Category: цаг-үе

МУИС–ийн Шинжлэх ухааны сургуулийн дэд профессор, эдийн засгийн ухааны доктор Б.Алтанцэцэгтэй ярилцлаа.

–Монголын эдийн засгийн талаар мэргэжилтнүүд маргаж байна. Ихэнх нь муу дүн тавьж байгаа бол зарим нь эдийн засаг хөрсөн дээрээ буулаа гэх юм?

-Би бол тааруухан гэж хэлнэ. Гэхдээ эдийн засгийг шинждэг параметрүүд байдаг. Саяхан манай эдийн засаг 20 шахам хувийн өсөлттэй байсан. Одоо хоёр хувийн өсөлтийн тухай ярьж байна. Бас нэг үзүүлэлт болох инфляцийн бага түвшинг сайн үзүүлэлт гэж дүгнээд байгаа юм. Үүнтэй санал нэгдэхэд хэцүү.

–Яагаад?

-Эрэлт буурчихаар инфляци доод түвшинд орж байна. Эрэлт буурна гэдэг маань худалдан авалт багасч, иргэдийн амьжиргаа доошилж байгааг л харуулна. Ажилгүйдлийн түвшин бас их чухал үзүүлэлт. Гаднаас нь харвал ажилгүйдэл нэмэгдээд, ажлын байраа алдаад байгаа иргэдийн тоо цөөн харагдана. Шинээр ажилгүй гэж бүртгүүлсэн иргэдийн тоо нэлээд өссөн байдаг. Гэхдээ бүртгүүлэгчдээс ажилд орсон хүний тоо маш их буурсан. Эндээс харвал ажилгүй гэж бүртгүүлж байгаа иргэдийн тоо нэмэгдээд байдаг. Ажлаар хангагдаж байгаа нь маш чухал болчихож байгаа юм. Жишээлбэл 2015 онд сард дунджаар 11 мянган хүн ажилгүйчүүдийн эгнээнд бүртгүүлээд 2.5 мянган хүн ажилд орсон байдаг. Гэтэл 2011-2013 онд сард дунджаар зургаан мянган хүн ажилгүй гэж бүртгүүлснээс дөрвөн мянга нь ажлаар хангагддаг байсан гэсэн статистик байна. Мөн хэрэглэгчийн итгэлийн индексийн судалгаа байдаг. Сүүлийн үед 60 хувьтай байгаа нь сайн үзүүлэлт биш.

–Энэ юуг харуулдаг индекс вэ?

-Хэрэглэгчийн одоо, ирээдүйдээ хэр итгэлтэй байгааг харуулдаг үзүүлэлт. Ойрын зургаан сард хэрэглэгчид итгэл муутай байгаа үзүүлэлт гараад байгаа. Энэ чинь хэрэглэгчид, өрхүүд гутранги байна гэсэн үг. Эдгээр үзүүлэлтээр эдийн засаг сайн биш гэж дүгнэж болно.

–Эдийн засгийн ийм нөхцөлд ямар арга хэмжээ авах шаардлагатай вэ?

-Ийм үед нийт эрэлтийг урамшуулах бодлого хэрэгжүүлдэг. Төсвөө танах бус болж өгвөл жаахан тэлэх. Ялангуяа нийгмийн эрсдэлтэй бүлэгт үзүүлэх зардлыг бууруулах шаардлагагүй. Мөнгөний зөөлөн бодлого хэрэгжүүлэхийг эдийн засагчид санал болгодог. Гэхдээ манайд орон зай, цаг хугацааны хувьд төвөгтэй байж магадгүй. Монголбанк хэрэглээг урамшуулахаар ханшид нөлөөлөхөөс болгоомжлоод байгаа юм болов уу гэж бодож байна.

–Хямралын эх үүсвэр нь эрдэс баялгийн үнийн уналт гэж байна. Энэ байдлаас салах боломж байна уу?

-Бодит байдал бол бид уул уурхайгаас хараат байна. Цаашдаа ч багагүй хугацаанд хараат байдлаас гарч чадахгүй байх. Бид цөөн тооны баялгаас хамааралтай. Харамсалтай нь тэр цөөн тооны баялгийн үнэ нь дэлхийгээс хамаардаг. Үүнтэйгээ эвлэрч түүндээ тохирсон бодлого боловсруулж, хэрэгжүүлэх хэрэгтэй. Өнөөг хүртэл хэрэгжүүлсэн бодлого нь нөхцөл байдлыг буруу дүгнэсэн бодлого байсан.

–Ямар алдаа байна?

-Онолын хувьд үнийн хэлбэлзэл, уналт зэргийг урьдчилан тооцох ёстой. Төсвийн тогтвортой байдлын хууль чинь яг ийм эрсдэлүүдээс хамгаалах боломжийн хууль байсан. Энэ хуулиа хэрэгжүүлээгүйгээс л бид өнөөгийн хүнд байдалд орж байна. Цаасан дээр нэг бодлого, хэрэгжихдээ өөр бодлого болчихож болохгүй л дээ. Боломжийн хууль эрх зүйн орчин байна. Түүнийгээ хэрэгжүүлэх нь л чухал.

–Ам.долларын ханш өндөр болсон гээд зарим нь гаслаад байна?

-Сайн муу гэдэг нь хэрэглэгчийн харах өнцгөөс шалтгаална. Жишээлбэл импортоос их хамааралтай аж ахуйн нэгж, хувь хүнд зардал нэмэгдэнэ. Ингэснээр ам.долларын ханшийн өсөлт тэдэнд хүнд тусна. Ам.долларын зээлтэй аж ахуйн нэгжүүдэд бас томоохон цохилт болно. Тэд чинь арай бага ханшаар авсан ам.доллараа өндөр ханшаар төлөх болж байна. Гэхдээ дан сөрөг нөлөөтэй гэж үзэж болохгүй. Өнөөдөр үндэсний үйлдвэрлэгчдэд амьсгаа авах боломж гарч ирж байна гэж хэлж болно. Үндэсний бараа бүтээгдэхүүн маань импортын бараа бүтээгдэхүүнтэй үнээр өрсөлдөх боломжтой болж байна. Дотоодын үйлдвэрлэгчдэд бараа бүтээгдэхүүнээ борлуулах нь нэмэгдэхээс гадна экспорт хийдэг аж ахуйн нэгжүүд ашгаа нэмэгдүүлэх боломж нээгдэж байна.

–Ам.долларыг мянган төгрөг хүртэл бууруулах тухай ярьж байна?

-Зарчмын хувьд зөв л гэж бодож байна. Манай импортод хамгийн том хувь эзэлдэг нефтийн бүтээгдэхүүнийг дотооддоо үйлдвэрлээд эхэлбэл тэр хэмжээний доллар бидэнд хэрэггүй болно. Ингэснээр төгрөгийн ханш чангарах нь гарцаагүй. Гэхдээ тооны хувьд хэт өөдрөг төсөөлөл юм шиг санагдсан.

–Ипотекийн зээлийг таван хувь болгох тухайд таны бодол?

-Эрсдэлтэй алхам. Тав бүү хэл найман хувь нь өөрөө зах зээлийн бодит хүү биш. Өөр эх үүсвэрээс зөрүүг төлж байгаа хүү. Өөрөөр хэлбэл та дэлгүүрээс мянган төгрөгийн талхыг 800 төгрөгөөр авч байна. Гэтэл талхны үнэ мянган төгрөг. Хэн нэг нь зөрүү 200 төгрөг төлж байна гэсэн үг. Ийм бодлого удаан үргэлжлэх үү. Харин одоо бүүр таван зуун төгрөгийг өөр эх үүсвэрээс төлөөд, та мянган төгрөгийн талхыг 500 төгрөгөөр авах гэж байна. Тэр таван зуун төгрөгийн тэтгэмж хаанаас гараад байна. Хэр найдвартай удаан үргэлжлэх вэ гээд олон тодорхойгүй асуудал байна. Зээлийн хүүгийн зөрүүг хэн хаанаас санхүүжүүлж байгаа тухай тодорхой мэдээлэл алга. Хэрэв энэ нь тодорхой бол мэргэжилтнүүд энэ нь зөв энэ нь буруу гэх мэтээр тодорхой санал дэвшүүлж болно. Мэдээлэл байхгүй тул элдэв маргаанаас эхлээд хардалт, сэрдэлт яваад эхэлж байна.

–Таны буруутгах үндэслэл?

-Өнөөгийн орон сууцны зах зээлийг бодлого дэвшүүлэгчдийн ярьж байгаа зүйлтэй харьцуулахаар хэрэгжих магадлал буураад байгаа юм. Бодлого санаачлагчид орон сууцны зах зээлийг өргөн хүрээнд хамруулна гэж байна. Түүн дотор бага орлоготой иргэд багтаж байна. Мэдээж орон байрны хэрэгцээтэй иргэдэд энэ сайхан сонсогдоно. Би ч хүмүүсийг орон байртай болохыг эсэргүүцээд байгаа юм биш. Гэхдээ эдийн засгийн онолоор бол орон сууц худалдан авах чадвартай иргэдийн тоо ханачихсан гэсэн үзүүлэлт гарч байгаа юм. Зах зээл ч өөрөө ийм дохио өгөөд байгаа. Өнөөдөр зах зээл дээр 20 шахам мянган орон сууц борлуулалтгүй байна. Борлохгүй байна гэдэг нь илүүдэл болдог. Хэзээ илүүдэл үүсдэг вэ гэхээр үнэ өндөр байхад. Энэ юу хэлж байна гэвэл жамаараа барилгын үнэ унах ёстой гэсэн үг. Гэтэл одоогийн санаачилсан бодлого нь хаа нэгэн газраас үнийн зөрүүг өгч зохиомол ч гэх юм уу, албадан ч гэж болох борлуулалт хийх гэж байна. Өмнө нь 1.5 сая төгрөгийн орлоготой өрх зээлд хамрагддаг байсан бол шинэ санаачилгаар нэг сая төгрөгийн орлоготой өрх хамрагдах болж байна. Энэ бол Монголбанкны Ерөнхийлөгчийн хийсэн мэдээлэл.

–Иргэдэд бол таатай нөхцөл шүү дээ?

-Мэдээж гоё сонсогдоно. Хүүгийн зөрүү төлж байгаа нууц эх үүсвэр тогтвортой, найдвартай удаан хугацааны төлбөр хийнэ гэж өөдрөгөөр төсөөлье. Тэгвэл сая төгрөгийн орлоготой гэр бүл урт хугацааны төлбөр хийхэд ямар эрсдэл үүсэх вэ гэдгийг тооцох хэрэгтэй. Бидний олон жилийн судалгаанаас харахад бага орлоготой өрх их орлоготой өрхөөс илүү их эрсдэлд өртдөг. Эдийн засгийн өсөлт бага хэмжээгээр буурсан ч бага орлоготой өрхүүд нэрвэгддэг.

–Жишээ хэлж болох уу?

-Нэг сая төгрөгийн орлоготой дөрвөн ам бүлтэй өрхийн ипотекийн төлбөрөөр тооцоо хийж үзье. Энэ өрх орлого багатай эрсдэл өндөртэй бүлэгт хамаарна. Гэхдээ ямар ч эрсдэлгүй, урт хугацаанд тогтвортой төлбөр хийх зарчимтай ипотекийн зээлд хамрагдаж байна. Энэ өрх өнөөдөр ч эрсдэлтэй байгаа бөгөөд ойрын хэдэн жилд эдийн засаг өсч, эрсдэл буурна гэсэн баталгааг хэн ч өгч чадахгүй.

–Сая төгрөгийн орлоготой өрх сард 400 гаруй мянган төгрөгөө ипотекийн зээлд өгөх боломжгүй гэж үү?

-Эхний ээлжинд сая төгрөгийн худалдан авах чадвар ямар байна гэдгийг тооцох хэрэгтэй. Хэдэн жилийн өмнө Засгийн газар нэг иргэний амьжиргааны доод түвшинг 180 гаруй мянган төгрөгөөр тогтоосон. Энэ нь нэг хүн сард амьдрах доод зардал нь 180 мянган төгрөг гэсэн үг. Гэтэл хэдэн жилийн өмнөх хэрэглээний үнэ өнөөдрийнхтэй дүйцэх үү. Дээрх дөрвөн ам бүлтэй өрхийн амьжиргааны доод зардал нь 720 мянган төгрөг болж байна. Нөгөө ипотекийн сарын хамгийн бага төлбөр 400 мянга. Гэтэл өрхийн орлого доод амьжиргаагаар тооцоод 280 мянган төгрөг л үлдэж байна шүү дээ. Тэгэхээр тухайн өрх амьжиргааны доод түвшнээс хоёр дахин доогуур зардлаар амьдарч байж зээлээ төлөх болно.

–Бидний амьжиргаа өмнөд хөршөөс багагүй хамааралтай болсон. Өмнөд хөршийн маань эдийн засаг ямар байгаа бол?

-Сайн биш байгаа нь сүүлийн үеийн зарим үйл явдлаас харагдаж байна. Саяхан хөрөнгийн зах зээл дээр гэнэтийн үнийн уналт болсон. Хөрөнгийн биржээ хааж үзлээ. Олон хязгаарлалтаар зохицуулалт хийхээр оролдож байна. Захиргааны зохицуулалт хийнэ гэдэг нь зах зээл багагүй асуудалтай байна гэсэн үг. Юанийн ханш унах магадлал өндөр байна. Гэхдээ БНХАУ валютын их хэмжээний нөөцтэй учраас энэ их аюул дагуулахгүй байх гэж олон улсын шинжээчид харж байх шиг байна. Гэвч энэ нь юанийн аюулгүй баталгаатай гэсэн үг биш. Юань урт хугацаанд олон дарамттай учирна. Наад захын жишээ гэхэд БНХАУ-ын компаниуд зөвхөн 2016 онд нэг их наяд ам.долларын төлбөр хийнэ. Энэ нь ам.долларын эрэлтийг өсгөж юань сулрах нөхцөл бүрдүүлж магадгүй. Бас нэг сонирхолтой зүйл бол Хятадын эрх баригч нам хөрөнгө оруулалтад төвлөрсөн бодлогоос хэрэглээнд суурилсан бодлого хэрэгжүүлнэ гэж зарласан. Хятад улс өнөөгийн шинэчлэлийг хийхэд 30 гаруй жил зарцуулсан. Одоогийн энэ өөрчлөлт эдийн засагт тодорхой хэмжээний савлагаа үүсгэнэ. Тогтолцоог өөрчлөх, хэрэгжүүлэх арга, иргэд хэрхэн хүлээн авах, зохицох гээд том эдийн засагт багагүй бэрхшээл үүснэ. Нэр нь хэрэглээнд суурилах гэж байгаа боловч зөвхөн эдийн засаг бус нийгэм улс төрийн салбарт маш их өөрчлөлт хийнэ. Засаглалын ил тод байдлаас эхлээд нийгмийн даатгал, хүний эрхийн хүрээнд ч том өөрчлөлт гарах байх. Хөрш орны хувьд энэ нь манайд эерэг нөлөө үзүүлнэ.

–Хятадын эдийн засгийг тэтгэдэг АНУ–ын эдийн засаг ямар байгаа бол?

-АНУ-ын төв банкнаас ойрын хугацаанд эдийн засгийн өсөлт нэг их ажиглагдахгүй байх тухай зарласан. Бодлогын хүүгээ нэмэхгүй гэдгээ олон нийтэд мэдэгдсэн. Мөнгөний бодлогоо чангаруулахгүй гэсэн үг. Энэ нь эдийн засаг сайн биш байгааг харуулсан дохио.

Х.Баттөгс

Хөвсгөл аймгийн Шинэ-Идэр сумын харьяат Монгол Улсын хүчит арслан Хадбаатарын Мөнхбаатарыг бөхийн дэвжээгээ орхиж байгаа тухай яриа гараад байгаа юм. Өнгөрөгч долоо хоногийн сүүлээр тэрээр зодог тайлж буйгаа олон нийтэд албан ёсоор мэдэгдэх нь гэх мэдээлэл түгсэн. Гэвч Мөнхбаатар арслан тэр тухай мэдээлэл хийгээгүй. Тэрээр өнөө жил 35 настай бөгөөд улсын наадамд арван удаа шөвгөрсөн. 2012 оны наадамд Говь-Алтайн Ж.Амартүвшин, Өвөрхангайн Т.Санчир нараар зургаа, долоо давж их шөвөгт үлдсэн ч сэргээш хэрэглэсэн нь тогтоогдон хүчингүй болж байсан удаатай.

Х.Мөнхбаатар 2000 онд 19 насандаа Хөвсгөл аймгийнхаа наадамд түрүүлэн аймгийн арслан цол хүртэж байсан бол 2001 онд ардын хувьсгалын 80 жилийн түүхт ойгоор хорин насандаа Б.Бадрал начингаар тав давж улсын цолны босго алхаж байв. 2005 онд өөрийн багш дархан аварга Б.Бат-Эрдэнээр долоо давж заан цол хүртсэн. 2006 онд зургаа давж Завханы М.Баяржавхланд өвдөг шороодсон бол 2007 оны төрийн наадамд Н.Ганбаатар гарьдаар долоо, Б.Сайнбаяр заанаар найм, И.Доржсамбуу гарьдаар ес даван түрүүлж Монгол Улсын арслан цолыг хүртэж байсан юм. Их спортод мөн амжилт үзүүлж, дэлхийн цом болон Азийн тоглолтын наадмаас хүрэл медаль хүртсэн удаатай. Энэ тухайгаа тэрээр “Жүдод сонирхолтой болж, ид барилдах хүсэл мөрөөдөлд автаж байсан үедээ бэртэл авсан даа. Бэртэлгэмтэл гайгүй болох үед барилдах гэхээр айгаад байдаг болчихдог юм билээ. Ялангуяа баруун хөл рүү хүмүүс дайрахаар бүр ч эвгүй. Гэвч олимпийн аварга Н.Түвшинбаяр зэрэг дотнын дүү нартайгаа бэлтгэл хийсний хүчинд дэлхийн цомоос хүрэл медаль хүртлээ” хэмээн ярьж байсан юм.

Арсланг зодог тайлж бөхийн дэвжээгээ орхиж буй талаар сошиал ертөнцөөр одоо хэр нь шуугьсан хэвээр байна. Харин тэрээр энэхүү шуугиантай холбогдуулж мэдэгдэл гаргажээ. Тэрхүү мэдэгдэлд “Мөнхбаатар миний бие бөхийн спортоор хичээллээд 18 жил боллоо. Энэ хугацаанд санасандаа хүрч чадаагүй ч чамгүй амжилт гаргасан гэж боддог. Одоогоор улсын баяр наадамд 15 жил барилдахдаа 95 барилдаан хийснээс 81 давсан амжилт гаргасан.

Мөн жижиг том олон ч бэртэл гэмтэл авчээ, энэ дундаа 2012 оны цагаан сараар үзүүр түрүүнд барилдаж байхдаа баруун мөр мултарсан нь миний амжилтад том саад болж байна. 2015 оны наймдугаар сард хагалгаанд орсон боловч бүрэн гүйцэд хараахан эдгээгүй байна. Бие маань спортоо орхихыг шаардаж байгаа ч сэтгэл зүрх минь бэлэн биш байна. Бөхийн спортыг сонирхон дэмжигч та бүхнийхээ өмнө гарч барилдаж чадахгүй олон том барилдаан өнжиж байгаадаа хүлцэл өчье” гэсэн байна.

Бэртэл гэмтлийнхээ талаар таван жилийн өмнө “Өдрийн сонин”-д өгсөн ярилцлагадаа ийн өгүүлжээ. “Улсын цол авснаасаа хойш хамаа замбараагүй барилдсан болов уу гэж боддог юм. Ухаандаа, төрийн наадамд анх зодоглоод цол авчихсан учир барилдаан сайн мэдэхгүй, айж эмээнэ гэсэн ойлголт байхгүй, бэртэж гэмтэхийг мэддэггүй тийм л байсан. Тухайн үед баруун хөлийнхөө шагайнд бэртэл авсан юм. Шагайгаар тогтохгүй нарийн шилбэ маань цуурсан байсан л даа. Уг бэртэл гэмтэл баруун хөлийн өвдөгний хоёр шөрмөс тасрахад хүргэсэн байх. Ингээд би чинь 2002 оны намраас 2005 он хүртэлх хугацаанд бэртэлтэй байсан. Юуг нь нуухав дээ. Оюутны байранд, орон дээрээсээ босч чадахгүй хэвтэрт байхдаа “бөхийн зам мөр минь ингээд дууслаа, улсын өндөр цолонд хүрнэ гэсэн хүсэл зорилго минь нурлаа гэж үү дээ” хэмээн бодоход хоёр нүдний нулимс гардаг байв. Гэвч хүнд хөл дээрээ босох өдөр ирдэг юм билээ. Солонгос улсад очиж эмчлүүлэн хоёр шөрмөсөө залгуулсан. Өнөөдөртэй харьцуулахад, мөнгө хатуу байсан үе. Тухайн цагт арван долоон мянган доллар төлж байсан. Нутгийн олонтойгоо элбэж байгаад л төлсөн. Бэрх байсан шүү” хэмээн ярьсан юм.

Тэрээр шөрмөсөө залгуулсан тэр жил буюу 2005 онд улсын заан цол хүртсэн байдаг. Тэр жилийн наадамд харцага Ц.Магалжав, Л.Пүрэвжав, Д.Батболд нараар дөрөв, тав, зургаа даваад зааны даваанд өөрийн багш Б.Бат-Эрдэнэ аваргатай хүч үзсэн. Багш нь “За чи цаашдаа сайн барилдана шүү” гэж хэлээд тахимаа өгөхөд нь ихэд баярлаж, бөхийн дэвжээнд олон жил хүч үзэж, өндөр цолонд хүрэх юм шүү гэж зүтгэсэн тухайгаа хэлдэг. Хүсэл зорилго нь биелж төрийн наадмын түрүү бөх болсон билээ.

Өнөө жилийн сар шинийн барилдаанд Х.Мөнхбаатар арслан зодоглоогүй. Үс сахал болсон нөхөр ирж бөхчүүдийнхээ дунд сууж бөхөө үзсэн. Өөрийн нутгийн дүү, нэгэн дэвжээнд олон жил бэлтгэл сургуулилт хамт хийсэн Содномдоржийгоо түрүүлэхийг дэргэдээс нь харсан. Түүний хувьд сар шинийн барилдаанд одтой барилдан хоёр жил дараалан түрүү үзүүрт шалгарч, үзүүр булаасан бахдам амжилт гаргасан юм. 2011 онд Ц.Мягмарсүрэн заан, А.Цацавшир харцага нарыг давж Сүхбаатарын Ш.Мөнгөнбаатартай үлдэж үзүүрлэсэн. Дараа жил нь 2012 онд Б.Батмөнх заан, Ц.Содномдорж харцага нарын шилдэг залуу хүчтэнүүдийг өвдөглүүлэн мөн л түрүү үзүүрт шалгарч аварга С.Мөнхбатад унаж байсан удаатай.

Удам гарал хийгээд бөхийн зам мөр хөөсөн тухайгаа арслан ийн өгүүлсэн нь бий. “Аав маань бөхөд дуртай. Гэхдээ барилдаж ноцолдон бусдын анхааралд тэр бүр өртөөгүй байна. Харин дээр үед барилддаггүй ч гэсэн бяр тэнхээтэй хүмүүс олон байсан гэдэг. Тухайлбал, манай удамд даншгийн заан Шажинтөр гэж хүн байсан талаар дуулсан. Мөн өсч төрсөн нутаг болох Хөвсгөл аймгийн Шинэ-Идэр сумын Нарийн хэмээх газраас аймгийн арслан Түмэн-Өлзий, цэргийн заан Сэрээтэр тэргүүтэй бөхчүүд төрснийг хэлэх байна. Намайг бөхийн замд хөтөлсөн хүн Б.Бат-Эрдэнэ багш. 1997 онд “Говь” компанийн захирал Ц.Сэдваанчигтай Хөвсгөлөөр явж байх үед нь таарч уулзаж байлаа. Тэгэхэд би арван зургаан настай хүү байсан. Багш утас шөрмөсөө өглөө. “Хотод очиж бэлтгэл хий, их спортын болон үндэсний бөхийн тамирчин бол. Надтай уулзаарай” гэж захисан юм. Уг гэрээс захиасын дагуу хотод ирсэн гэхэд болно. Бат-Эрдэнэ аваргатай анх Спортын төв ордны үүдэнд уулзсан юм. Уулзсан даруйд л багш жүдо бөхийн бэлтгэл хийдэг зааланд дагуулж орон Эрдэнэбилэгт багшид тушааж байсан. Зүгээр ч нэг үлдээгээгүй. Төдөн хоногийн дотор төдөн мэх сурна шүү гэсэн амаргүйхэн үүрэг өгч байлаа. Тэр цагаас хойш багшийгаа дагаж спортын заал танхимаар явж байгаад өөрийнх нь үүсгэн байгуулсан “Аварга” биеийн тамирын сургууль руу одоогийн Ж.Гансүх начин, Ш.Жаргалсайхан гарьд бид шилжиж байлаа” гэв. Сүүл үеийн спортын шуугиан болоод буй арслангийн тухай өгүүлэхэд ийм байна.

Ө.Манлай

Хэнтий аймгийн Батноров суманд болсон адууны баярын үеэр Ч.Батзаяагийн авсан шарга азарганы зураг Их Британийн төдийгүй барууны томоохон хэвлэлүүдэд нийтлэгдсэн юм. Сошиал ертөнцөд нэлээд шуугиан тарьсан энэ зургийн эзэн мэргэжлийн гэрэл зурагчин биш. Тэрээр арав гаруй жил аялал жуулчлалын салбарт ажиллаж байгаа нэгэн. Зураг авах нь түүний хобби. Ингээд “Аян трэйвел” компанийн захирал Ч.Батзаяатай уулзаж баруунд шуугиан тарьсан зургийнх нь талаар ярилцсаныг сонирхуулъя.

-Хэдхэн хоногийн өмнө таны авсан шарга азарганы зураг Их Британийн томоохон хэвлэлүүдэд нийтлэгдэж нэлээд шуугиан тарилаа.

-Өнгөрсөн нэгдүгээр сарын 16-нд Хэнтий аймгийн Батноров суманд адууны баяр болсон. Гэрэл зурагчдад зориулсан аялалд оролцож байхдаа авсан шарга азарганы зураг маань Их Британийн томоохон хэвлэлүүдэд нийтлэгдсэн. Хэнтий аймгийн Батноров суманд өнгөрсөн өвөл анх удаагаа адууны фестиваль зохион байгуулсан юм билээ. Батноров нь манай улсын хамгийн олон адуутай сумдын нэг. Адууны соёлыг харуулсан уг арга хэмжээг цаашдаа жил бүр хийхээр төлөвлөж байгаа гэсэн. Энэ жил Хэнтийд нэлээд хүйтэрсэн тул тийм ч өргөн дэлгэр болж чадаагүй ч уургалах, морин дээрээс юм шүүрэх зэргийг харуулсан. Би энэ үеэр авсан зургуудаа Их Британийн хэвлэлийн агентлаг руу явуулсан юм. Шарга азарганы зургийг сонгон авч хэвлэлд нийтэлсэн байсан. Их Британийн “Telegraph” гэж сонин байдаг. Түүний өдрийн онцлох зургаар сонгогдсон. Дэлхийн 19 орны зургуудаас шилж авдаг юм билээ. Миний авсан зургийг интернэтэд тавигдсаны маргааш нь буюу шинийн гурванд Английн “Telegraph” ,“The Sun”, “Guard­ian”, “Daily News” гээд бүх том сонинууд нийтэлсэн.

-Зураг дээрх шарга азаргыг Английн поп од Элли Голдингтэй адилхан хэмээн Их Британийн сонинд бичсэн байсан?

-Тийм ээ. Поп од Элли Голдингтэй зүйрлэсэн нь онлайнаар бүр ч их шуугиан тарьсан. Инстаграм, твиттер, фэйсбүүкээр маш олон хүн шэйрлэсэн байна лээ. Шарга азарга алдартай дуучинтай адилхан байх нь чухал биш л дээ. Хамгийн гол нь Монгол, манай уламжлалт ёс заншил зэрэг нь дэлхий нийтийн хүртээл болсон явдал. Тэр өдөр Англиас Монголын вэб сайтуудад хандах хандлагын тоо эрс нэмэгдсэн гэж би бодож байгаа.

-Нэрт дуучин Элли Голдингэд энэ зүйрлэл таалагдсан болов уу. Түүний PR-ыг хийдэг баг нь үүнд ач холбогдол өгч, сурталчилсан байж магадгүй шүү дээ?

-Тийм байх аа. Тэрээр үүнийг хүлээн зөвшөөрөөд шэйрлэсэн нь бүр их олон хүнд хүрсэн байна лээ.

-Шарга азарга хэн гэдэг малчных вэ?

-Би өөрөө ч анхандаа хэнийх гэдгийг нь мэдээгүй. Сүүлд зохион байгуулагчдаас нь асуухад Хэнтий аймгийн Батноров сумын дөрөвдүгээр багийн мянгат малчин О.Төмөрбаатарынх гэсэн.

-Өмнө нь өөрийн тань авсан хэд хэдэн зураг барууны хэвлэлүүдэд гарсан гэж сонссон?

-Тийм ээ, зургууд маань барууны төдийгүй олон орны хэвлэл болон сайтуудад тавигдсан. Анх бүргэдийн баяраар авсан зураг маань дэлхий нийтийн хүртээл болсон түүхтэй. Үүний дараа өвөл монголчууд адуугаа хэрхэн малладаг мөн монголын намар гээд хэдэн хэдэн зураг хэвлэлүүдэд нийтлэгдсэн.

-Та мэргэжлийн гэрэл зурагчин биш. Яаж яваад зураг сонирхох болов?

-Ер нь би аялал жуулчлалын салбарт ажилладаг. Энэ салбарын хүн гэрэл зураг сонирхох шалтаг, шалтгаан хангалттай олон бий. Нэгдүгээрт, аялал жуулчлалын компаниа сурталчилж вэб сайт, танилцуулга хийхэд Монголын тухай зураг их хэрэгтэй болдог. Эхэндээ би найзуудаасаа, ирсэн жуулчдаас зураг гуйж авдаг байлаа. Тэдгээр нь чанар, агуулгын хувьд сэтгэлд хүрдэггүй байсан гэх үү дээ. Яалт ч үгүй өөрөө зураг авах шаардлагатай болсон. Хоёрдугаарт, би арван жилийн өмнө баруун Африкийн Сахарын цөлөөр аялсан. Үзэж харсан сонин зүйлсээ гэрийнхэндээ харуулахын тулд тухайн үедээ нэлээд дэвшилтэт, нягтрал сайтай, жижигхэн камер авч байлаа. Тэгээд Францад очихдоо авсан зургуудаа найзууддаа үзүүлэхэд мэдрэмж сайтай байна хэмээн ихэд урам хайрлаж билээ. Франц найзууд маань намайг хурцалж өгсөн гэх үү дээ. Түүнд нь маш их баярлаж зураг авбал зүгээр юм байна гэсэн бодол төрсөн. Аяллын зураг гэдэг өдөр тутмынхаас өөр л дөө. Ингэж л бага багаар зураг авч эхэлснээс хойш түүнийгээ онлайнаар бусдад үзүүлж санал сэтгэгдлээ хуваалцдаг болсон. Ажлын шаардлагаар хийж байсан зүйл маань яваандаа хобби болж өнөөдөр нэлээд идэвхтэй зураг авдаг болчихоод байгаа. Гэрэл зурагт дурласан хүн ч гэж хэлж болно. Үүгээрээ дамжуулан мэргэжлийн олон гэрэл зурагчинтай найз болсон.

-Английн хэвлэлийн агентлагтай хамтран ажилладаг гэсэн. Энэ талаараа манай уншигчдад ярьж өгвөл сонин байх болов уу?

-Авсан зургуудаа фэйсбүүк, твиттерт тавьчихдаг байсан. Уржнан жил хүртэл шүү дээ. Сүүлийн жилүүдэд мэргэжлийн гэрэл зурагчдын вэб сайтуудад ганц нэг зураг байрлуулсан. Түүнийхээ талаар мэргэжлийн хүмүүстэй сэтгэгдлээ хуваалцаж, өнгөрсөн жил фото нийтлэл буюу нэг сэдвийн хүрээнд нэлээд хэдэн зураг болгож гадаадын сайтуудад байршуулсан. 2015 онд болсон бүргэдийн баярын үеэр авсан зургийг сайтад тавьсныг Английн нэг мэдээллийн агентлаг олж үзээд надтай хамтран ажиллах гэрээ байгуулах санал дэвшүүлсэн юм. Энэ нь өнөөдөр яригдаад буй азарганы зураг олон түмэнд хүрч, барууны төдийгүй дэлхийн томоохон хэвлэлүүдэд нийтлэгдэх эхлэл нь болсон.

-Зургийн тайлбараа та өөрөө хийдэг үү?

-Миний зураг, миний тайлбартайгаар гарвал барууныханд хүрэхгүй л дээ. Би бол ерөнхий мессэжийг өгнө. Миний хэлэх гээд байгаа гол санаа энэ, Монголыг ингэж гаргахыг хүсч байна гэдгээ бичнэ. Тэд заримдаа бараг бүгдийг нь өөрчилнө, заримдаа санааг маань оруулна. Миний хамгийн гол зорилго бол Их Британид төдийгүй дэлхийд Монголоо сурталчлах явдал. Би өөрөө аялал жуулчлалын салбарт ажилладаг хүн болохоор маш их хөрөнгөөр хийдэг ажлыг өөрийнхөө боломжийг ашиглан амжуулж байгаа. Сэтгэл зүрхээрээ л эх орноо сурталчлах үйлсэд өөрийн хувь нэмрээ оруулж байна.

-Шарга азарганы зураг дээр та ямар тайлбар бичиж өгсөн бэ?

-Чингис хаан яг л энэ морийг унаж дэлхийн талыг эзэлсэн юм шүү. Тэр соёл одоо ч хүртэл байгаа гэсэн. Чингис хаанаа ч магтаад, эх орноо ч гоё сайхнаар гаргахыг хичээсэн. Үүнийг сонин дээр гарсан зургийн тайлбар дээр ч бичсэн байгаа.

-Нэг хэсэг баруунд нэлээд шуугиан тарьсан казах бүргэдчин охины зургийг ч та авсан гэл үү?

-Тийм ээ, хоёр жилийн өмнө анх бүргэдчин охины зургийг авсан.

-Та гадныхантай нэлээд олон жил хамтран ажиллаж. Монголын ямар зураг тэдний сонирхлыг хамгийн их татдаг вэ?

-Би жуулчидтай нэлээд явсан. Сүүлийн арваад жилд энэ талаар нэлээд туршлага хуримтлуулсан. Миний мэдэрдэг зүйл гэвэл бид өөр соёлтой, өөр ахуйд амьдардаг тул тэдний сонирхлыг татдаг. Монгол ахуй, монгол соёл, монгол хүн тэдний хувьд их сонин. Зүгээр хажуугаар нь өнгөрөхгүй заавал эргэж харна.

Ерөөсөө Монголын байгаль. Манай нүүдлийн соёл, уламжлал, байгаль нь цогцоороо ямар ч гадны хүний анхаарлыг татдаг.

“Гурван охин” хамтлагийн ахлагч Д.Солонготой ярилцлаа.

-Гурван охин хамтлагийн хувьд өнгөрсөн он ямар жил байв, шинэ ондоо ямар уран бүтээл дээр ажиллаж байна вэ?

-Юуны өмнө “Өдрийн сонин”-ы мянга мянган уншигчдадаа ирж буй бичин жилийн мэндийг хүргэе. Өнгөрөгч жил манай хамтлаг уран бүтээлийн хувьд урьд жилүүдтэй адил байсан гэж хэлж болно. Гадаад, дотоодын нэлээд хэдэн арга хэмжээнд тоглосон. “Хурдлах тусам” цомгоо гаргаж, мөн амьд шоу тоглолтоо зохион байгууллаа. Үүнийхээ үргэлжлэл болгож, “Хурдлах тусам” клипээ үзэгчдийн хүртээл болгосон. Манай хамтлаг ухаалаг гар утасны апп хийсэн хоёр дахь уран бүтээлч боллоо. “Three girls band” хэмээх апп-ийг маань одоо ч сонсогч, фэнүүд маань ашигладгийг харахад сайхан байдаг. Бид бас тус тусдаа уран бүтээл туурвиж, цомог гаргахаар төлөвлөөд байгаа. Үүний эхлэл болгож Х.Ану маань “A sound” хамтлагийн ахлагч Ц.Тэмүүлэнтэй “Maroon 5” хамтлагийн дууг ковер хийж дуулсан. Энэ уран бүтээл хэд хоногийн өмнө болж өнгөрсөн Валентиний тоглолтон дээр дуулагдсан. Анхны сонсогчдоос өндөр үнэлгээ авсан байгаа. Түүнчлэн Давос руу явсан. Үүний өмнө БНХАУ-ын Соёлын солилцооны хүрээнд болсон тоглолтод оролцоод ирлээ.

-“Гурван охин” хамтлаг Ерөнхийлөгчийн багт орж, Давост болсон Дэлхийн эдийн засгийн чуулга уулзалтын үеэр болсон Монголын үдшийг чимсэн, бут авсан гэцгээж байна. Давост та бүхэн юу үзүүлж харуулав?

-Ерөнхийлөгч манай хамтлагийг сонгож аваад л явсан юм шиг хүмүүс ойлгосон шиг байна лээ. Нарийн учрыг нь мэдэхгүй учир харснаараа дүгнээд байх шиг байгаа юм. Тоглолтыг “On’n Off” продакшн хариуцаж ажилласан. Тэд Давосын арга хэмжээний урлаг соёлын хэсгийг хоёр дахь жилдээ найруулж байгаа юм билээ.

С.Наран эгч, “A sound” хамтлаг, “Түмэн эх” чуулгын бүжигчид, морин хуурч, мөн манай хамтлаг гээд бид нийт гурван цагийн хөтөлбөртэй очсон. Уянгын дууны хэсгийг дуучин С.Наран, орчин үеийн хөгжмийн хэсгийг “Гурван охин” ч гэдэг ч юм уу, ийм байдлаар найруулагч С.Ононбат найруулсан байсан. Бид найруулга, хөтөлбөрийн дагуу л очиж дуулсан.

-Хувцасны сонголт дээр анхаарах ёстой байсан. Нүцгэн шалдан байсан гэсэн шүүмжлэл сошиалаар нэлээд түглээ. Хувцсаа сонгохдоо юу анхаарсан бэ, хэн нэгэн зөвлөсөн үү?

-Эдийн засгийн чуулга уулзалт болж, олон орны төрийн тэргүүн, улстөрчид ирсэн байхад “Гурван охин” нүцгэн шахуу гарч ирээд дууллаа гэж сошиалаар яриа гарсан байна лээ.

Одоо цагт алгаараа харж, арваараа барихгүй бол аливаа зүйлд итгэхэд бэрх болсон шүү дээ. Үүн шиг л бидний тайзнаа байгаа фото зургаар яаран буруу дүгнэлт хийж жаахан шуугиа юу даа гэж бодогдсон. Баахан албаны хувцастай хүмүүсийн өмнө гараад дуулсан зүйл бол мэдээж байхгүй. Албан ёсны арга хэмжээнүүд дуусаад, орой нь чөлөөт арга хэмжээ болох “Монголыг сурталчлах өдөрлөг” болсон. Энэ өдөрлөг дээр Монголоос очсон уран бүтээлчид өөр өөрсдийн бэлдсэн үзүүлбэрээ үзүүлсэн. Хувцаслалтын хувьд найруулагч маань ингэж хувцасла гэж хэлсэн. Мэдээж дуулж байгаа дуу, тайз, гэрэлтүүлэг, орчин нөхцөлд нь тохируулж хувцсыг сонгоно шүү дээ. Бид өөрсдийн цөөхөн уран бүтээлээс гадна гадны зочид төлөөлөгчдөд зориулж, гадаадын хамтлаг дуучдын дууг ковер хийж дуулсан.

-Юутай ч “Гурван охин” Монголын шинэ үеийн урлаг соёлын нүүр царай боллоо. Юу үзүүлэх вэ гэдэг дээрээ мэдээж их анхаарсан болов уу?

-Найруулагчтайгаа зөвлөөд, бас найруулагчийнхаа заавраар нэг цагийн хөтөлбөрийг эндээс бэлдэж очсон. Гадаадын зочид төлөөлөгчдийн өмнө дан ганц монголоороо дуулаад байх нь учир дутагдалтай шүү дээ. Монгол хэл мэддэг хүн бараг байхгүйтэй адил орчинд. Тэдэнд эх орноо, мөн орчин үеийн урлаг ямар түвшинд хүрсэн бэ гэдгээ харуулахын тулд дэлхийн нийтлэг хэлээр л дуулж байж сэтгэлийн утсыг нь хөндөнө.

-Үзэгчид монгол охидыг яаж хүлээж авсан бэ?

-Биднийг нижигнэсэн алга ташилт дор маш сайхан хүлээн авсан. Алга ташилт гэдэг уран бүтээлч хүнд их онгод хийморь өгдөг. Дуу хоорондын алга ташилт гэдэг дараа дараагийн дуунд улам хүчтэй түрлэг болдог. Харамсалтай нь аливаа фото зураг, видео шиг тэр их алга ташилтыг дамжуулж чадахгүй юм даа. Иймээс сошиалаар жаахан яриа гарсан байна лээ. Гэхдээ эмзэглээгүй.

-Тоглолтын дараа та бүхэнд ямар нэг санал ирсэн үү?

-Үгүй ээ. Бидний алинд ч ирээгүй. Бид хийх ёстой, эндээс зорьж очсон ажлаа л хийсэн.

-Тоглолтын дараа та бүхнийг урьсан гэгдээд байгаа Ерөнхийлөгч ямар сэтгэгдэлтэй үлдсэн бол?

-Монгол Улсын Ерөнхийлөгч ч тэр, Гадаад хэргийн сайд ч тэр маш өндөр сэтгэгдэлтэй байсан. Ялангуяа Л.Пүрэвсүрэн сайд уран бүтээлчдэд сайхан үг хэлсэн. Ямар ч байсан бид ажлаа хийсэн шиг хийж дээ гэж л бодогдсон.

-“Гурван охин” нэг хэсэг нэрээ солих талаар яриа хөөрөө өрнөсөн санагдаж байна. Энэ бодол чинь хэвээрээ юу?

-Хамтлагийн маань фэйсбүүк хуудас дээр нэг удаа ийм хэлэлцүүлэг маягийн юм болсон. Дийлэнх нь нэрээ солиод хэрэггүй гэж зөвлөсөн л дөө. “Spice girls” гэдэг шиг “Three girls” гэж нэрээ англиар болгож хэвшүүлж болох л юм. Ер нь сайн уран бүтээл туурвих нь чухал болохоос нэр солих чухал биш ээ.

-Хамтлагийн гишүүд бүл нэмсэн байх, хэр өнөр өтгөн болж байна?

-Гурвуулаа л байгаа шүү дээ (инээв). Г.Анхмаагийн маань охин том болж байгаа. Бусдаар бол бүл нэмсэн зүйлгүй.

-Гурван охин тайзан дээр хэр удаан үлдэх бол?

-Ардын жүжигчин Г.Хайдав гуай энэ жил 92 хүрч байгаа юм билээ. Урлаг гэдэг ийм л мөнхийн ид шидтэй. Тэгэхээр бид үхэн үхтлээ л тайзан дээрээ үлдэх болов уу.

-Хэв маягаа өөрчлөх тухай боддог уу?

-Бодолгүй яахав. Уран бүтээлч хүн ер нь байнга хэв маяг, дууны стиль жанраа өөрчилж байх хэрэгтэй гэж боддог. Өөрийгөө давтахгүйгээр л хийж чадвал уран бүтээл нь мөнхөд оршино шүү дээ. Бид үүний л төлөө явж байгаа.

-Хамтлагийн гишүүд дуулахаас өөрөөр аль нэг салбарт хүч сорьж байгаа юу?

-Одоогоор өөр салбарт хүч үзсэн зүйл алга. Аливаа хүн чаддаг зүйлээ л хийх ёстой болов уу. Бидэнд урлагийн жаахан авьяас байгаа бол урлагтаа л зориулъя гэж боддог. Гэхдээ амьдрал таашгүй шүү дээ. Ам гарахын аргагүй.

ОХУ-ын Ульяновск хотод энэ сарын 10-14-нд болж өнгөрсөн бөмбөгтэй хоккейн ДАШТ-д Монголын шигшээ багийнхан түүхэн амжилт үзүүллээ. Монголын шигшээ баг Украин, Хятад, Япон, Сомали, Чех улсуудтай нэг хэсэгт хуваарилагдаж Японы шигшээ багт хожигдсон ч, Хятад, Сомали, Чехийн шигшээ багийг буулган авсан байна. Хүрэл медалийн төлөөх тоглолтод хэсэгтээ өмнө нь хожиж байсан Украины багтай таарч 6:5-ын харьцаагаар хожигдож дөрөвдүгээрт шалгарчээ. Шигшээ багийн тамир-чид эх орондоо ирээд хэвлэлийн бага хурал хийх үеэр Монголын хоккейн холбооны удирдах зөвлөлийн гишүүн, Шигшээ багийн дасгалжуулагч А.Мэргэн, тус ДАШТ-ий “Шилдэг хаалгач”-ийн шагнал хүртсэн Б.Мөнхболд нартай ярилцлаа.

-Сайн явж ирэв үү. Юуны өмнө ДаШТ-д амжилттай оролцоод ирсэн танай багийнханд баяр хүргэе. Энэ удаагийн ДаШТ-ий онцлог нь юу байв. Тэмцээний сэтгэгдлээс хуваалцана уу?

-Тэмцээн их сайхан болж өнгөрлөө. Хүрэл медалийн оосроос атгаад алдсанд хүүхдүүдийнхээ өмнөөс харамсч байна. Энэ удаагийн ДАШТ-д 10 орны 10 баг оролцсон. Бидний хамгийн эхний учраа Японы баг байлаа. Өглөө 7 цаг 30 минутад вагоноос буугаад л шууд тоглолтоо эхлэхэд хүрсэн. Өглөөний тоглолт хэцүү юм билээ. Гэхдээ биднийг гуравхан сар бэлтгэл хийсэн гэхэд бусад орны дасгалжуулагчид гайхаж байсан шүү.

-Бөмбөгтэй хоккей Монголд хэзээнээс хөгжиж эхэлсэн бол?

-Бөмбөгтэй хоккейн олон улсын тэмцээнүүдэд монголчууд 2003 оноос оролцож эхэлсэн. Сүүлийн хоёр жил бид нэлээн амжилттай ажиллаж, хоккей сонирхдог хүүхдүүдийн тоог 500 гаруй болголоо. Өнгөрсөн жил нийт дөрвөн мөсөн талбай барьсан. Энэ жил нэмж дөрвийг барьчихаад байж байна.

-Манай улс цас, мөсний орон. Гэхдээ өвлийн спорт сайн хөгжөөгүй. Манай баг тамирчид бэлтгэл сургуулилтаа хаана хийдэг вэ?

-Хотод байгаа мөсөн талбайнууд дээрээ л гарч байгаа. Энэ нь бөмбөгтэй хоккей тоглоход хамаагүй бага хэмжээтэй л дээ. Мөс хөлдөх тусмаа хатуу болдог. Хатуу мөсөн дээр гулгахад тамирчдын хувьд зарим дасгал тохирдоггүй. Зогсохоос эхлээд хүн тойрч гүйх зэрэг дасгалууд нь хэцүү болчихдог юм. Харин заалны мөс нь тавхан градус байдаг болохоор маш зөөлөн, дасгал хийхэд тохиромжтой байдаг. Тийм заал Монголд байхгүй нь харамсалтай. Зундаа бол ямар ч бэлтгэл хийх боломжгүй. Бэлтгэл хийх мөс нь байхгүй. өвөлдөө шаланкаар ус асгасан болоод гурав, дөрвөн сар л бэлтгэлд гардаг. Ийм бэлтгэлтэй мөртлөө ингэж сайн тоглосонд тамирчдаараа маш их бахархаж байна.

-Энэ жилийн ДАШТ-д Мон-голын баг хүрэл медалийн төлөөх тоглолтдоо Украины багтай зодоон хийсэн тухай цахим ертөнцөөр шуугиж, олны анхаарлыг их татаж байна. Яг юу болсон юм бэ?

-Талбайн хажуугаас тоглолтыг үзэх, 50-60 метрийн өндрөөс авсан бичлэгийг үзэхэд өөр байдаг юм байна лээ. Талбайн хажуугаас юу болсон нь сайн харагдаагүй. Тэмцээний бичлэгийг харахад Украины тамирчныг гоол хийхээр цохиход нь манай хаалгач Б.Мөнхболд хаасан. Украины тоглогч тэр бөмбөгийг ахиж цохих гээд Б.Мөнхболдыг мөргөж байгаа харагдсан. Тэрнээс болоод манай хамгаалагч хаалгачаа өмөөрөөд зодоон болсон юм уу л гэж бодож байна. Мэдээж хүрэл медаль зүүх боломжоо алдсан болохоор хор шар хөдөлсөн байх л даа. Хүүхдүүд маань өөрсдөө жаахан шар хөдөлчихлөө гэж хэлсэн л дээ. Ер нь хаалгачид ямар ч тохиолдолд хүрэх эрх байдаггүй.

-Монголын бөмбөгтэй хоккейн шигшээ тамирчдаас гадаадын багт орж тоглох боломж байгаа юу?

-Энэ ДАШТ-ээр Б.Мөнхболд шилдэг хаалгачаар шалгарсан. Оросын клубуудээс Ж.Баярсайхан, Б.Мөнхболд нарыг багтаа тоглуулах санал ирсэн. Бид тамирчдаа хөгжих боломж гарч л байвал дэмжинэ гэж бодож байгаа.

Б.МөнхБолд: ЗОДОЛДЛОО ГЭЭД НАДАД УЛААН КАРТ ӨГСӨН ГЭСЭН

-Юуны өмнө “Шилдэг хаалгач”-аар шалгарсанд тань баяр хүргэе. Тэмцээн ямар болж өнгөрөв?

-ДАШТ бидний хувьд ур чадвар шаардсан, чухал тэмцээн байлаа. Энэ удаад медаль авах бүрэн боломжтой байсан ч жаахан аз дутлаа. Бусад багийг бодвол бэлтгэл дутуу байсныг хэлэх хэрэгтэй.

-Та хоккейгоор хэдэн жил хичээллэж байна. Өөрийгөө товч танилцуулаач?

-2002 оноос хойш хичээллэж байна. Шайбтай хоккейн “Хасын хүлгүүд” багийн хаалгач. Улаанбаатар хотод 1988 онд төрсөн. Эхнэр хоёр хүүхдийн хамт амьдардаг.

-Хоккей тоглохын хажуугаар өөр ажил эрхэлдэг үү?

-Манай тамирчид бүгд л хоккей тоглохын хажуугаар ажил эрхэлдэг, сурдаг ч хүн бий.

-Шигшээ багийн дасгалжуулагч тань таныг энэ тэмцээнээр маш сайн тоглосон. Бөмбөг хаахын тулд мөсөн дээр байгаагаа тоолгүй өндөр үсэрч хаадаг, биеэ хайрладаггүй тоглодог хүн дээ гэж байсан?

-Би хөлбөмбөг бас тоглодог л доо. Хөлбөмбөгийн “Хоромхон” клубт хаалгач хийдэг. Биеэ хайрлахгүй тоглодог гэдэг бол хүмүүсийн л яриа. Гэмтэл бэртэл авчих вий гэсэндээ л тэгж ярьдаг байх. Хүн хэдий өндөрт үсэрсэн ч яаж буух вэ гэдэг нь бэлтгэлийн үр дүн байдаг. Эвээр буух арга гэж бий. Тэр аргыг сайн мэддэг байхад эвтэйхэн буучихна.

-Хүрэл медалийн төлөөх тоглолт дээр Украины багтай зодоон болсон. Украины тамирчин хаалгачийг мөргөсөн учраас хамгаалагч нь өмөөрч зодоон болсон гэж ярьж байна. Олон нийтийн сүлжээгээр дэмжих хандлага ч ажиглагдаж байна. Энэ талаар?

-Бөмбөгтэй хоккейд хурц контакт буюу мөргөх, шүргэх зүйл байдаггүй. Хоёр хүн өөд өөдөөсөө цээжээрээ мөргөлдөх тохиолдол л байдаг. Тэр тоглолт маш хүнд болсон. Үндсэн цагтаа тэнцээд, нэмэлт цаг сунгасан. Аль аль багийн тамирчид сэтгэл хөдлөл ихтэй, “шатчихсан” байсан болохоор мөргөх, шүргэх тохиолдол байсан.

-Таныг мөргөсөн нь үнэн юм уу?

-Гоол хийх үедээ мөргөх нь мөргөсөн л дөө. Гэхдээ түүнээс улбаатай зодоон болсон гэж бодохгүй байна.

-Хаалгачид хүрэх хориотой байдаг болохоор хамгаалагч таныг өмөөрсөн гэж дасгалжуулагч хэлж байсан.

-Багийн спортод хаалгачид хүрэх хориотой байдаг. Хаалгачид аль болох хүргэхгүй, гэмтээхгүй гэж хамгаалагч нар нь хамгаалж тоглодог. Түүний үндсэн дээр үл ойлголцол үүссэн болов уу.

-Хамгаалагч Б.Батгэрэл та хоёрт шийтгэл ирнэ гэж байсан. Шийтгэлийн тухай танд ямар нэг мэдэгдэл ирсэн үү?

-Шийтгэлийн тухай яриа гарсан. Надад улаан карт өгсөн гэсэн. Ирэх жилийн ДАШТ-д эхний тоглолтод орох эрхийг хассан гэсэн яриа байна. Баттай үгүйг нь сайн мэдэхгүй.

“Тэнгис кино” театрын ард байрлах 12 дугаар байранд “Зохион бүтээгч” дугуйлан хичээллэдэг юм байна. Сүүлийн үед ерөнхий боловсролын сургуулийн сурагчид уг дугуйланг ихэд сонирхох болжээ. Тус дугуйлангаас энэ удаагийн сурвалжлагаа бэлтгэлээ. Дугуйлангийн сурагчид хичээлийн цагаасаа хамаарч цагийн сонголтоо хийдэг юм байна. 12:00 цагийн үед дугуйлангийн өрөөнд арав гаруй хүүхэд хичээллэж байв. Өрөөг сурагчдын бүтээлээр тохижуулжээ. Дугуйлангийн захирал С.Батгэрэл сурагчдад гарын доорх материал ашиглан хэрхэн усан онгоц хийж болохыг зааж байна. Т.Буянбат хүү өмнөө загвар хийх материалууд, багаж хэрэгсэл тавьсан харагдана. Тэрээр өөрийн хийсэн усан онгоцоо эргүүлж тойруулж харна. Мөн бусад сурагчдын хийж буй бүтээл рүү ихэд сонжин харж байв.

“Би том болоод онгоцны нисгэгЧ болно. ӨӨрийнхӨӨ хийсэн онгоцыг унаж хҮмҮҮсийг гадаадын олон оронд аюулгҮй хҮргэж ӨгӨх болно”

“Зохион бүтээгч” дугуйлангийн сурагч Т.Буянбатын сэтгэгдлийг хуваалцлаа.

–Дугуйланд суралцаад хэр удаж байна?

-Хэдэн сар болж байна.

–Анх хэн дугуйланд оруулсан бэ?

-Аав дугуйланд явах уу гэж асуугаад бүртгүүлсэн.

–Энэ дугуйлангийн юу нь их таалагддаг вэ?

-Өөрөө өөрийнхөө хүссэн тоглоомыг хийх нь надад таалагддаг. Би онгоцны нисгэгч болохыг мөрөөддөг. Онгоцны нисгэгчийн тухай гардаг кино, хүүхэлдэй үзэх их дуртай. Би том болоод онгоцны нисгэгч болно.Тэгээд өөрийнхөө хийсэн онгоцыг унах болно. Бас хүмүүсийг гадаадын олон оронд аюулгүй хүргэж өгөх болно.

–Аав, ээж нь ямар ажил эрхэлдэг вэ?

-Манай аав, ээж хоёр савхин бээлий оёдог.

–Чи тэдэндээ тусалдаг уу?

-Би аавынхаа оёсон бээлийнүүдийг хооронд нь холбож өгч тусалдаг.

–Дугуйланд явснаар юу хийж сурсан бэ?

-Онгоц, машин хийж сурсан. Бас усан онгоц. Манай гэрт миний хийсэн зөндөө онгоц байгаа.

50 дугаар сургуулийн 3д ангийн сурагч Ж.Баасандорж:

–Дугуйланд танай сургуулиас явдаг хүүхэд бий юу?

-Би энэ дугуйланд ангийнхаа найзтай хамт сурдаг.

–Анх дугуйланд эмээ нь оруулсан гэсэн үү?

-Тэгсэн. Эмээ намайг дугуйланд оруулсан. Манай эмээ усны инженер мэргэжилтэй.

–Ирээдүйд ямар мэргэжилтэй хүн болохыг хүсч байна?

-Барилгын инженер.

–Яагаад заавал барилгын инженер болно гэж?

-Манай аав, ээж барилгын инженер. Барилгын компанийн захирал байхгүй юу. Намайг том болохоор их сургуульд сургаж, барилгын инженер болгоно гэж хэлдэг юм.

–Дугуйлангийн багш нар юу зааж байна?

-Манай багш цаасаар машин, усан онгоц яаж хийхийг зааж өгсөн.

–Танай ангийнхан адилхан дугуйланд явж өөрөө гоё юм хийж сурахсан гэж ярьж байна уу?

-Үгүй. Би ангийнхандаа хэлдэггүй.

–Яагаад. Сурсан зүйлээ бусадтайгаа хуваалцах чинь сайн хүүхдийн шинж шүү дээ?

-Эхлээд өөрөө хийж сураад дараа нь хэлнэ ээ. Одоохондоо надтай адилхан машин, усан онгоц хийгээд сурчихна гэж бодоод хэлдэггүй. Манай эмээ миний хийсэн зүйлийг бүгдийг нь цуглуулж байгаад ангид үзэсгэлэн гаргана гэсэн гэв.

Бага ангийн сурагчид үдээс хойш хичээлтэй учир эцэг, эхчүүд хүүхдээ сургуульд нь хүргэж өгөхөөр ирсэн юм. Ингээд дунд ангийнхны ээлж эхлэв. Дунд ангийнхны хувьд ашиглаж буй материал нь арай өөр. Учир нь сургалт дөрвөн шаттай бөгөөд анхан шатанд цаасаар техник бүтээхэд оршдог байна. Хоёрдугаар шатанд ундааны сав, элдэв гар доорх материал ашигладаг бол дараагийн шатнаас дуураймал материал, эцсийн шатанд зориулалтын материал ашигладгаараа онцлогтой аж. Мөн нас насны онцлогоос хамаарч ашиглах материал, хийх загварууд нь ялгаатайгаар сургалтыг явуулдаг байна.

23 дугаар сургуулийн 6в ангийн сурагч Т.Улсболд зураг, технологийн хичээлд илүү сонирхолтой гэнэ. Тиймээс хүүгийнхээ авьяасыг хөгжүүлэхийн тулд ээж нь уг сургалтад бүртгүүлжээ. Дугуйланд яваад сар гаруйхан хугацаа болж байгаа ч олон төрлийн техникийн загвар хийж сурчээ. Тэрээр ярихдаа “Би энэ дугуйланд явсандаа их олзуурхаж байгаа. Надад PС тоглосноос машин, онгоц хийх нь илүү сонирхолтой санагддаг” гэж байв.

Ингээд “Зохион бүтээгч” дугуйлангийн захирал С.Батгэрэлээс зарим зүйлийг тодрууллаа.

–Дугуйлангийнхаа талаар дэлгэрэнгүй мэдээлэл өгөхгүй юу. Дугуйланг сонирхож буй хүмүүс их байдаг уу?

-Манай гол зорилго техникт сонирхолтой ирээдүйд инженер юм уу техник спортын мундаг тамирчин болох хүсэлтэй хүүхэд багачуудын авьяас чадварыг хөгжүүлэх улмаар энэ хүүхдүүдийн бүтээлийг сурталчлах юм. Цаашлаад олон улсын уралдаан тэмцээнд оролцуулж авьяас чадварыг нь сорих зорилготойгоор байгуулагдсан. Анх 2012 онд дугуйлан нээгдсэн ч үйл ажиллагаа түр завсарлаад өнгөрсөн намраас эргэн жигдэрсэн.

–Танай дугуйланд явах сонирхолтой маш олон хүүхэд байхад үйл ажиллагаагаа яагаад зогсоосон юм бэ?

-Та бүхэн харж байна. Манай дугуйлан хүүхдүүдэд сургалт явуулахын тулд төрөл бүрийн зориулалтын материал, мотор, акумлятор, алсын удирдлага болон багаж хэрэгсэл, цахилгаан тоног төхөөрөмжүүд хэрэгтэй. Эдгээр нь өртөг өндөртэй байдаг. Эхний шатны сургалтууд энгийн гар доорх материалаар явагдана. Шат ахих тусам хийж байгаа материалууд нь нарийвчлалтай болдог.Хөдлөх, явах ангиудаас эхлээд үнэтэй болоод ирдэг. Нэг ёсондоо эдийн засгийн хүндрэлээс болж нэг хэсэг үйл ажиллагаагаа зогссон гэсэн үг.

–Сургалтын төлбөр хэд вэ?

-Манай дугуйлангийн нэг сарын төлбөр 60 мянган төгрөг. Манай нийт хичээл орж байгаа цагийг бодоод үзэхээр нэг цаг нь 2500 төгрөг гэсэн үг. Бусад багаж, төхөөрөмж, техник хэрэгсэл ашиглан материал зарцуулж бүтээл гаргадаггүй сургалтын төв ямар ч материаллаг бааз шаардлагагүйгээр зөвхөн сургалтын төлбөр нь цагийн 5000 төгрөгийн үнэтэй байдаг. Үүнтэй харьцуулахад төлбөрийн хувьд хямд. Одоогийн байдлаар бид сурагчдынхаа төлбөрөөр материалынхаа зардлыг л нөхөж байгаа. Багш нарын цалин, байрны түрээс, урсах зардлыг өөрсдөө дааж явдаг.

–Хичнээн хүүхэд танай дугуйланд суралцаад байна вэ?

-Анх байгуулагдсанаас хойш 120 гаруй сурагч манай сургалтын төвийг төгссөн.

–Олон улсын эсвэл дотоодын уралдаан тэмцээнд дугуйлангийн сурагчид оролцдог уу?

-Хараахан оролцоогүй байна. Манайд яг ийм чиглэлээр болдог Техник технологийн олимпиад гэж ганц тэмцээн болдог. Түүнд тухайн сургуулийнх нь технологийн багш нар нь ихэвчлэн ахлах ангийн сурагчдаа бэлдэж оролцуулдаг ба шагналт байранд шалгарсан сурагчид нь их дээд сургуульд суралцах эрхээр шагнуулдаг. Манайд одоогоор дээд тал нь есдүгээр ангийн хүүхэд суралцдаг. Тэгэхээр манай хүүхдүүдийн нас нь арай хүрээгүй байгаа юм. Тиймээс хүүхдүүдээ гадаадын уралдаан тэмцээнүүдэд оролцуулах төлөвлөгөөтэй байгаа ба монгол хүүхдүүд амжилттай оролцож эх орныхоо нэрийг дуурсгана гэдэгт итгэлтэй байна.

–Сургалтаар хүүхдүүд чухам ямар мэдлэгийг олж авах бол?

-Одоогийн байдлаар сургалтаа дөрвөн шатанд хуваагаад байна. Гарын ур дүй, ямар материал боловсруулж чадах вэ гэдгээс хамаарч сургалтыг насны ангилал, шатлалд хувааж байгаа юм.

Эхний хоёр шат нь нэг нэг сарын хугацаатай явагддаг. Эхний шатанд энгийн хийцтэй буюу үзүүлэнгийн загварууд хийдэг. Анхан шатанд усан онгоц, нисэх онгоц, машин нь бүтэц, зохион байгуулалтын хувьд хоорондоо ийм ялгаатай байдаг юм байна гэдгийг мэдэж авахаас гадна яаж хийх технологийн дарааллыг мэдэж авдаг. Хоёрдугаар шатанд хөдөлдөг загварууд хийнэ. Усан онгоц, нисэх онгоц, машинаас гадна танк, галт тэрэг, пуужин гээд өөр өөр хийж болохуйц зүйлийг хийнэ.

–Тэгэхээр танай дугуйланг төгсөхөд техникийн бүтэн загварыг хийдэг болж төгсөх нь ээ?

-Дөрөвдүгээр шатанд суралцсан хүүхдүүд хагас дуураймал загварыг хийж сураад төгсөнө. Бүтэн дуураймал гэхээрээ яг адилхан хөдөлнө, эх загвартайгаа мотор, шил, зангуу гэх мэт бүх зүйлээрээ адилхан. Жижигрүүлсэн загвар гэж хэлж болно. Одоохондоо манай сургалтад бүх үе шатыг бүрэн эзэмшиж төгссөн сурагч байхгүй.

–Яагаад?

-Яагаад гэвэл бүтэн дуураймал загварыг хийхэд дор хаяж нэг жилийн уйгагүй ажиллагаа шаардлагатай болдог. Гэтэл манайх сүүлийн хоёр жил л эрчимтэй сургалт явуулж байна. Би хүүхэд байхдаа бүтэн дуураймал загварыг гурван жилийн турш хийж байсан.

–Хүүхэд байхаасаа энэ дугуйлангаар суралцах нь тухайн хүүхдийн цаашдын амьдралд ямар нөлөө үзүүлдэг вэ?

-Маш сайн нөлөөлдөг. Жишээ нь манай сургалтад явж байгаа хүүхдүүд ажлын байранд сурах ёстой зүйлүүдийг, тэрнээс ч нарийн зүйлүүдийг дугуйланд сурж байхдаа мэдэж авдгаараа давуу талтай. Онолыг нь сайн мэдэхгүй юм гэхэд дадлагыг маш сайн мэддэг болдог. Дээр нь гарын ур дүй, зохион бүтээх, сэтгэх, засах энэ бүх зүйл нь түрүүлээд суучихдаг. Их сургуульд ороод багшийн заасан хичээл шууд толгойнд нь буудаг. Нөгөө хүмүүс нь хажуугаар нь онолтойгоо зууралдсаар байж байгаад төгсөх жишээний. Энэ хүмүүсийн хооронд газар тэнгэр шиг ялгаа бий. Ийм л чадварлаг хүмүүс ирээдүйд дэлхийд эх орноо таниулна. Адаглаад л манай дугуйланд суралцсан хүүхэд гэрийнхээ тавилгыг хэний ч гарыг харахгүйгээр хийчихнэ. Наад зах нь машиныхаа оношийг тодруулчихна, эвдэрсэн хэрэгслээ өөрсдөө засчих, монголчлоод өөрчилж шинэчлэх тийм л чадварыг бид суулгана шүү дээ гэв.

С.Батгэрэл физикийн багш, электроникч мэргэжилтэй бөгөөд өмнө нь Улаанбаатар, “Энх-Орчлон” зэрэг их, дээд сургуулиудад физик электроникийн чиглэлээр хичээл заадаг байжээ. Тэрээр өөрөө удирдан санаачилж Монгол Улсад мэдээллийн технологийн таван мэргэжлээр лаборатори нээн тохижуулж, хичээлийн төлөвлөгөөг нь боловсруулж байсан юм байна. С.Батгэрэл багш сургалтаа явуулахын зэрэгцээ мэргэжлийн ажлаа гүйцэтгэдэг байна. Өдгөө түүний шавь нар 1000 орчим болж хүрээгээ тэлсэн бөгөөд мэдээллийн технологийн компьютер сүлжээ, электроникийн мэргэжилтнүүдийн ихэнх нь түүний шавь гэнэ. Тэрээр энэхүү дугуйлангаа нийслэлийн бүх дүүргүүдэд хичээллүүлэх төлөвлөгөөтэй байгаа гэсэн. Мөн ирэх дөрөвдүгээр сараас электроникийн анги хичээллүүлэхээр болжээ. Тус дугуйлангийнхан өөрсдийн нөөц бололцоогоо ашиглан машины удирдлага, телевизийн удирдлага зэргийг бүтээж байгаа юм байна. Түүнчлэн ирэх зургадугаар сард жижигрүүлсэн загвар бүхий хүүхэд унах зориулалттай машин хийхээр зэхэж байгаа бөгөөд жижигрүүлсэн хэлбэр бүхий роботыг ч бүтээх гэж байгаа аж. Энэ хүүхэлдэйн робот нь бусад роботтой харьцуулахад хүнтэй адилхан үйлдэл хийж чадахаараа давуу талтай аж.

Б.АРИУНЗУЛ

Нийслэлийн Авто замын газрын дарга Д.Нанзаддоржтой ярилцлаа.

–Ажил авсанаас хойш гурван жилийн хугацаанд юу амжуулав?

-2012 оны наймдугаар сард ихэнх төв зам асар их түгжрэлтэй байсныг нийслэлчүүд мэдэж байгаа байх. Үүнээс хойших хугацаанд нийслэлд 200 гаруй км замыг өргөтгөн шинэчилж, 80 км шинээр баригдсан. Хэдийгээр сүүлийн жилүүдэд машин ихээр нэмэгдсэн ч өнөөдөр өмнөх үетэй харьцуулахад төв замуудын түгжрэл харьцангуй буурсан. Хаана ч тэг зогсолт байхгүй болсон. Хамгийн удаандаа 10-20 км/цаг л байгаа. Гэхдээ дэлхийн жишгээр зам нэмэгдэх, нэвтрэх чадвар сайжрахын хэрээр машин улам л нэмэгддэг юм байна. Гүүр, гарцыг шинээр нээх тусам хөдөлгөөнд оролцох машины тоо нэмэгддэг. Нийслэлд байнгын 200 мянган машин хөдөлгөөнд оролцож байна. Түүн дээр хөдөө орон нутгийн дамжин өнгөрөгч машинууд нэмэгдэнэ. Ачаалал гурван жилийн өмнөхөөс маш их нэмэгдсэн ч түгжрэл маш их буурсан.

–Зам засагдаж, баригдаж байгааг нийслэлчүүд харж байна. Чанар ямар байгаа бол?

-Би замчнаас ажлын гараагаа эхлээд Нийслэлийн авто замын газрын дарга болтлоо 36 жил энэ салбарт зүтгэж байна. Замын чанар юунаас хамаардгийг мэднэ гэж боддог. Миний ажлын туршлага чанартай зам барихад хангалттай гэж үзэж байна.

–Өмнө нь баригдсан зам жил хүрэхгүй хугацаанд эвдэрч байна гэсэн мэдээ байнга явдаг байсан?

-Намайг ажил авснаас хойш баригдсан нэг ч зам дээр ийм гомдол ирээгүй байна. Манай зам барилгын компаниудын технологи, боловсон хүчин, техник тоног төхөөрөмж сайжирсан, захиалагчийн зүгээс хангалттай хяналт тавьж байгаа. Энэ тохиолдолд чанаргүй зам тавигдахгүй. Замыг эвддэг бас нэг зүйл бол борооны ус. Хуучин замуудад ус зайлуулах суваг байхгүйгээс зам ихээр эвдэрч байсан. Одоо ихэнх замд ус зайлуулагч хийсэн. Их хэмжээний борооны ус тогтсон ч 15 минутын дараа зайлуулагдаж байна. Иймээс замын чанар сайжирсан гэж хэлж болно. Замын чанарт нөлөөлдөг бас нэг зүйл нь үнэ. Зам барих зардал дотор доор нь байгаа инженерийн байгууламж, гэрэлтүүлэг, явган хүний зам барих зардлыг суулгадаг байсан. Тэр нь зам барих хөрөнгө хорогдох шалтгаан болдог. Хөрөнгө хасагдахаар зам чанаргүй баригдана. Одоо харин бид бодит төсөв зохиодог болсон. Жишээлбэл дөрвөн урсгалтай машины зам гэхэд нэг км нь дунджаар 1.5 тэрбум төгрөгөөр баригдана. Гэхдээ тендерт ороод жаахан буурах боломжтой. Хэт их бууруулбал худлаа болоод явчихаж байгаа юм.

–Зам барих хөрөнгө өмнөхөөс их болсон уу?

-Зарим хүмүүс ярьдаг. Хөрөнгөтэй бол одоогийнхоос их зам тавих байсан гэж. Харин хөрөнгө гэхээсээ илүү байгаа боломжоо ашиглах сэтгэлтэй байх хэрэгтэй. Жишээлбэл Нийслэлийн авто зам ашиглалтын төлбөр 2014 оноос авч эхэлсэн.

–Урьд нь авч байгаагүй юм уу?

-Төлбөр авах 1999 оны хуультай. Авахгүй өнөөг хүрсэн. Элдэв сонгууль, бусад шалтгаанаар хойшилсоор ирсэн. Нийслэлийн Засаг даргын санаачилгаар энэ хуулийг хэрэгжүүлсэн. Хэн ч гомдол ирүүлээгүй. Харин энэ сангийн мөнгөөр ихээхэн хэмжээний замын ажил хийсэн.

–Шарга морьтын замыг барьсан компаниуд мөнгөө авч чадаагүй биз дээ?

-Энэ өөрөө томоохон асуудал болчихоод байна. Шарга морьтын 16 км замыг төр хувийн хэвшлийн түншлэлээр урьдчилгаа 30 хувийг өгч бариулсан. Манай компаниуд үүргээ гэрээний дагуу биелүүлсэн. Мөнгийг энэ жилийн замын хураамж, өөрөө явагч хэрэгслийн татвараас өгөх гээд төсөвт суулгасан.

–Мөнгө байхгүй байж компаниудаар ажил хийлгэх нь хулхидсан хэрэг биш үү?

-Таван компани, тэдэнд ханган нийлүүлэгч гээд илүү олон компани маш хүнд байдалд орсон. Бид уучлал гуйгаад сууж байна. Бид компаниудыг хулхидаагүй. Бид төлөвлөсөн мөнгөө босгосон. Гэтэл Засгийн газар бүх шатны төсвийг атгачихаад эхний ээлжинд цалин тэтгэвэр тавина гээд суугаад байгаа юм.

–Шаргаморьтын замыг яагаад өдий хүртэл засаагүй юм бол. Социализмын үеийн ачаалалтай, шаардлагатай замд тооцогддог байсан биз дээ?

-Үнэхээр үе үеийн дарга нарын асуудал байсан юм билээ. Энд хоёр том асуудал шийдэгдэхгүй өнөөг хүрсэн. Эхний ээлжинд мөнгө. Дараагийн ээлжинд газар чөлөөлөлт. Манайд замыг дулааны богино улиралд тавьдаг, засдаг. Гэтэл энэ замын хэрэглээ, ачаалал яг тэр үеэр оргилдоо хүрдэг. Өнгөрсөн зун бид зам хаахгүй чадсан л байхгүй юу. Манай иргэд газар чөлөөлөхөд үнэхээр сэтгэл гаргаж оролцсон.

–Налайхын замыг зургаан эгнээ болгох тухай ярьж байна.

-Замын засварт ч, шинээр барихад ч асар их хөрөнгө шаардагдана. Олон эх үүсвэрийг ашиглаж мөнгө босгох гээд л зүтгэж байна. ШУТИС-ийн уулзвараас Сансар явдаг замыг Сэлбийн гүүртэй хамт Хятадын буцалтгүй тусламжаар шинэчилсэн. Гэтэл гүүрнээс цааш туннель хүртэл зам гологдоод эхэлж байгаа юм. Тэгэхээр бид тэр бага хэсгийг ноохойлгоод яахав гээд Замын сангаас хөрөнгө гаргаад янзлах жишээтэй. БНХАУ-ын Засгийн газрын хөнгөлөлттэй зээлээр Налайхын замыг зургаан эгнээтэй болгоно. Зам хаахгүй. Одоо байгаа замын хажуугаар гурван урсгалтай зам тавьчихаад, хуучныгаа хаагаад шинэ замаа ашиглаж, хуучин замаа гурван эгнээ болгоно. Энэ ажлыг 18 сарын дотор багтааж гүйцэтгэнэ. Дээр нь Баянзүрх, Сонсголон, Яармагийн гүүрийг хос болгоно. Замын цагдаагийн газрын урагшаа төмөр зам давуулж шинэ гүүр барина. Энэ бүхнийг БНХАУ-ын Засгийн газрын хөнгөлөлттэй зээлээр хийх болохоор Хятадын компаниуд барих нөхцөлтэй.

–Бондын, арилжааны зээлийг замд зарцуулах нь буруу гэж үздэг эдийн засагчид байна.

-Намайг ганц бухимдуулдаг яриа наадах чинь. Монгол шиг уудам газар нутагтай улсад аймаг, сум руу төмөр зам татах уу, агаарын шугам нээж онгоцны буудлууд барих уу. Хүн ам цөөтөй болохоор төмөр зам болон агаарын тээврийг нийтээр хамрах ямар ч боломж байхгүй. Авто зам л өнөөдөр ч, ирээдүйд ч гол сүлжээ байхаас өөр замгүй. Зам сайн байх тусам л хүний аюулгүй байдал бизнесийн орчин сайжирна. Энэ хэрээр эдийн засаг тэлж байгаа биз дээ. Эдийн засаг тэлнэ гэдэг чинь хувь хүн, төр аль алинд нь хөрөнгө босно.

–Замын арчлалт гэдэг том асуудал байдаг байх.

-Улаанбаатар нэгтгэл 250 км замыг арчлах ёстой. Түүнийгээ барахгүй байна. Энэ нүсэр ажлыг 20-иод компанид хариуцуулах төлөвлөгөөтэй байна.

–Баахан төрийн компани байгуулах уу?

-Хувийн компаниудын дунд тендер зарлана. Замын компаниуд түлхүү орж ирэх байх. Тэд чинь өвөл ажилгүй болчихдог. Төрөөс нэг ч мөнгө гарахгүй. Үйлчилгээний зардал тооцох маягаар замын сангаас арчлалтын компаниудыг санхүүжүүлнэ.

–АСЕМ–ын үеэр ашиглах зургаан замд их засвар хийнэ гэсэн хөрөнгө нь шийдэгдсэн үү?

-Шийдэгдсэн

–Хугацаандаа амжих уу?

-Амжина.

–Дараа нь Шаргаморьтын зам шиг юм болохгүй юу?

-За гайгүй дээ.

Х.Баттөгс

Нойр. Энэ бол хүний бие организмд хамгийн чухал, нэн хэрэгтэй зүйл. Нойрыг цөөн үгээр хэлбэл хүний бие махбодын хамгаалагч гэхэд болно. Ер нь одоогоор хүн хэдэн цаг унтаж байх ёстойг шинжлэх ухаан яг таг тогтоочихсон юм байхгүй. Тухайн хүний биеийн онцлогоос л хэдэн цаг унтаж амрах нь хамаарна. Нийтлэгээрээ бол насанд хүрсэн хүн дунджаар 6-8 цаг унтах ёстой л гээд байгаа юм. Хүний нас ахих тусам унтах хугацаа богино болсоор 65-70 нас орчимд хүрэхэд таван цаг орчим л унтдаг болдог гэж байгаа. Нойргүйдэл нь маш олон өвчний эх сурвалж болдог гэдгийг харин аль эрт тогтоочихсон юм. Нэн түрүүнд маш мартамхай болж эхэлнэ. Нойргүйдэх нь бие махбодын тэнцвэрт байдал алдагдсаны илрэл учир аль болох идэвхтэй байж ажил албаа, амралтаа ухаалгаар зохицуулж сурах хэрэгтэй.

Хүүхдийнхээ нэрийг сольж дуудах, их сайн мэддэг байсан хүнийхээ утасны дугаарыг санахгүй байх зэргээр энэ эмгэг эхэлдэг. Огцом цочмог уцаарлангуй болно. Крантнаас ус гоожих чимээнд хүртэл уур унтуу хүрдэг болбол нойргүйдлээс үүдэлтэй эмгэгт өртөж эхэлж байж болзошгүй гэж ойлгоход болно. За тэгээд гол аюул нь сэтгэцийн хүнд хэлбэрийн өвчинд нэрвэгдэх. Сэтгэл санаагаар унамтгай, тогтворгүй, ажил хийх сонирхолгүй, эрч хүчгүй болохоос эхлээд цаашдаа бүүр хүндэрчих магадлал өндөр. Ийм байдлаар удаан явж л болохгүй. Шууд утгаараа бол сэтгэцийн өвчин болон нойргүйдэх нь хоорондоо нягт холбоотой. Тэр бүү хэл нойргүйдэл нь таргалалт, үс уналтын эх сурвалж хүртэл болно. Хэн ч гэсэн залуугаараа мулзан толгойтой, хэт тарган байхыг хүсэхгүй нь лав.

Тиймээс аль болох маш сайн гүн нойрсож байхыг хичээх хэрэгтэй. Сайн унтахын тулд тайван, амгалан байх нь нэн чухал. Байгальд тогтмол алхах, дуртай зүйлдээ цаг гаргах, муу хийдэг ч хамаагүй хоол хийх, ямар ч хамаагүй ая амандаа аялах зэрэг нь нойргүйдлийн эмгэгээс тун сайн хамгаалдаг гэдэг нь бат нот болсон зүйл. Нэмж хэлэхэд технологийн хэт хөгжил буюу гар утас, компьютер, хотын хэт дуу чимээ нь нойргүйдэхэд багагүй нэмэр оруулдаг гэдгийг давхар санууштай шүү.

УИХ-ын гишүүн О.Содбилэгтэй ярилцлаа.

-УИХ-ын нэгдсэн чуулганаар “Монгол Улсын урт хугацааны тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал 2016-2030” баталсан. Та энэ баримт бичгийн төслийг боловсруулах ажлын хэсэгт орж ажилласан хүний нэг. Манай Монгол Улсын хөгжил сайнгүй байгаа нь урт хугацааны хөгжлийн бодлого байхгүйтэй холбоотой гэж улстөрчид болон эрдэмтэн судлаачид ярьдаг болсон. Энэ талаар байр сууриа илэрхийлэхгүй юу?

-Тийм ээ. С.Бямбацогт, Б.Гарамгайбаатар, Н.Батцэрэг нарын гурван бүлгийн даргын ахалсан Монгол Улсын урт хугацааны хөгжлийн бодлого боловсруулах ажлын хэсэгт орж ажилласан. Ажлын хэсэг нэлээн өргөн бүрэлдэхүүнтэй байгуулагдсан. Өөрөөр хэлбэл зөвшилцөж хамтран гаргаж буй баримт бичиг гэж хэлж болно. УИХ-аас уг баримт бичгийг “Монгол Улсын тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал-2030” гэж нэрлэсэн нь өнгөрөгч оны намар батлагдсан НҮБ-ын “Даян дэлхийн тогтвортой хөгжлийн зорилтууд-2030” баримт бичигтэй уялдаа холбоотой юм.

Энд нэг зүйлийг цохон тэмдэглэе. УИХ 2015 оны сүүлээр “Хөгжлийн бодлого, төлөвлөлтийн хууль”-ийг баталсан. Энэ хуулийг бас бидний хамтын бүтээл гэж ойлгож болно. Учир нь хуулийн төслийн анхны эхийг С.Баярын Засгийн газрын үед боловсруулсан юм билээ. Уг Төлөвлөлтийн хууль, “Тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал-2030” хоёр нь хоорондоо харилцан уялдаатай.

Монгол Улс цаашид урт, дунд, богино хугацааны төлөвлөгөөний үндсэн дээр хөгжих болж байна. Тийм учраас сая баталсан УИХ-ын тогтоолд: намуудын сонгуулийн мөрийн хөтөлбөр, Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөр, салбаруудын дунд болон богино хугацааны зорилт, хөтөлбөрүүд энэ үзэл баримтлалд нийцсэн байх ёстой гэж заасан. Товчхондоо Монгол Улс 15, тав, нэг жилийн төлөвлөгөөний үндсэн дээр хөгжих бөгөөд цаашид УИХ-ын гишүүд улсын төсвийн төслийг хэлэлцэх үед дур зоргоороо ярих нь үүгээр хязгаарлагдаж байгаа гэж ойлгож болно.

-Та “Тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал-2030” баримт бичгийн үндсэн гол агуулга, зарчмыг дэлгэрүүлж ярихгүй юу?

-Таны асуултад товчхон хариулахыг хичээе. Нэгдүгээрт, Хөгжлийн шалгуур үзүүлэлтүүдийг тоогоор илэрхийлэх боломжтой байлгахыг хичээсэн. Яахав зарим нэг чанарын үзүүлэлтүүд бий л дээ. Хөгжлийн үзэл баримтлалын хамгийн эхэнд бичигдсэн 10 зорилт, түүний дараагийн хуудсанд байгаа 18 үзүүлэлтийг сайн тогтож харах хэрэгтэй. Хоёрдугаарт, Хөгжлийн үзэл баримтлалд эдийн засгаа дунджаар 6.6 хувийн өсөлттэй авч явах, нийгэмд орлогын тэгш бус байдлыг арилгаж, чинээлэг дундаж болон дундаж давхарга хүн амын 80 хувийг эзэлж, ядууралгүй орон болох, байгаль орчны үзүүлэлтүүдээр дэлхийн шилдэг 30 орны нэг болох гэх мэт зорилтуудыг дэвшүүлсэн.

-Та энэ удаа хөгжлийн бодлогоо илүү тодорхой томьёолсон гэж хэлэх гээд байна уу?

-Тийм ээ. Би илүү тодорхой, хэмжих бололцоотой болсон гэж бодож байна. Манай ажлын хэсгээс гадна дэд ажлын хэсэг, Үндэсний хөгжлийн хүрээлэнгийн хамт олон хоёр жилийн турш уг баримт бичгийн төсөл дээр ажилласан. Түүнээс гадна хөгжлийн үзэл баримтлалын төслийг нэлээн олон удаа эрдэмтэн мэргэд, салбар бүрийн мэргэжилтнүүд, Засгийн газрын холбогдох яам, агентлагууд, төрийн бус болон боловсролын байгууллагуудаар хэлэлцүүлсэн. Улс төрийн бүх нам оролцсон хэлэлцүүлэг бас зохион байгуулсан. Өөрөөр хэлбэл мэргэжлийн шалгуураар оруулахыг хичээсэн.

-Энэ удаа бодлогын уламжлал хадгалагдаж байгаа юм уу, эсвэл цоо шинээр томьёологдож байгаа юм уу?

-Мэдээж бодлогын уламжлал ямар нэг байдлаар хадгалагдана. Түүнээс өөр арга ч байхгүй. Яагаад гэвэл эдийн засгийн салбарууд маань байдгаараа л байгаа, хөгжлийн гол түүчээ болсон хувийн хэвшил маань ч мөн адил байдгаараа л байна.

-Тэгвэл 2030 он хүртэл Монгол Улс яг ямар салбарт, ямар чиглэлээр хөгжих боломжтой гэж үзсэн юм бэ?

-Монгол Улс буурай хөгжилтэй, хөгжлийн гараан дээрээ байгаа орон болохоор таны асуултад шууд хариулахад бэрх. Яагаад гэвэл эдийн засаг, нийгэм, байгаль орчин, хүмүүнлэгийн бүх салбарт хөгжлийн том том зорилтууд дэвшүүлэх шаардлагатай. Өөрөөр хэлбэл бид бүх талаар хөгжих зорилттой байх хэрэгтэй. Гэвч аливаа асуудлыг шийдэхэд “Хөнжлийнхөө хэрээр хөлөө жийнэ” гэдэг зарчим үйлчилдэг болохоор хөрөнгө мөнгөнийхөө хэмжээнд тохирсон зорилтуудыг дэвшүүлэх шаардлагатай болсон.

Бид эдийн засгийн салбаруудаа эрэмбэлэхийг хичээсэн. Одоогийн байдлаар хөгжлийн хуримтлал бий болгох гол салбар нь уул уурхайн салбар болохоор түүнд илүү анхаарал хандуулах нь ойлгомжтой. Гэхдээ энд би хоёр зүйлийг тэмдэглэе. Нэгдүгээрт, манай эдийн засаг уул уурхайн салбараас хэт хамааралтай болсныг 2030 он гэхэд өөрчилсөн байх зорилт дэвшүүлсэн. Хоёрдугаарт, уул уурхайн олборлох салбараа уул уурхайн боловсруулах салбар болгож хувиргах зорилт дэвшүүлсэн.

Ер нь манайд эдийн засаг, нийгэм, байгаль орчны тогтвортой хөгжлийн зорилтод харьцангуй нийцэх хоёр салбар байгаа нь хөдөө аж ахуй, аялал жуулчлалын салбар юм. Энэ хоёр салбарын хөгжилд тэргүүлэх ач холбогдол өгсөн.

Би бас нэг зүйлийг хэлэхийг хүсч байна. Улс орны өмнө 1990-ээд оны үед тохиолдсон хүндрэл бэрхшээлийг мал аж ахуйн салбар, малчид, Эрдэнэт үйлдвэр, Эрдэнэтийн хамт олон нуруун дээрээ үүрч гарсан гэж манай ахмадууд ярьдаг. Өнөөдөр ч гэсэн үүнтэй бараг ижил төстэй нөхцөл байдал үүсээд байна гэж би боддог. Уулын баяжуулах “Эрдэнэт” үйлдвэр бол уул уурхайн салбар дахь гадаадын хөрөнгө оруулалтын шилдэг жишиг гэдэгтэй хэн ч маргахгүй байх.

Оюу толгой, Таван толгой, Цагаан суварга гэх мэт уул уурхайн салбар дахь том төслүүд өнөөдөр ч гэсэн Эрдэнэт үйлдвэртэй адилхан ачааны хүндийг үүрнэ.

-Та энэ төслүүдэд нэлээн шүүмжлэлтэй ханддаг байсан. Ялангуяа Оюу толгойн төсөл, Дубайн гэрээтэй холбогдсон асуудлаар чуулганы хуралдаан дээр шүүмжилдэг байх аа…

-Үгүй. Би бүгдэд нь шүүмжлэлтэй ханддаггүй. Эдгээр төслүүд манай эдийн засгийг сэргээх, хөгжүүлэхэд нэн чухал ач холбогдолтой гэдгийг би УИХ-ын чуулган, байнгын хороод дээр тэмдэглэн хэлж байсан. Манайхан заримдаа сайныг нь сонсохоосоо илүү мууг нь шүүрч авч өчүүхэн шуугиан үүсгэх юм байна шүү дээ. Одоо яая гэхэв. Тийм цаг үе юм байлгүй. Би С.Баяр даргын Засгийн газрын үед Оюу толгойн гэрээг хийсэн явдлыг эхний чухал алхам болсон гэж үздэг. Харин Оюу толгойн гэрээг сайжруулах, Монголын ард түмний нийтлэг эрх ашгийг уг гэрээнд сайн суулгаж өгөх асуудал бол Монгол хүн бүрийн санааг зовоосон асуудал. Би УИХ-ын гишүүний хувьд сонгогч олон түмнийхээ сэтгэлийн зовиурыг УИХ-ын танхимд илэрхийлэх үүрэгтэй. Би түүний дагуу ажилласан.

Оюу толгойг Эрдэнэттэй харьцуулж их ярьдаг. “Эрдэнэт” үйлдвэрийн гэрээ, хэлэлцээрийг хэд хэдэн удаа өөрчилж шинэчлэхдээ Монгол Улсын эрх ашгийг байнга сайжруулж ирснийг манай ард түмэн сайн санаж байгаа гэж би бодож байна. Гэтэл Оюу толгойн төсөлтэй холбогдсон “Дубайн төлөвлөгөө” нь Монголын талын ашиг сонирхлыг муутгасан. Энэ талаар УИХ дээр хангалттай үндэслэл гаргаж ярьсан.

-Аль ч цаг үед, аль ч улс оронд хөгжлийн хөдөлгөгч хүч нь хүн гэсэн ойлголт байдаг. Энэ талаар үзэл баримтлалд хэрхэн авч үзсэн бол?

-Би танд гол төлөв эдийн засгийн салбарын үзүүлэлтүүдийг ярилаа. Гэтэл дэлхийн улс орнууд хөгжлийн зорилтоо тодорхойлохдоо хүний хөгжлийг шалгуур болгодог болсон. Бид ч уг шалгуурыг баримталсан. Товчхондоо Монгол Улсаа 2030 он гэхэд Хүний хөгжлийн өндөр үзүүлэлт бүхий эхний 70 орны нэг болгоно гэж томьёолсон.

-Хүний хөгжлийн зорилт гэснээс УИХ-ын чуулган болон байнгын хороод дээр жирийн коэффициент, боловсролын олон улсын стандартын талаар асуултууд гарч байсан. Та энэ тал дээр нэмж тайлбар өгөхгүй юу?

-Жирийн коэффициент бол орлогын тэгш, тэгш бус байдлыг илэрхийлдэг үзүүлэлт. Бид нэгэнт 2030 онд орлогын тэгш бус байдлыг багасгаж, нийт хүн амын 80 хувийг дундаж болон чинээлэг дундаж ангилалд багтсан байх зорилт дэвшүүлж байгаа болохоор энэ үзүүлэлт чухал ач холбогдолтой болж байгаа юм. Хүний хөгжлийн хэдэн зорилтуудыг хэлье. Хөгжлийн үзэл баримтлалд тусгахдаа 2030 он гэхэд нэг хүнд ногдох үндэсний нийт орлогыг 17.500 ам.долларт, монгол хүний дундаж наслалтыг 78-д, суурь болон мэргэжлийн боловсролд хамрагдалтын түвшинг 100 хувьд хүргэх, насан туршийн боловсролын тогтолцоог бүрдүүлэхээр тусгасан. Мөн нийт хүүхдийн 90 хувийг цэцэрлэгт хамруулах, ЕБС-ийн бүх сургуулийг олон улсын жишигт нийцүүлэн хөгжүүлэхийн тулд олон улсын боловсролын чанарын үнэлгээнд хамруулах, тогтвортой хөгжлийн зорилтод шууд чиглэсэн, олон улсын стандартад нийцсэн дээд боловсролын тогтолцоог хөгжүүлэх зэрэг зорилтуудыг дэвшүүлсэн нь хүний хөгжлийн асуудлыг нэн тэргүүнд тавьсныг илэрхийлж байгаа юм.

-Манай орны хувьд хууль, эрхзүйн орчин тогтвортой биш. 2030 оныг хүртэлх урт хугацааны хөтөлбөрөө баталлаа гэхэд дараа дараагийн Засгийн газрууд гарч ирээд өөрчлөлт хийгээд явчих юм биш биз гэсэн болгоомжлол байна. Ямар нэг хууль гаргачихаад араас нь үгүйсгэдэг жишиг тогтчихсон мэт санагддаг…

-Дээр би хэлсэн. Хөгжлийн бодлого, төлөвлөлтийн хууль гарсан. Мөн “Тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал-2030”-ыг баталсан УИХ-ын тогтоол гарсан. Эдгээр хууль, тогтоомжийн дагуу үе үеийн Засгийн газрууд ажиллах ёстой. Зах зээлийн нөхцөл байдал, зарим цаг хугацааны хүчин зүйлүүдээс болоод урт хугацааны бодлогод өөрчлөлт орохыг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ “Тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал”-д алс хэтийн зорилтуудыг ерөнхий байдлаар, аль болох базсан үзүүлэлтүүдээр илэрхийлсэн болохоор зарчмын том өөрчлөлт орохгүй гэж бодож байна. Түүнчлэн УИХ-ын энэ тогтоолд Монгол Улсад хөгжлийн стратегийг тодорхойлдог, авч явдаг институци бий болгохыг Засгийн газарт даалгасан. Энэ бол маш чухал заалт.

-2030 он гэхэд Монгол Улс ядуу иргэнгүй болно гэсэн заалт байнгын хороод дээр нэлээн анхаарал татаж байсан. Сонсоход сайхан ч нэг л итгэл үнэмшил төрөхгүй байна гэдгийг гишүүд хэлж байсан шүү дээ?

-Тийм ээ. Олон хэлэлцүүлэг дээр зарим хүн энэ зорилтод эргэлзэж байгаагаа хэлж байсан. Ажлын хэсэг, дэд хэсэг энэ асуудлыг олон удаа авч хэлэлцсэн. Тэгээд НҮБ-аас тавьсан зорилтыг шууд авч томьёолохоор шийдсэн. Дэлхийн бүх орон 2030 онд ядуурлын бүх төрлийг эцэс болгох зорилт байсан. Тэгэхээр Монгол Улс ганцаараа бид чадахгүй, манайд бүтэхгүй, болохгүй гэж ярих нь зохисгүй л дээ. Гэхдээ энэ нь бодитой юу гэсэн асуулт зайлшгүй гарна. Бодитой болгох нь бидний үүрэг. Богино хугацаанд хурдацтай хөгжиж, ядуурлаас ангижирсан орон дэлхий дээр олон байна. Жишээлбэл, Катар улс. Би нэг зүйлийг дандаа боддог. Тэр нь юу вэ гэвэл бид том зорилт дэвшүүлсэн бол түүн рүүгээ тууштай, нэгдсэн зохион байгуулалттай, чанга дэг журамтай, сахилга баттай явах нь зүйтэй. Манай улстөрчид, эдийн засагчид, эрдэмтэн судлаачид Норвеги, Чили, Катар, Ботсван гэх мэт олон орны хөгжлийн жишээг дурдах дуртай. Гэхдээ тэд хамгийн чухал нэг зүйлийг орхиод байна уу даа гэж би боддог. Тэр нь урт хугацаанд дэвшүүлсэн зорилт руугаа тууштай, хатуу чанд дэг журам, сахилга баттай явах явдал. Ер нь хөгжлийн төлөөх хариуцлага бол намуудын төлөвшлийн шалгуур юм л даа.

-Монгол Улсын хувьд алтан дундаж нийгмийг бий болгоход боломж нөхцөл хэр байгаа юм бол. МАН-аас зарласан илтгэлийн уралдаанд хөгжлийн бодлого судлаач М.Найданхүү Норвегийн жишээн дээр “Алтан дундаж нийгмийг цогцлоон байгуулах” сэдвээр илтгэл бичиж оролцсон нь олны анхаарлыг татаж байсан. Энэ мэтчилэн гадны жишээ Монголын хөрсөнд буух уу?

-Би боломжтойгоор барахгүй, шаардлагатай гэж үздэг. Норвеги бол амьд, гайхамшигтай жишээ. М.Найданхүү ах үүнийг гоё тайлбарладаг. Би түүнтэй санал нэг байдаг. Норвегийн эдийн засаг өнөөдөр бас хүндхэн байгаа. Тэд олон жил хичээж бий болгосон баялгийн сангаасаа мөнгөө авч хүндрэлийг давж байна. Норвеги 40 жилийн өмнө баялгийн сан, төсвийн сахилга бат, хөгжлийн зорилт зарчмуудаа тодорхойлсон. Хамгийн гол нь улс төрийн намууд, улс төрийн зүтгэлтнүүд нь энэ зорилго, зарчмыг үйл ажиллагаандаа тууштай баримталсан. Бид ч бас энэ хариуцлагын жишгийг туршлагатай нь хамт авах ёстой гэж би боддог.

-Энэ үзэл баримтлалд хөгжлийн зорилтоо 2016-2020, 2020-2025, 2025-2030 он гэж ангилсан байна. 2016-2020 он бол нэг сонгуулийн жил. Хэрвээ энэ хугацаанд Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулж парламентын хугацааг таван жил болговол энэ хөгжлийн хөтөлбөр бас өөрчлөгдөх үү?

-Би бол үгүй, тэгэх ёсгүй гэж хариулна. Учир нь Үндсэн хууль бол төрийн болон нийгмийн тогтолцоог бүрдүүлэхэд баримталдаг зарчмуудыг заадаг. Харин үзэл баримтлал бол хөгжлийн алс хэтийн зорилтыг тодорхойлж байна. Тийм учраас Үндсэн хуулийн институциуд хөгжлийн зорилтыг хэрэгжүүлэх үүрэгтэй гэж ойлгож болно. Салбаруудын хөгжлийн зорилтыг илүү тодорхой болгох үүднээс тав, таван жилээр зорилтуудыг ангилсан юм. Энэ нь бас хөгжлийн бодлого төлөвлөлтийн хуультай холбоотой.

-2007 онд хөгжлийн бодлого бас гарч байсан юм билээ. Энэ бодлогыг баримтлаад явах боломжгүй байсан юм уу?

-УИХ 2007 оны эцсээр “Мянганы хөгжлийн зорилтод суурилсан Үндэсний хөгжлийн цогц бодлого”-ыг баталсан байдаг. Энэ бодлогыг цаашид мөрдөх боломжгүй болсон. Яагаад гэвэл нэгдүгээрт, НҮБ-ын гишүүн орнууд 2016-2030 оны хөгжлийн зорилтуудаа шинээр томьёолсон. Түүнийгээ “Тогтвортой хөгжлийн зорилт-2030” гэж нэрлэсэн. Хоёрдугаарт, Үндэсний хөгжлийн цогц бодлогын эхний үе шат 2015 оноор дууссан. Гуравдугаарт, ҮХЦБ-д дурдсан зарим зорилт биелэгдэх, хэмжих боломжгүй болсон учир хөгжлийн шинэ хөтөлбөр гаргаж байгаа юм.

-“Тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал-2030”-д зарим асуудал тусгагдаагүй орхигдсон байх магадлалтай юу. Жишээлбэл, Парис хотноо гарын үсэг зурсан “Уур амьсгалын өөрчлөлтийн талаарх баримтлал” тусгалаа олж чадсан уу гэдэг асуулт гарч байсан?

-Чадсан. Нью-Йорк болон Парис хотноо болсон дээд хэмжээний уулзалтуудын үр дүн, мөн түүнчлэн УИХ 2014 онд баталсан Монгол Улсын “Ногоон хөгжлийн бодлогын баримт бичиг”-ийн гол зорилтууд манай үзэл баримтлалд тусгалаа олсон. “Тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал-2030” бол урт хугацааны бодлогын баримт бичиг. Үүнд урт хугацааны зорилтуудыг л тодорхойлсон. Харин хөгжлийн илүү тодорхой зорилтууд дунд хугацааны хөтөлбөрүүдэд тусгагдах ёстой.

“Ном унших дадал гэдэг нь Харвардын дипломоос ч чухал” хэмээн Билл Гейтс хэлжээ. Манай сонин ч ном унших дадал суулгах, номонд шимтэхийг залууст уриалдаг. Хүмүүс мөнгөөр гачигдаж байгаа тухайгаа л байнга улиглаж санаа зовдог ч ухаанаар гачигдаж байгаагаа ярьдаггүй. Угтаа ухаанаар гачигдаж байгаадаа анхаарал хандуулбал мөнгөөр гачигдахгүй болох юм. Залуус бид алдаа гаргадаг. Гэвч алдаа гаргахаас үргэлж айж явдаг хүмүүс амжилт ололтын тухай мөрөөдөөд ч хэрэггүй. Ахмад хүмүүс өөрсдийгөө туршлагатай гэж бидэнд хэлдэг ч тэр хүмүүсийн гаргасан алдаа л байдаг шүү дээ. Нэг үгээр хэлбэл хүмүүс өөрийн гаргаж байсан алдаагаа туршлага гэж нэрлэдэг. Алдахаас бүү ай. Дэлхийд нэрээ гаргасан хүмүүс алдахаас айсан бол мөн олонтаа алдаа гаргаагүй бол амжилтад хүрэхгүй байсан. Гэвч амжилтад хүрсэн хүн болгон олон диплом цуглуулсандаа биш олон зүйл мэдэж, ихийг уншсан байдаг.

Тиймээс унш, бас дахиад унш. Өдөр бүр өөртөө цаг гаргаж унших дадалд суралц. Ном унших нь кино үзэх, хөгжим сонсох, дасгал хийхээс ч илүү тайвшруулдаг гэсэн судалгаа бас гарсан байсан. Сошиалд олон цагийг дэмий шахуу чатлан өнгөрөөж буй залуус ном унших завгүй байгаагаа бичсэнийг олж харлаа. Сошиалд гаргаж байгаа цагаа багасгаад ном уншихад зориул. Нэг л мэдэхэд та энэ дадалдаа дуртай болно. Номонд чи автаж, номоос чи олон зүйл мэдэх болно. Ном унших бүрт чинь эрдмийн мод толгойд чинь цэцэглэж байна гээд бод доо. Ухаантай гэж боддог хүн болгон чинь чамаас илүү уншсан байгаа. Ном уншина гэдэг өөрийгөө хөгжүүлэх хамгийн оновчтой арга. “Сайн ном унших нь ухаантай хүнтэй ярилцах мэт. Уншигч түүнээс мэдлэг, юмсын учир шалтгаан, амьдралын сургамжийг олж авдаг” гэж Л.Н.Толстой хэлсэн байна лээ шүү.