн хэлтэй вэ?

-Англи хэлээр ярилцаж байгаа. Ууган герман хэлтэй. Солонгосоор бас жаахан ярьчихдаг.

-Багадаа Германд байсан байх аа. Арван жилээ хаана төгссөн бэ?

-Бага насаа Германд өнгөрүүлсэн. Харин Монголд дунд сургуулиа төгссөн л дөө. Нэгдүгээр сургуульд сурч байсан юм. Дунд сургуулиа төгсөөд Герман явна гэж шийдсэн учраас герман хэлний “Гёте” сургууль руу шилжиж DSD буюу герман хэлний шалгалтад бэлтгэж эхэлсэн юм л даа. Тэндээ сургуулиа төгссөн.

-Их сургууль хаана төгссөн бэ. Ямар мэргэжил эзэмшив?

-Их сургуулиа Берлин хотын Maggie.B сургуулийг makeup artist stylist мэргэжлээр дүүргэсэн.

-Загвар өмсөгч болно гэхэд гэрийнхэн тань дэмжсэн үү. Өөр мэргэжилтэй болохсон гэж боддог байв уу?

-Манай гэрийнхэн бүгд номын улс байдаг юм. Эхэндээ ч дэмжээгүй л дээ. Берлин хотод очоод загвар өмсөж эхэлсэн юм. Берлиний загварын долоо хоногт оролцох үеэс дэмжиж эхэлсэн. Намайг зан ааш эвдэрч, замаа алдана гэж бодсон юм шиг байна лээ. Ажил амьдралаа ялгаж салгаад яг л байдгаараа үлдэж чадсан болохоор одоо ямар ч асуудалгүй. Харин ч намайг дэмждэг болсон.

-Тайзан дээр гарсан анхны сэтгэгдэл ямар байв. Сандрал их байсан байх даа?

-Анх “Торго 2009”-д тайзан дээр гарч үзсэн. Тийм болоод ч тэр үү одоо хүртэл торгын тайзан дээр маш их сандардаг. Хэн нэгэн намайг шүүж байна гэж бодохоор хамгийн анхны тайз юм шиг их сандардаг. Хүн бүр өөр байх л даа. Яалт ч үгүй миний сул талуудын нэг юм даа.

-Нийгмийн идэвх сайтай юм шиг санагдсан. Баллет, хийл хөгжмөөр хичээллээд зогсохгүй усанд чадварлаг сэлдэг гэж сонсож байлаа?

-Баллетаар Германд байхдаа хичээллэж байсан. Хийл хөгжмөөр Монголд буцаж ирээд хичээллэж байсан. Дөрвөн настайгаасаа өдөр бүр бассейнд явдаг байлаа. Одоо энэ хэдээс тодорхой чадвар үлдсэн болохоос тийм ч мундаг байхаа больсон.

-Өөрийнхөө үсийг хэсэг байж байгаад л өөрчилсөн харагдах юм. Саяхан цагаан үстэй болчихсон байсан?

-Гаднах төрхөө өөрчлөх бол миний байнга хийдэг зүйл. Нэг хэвийн байхаар бухимдаад байдаг юм. Нэг хэвэндээ удах тусам хуучраад байгаа юм шиг сэтгэгдэл төрж дотроосоо гундаад байдаг. Би ямар нэг юмаа өөрчлөхдөө гэр бүл, найз нөхдөөсөө ч асуудаггүй мөртлөө агентлагтайгаа бол заавал ярилцдаг. Би уг нь үсээ нэг талыг нь хусаад, бүр халимаг болгож тайрахыг хүссэн юм. Харин агентлаг маань зөвшөөрөөгүй. Тэгвэл цагаан саарал болгоно шүү гэхэд зөвшөөрч, шууд л үсчин орсон.

-Шивээс сонирхдог гэсэн. Өөрт чинь хийлгэсэн шивээс бий юу?

-Байгаа. Би дөрвөн шивээстэй. Шивээс бол миний хувьд урлаг. Бусад хүмүүс юу гэж хардгийг мэдэхгүй байна.

-Загвар өмсөгчийн хувьд төгс нүүр царайтайд тооцогддог. Загвар өмсөж байхдаа мөн зураг авахуулж байхдаа түүнийгээ харцаараа илэрхийлж гаргах уу. Арай ялгаатай байдаг уу?

-Харцаараа, хөдөлгөөнөөрөө. Ер нь тухайн үеэсээ шалтгаална даа.

-Герман, Сингапурт загварын агентлагт ажилладаг гэсэн. Хэдэн жилийн гэрээтэй вэ?

-Гэрээ маань хязгааргүй. Намайг яаж ажилладгийг мэддэг болохоор миний хувьд гэрээ маань хязгааргүй. Агентлагийнхантайгаа бүгдтэй нь дотно найзууд болохоор очно гэдгээ мэдэгдэхэд л болдог юм.

-Загвар өмсөгч Сүбээдэйтэй дотно байсан ч ажлынхаа шаардлагаар салсан байдаг. Салсан ч найз хэвээрээ байсан. Түүнд харамсалтай хэрэг тохиоход хэр эмзгээр хүлээж авсан бэ?

-Үнэндээ хүмүүс бүх амьдралыг фэйсбүүк, инстаграммаар төсөөлдгийг мэдээд гунигтай санагдсан. Хүмүүс намайг өөрийнхөө цахим ертөнцөд их нээлттэй байдаг гэж боддог юм шиг байна лээ. Үнэндээ би амьдралынхаа таваас илүү хувийг тавьдаггүй.Тухайн үед нэг инээсэн зураг тавьчихсан чинь их жаргалтай байна аа гээд дайрсан. Одоо хүртэл их хэцүү байдаг. Хааяа зүүдэнд орж ирдэг. Тэр таагүй мэдээг сонсоод маргааш нь гэрт нь ах, хамаатан садан, найз бүсгүй дээр нь очсон. Гаргахад нь ч хамт байлцсан. Зөндөө уйлсан. Сэтгэлээ засах гэж улам завгүй байж, тэр талаар огт бодохгүйг хичээж байсан. Үнэндээ хүмүүс харамссанаа илэрхийлж над руу юм бичих болгонд үнэхээр уур хүрч больчихоосой гэж бодсон шүү. Би тэр талаар бодохыг ч, ярихыг ч хүсээгүй. Цаг хугацаа сэтгэл зүрхийг заавал эдгээдэг гэдэгт итгэдэг. Нэгэнт өөрчлөх аргагүй зүйлийг аль болох бодохгүй, ярихгүй байхад цаг хугацаа илүү хурдан өнгөрдгийг ойлгосон. Ер нь би одоо ч энэ талаар ярих дургуй. Гэхдээ цахим ертөнцөөр бүх амьдралыг төсөөлдөг хүмүүст хариулт өгөх хэрэгтэй юм шиг санагдаад байгаа.

-Тухайн үедээ хоёулаа ажил, мэргэжилдээ үнэнч юм шиг санагдаж байлаа?

-Тийм ээ, их үнэнч байсан. Залуу хүмүүст маш том боломж байгаа гэдгийг мэддэг байсан.

-Эрдэнэцогттой гэр бүл болж загварын “Төгс хос” гэгддэг байсан. Сүйн бөгжөө онгоцонд солилцож байсан гэдэг. Тухайн үеэ дурсан яриач. Одоо аав нь охинтойгоо уулздаг уу?

-Эрдэнэцогттой холбоотой ямар ч асуултад хариулахгүй. Бид хоёр хоорондох асуудлаа ахиж олонд ил болгохгүй гэсэн шийдвэрт хүрч ярилцсан. Хүмүүс яагаад тэгж их мэдэх гээд сонирхоод байдгийг ойлгодоггүй.

-Охин нь хэр том болж байна. Ээж шигээ загвар өмсөгч болно гэх байх даа. Охиныг нь хэн хардаг вэ?

-Охиныг маань ээж, эмээ, өвөө, дүү нар маань хардаг. Сая намраас цэцэрлэгт явж эхэлсэн. Том болоод мундаг биеэ дааж байгаа. Том болоод өөрөө ямар мэргэжилтэй болохоо шийдэх байх. Охиныхоо өмнөөс амьдралд нь оролцож шийдвэр гаргахгүй. Манай гэрийнхэн намайг эрс хориглосон бол би өдийд хийх дуртай зүйлээ олоогүй, өөртөө итгэлгүй, жаргалгүй хүн байх байсан шүү дээ. Тийм болохоор охиныхоо хүслийг сонгоно доо. Мэдээж хүмүүжлийн тал дээр хатуу анхаарна.

-Гэр бүлийнхнийгээ танилцуулаач?

-Ээж, эмээ, өвөө, дүү, миний охин болоод Лили гээд нохойтойгоо амьдардаг. Лили маань 13 жил хамт байсан болохоор гэр бүлийн маань нэг гишүүн. Ээж маань улс төрийн хүн. Эмээ маань насаараа багшилсан. Өвөө маань насаа гуравдугаар цахилгаан станцын дарга явсан. Дүү одоо Солонгост суралцаж байгаа.

-Амьдралдаа том зорилго тавьдаг байх. Зорилго, хүсэл мөрөөдлөөсөө хуваалцаач. Мөн ямар үзэл бодолтой хүн бэ?

-Мэдээж зорилго тавилгүй яахав. Ер нь амьдралын зорилгыг амьдралын утга учир гэж боддог. Гэхдээ би ярих дургүй. Би урдах амьдралаа харж хүний хэрэгт хошуу дүрэхгүй амьдардаг хүн. Гэр бүлээ дээдэлж, ажлаа хүндэлнэ. Санаа зөв бол заяа зөв гэдэг үгэнд дуртай.

-Цахим ертөнцөд хэр идэвхтэй вэ?

-Хүмүүс ер нь мэддэггүй байх. Модел хүний хувьд цахим ертөнцөд идэвхтэй байх нь мэргэжлийнх нэг хэсэг. Агентлагаас маань идэвхтэй байхыг даалгадаг. Олон дагагчтай байх нь чухал. Олон дагагчтай байвал хамтарч ажиллаж байгаа брэндүүд зургаа цахим ертөнцөд тавиулах гэж цалингаа нэмдэг. Саяхан Gigi Hadid гэдэг моделийн талаар харлаа. Хамтарч ажилладаг брэндүүдийн хагасаас илүү нь зөвхөн цахим ертөнцөөр идэвхтэй олон дагагчтай учраас хамтарч ажилладаг талаар ярьж байна лээ. Kendall Jenner-ийн хувьд ч мөн адил. Тийм болохоор тодорхой хэмжээгээр идэвхтэй байж цахим ертөнц дээрээ бүх зүйлээ гэгээлэг байлгах нь миний ажлын нэг хэсэг. Kendall Jenner, Gigi Hadid гэх моделууд цахим ертөнцөд брэндийн зураг авалтад орохгүй ямар нэг бүтээгдэхүүнийг сурталчилж байгаа нэг зурвасыг 125000 доллараар оруулдаг юм байна лээ.

-Ер нь та хэдэн загварын агентлагт ажиллаж байсан бэ?

-Гэрээтэй байсан нь тав юм байна.

-Загвар өмсөгч Сэлэнгэтэй таарамжгүй харьцаатай юм шиг харагддаг. Нэг нэвтрүүлгээр өөр рүү чинь их дайрсан байдаг. Яагаад тэгсэн юм бол?

-Би тэр хүнийг ойлгодоггүй юм. Сингапурт нэг л ажил дээр хамт ажилласан. Тэр үед мэндийн зөрүүтэй, нэг их ч юм ярьдаггүй байсан. Дараа нь яасан юм бүү мэд, янз бүрийн юм хэлж байсан. Найзтай маань дайралдаад “Төгсөө нээрээ сайн уу, нэг уулзах юмсан. Би нэг хүнтэй танилцуулдаг юм уу гэж бодож байгаа” гээд л ярьсан байна лээ. Тэр хүний толгойд яг юу эргэлддэгийг мэдэхгүй юм.

-Загварынхан өрсөлдөөн ихтэй гэдэг. Монголдоо карьер хөөх хэцүү юу. Гадаадад арай өөр байдаг байх даа. Тогтолцооны хувьд ямар байдаг талаар сонирхуулаач?

-Монголдоо ажиллахад гэртээ байгаа юм чинь их гоё байдаг. Гэхдээ моделийн ажил нэг улсаас нөгөө улс руу аялах дээр тогтдог. Парист өсөж төрсөн модел хүртэл бусад Европын орон болоод Ази, Америк гээд л явж өгдөг. Ажлын маань хэцүү мөртлөө гоё хэсгүүдийн нэг.

-”Asia’s next top model” шоунд тань амжилт хүсье. Амжилттай оролцоорой.

-Маш их баярлалаа. Бүх уншигчид маань өдрийг сайхан өнгөрүүлээрэй.