Category: цаг-үе

Сар шинийн баярын өмнө санамсаргүйгээр зүү залгисан нэгэн эмэгтэйг эмнэлгүүд хүлээж авахгүй нааш цааш олон цаг явуулсан хэрэг гарсан байна. Юу болсон талаар өвчтөний ээж Б.Уранчимэгээс тодрууллаа.

-Таны охин зүү залгисан ч эмнэлгүүд хүлээж авахгүй нэг нэгэн рүүгээ явуулсан гэсэн. Юу болсон талаар мэдээлэл өгөхгүй юу?

-Нэгдүгээр сарын 22-нд баасан гариг байсан юм. Намайг ажил дээрээ байхад манай хүргэн утсаар яриад “Ээж ээ, манай эхнэр зүү залгисан байна. Бид нар яах учраа олохгүй байна. Эхнэр ажил дээрээ түргэн дуудсан байна. Түргэний эмч Гэмтлийн эмнэлэгт үзүүл гээд яваад өгсөн байна. Танай ажил Гэмтлийн эмнэлэгтэй ойрхон юм чинь наанаасаа яваад очоорой” гэсэн юм. Охин маань юм оёдог юм. Ажил нь нэлээд хол Улиастайд байдаг. Тэгээд ажил дээрээсээ Гэмтэл рүү явсан байна. Манай ажил модны хоёрт байдаг учраас Гэмтлийн эмнэлэг рүү сандраад очсон юм. Явахаасаа өмнө ажлынхаа хүмүүсээс манай охин зүү залгисан байна. Ямар арга хэмжээ авдаг юм бол” гээд асууж сураглалаа. Хүмүүс өөрөө өөрийнхөө сонссоноор хэллээ. Гэмтлийн эмнэлгийн хүлээн авах дээр яваад очсон чинь манай хоёр зэрэгцээд ирлээ. Яасан юу, болсон гэсэн чинь охин минь хоолой хавьцаа тороод байхаар ярьж чадахгүй байна гэж байлаа.

-Тэгээд түргэний эмч үзээд юу гэсэн бэ?

-Гэмтлийн эмч үзээгүй. “Манайх үздэггүй юм аа. Манайд эхо аппарат байхгүй. Гуравдугаар эмнэлгийн яаралтай түргэн тусламжийн хүлээн авах дээр яваад оч. Тэнд үзээд өгнө” гэсэн. Уг нь түргэний эмч наашаа яв гэж зааж өгсөн юм билээ. Тэгээд тэндээс гараад Гуравдугаар эмнэлгийн Хүлээн авахад очлоо. Эмнэлгээр явж байгаагүй бид чинь эмнэлгийн нарийн учрыг бас сайн олдоггүй юм байна. Ямар эмч, сувилагч өөр эмнэлэг рүү яв гэж хэлснийг бичүүлж авахгүй бол эмч нар итгэхгүй шинжтэй юм билээ. Гэмтлийн хүлээн авахаас танайх руу яв гэж хэлсэн гэхэд “Манайх үзэхгүй. Цэргийн госпитал эмнэлэг рүү яв” гэв. Уг нь Гэмтлийн эмнэлэг танайхыг үзнэ гэж байсан даа гэхэд “Та цаг алдахын хэрэг. Манайх үзэхгүй, Госпитал яв” гэлээ. Хаа байсан Улиастайгаас ирсэн бид буцаад Баянзүрх рүү Госпитал эмнэлэг очихоор явлаа. Энэ хооронд замын түгжрэлд маш удаж байж очсон. Гэтэл дахиад л манайх үзэхгүй гэсэн.

-Яагаад тэр вэ. Харьяаллын дагуу бол Госпитал үзэх ёстой юм биш үү?

-Уг нь тийм. Гэтэл “Манайх гадны нөлөөтэй өвчтөнг үздэггүй” гэж хэлсэн. Уг нь тэр эмнэлэгт тоног төхөөрөмж нь байгаа юм билээ. Гадны нөлөөтэй гээд яагаад үзэхгүй байгааг нь ойлгосонгүй. Миний бодлоор суурь өвчин биш гэнэтийн ийм зүйлийг үздэггүй юм байлгүй дээ гэж бодсон. Госпиталын хүлээн авахын эмч Нэгдүгээр эмнэлэг рүү яв гэхээр тийшээ очлоо. Нэгдүгээр эмнэлэгт ямар ч асуудалгүй үзээд, хагалгаа хийгээд наад зүүг чинь авчихна гэж хэлсэн юм. Тэнд яваад очтол Нэгдүгээр эмнэлгийн Яаралтай түргэн тусламж нь очертой байсан. Хүлээж сууж байгаад үзүүлэхээр болов. Гэтэл дахиад л хүлээн авахын сувилагч нь “Манайх үзэхгүй. Та хэд госпитал руу яв. Тэндэхийн харьяа юм байна. Тийшээ яв” гэв. Бид сая тэндээс ирж байна. Энд үзнэ гээд явуулсан” гэхэд “Юу яриад байгаа юм. Тийм юм байхгүй. Манайх үзэхгүй” гээд уурласан. Нэг хүүхэн нь нэлээд ааштай юм аа. Тэгэхээр нь бидний бас тэвчээр барагдлаа. Дөрвөн цагаас хойш тав зургаан цаг эмнэлгүүдийн хооронд явлаа. Ямар хэцүү юм бэ. Яаралтай эмчилгээ авах шаардлагатай байсан бол энэ өвчтөн чинь нүд анихаар боллоо ш дээ. Танайхыг л авна гэсэн, миний охиныг үзээд өг” гэлээ. Тэгсэн хүлээн авахынх нь гурван эмчийн нэг нь намайг битгий мангас шиг орилоод бай” гээд загнаад эхэлсэн. Ингээд дуу өндөрсөөд ирсэн чинь цаанаас нэг эмч гарч ирсэн. Тэр эмч нь “Юу болоод байна. Наад камерт чинь харагдаад байна” гэлээ. Тэгээд над руу ирээд “Та яасан юм. Юу болсон юм бэ” гээд асуухаар нь болсон явдлыг л хэллээ. Олон цаг эмнэлгээр явж байна. Үзэхгүй ийшээ яв, тийшээ яв гээд байна гэдгээ хэллээ. Охин маань хөөрхий тэнд сандраад уйлаад байлаа.

-Нэгдүгээр эмнэлэг үзээгүй юу?

-Нэг юм сүүлд гарч ирсэн эмч нь сайн хүн таараад “За одоо та тайвшир. Рентгений эмч нь явчихсан байгаа. Одоо дуудаад ирүүлээдхье. Тэгээд үзээд өгье” гэлээ. Рентгений эмчийг хүлээж байгаад харуулсан чинь зүү нь ходоодон дотроо байна гэсэн. Ходоодон дотор байгаа зүүг дурангийн эмч үзээд авдаг юм байна. Тэгээд дурангийн эмч нь өдөр 15 цагт ажил нь дуусаад явчихаж. Дуудлагаар ирдэг. Төлбөрөө хийнэ гэвэл дуудаж үзүүл гэхээр нь “Төлбөр нь хамаагүй. Эмчийг нь дуудуулаад үзүүлье” гэлээ. Дурангийн эмч нь ирээд дурандсан чинь ходоодон дотор байсан зүү нь алга болчихсон. Дуранг нь оруулаад үзэж байтал алга болчихдог юм байна. Тэгээд одоо яана гэсэн чинь дахиад рентгенд харуул гэлээ. Харсан чинь нарийн гэдэс рүүгээ зүү нь орсон байна гэсэн. “Одоо хоёр хоног харж бай. Өтгөнөөрөө гарах магадлалтай” гэсэн. Зүү чинь эрхтнүүдээ цоолоод зүрх зэрэг эрхтнээ шивчихдэг юм байна л даа. Харин шулуун гэдэс рүүгээ орсон бол аюул нь харьцангуй бага гэж тайлбарласан. Тэгээд бас манай охины залгисан зүү нь оёдлын, ардаа бондгор юмтай зүү юм байна. Тиймээс бусад эрхтэн рүүгээ шивж орох магадлал бага юм байна. Тэр үед чинь цагаан сар болох гээд охин маань ажил дээрээ баахан дээлний захиалгатай байсан.Тэгээд өтгөнөө шалгаж амжаагүй. Хоёр хоногийн дараа эмнэлэгт үзүүлж чадаагүй. Ямар ч байсан гайгүй байх, тэгж байгаад рентгенд харуулна гээд явж байна гэв.

Хуульдаа яаралтай түргэн тусламж авах ёстой өвчтөнг дөрөв ангилдаг байна. Зүү залгисан өвчтөн нэн яаралтайгаар эмнэлгийн тусламж авч үзүүлэх шаардлагатай өвчтөний ангилалд ордог аж. Өөрөөр хэлбэл, өвчтөн аль ойрхон байгаа эмнэлэгтээ хандан яаралтайгаар эмнэлгийн тусламж авах эрхтэй аж. Учир нь зүү нь хүний эрхтнүүдэд шивж орж, гэмтээх, улмаар үхэлд хүргэх аюултай аж. Харин энэхүү өвчтөнг яагаад улсын томоохон эмнэлгүүд хүлээж аваагүй талаар бид дээрх эмнэлгүүдтэй холбогдож тодруулсан юм.

Өвчтөний хамгийн анх хандсан 103 төвтэй холбогдлоо. Баянзүрх дүүргийн 103-ын жижүүрийн эмч Пүрэвдашаас зарим зүйлийг тодруулсан юм.

-Зүү залгисан хүн түргэн тусламж дуудахад түргэний эмч ирж үзээд авч яваагүй,өөрсдөө Гэмтлийн эмнэлэгт очоод үзүүл гээд явсан байна. Яагаад тэр өвчтөнг эмнэлгийн машинаар хүргэж өгөөгүй юм бол. Замдаа замын түгжрэлд удаад бие нь муудвал яах байсан юм бол?

-Цагаан сарын өмнө болсон явдал юм байна. Тэр өдөр ямар эмч дуудлагаар очсоныг би мэдэхгүй байна. Тэгэхээр яг юу болсныг тухайн өдөр дуудлагаар очсон эмчтэй холбоо барьж тодруулаад танд 24 цагийн дотор хариу мэдэгдье.

-Гэмтлийн эмнэлэг манайх хүлээж авахгүй, манайд зүүг хайж илрүүлдэг рентген аппарат байхгүй гэж хэлэд буцаасан байна. Гэмтлийн эмнэлэгт рентген аппарат байхгүй юм уу, эсвэл танайх буруу газар руу өвчтөнг явуулсан юм уу?

-Буруу газар руу явуулна гэж байхгүй. Зүүний гэмтлийг уг нь Гэмтлийн эмнэлэг хүлээж авмаар юм аа. Юу болсныг тухайн өдрийн эмчээс нь асууж байгаад хариу өгье.

-Өвчтөн маш олон эмнэлгийн дунд өөрийнхөө унаагаар замын түгжрэлд орж явсан байна. Ингэж явж байгаад замдаа эрсэдвэл хариуцлагыг нь хэн хүлээх вэ. Эмнэлэг дээр ирсэн өвчтөн түргэн тусламжийн тэрэг дуудаж хүргүүлж болохгүй гэдэг. Дүрмэндээ эмнэлэг дээр ирээд өөр эмнэлэг рүү түргэн тусламжийн машинаар яагаад хүргүүлж болохгүй гэж заасан байдаг юм бол?

-Дүрмэндээ эмнэлэгт очсон өвчтөн түргэн тусламжийн 103 руу залгаж дуудлага өгч, өөр эмнэлэг рүү хүргүүлж болохгүй гэж заасан байдаг. Учир нь тухайн эмнэлгийн яаралтай тусламжийн эмч өвчтөнг үзээд шаардлагатай эмчилгээг хийнэ. Хэрвээ өөр эмнэлэг рүү шилжүүлэх шаардлагатай гэж үзвэл эмнэлгээс машин гаргаж өвчтөнг өөр эмнэлэг рүү шилжүүлж өгөх үүрэгтэй байдаг гэв.

Харин Гуравдугаар эмнэлгийн Яаралтай тусламжийн хүлээн авахын жижүүр эмчээс тухайн өдөр өвчтөнг яагаад хүлээж авч үзээгүйг тодруулахад “Манай рентген аппарат 24 цагийн турш ажилладаг. Хэрвээ зүү залгисан өвчтөн ирсэн бол манайх буцаахгүй. Үзээд шаардлагатай арга хэмжээг аваад явуулах ёстой. Манайд тийм өвчтөнг хүлээж авахгүй гэж явуулах эмч байхгүй. Тэр өдөр хэн гэж эмч жижүүрт байсныг мэдэхгүй байна. Хэрвээ тийм зүйл болсон бол маргааш өглөөний шуурхай хурал дээр энэ тухай танилцуулаад юу болсныг тодруулаад эргүүлээд хариу өгье. Хуулиараа бол зүү залгисан өвчтөнг яаралтайгаар бид үзээд хэрвээ өөр эмнэлэг рүү шилжүүлэх шаардлагатай гэж үзвэл манайхаас машин гаргаж бид өөрсдөө хүргэж өгдөг. Манайд өмнө нь зүү залгисан хүн ирж байсан. Тэр хүн сэтгэцийн өвчтэй хүн байсан бөгөөд гурваас дөрвөн зүү залгисан байсан. Бид тухайн үед шаардлагатай арга хэмжээг авсан” гэж тайлбарласан юм.

Дээрх эмнэлгүүдийн эмч нарын тайлбарласнаар зүү залгасан өвчтөнг очсон бүх эмнэлэгт рентген эхо аппарат байсан байна. Мөн хуулиараа ингэж гэмтсэн өвчтөнг аль ч шатны эмнэлэг яаралтайгаар үзэж,шаардлагатай арга хэмжээг авах ёстой аж.

Х.ЦЭНД

Нийслэлийн 67 дугаар сургуулийн 1998 оны О.Цэндсүрэн багштай 10б ангийн төгсөгч Ч.Гантулга, С.Отгонтуяа, Н.Пүрэвдорж, Б.Буянтогтох нар ангийнхныгаа дурсан дуу шуугиантай байхад нь уулзлаа. Тус сургууль Сонгинохайрхан дүүргийн Баянхошуунд байрладаг бөгөөд бүгдээрээ тэр хавь ойрын л хүүхдүүд байсан аж. Ойролцоо гэртэй хэсэг хэсгээрээ нийлж ангиа цэвэрлэдэг байжээ. Дараа нь нэг нэгнээ хүргэж өгдөг ажилтай. Нэгийгээ хүргэж өгөхөөр өнөөх нь буцааж гаргаж өгч явсаар орой болчихдог талаар дурсан хөгжилдөж байлаа. О.Цэндсүрэн багш хэл уран зохиолын хичээл орно. Ангийн багшийн хичээл ангийн ажил болж өнгөрчих талтай байдаг. Харин тэдний багш яг л хичээлээ заадаг зарчимтай байж. Мөн бие даалгаж төрөл бүрийн ном уншуулж, хооронд нь санал бодлыг нь солилцуулдаг байсан гэнэ. Энэ талаар Н.Пүрэвдорж “Манай ангийнхан өдий зэрэгтэй яваа нь багшийн л нөлөө юм шүү дээ. Биднийг хурцлах үедээ хурцалж, зэмлэх үедээ зэмлэдэг байлаа” хэмээн дурссан юм. Харин С.Отгонтуяа “Багш зүгээр л сургууль дээр хичээлээ заагаад байгаад байхгүй. Ангийнхаа хүүхдүүдийн гэрээр явж ар гэрийнхэнтэй нь ч ярилцдаг байсан. Хүүхдийн төлөө сэтгэлтэй хүн дээ” хэмээв. Ангийнх нь багш үерхдэг хүүхдүүдийнхээ сэтгэл зүйг ч анхаардаг байжээ. Эдний анги нэг хостой. Тэр нь Н.Пүрэвдорж, Б.Цолмон нар юм. Гэр бүл болоод 19 жил өнгөрч хоёр хүүхдийн эцэг, эх болжээ. Н.Пүрэвдорж Бид хоёрын үерхдэгийг багш мэддэг байсан юм. Бид хоёр муудалцана. Нэг удаа багш өрөөндөө дуудаад бид хоёрт амьдрал ийм байдаг юм шүү гээд ярьж билээ. Хүүхдүүдийнхээ сэтгэл зүй ямар байгааг анддаггүй” гэж хуучлав. Мөн хүүхдүүддээ “Та нар Баянхошууны хэмжээнд битгий сэтгээрэй. Илүү томоор сэтгэж байгаарай. Баянхошууг муу гэж байгаа юм биш. Гэхдээ энэ хавийнхаа хүнтэй суугаад эндээ амьдраад, ажиллаад л насыг барчихаж болохгүй. Илүү хол явж том харж байгаарай гэж захидагсан” хэмээн шавь нар нь дурсаж байна.

Дашрамд сонирхуулахад өнөөдөр тус сургуулийн 40 жилийн ойн баяр болж байна. Тэд сургуулийнхаа үе үеийн төгсөгчдийг ойн үйл ажиллагаанд ирэхийг уриалж байна лээ. Тус сургууль 1976 оны есдүгээр сарын 1-нд Баянхошууны Сайрын ам хэмээх газар 30 орчим багш, 10 гаруй ажилчинтай байгуулагдаж байсан байна. 30 сургуулиас ирсэн 751 сурагч 22 бүлэгт хуваагдан хичээллэж эхэлжээ. Сургууль анх 120 хүүхдийн багтаамжтай нэг давхар хоёр дан барилгатай байсан аж. Анхны захирал нь П.Наваан гэдэг хүн байв. 1985 онд гурван давхар хичээлийн байртай болсон бол 2002 онд бага сургуулийнхаа шинэ барилгыг хүлээж авсан юм байна. Өдгөө энэ сургуулийн мянга мянган төгсөгч ажил амьдрал нь дэлгэр сайхан яваа. Тэднийгээ бүгдээрээ сургуулийнхаа ойд ирээрэй гэдгийг дахин дахин уламжилсныг дамжуулъя.

10б ангийн хувьд урлаг, спорт, соёл, сурлагаараа алгебр Хоролсүрэн, геометр Баатарсүх зэрэг багш нараа нэрлэж байлаа. Ихэнх нь онц сурдаг байсан болохоор хуулах явдал бага байж. Гэхдээ л сэргэлэн хуулаачид ч мэр сэр байсан гэнэ. Тухайлбал, охид шилэн триконы дотуур гуян дээрээ томьёоны хураангуй хавчуулдаг байсан талаар хэлэв. Хөвгүүд ч юугаар дутахав гутлын үдээсэн дотуур шипи хийчихдэг байсан аж. Өөр аргууд байсныг нь өнөө хүртэл хэн ч мэдээгүй байгаа гэнэ шүү. Бүгдийг нь дэлгэчихвэл залуус дүү нарт муу үлгэр дуурайл болох тул нууц хэвээр нь үлдээхээр тохиролцов.

Шилдэг тэргүүний хүүхдүүд байхаас ч аргагүй юм байна. Наймдугаар анги төгссөн жил нь найман өөр ангиас сонгож сонгоны анги байгуулжээ. Тиймээс хамгийн адтайчууд нь байсан аж. 10б ангийн Ч.Гантулга, Д.Амармэнд, Б.Чанцал-Орлом, Эрдэнэтуяа нар сургуулиа алтан медальтай төгсчээ. Б.Буянтогтох “Сургуулийн тэргүүний анги, Алтан намар спартикиадын аварга, сагсан бөмбөгийн цомын хоёр удаагийн аварга гээд одууд нь байлаа. Сургуулийн сагсан бөмбөгийн цомын аваргын тэмцээн спортын уралдаанууд дундаа хамгийн том нь байлаа шүү дээ. Наймдугаар ангиас хойш түүнд хоёр удаа түрүүлнэ гэхээр сургуульдаа аваргууд л байсан хэрэг” хэмээж байв. Сурлагын хувьд сонгоны хүүхдүүдтэй эгнэх анги байгаагүй бололтой.

Урлаг ялангуяа бүжигт авьяастай хүүхдүүд олон аж. С.Отгонтуяа “Монголжингоо” уралдаанд орж түрүүлж байж. Уралдаанд оролцохдоо Н.Пүрэвдоржтойгоо бүжгийн үзүүлбэр үзүүлсэн зураг нь байх юм. Ер нь эдний ангийн хамаг хөгтэй явдлууд Н.Пүрэвдоржтой нь холбоотой байдаг гэх. Ангийн дарга нь Ц.Тунгалаг бол хамгийн спортлог нь Ц.Гансүх, хамгийн авьяастай нь СТА, ТВ5 телевизийн нэвтрүүлэгч У.Мөнгөнцэцэгийг байсан гэцгээв. Тэдний ангийнхан сургуулиа төгсөөд бүгдээрээ их, дээд сургуульд элсчээ. Өдгөө ажиллаж буй салбартаа мундаг яваа аж. Барилгын салбарт Г.Баяржаргал, Б.Санчир, Т.Сайнболд, Ч.Кандайжав, эрүүл мэндийн салбарт Б.Сүхбаатар, Б.Буянтогтох, Б.Чанцал-Орлом нар ажиллаж байна. Тэгвэл уул уурхайн салбарт Д.Амармэнд, Б.Мөнхбат, худалдаа үйлчилгээний салбарт С.Отгонтуяа, Гантөгс, Дөлгөөн нар амжилттай явааг дурдацгаалаа. Мөн А.Алтантунгалаг ШУТИС-д багш, Н.Пүрэвдорж Жим интернэйшнлийн маркетингийн албаны дарга гээд эдний ангийнхан бүгд л ойр ойрхон уулзаж, алив мэргэжлийн чиглэлээрээ бие биедээ тус дэм болох дуртай гэнэ.

13 хөвгүүн, 22 охинтой тус ангийнхан бүгдээрээ л гэр хороололд өсчээ. Түлээ түлш бэлдэх, ус авах, хашаа хороо цэвэрлэх гээд ажил мундахгүй. Энэ бүхнийг найзуудтайгаа хамтраад хийчихдэг байсан талаар ч дурсацгааж байлаа. Хэдэн гудамжны зайтай л ангийнхан нь байдаг болохоор нэг нэгнийхээрээ их л орж гардаг байсан гэнэ. Ангийнх нь охидод хөвгүүд захиа их өгдөг байж. Түүнийг нь булааж уншаад уйлуулж ч явж, өөр ангийн хүүхдийн захиаг зөөгөөд ч гүйж л байсан аж. Хөвгүүдийг нь ч бусад ангийн охид сонирхоно. Тэр тоолонд охид нь бас харамладаг л байсан гэнэ. Тэр нь цонхны тавцан дээр өөр ангийнханд зориулж бичиж үлдээсэн зурвасанд их шингэсэн бололтой. Өнөөдөр шиг ухаалаг гар утас, фэйсбүүк, интернэт байгаагүй үед ширээ, цонхны тавцан л мэдээлэл харилцааг орлож байсан гэж хуучлав. Мөн ангидаа цаасан дээр юм бичээд дамжуулдаг байж. Хоёр хүн харилцан бичиж байхад гурав дахь нь дундуур нь ороод юм нэмээд биччихнэ. Өнөөгийнхөөр бол групп чат юм уу даа. Түүнчлэн хоёр нь аминчхан зүйлсээ цаасан дээр бичээд нэг нэг рүүгээ шидэж байхад дундуур нь өөр хүн шүүрч аваад уншчих аюул ч байж.

Арван жилийн зурагнуудыг нь үзэж байхад хөвгүүд нь цөмөөрөө л яг голоор нь хоёр хагалж самнасан үстэй байв. Ч.Гантулга “Сандаг үс л гэдэг байсан юм даа. Ид моод болж байлаа. Доороос шуугаад дээд талаа ургуулаад хоёр хуваана. Тухайн үед “Камертон”, “Номинталст” хамтлагууд ид гарч ирж байлаа. Тэдний дуунуудыг л сонсоно шүү дээ” хэмээн хуучилж байв. Түүнчлэн хип хопчдын өмсдөг том куртик өмсдөг байж. Дурсгалын дэвтэр аялуулж ангийнхныхаа нандин үгсийг бичүүлж авч байсан тэр л өдрүүдээ өнөөдөр дурсахаар сургууль руугаа явна гэснээр бидний уулзалт дууссан юм.

Ж.БАЯРСАЙХАН

Т.АРИУНТУНГАЛАГ

Баян-Өлгий аймгийн Алтай сумын харьяат аймгийн арслан М.Еркебулантай ярилц-лаа. Түүнийг улсын цолонд ойрхон залуу бөхчүүдийн нэг гэдэг билээ.

-Үндэсний бөхөөр хичээллээд хэр удаж байна?

-Би үндэсний бөхийн спортоор хичээллээд найман жил болж байна. Аймгийнхаа ерөнхий боловсролын дөрөвдүгээр сргуулийг 2007 онд төгссөн. Төгссөн жилээ Улаанбаатар хотод ирж “Аварга” дээд сургуульд элссэн.

-Ямар мэргэжлээр төгссөн юм бэ?

-2011 онд “Аварга” дээд сургуулийг үндэсний бөхийн дасгалжуулагч мэргэжлээр төгссөн.

-Оюутан ахуйгаасаа л Монгол Улсын начин Адьяахүүтэй багш шавийн барилдлага барилцаж амьдралаа холбожээ?

-Тэгсэн. Завхан аймгийн харьяат Монгол Улсын начин Б.Адьяахүү багшийн удирдлага дор найман жил хичээллэж байна. Намайг анх бөхийн замд татан оруулсан багш бол яах аргагүй Адъяахүү багш. Одоо багшийнхаа хий гэсэн бэлтгэлийг хийж, өгсөн заавар чигээр нь л барилдаж байна. Огт барилдаж үзээгүй хүүхэд өнөөдөр үндэсний бөхөд хамаг амьдралаа зориулаад явж байна.

-Хүүхэд байхдаа хамар хашааныхаа хүүхдүүдтэй ноцолдож ч байгаагүй юм уу?

-Барилдаж байгаагүй. Би Баян-Өлгий аймгийн Алтай суманд 1989 онд төрсөн. Эцэг эхээсээ зургуулаа. Дөрвөн эгч, нэг дүүтэй. Эгч нартай болоод ч тэр үү ерөөсөө ноцолдож явсан удаагүй. Малчин айлын хүүхэд ч гэсэн мал нэг их маллаж байгаагүй. Аймгийн төвд л өссөн.

-Тэгвэл хэн таныг үндэсний бөх рүү тэгж их уруу татчихав аа. Үндэсний бөхөөр барилдаж эхэлсэн дурсамжаасаа хуваалцахгүй юу?

-Ерөөсөө бөх барилдаж үзээгүй. Анх 2006 онд манай аавын дүү Я.Сьез Алтай суманд болсон цол олгох барилдаанд намайг барилдуулна гээд дагуулаад явсан. Барилдаан хоёр өдөр үргэлжилж би түрүүлж сумын начин цол хүртчихлээ. Бөхийн спортод анх тэгж л дурлаж билээ. Түүнээс л анх барилдах урам зориг орсон. Ингээд дараа жил нь дахин нэг барилдаанд орж сумын заан цол авсан. Заан цолны хамт “Аварга” дээд сургуульд элсэж орох эрхийн бичгээр шагнуулсан юм.

-Арван жилээ ч төгсөөгүй байхдаа сумын заан цолонд хүрсэн юм байна ш дээ?

-2007 онд аравдугаар ангийн сурагч байсан. Тэр үед зургаан залуу зааны барилдаан гээд нэлээн сонирхолтой барилдаан болдог байсан. Аавтайгаа хамт зурагтынхаа өмнө сууж их л сонирхож үздэг байсан. Би “Аварга” биеийн тамирын сургуулийг 2011 онд төгсөөд, төгссөн жилээ аймгийн арслан болсон. Тухайн үед манай аймагт 256 бөх барилдсан. Увс, Хөвсгөл, Ховд зэрэг олон аймгаас бөхчүүд ирж барилдсан. Энэ барилдаанд түрүүлж, аймгийн арслан цол хүртсэн.

-Аймгийн арслангуудын туйлын хүсэл нь улсын цолонд хүрэх. Таныг улсын цолонд ойрхон бөх гэж ярьдаг. Тэгээд ч Баян-Өлгий аймгаас улсын цолтон тасраад нэлээд олон жил болсон байх шүү?

-Яг одоо өмнөө тавьсан миний зорилго бол улсын цол авах. Манай аймагт 1982 оноос хойш улсын цолтой бөх төрөөгүй. Улсын харцага О.Бахыт ахаас хойш. Тиймээс улсын цолонд хүрч нутаг усныхныгаа баярлуулах юмсан гэсэн бодол тээж явдаг.

-Улсын цол хүртэхэд хэр ойрхон байгаа бол. Дотроо өөрийгөө шинжиж л суугаа байлгүй?

-Улсын цолонд гялс хүрчих юмсан л гэж бодож байна. Гэхдээ би заавал тэр цолыг авна гэж ярьж болохгүй. Улсын цолонд хүрнэ гэдэг тийм ч амар зүйл биш. Хэн сайн бэлтгэлтэй байна, тэр хүн л амжилтад хүрдэг гэж багш байнга захидаг. Бэлтгэлээ сайн хийгээд явбал улсын цолонд тэр чинээгээр хурдан хүрнэ гэж бодоод шамдаж байна.

-Танай аймгаас өөр улсын цолонд хүрэх магадлалтай бөхчүүд бий юу?

-Ойрын тав, зургаан жил манай аймгаас сайхан залуу бөхчүүд гарч ирж байна. Надаас нэг их дүү биш, ганц хоёр дүү тийм залуучууд байгаа. Аймгийн арслан Серик, аймгийн харцага Береке, Мустафа гээд сайхан залуучууд байна.

-Баян-Өлгий аймгийн бөхчүүд хоорондоо хэр холбоотой байна. Аймгуудыг хараад байхад нэгнийгээ улсын цолонд хүргэх гэж их л татаж, түлхэх юм?

-Манай аймагт улсын цолтой бөх гэвэл О.Бахыт ах. Хөгшин настай хүн. Тэгээд ч наадмаар хотод байдаггүй. Өөр улсын цолтой хүн байхгүй болохоор ийш тийшээ дэмжлэгээр явна, тэгж, ингэж зүтгэнэ гэсэн ойлголт байдаггүй. Бор зүрхээрээ л явна. Намайг улсын цолонд хүрээсэй, хүргэчих юмсан гэж боддог хүн нь ганц миний багш Адъяахүү. Намайг их дэмжинэ. Миний ааваас өөрцгүй санаа тавьж, хаана явна, юу идэж байна, бэлтгэлдээ хэзээ ирэх юм гээд хором бүр санаа тавьдаг хүн. Харин сүүлийн үед УИХ-ын гишүүн Телейхан, Бакей нар нутгийн бөхчүүддээ их анхаарал хандуулж, тусалж дэмждэг болсон.

-Үүнээс өмнө бэлтгэл хангахаас эхлээд их л хүнд байсан гэж сонссон?

-Улсын Их Хурлын гишүүн А.Телейхан гишүүн Дулааны IV цахилгаан станцад оруулж өгсөн. Мөн Алтай сумын нутгийн зөвлөлийн дарга Арманбек ах их тусалж дэмждэг. Бид хоёр хуурай ах дүүс. Гишүүд боломжоороо дэмждэг. Нутгийнхаа залуусыг улсын цолонд хүрээсэй гэдэг утгаараа шүү дээ. Наадмаар нэг их айхтар мөнгө төгрөг өгөөд байдаггүй ч бэлтгэл хангах боломж бололцоог бүрдүүлж, дэмжлэг үзүүлдэг. Сургуулиа төгсөөд бөхийн зам мөр хөөсөн надад нэг хэсэг хүнд байсан нь үнэн.Малчин эцэг, эх маань ямар тэр болгон мөнгө төгрөг явуулаад байх чадалтай биш. Эгч нар цалингаараа өнөө маргаашаа залгуулна. Өөрсдөө амьдралтай хүмүүс. Надад бэлтгэл хийх, амьдрах орон гэрээс эхлээд асуудал их тулгарна. Бэлтгэлдээ 100 хувь анхаарч чаддаггүй байсан. Учраа олохгүй, тулж түших хүнгүй яг л оюутан шиг бор хоногийг өнгөрөөж явсан.Береке, түүний дүү бид гурав хөлсний байранд амьдарч, барилдаангүй өдөр цагийн ажил хийж хэд гурван төгрөг олно. Нэгэнт л бөх болно гэж зүтгэсэн учраас буцах эрх надад байгаагүй.

-Одоо бэлтгэлээ хаана хийж байна. Дархан аварга А.Сүхбаттай хамт бэлтгэл хийдэг гэж сонссон?

-Манай аймгийн бөхчүүд “Таван богд”-ын дэвжээн дээр бэлтгэл хийдэг байсан. Тус дэвжээ татан буугдаад саяхан “Өлгийн хүчтэн” гээд дэвжээ байгуулагдсан. Одоо үйл ажиллагаагаа явуулаад гурван сар гаруй болж байна. Тэнд бэлтгэл хийнэ. Мөн Дархан аварга А.Сүхбатын “5D” фитнессд манай бөхчүүд аваргатай хамтарч бэлтгэл хийж байна.

-Залуу бөхчүүдийн хувьд их том боломж нээгджээ. Аваргаас их зүйл сурч байна уу?

-Өө их. Аваргаас сурах юм тун ч их байна. Аварга хэн дуртайтай нь бэлтгэл хийдэг хүн биш шүү дээ. Манай аймаг цөөхөн бөхтэй. Тиймээс Баян-Өлгийгөөс нэг биш, хоёр гурван улсын цолтой бөх төрөөсэй гэж биднийг аварга их дэмжиж байгаа.

-Бэлтгэлээ хэрхэн хийж байна. Бэлтгэлээс гадна ажил хийж байна уу?

-Дулааны IV цахилгаан станцаас цалингаа аваад явж байна. Хааяа бас ажил хийхгүй бол болохгүй шүү дээ. Тус станцын “Эрчим” клубийн зааланд гэрээт багшаар ажиллана. Зааланд хүүхдүүд тоглуулна гээд янз бүрийн л ажил хийнэ. Хааяа станцын засвар хүртэл хийдэг. Яг тогтсон ажил төрөл бол байхгүй. Хамаг амьдралаа бөхөд зориулж улсын цолны төлөө явж байгаа учраас бэлтгэлдээ л анхаарал тавина. Өдөртөө нэгээс хоёр бэлтгэлтэй. Нэг өдөр хүчний, дараа өдөр нь заалны, нөгөө өдөр нь А.Сүхбат аваргатай бэлтгэл хийнэ гээд их шахуу л үзэж байна. Улсын цолонд гялс хүрэх юмсан гээд бодоод л байна.

-Улсын цолонд хүрчихвэл өөрийн тань амьдрал алга урвуулахтай л адил өөрчлөгдөх нь ээ?

-Миний гол зорилго улсын цолонд хүрэх. Би өнөөдөр тогт-сон ажил ч үгүй, гэр бүл зохиож ч амжаагүй байна. Өөрийн гэсэн бүхнээ золиосолсон. Өөрийнхөө өмнө тавьсан зорилгоо биелүүлж улсын цол авчихвал нутаг усныхан ч гэсэн сайхан хүлээж авах байх. Тэгээд ч аав минь өнгөрсөн хавар өөд болоод ээж, дүү хоёроо хажуудаа авсан. Бүхнээс илүүтэйгээр ээжийгээ амьд сэрүүн дээр нь баярлуулж, магнайг нь тэнийлгэх юмсан гэж бодож явдаг.

-Наадмын бэлтгэлдээ хэзээнээс гарах уу?

-Наадмийн бэлтгэлийг Адъяахүү багшийн удирдлагад хийнэ. Ховд, Хөвсгөл, Баянхонгор, Дорнод, Завхан гээд аймгуудын хамтарсан бэлтгэл хийдэг. Бэлтгэл сайн хүнд аль ч цолонд хүрэх боломж байгаа.Тиймээс хичээх л хэрэгтэй байна.

-Таны өндөр, жин хэд байна вэ?

-Өндөр 178 см. Жин 120 кг.

-Улсын харцага Б.Пүрэвсайхан та хоёр нэг анги бил үү?

-Улсын харцага Пүрэвсайхан, аймгийн хурц арслан Сүхбат, Өвархангай аймгийн заан Дарханбат, сумын заан Цэрэндавга гээд манай ангийн сайхан залуучууд бий. Биднээс хамгийн түрүүнд улсын цолонд хүрсэн нь Пүрэвсайхан. Бид хоёр Адьяахүү багшийн удирдлагад хамт бэлтгэл хийдэг. Их сайхан ирээдүйтэй бөх.

-Та улсын наадамд хэдэн удаа зодоглоод байна?

-Би улсын наадамд гурав зодоглосон. Хамгийн сүүлд 2015 онд наадмаар зодоглож гурав даваад дөрвийн даваанд Увс аймгийн харьяат Бүрэнтөгс арсланд өвдөг шороодсон.Энэ жил жаахан азгүйтсэн. Бүрэнтөгс арслангаас өөр хүнтэй таарсан бол бас яах ч байсан юм билээ гэж боддог (инээв). Улсын арслан хүний барилдаан нэг өөр, аймгийн арслан нэг өөр шүү дээ. Бөх чинь мэргэжил болчихсон. Ч.Санжаадамба заан шиг жигд сайхан барилдаантай бөх тун ховор. Цолноос хамаарч бөхчүүдийн барилдаан хүртэл өөр өөр байдаг. Гэхдээ яахав, нэг их харамсаад байдаггүй. Өөрийнхөөрөө л сайхан барилдаад улсын наадамд гурав давна гэдэг болоо шүү дээ.

-Адъяахүү багш танд ямар мэх түлхүү зааж байна?

-Өөрийн мэдэх бүхнээ заадаг. Хутгах, шуудагнаас давуулж гуядах мэх зэргээс эхлээд олон юм зааж, сургаж байна. Адъяахүү багшийн хувьд миний ааваас өөрцгүй хүн. Өнгөрсөн хавар миний аав Малшы уушгины хорт хавдраар өөд болсон.Тиймээс багш маань аавын минь оронд аав болж нөмөр нөөлөг минь болж яваа хүн. Багшийнхаа ачийг хариулж улсын цолонд хүрэх юмсан гэж л бодох юм.

Монголын яруу найргийн мөнгөн үеийн түүчээлэгчид болох Жамьянгийн Болд-Эрдэнэ, Шагдарын Уянга хоёр ертөнцийн мөнх бусыг үзүүлээд олон жил болжээ. Яруу найрагч Ш.Уянгатай уран бүтээлийн харгуйд цөөхөн уулзаж учирсан ч шүлгээ өвөрмөц уншдаг дүр төрх нь, хаа явсан газраа хүн амьтныг инээлгэж баясгасан алиа хошин яриа нь сэтгэлээс гаралгүй хадагдаж үлджээ. Билэгт найрагчийн гэгээн дурсгалд зориулж

“Сайхан шүлэг уншихад нь бурхад хүртэл атаархана гэж

Санаа цайлган найрагчийг жаахан хэлгий төрүүлж дээ.

Сар тийш одоод Ли Байтай жүнз тулгаг гэж

Шар такси хөлслөн мөнхрөл зүг илгээж дээ” гэж нэгэнтээ бичиж байсан сан. Өнөө харин найрагчийн төрсөн эгч Шагдарын Энэрэлтэй уулзаж хөөрөлдөх хувь ерөөл байжээ.

-Таны дүү Шагдарын Уянга гэж Монголын утга зохиолын наяас ерээд оны томоохон төлөөлөгч байсныг олон түмэн андахгүй. Та бүхэн эцэг эхээс хэдүүл билээ?

-Бид эцэг эхээс дөрвүүлээ. Ганц охин болох би айлын ууган. Асрал, Аянга, Уянга гэж гурван сайхан дүүтэй байлаа. Манай аав Ринченгийн Шагдар маань Засагт хан аймгийн Ахай бэйсийн хошуу буюу одоогийн Хөвсгөл аймаг, Тосонцэнгэл сумын Хар нүдэн хэмээх газар 1911 онд төрсөн орос, хятад, түвд хэлтэй мундаг боловсролтой хүн байсан. Хошууны бичээчээр ажиллаж байхдаа монгол бичгээр маш хурдан бичдэг учир Шуурай Шагдар хэмээн алдаршсан нэгэн байсныг нутгийн ахан дүүс хуучилдаг. Ээжээс маань хорь гаруй ах байсан гэдэг. Аав их алиа хошин зантай, элдэвт авьяастай, яруу найраг ч бас сонирхож явсан хүн байсан юм билээ. Эрдэмтэн зохиолч Бямбын Ринчен гуайтай ойр дотно нөхөрлөж, Улсын төв номын санд нэг өрөөнд ажиллаж байсныг би бүүр түүр мэдэх юм. Цаг уурт ажиллаж байхдаа ажлын шугамаар Бээжин явдаг, ЗХУ-д ч сургууль соёлоо дээшлүүлдэг хүн байлаа. Аавын ах нар их том хамба лам нар байсан юм билээ. Хэлмэгдэлд бүгд өртсөн. Миний ээж Булган аймгийн Гурванбулаг суманд 1935 онд төрсөн Гомбожавын Дашжид гэж өглөг буян хийхийн одонд төрсөн хүн байлаа. Би 1958 онд төрсөн, хоёр ч аравдугаар анги төгсгөсөн хими-биологийн багш мэргэжилтэй хүн. Миний удаахь дүү Асрал 1959 онд, Аянга дүү 1962 онд Улаанбаатарт, харин отгон дүү Уянга 1966 онд Зуунмод хотод төрсөн байдаг.

-Дүү нар чинь ямар мэргэжлийн хүмүүс байв?

-Аав, ээж тэнгэрт одно гэдэг хорвоогийн жам юм гэж тайтгарч болох ч гурван дүү маань ид хийж бүтээх, айл гэрийн ноён нуруу болж аавын үүрэг хариуцлагаа үүрдэг дөч гарсан насандаа тэнгэрт хальцгаасанд харамсаж л явдаг. Уянга маань хойно төгссөн сансрын физикч мэргэжилтэй хүн. Асрал маань Дүрслэх урлагийн дунд сургууль дүүргэсэн зураач. Аянга маань оёдлын машины засварчин мэргэжилтэй. 2002 онд Уянга дүүгийнхээ дурсгалд зориулж “Гандан уулын цэцэг” номыг хэвлүүлэхэд хоёр ах нь хамжиж дэмжээд хань ханиндаа сайхан л байж. Тэгтэл өнөөдөр бүгд бурхан болчихоод, муу эгч нь дүү нартаа буян болдог болов уу гэж Уянгынхаа уран бүтээлийг цуглуулж эмхэтгэн, зүтгэж явна даа. Асрал, Аянга хоёр маань Уянгаасаа ч дутахгүй цэцэн цэлмэг улс байсан. Асралаар хүмүүс байранд орох өргөдлөө бичүүлэх гэж овоордог байсан гээд бод доо.

-Уянга дүүгийнхээ ном бүтээлийг ботилох гэж олон сар хоног суув уу?

-Дүү маань дэндүү богинохон насалсан ч шүлэг, найраглал, дуурийн цомнол, дууны үг, хүүхдийн дуурь, ярилцлага нийтлэл, хөрөг, эсээ гээд утга зохиол, сэтгүүлзүйн чиглэлээр мөн ч их өв үлдээсэн уран бүтээлч байжээ. Би сүүлийн таван сар Үндэсний төв номын санд сууж, сонины шарласан хуудас эргүүлж шүүрдэн, бас ч багагүй зүйлийг нь цуглуулж хумьж авлаа. Сонин болгонд шахуу л Ш.Уянга, Ш.Асрал гэсэн нэр гарч ирэх бүрийд хоёр дүүтэйгээ амьд мэнд уулзаж байгаа юм шиг дотор сэтгэл бүлээцээд дотнохон санагдахыг яана. Сонин эргүүлээд “Уянга” гэсэн нэр гарч ирэх бүрт урам орж, улам нямбай хайдаг болчихдог юм билээ.

-Уянга найрагч багадаа ямар хүүхэд байв?

-Хичээл номын төлөө л төрсөн юм шиг хичээнгүй, цэвэр цэмцгэр хүүхэд байсан. Зургаан настай сургуульд орсон цагаасаа аравдугаар анги, дээд сургууль төгстөлөө онц гэсэн ганц дүнгээр л аав ээж, ах эгчээ баярлуулсан хүүхэд байж. Аав Төв аймгийн цаг уурын станцын даргаар ажиллаж байсан. Зуунмод хотын хойд талаас л хичээлдээ явна. Манай Уянга чинь аавыг тэнд ажиллаж байхад Номтын аманд төрсөн бол бэр Хулан маань Зурамтын ам гэдэг газар төрсөн байдаг.

-Бэр гэснээс Уянга ах Хулан найрагчаас өмнө гэргий хүүхэдтэй байсан гэдэг бил үү?

-Манай дүү чинь аравдугаар ангийнхаа Батгэрэл гэж сайхан охинтой үерхэж, Уянга Москвад оюутан болж, найз охин нь Тимирязевын академид явж байсан. Сурлага сайтай сайхан охин байсан. Ёстой л хэн хэндээ хувь заяаны төөргөөр учирсан гэмээр хосууд байлаа. У.Золбоо, У.Золзаяа гэсэн хүү, охин хоёр сайхан үртэй. Би талийгаач бэрийнхээ аав ээж, ах дүүстэй одоо ч уулзахаас зүрх халширдаг юм ш дээ. “Уянга сайн хүн шүү” гэж шаналсаар бурхан болсон тийм л гайхмаар ухаалаг бүсгүй байсан даа. Хулантай суугаад Дөрвөн-Уул гээд сайхан хүү төрүүлсэн. Одоо Равдан гээд нэрээ сольсон байна лээ. Би муу дүүдээ дандаа буруу өгөөд байдаггүй ээ. Яахав, Монголын сайхан хүүхнүүдтэй л суугаа биз гэж хааяа бодно.

-Хулан найрагч болоод Дөрвөн-Уул дүүтэйгээ уулзаж байна уу?

-Байнга биш ч хааяа уулздаг юм аа. 2011 онд манай ууган охин А.Саруулыг айлын хүн болоход Хулан маань хүүтэйгээ ирж бэргэндсэн. Утас шөрмөсөөр ярьж намайг хүндэлж явдагт баярладаг.

-Дүүгийнхээ уран бүтээлийг эмхэтгэнэ гэдэг мөн ч том буян шүү?

-Анхны номыг нь Үндэсний түүхийн музейн захирлаар ажиллаж байгаа найз Сүхбаатар нь санаачлан хамаг л гар бичмэлийг нь цуглуулан гаргалцсанд баярладаг. Сүхээ Уянгыг нас барахад Москва явж байгаад мэдэлгүй өнгөрсөндөө маш их харамсаж, номыг нь хэвлүүлж байлаа. Би ч хамаг л бүтээл нь хэвлэгдчихлээ гэж бодож явсан. Тэгээд ээжийн оронд ээж болсон, аавын төрсөн ахын охин, агуу их Жамцын Бадраагийн гэргий Бадарч эгчдээ “Найз нөхдийг нь цуглуулж цайлъя” гэтэл “Номыг нь гарга” гэж зөвлөлөө. Манай Бадарч эгч чинь Бадрууганы ээж, “Дутуу төрөлтийн аврал” гэдэг алдартай их эмч хүн шүү дээ. Өнгөрөгч оны зун, зургадугаар сарын тавны өглөө цайныхаа дээжийг өргөхдөө хэдэн муусайн дүүгээ л бодож зогслоо. Цайныхаа дээжийг өргөж орж ирээд өвгөндөө “Энэ жил Уянгын тавин насны ой болох юм байна. Нөгөө хоёрыг нь ч олон түмэн тэгтлээ нэг их мэдэх юм биш. Уянгадаа л буян хийх юм сан” гэж хоёул ярилцсан. Есдүгээр сарын эхээр Аажаа (Бадарч эгч) дээр очиж ярилцсан юм. Тэгээд Хуландаа, Лодонгийн Түдэв гуайд, Сүхээдээ, анхны номын ерөнхий редактор, яруу найрагч Гомбожавын Мэнд-Ооёо, яруу найрагч Даваасүрэнгийн Чинзориг нарт хандсан. Бичиг номын энэ их хүмүүс “Уянгын номыг гаргах гэсэн юм” гэхэд бүгд л нүд нь сэргэж уриалгахан хүлээж авсанд нисэх жигүүртэй болсон юм шиг л хөөрч явсаар “Гандан уулын цэцэг-2” хэмээх таван зуу гаруй хуудастай энэ сайхан номон хөшөөг нь босгож авлаа.

-Номын баярыг хэзээ хийхээр товлов?

-Номоо “Мөнхийн үсэг” группт чанарын өндөр түвшинд гурван хүүхдүүдийнхээ буянаар өнгө үзэмж сайтай хэвлүүллээ. Өвгөн бид хоёрын төрсөн шахуу хуурай охин “Меру” компанийн ерөнхий захирал Гантогтох маань сэтгэл гаргаж их тусаллаа. Дүүгийнхээ “Гандан уулын цэцэг” номын баярыг энэ хоёрдугаар сарын 24-нд буюу төрсөн өдрийнх нь морин цагт “Аз хур” номын их дэлгүүрт хийхээр товлосон. Уянгынхаа ойр дотно номын садангуудад, гурван сайхан үрд нь урилга заллагаа хүргүүлсэн. Бүгд хүрэлцэн ирэх байх аа.

Яруу найрагч Шагдарын Уянга

Булуу овогт Шагдарын Уянга гал морин жилийн буюу 1966 оны хоёрдугаар сарын 24-ний өдөр төв аймгийн Зуунмод сумын нутаг Богд хан уулын өвөр “Номтын ам” хэмээх газар албан хаагчийн гэр бүлд мэндэлжээ. Тэрээр 1973-1983 онд нийслэлийн арван жилийн 31, 50, 52 дугаар дунд сургуулийг төгсөж, 1983-1984 онд МУИС-ийн Физик, математикийн факультетийн физикийн анги, 1984-1988 онд ЗХУ-ын Москва хотын геодези-агаарын зураглал, зураг зүйн дээд сургуулийн аэрофото геодезийн инженерийн ангийг “геодезийн инженер” мэргэжлээр дүүргэсэн физикийн мэргэжилтэй нэгэн юм. Ш.Уянга 1988 оноос “Улаанбаатарын мэдээ” сонины сурвалжлагч, Политехникийн дээд сургуулийн геодези, уул уурхайн факультетийн багш, Улсын геодези, зураг зүйн газарт эрдэм шинжилгээний ажилтан, “Шинжээч” хоршоонд эрдэм шинжилгээний ажилтан, “Үнэн”, “Бодлын солбицол” сонинд хариуцлагатай редактор, УИХ-ын гишүүн Зуунайгийн туслах, “Капитал”, “Монгол тамга”, “Тайлбар бичиг” сонины санаачлагч, ерөнхий эрхлэгчээр ажиллаж байсан нэртэй сэхээтэн юм.

Ш.Уянга 16 наснаасаа шүлэг найраг сонирхон оролдож, 1986 онд “Утга зохиол урлаг” сонинд Сергей Есениний “Хар хүн” найраглалын дуун хөрвүүлэг, Лермонтовын “Оргуул”, а.Блокийн “арван хоёр” найраглал, М.Булгаковын өгүүллэгүүдийг орчуулж, 1987 онд анхны шүлгүүдээ хэвлүүлжээ. Түүний бүтээл Монголын уран зохиолын дээжис шилдэг 108 ботид хэвлэгдэж, “Барьцаа” (1988) драмын жүжиг, “галын амь” (1991) дуурь, төрийн шагналт ц.Чинзоригийн хөгжим “Зуурдын орон” (1999) модерн балет, төрийн шагналт Б.Шаравын хөгжим “Сэрүүн намар” (1999) рок-балетын цомнолыг туурвисан төдийгүй “Чойном хаа байна” уран сайхны киноны гол дүрд 2000 онд тогложээ.

Хууль зүйн сайд Д.Дорлигжавтай ярилцлаа.

-Хууль зүйн салбарт нэлээн шинэчлэл хийгдэж байна. УИХ-ын чуулганаар Эрүүгийн хууль, Эрүүгийн байцаан шийтгэх тухай, Зөрчлийн хууль зэрэг арав гаруй хууль баталсан. Эдгээр хуулийн гол өөрчлөлт юу байв?

-Эрх зүйн салбарын цөм нь болсон Эрүү болон Зөрчлийн хууль батлагдлаа. Материаллаг хуулийг хэн, яаж хэрэгжүүлэх, ямар үе шаттай байх буюу ажиллагааны нарийн зүйлийг зохицуулсан хуулийг процессийн хууль гэж ярьдаг. Одоо ээлжит бус чуулганаар Эрүүгийн хэрэг бүртгэх мөрдөн байцаах үйл ажиллагаа явуулах, нотолсон хэргээ шүүхэд шилжүүлэх, гурван шатны шүүхийн хэлэлцүүлэг хийж шийдвэр гаргах гэхчилэн энэ бүхнийг багтаасан Эрүүгийн хэргийг шалган шийдвэрлэх ажиллагааны хуулийн төслийг хэлэлцэнэ. Мөн хуучин 230 гаруй хуульд зөрчлийн тухай заалт байсан. Салбар, салбарынхаа хуульд зөрчлийн арга хэмжээ авдаг байлаа. Салбар, салбарын дарга, байцаагч нар зөрчлийг хайш яйш хэрэглэдэг байсан. Зарим нь илт гэмт хэргийн шинжтэй байхад зөрчил болгоод шийдчихнэ. Зарим тохиолдолд зөрчлийн шинжтэй байхад гэмт хэрэг болгоод шийдчихдэг байлаа. Улсын байцаагч нар хуулийн биш, салбарын мэдлэгтэй байх жишээтэй. Хууль зүйн хувьд нэг жигд ойлголцож хуулийг хэрэглэх асуудал олон жилийн турш буруу жишгээр явж ирсэн. Үүнийг цэгцэлж 230 гаруй салбарын зөрчлийг нэгтгэлээ. Зөрчлийн хууль гаргалаа. Зөрчлийг шалган шийдвэрлэх явцдаа хууль сахиулагч гэж хэн бэ, ямар хүмүүсийг хууль сахиулагч гэж үзэх вэ, хууль сахиулагч үйл ажиллагаа явуулахдаа ямар нийтлэг арга хэрэгсэл хэрэглэх вэ, нийтлэг бишээр яах вэ, зөрчлийн хэргийг яаж үүсгэх, хэрхэн шийдэх, шүүхийн ажиллагаа хаана харьяалагдах гэхчилэн олон ажиллагааг нэг хууль дор оруулж байгаа. Дээр нь нэмээд олон нийтийн аюулгүй байдлыг хангах, нийгмийн хэв журмыг хамгаалах явцад шаардлагатай бол албадлага хэрэглэхийг олон байгууллага янз бүрээр тусгасан байдгийг болиулж Зөрчлийн тухай хуульд нэгдсэн байдлаар тусгасан. Тэгэхээр зэрэг хууль сахиулах олон байгууллага нэг хуулийн зарчмаар, нэг арга хэрэглэнэ гэсэн үг. Тиймээс бид зөрчил хянан шийдвэрлэх ажиллагаа, нийгмийн хэв журмыг сахиулах, олон нийтийн аюулгүй байдлыг хангах, албадлага хэрэглэх зэргийг нийлүүлсэн хууль сахиулах ажиллагааны тухай хуулийг УИХ-аар хэлэлцүүлнэ. Үүнтэй холбоотой шинэ эрүүгийн хууль, шинэ ажиллагааны хуультай уялдуулан хуулийг хэрэгжүүлдэг байгууллагын тухай буюу прокурорын хууль, шүүхийн хууль, цагдаагийн хууль зэрэг олон байгууллагын хуульд өөрчлөлт оруулж заримыг нь шинэчлэн найруулсан. Үндсэндээ бол үндсэн таван хууль болон дагаж гарч ирэх нэмэлт, өөрчлөлтийн олон хуулийг ээлжит бус чуулганаар хэлэлцүүлэх гэж байна.

-Шинэ хуулиар хорих ялыг багасгасан уу. Аливаа зөрчил гаргавал барьж хорихоосоо илүүтэй торгодог болж зөөлөрсөн гээд байгаа?

-Хорих ялыг учиргүй их багасгаагүй. Сонгомол ялыг олон болгосон. Хорих, торгох, зорчих эрхийг хязгаарласан, гэрийн хорионд байлгах зэрэг маш олон төрлийн ялыг хэрэглэж болохоор болсон. Нэгийг дангаар нь юм уу, хоёрыг хэрэглэж болох байдлаар сонгомол ялын төрөлтэй болсон байгаа. Гэхдээ ял оноох зарчим дээр хуучныхаас өөр зарчим баримталж байна. Тэр нь хэрвээ материаллаг хохирол учруулчихаад түүнийгээ барагдуулсан бол заавал хорихгүй байх ч юм уу, эсвэл хорих ялыг хүнд хэрэг дээр хөнгөлөх, гэм буруугаа хүлээн зөвшөөрөөд зогсохгүй заавал нотлогдож байгаа үед ялыг сонгож хэрэглэж болно. Харин гэм буруутай гэдэг нь нотлогдоод байхад түүнийгээ хүлээн зөвшөөрөхгүй, хохирлыг арилгаагүй бол ялын бодлогыг чанга хэрэглэж болохоор байгаа. Ингэж хуулийг хийснээр орчин үеийн захиалгад нийцэж байна гэж үзэж байна. Өнөөдөр нэлээн олон хүн эрүүгийн гэмт хэргээр шийдэгддэг боловч хохирлоо барагдуулдаггүй. Хохирсон хүн хохирсон чигээрээ үлддэг. Мөн хохирол арилгасан арилгаагүй, буруу зөв ойлгож байгаа, хэрэг шалгах ажиллагааг санаатай болон санаандгүй хүндрүүлсэн, зардал чирэгдэл их гаргаж байгаа тохиолдолд хүлээх ял харилцан адилгүй. Мөн шинэ төрлийн ялууд орж ирж байгаа. Түүнчлэн цаазын ялыг халсан. Энэ мэтээр Монголын эрүүгийн хуулийн практикт байгаагүй зүйл шинээр нэмэгдэн орж ирсэн.

-Өнгөрсөн зун өршөөлийн хуулийг хэрэгжүүлсэн. Уг хуулийн явц ямархуу байгаа вэ. Хууль батлагдсан ч гэлээ суллагдаагүй хоригдол олон байна гэх юм?

-Батлагдсан хуулийнхаа хүрээнд өршөөлд хамрагдах хүмүүсээ хамруулсан. Суллах ёстойг нь суллаад, орон нутагт нь хүргэж өгсөн. Зарим хүмүүсийн тухайд өршөөлийн хуульд хамрагдаагүй. Тэр хүмүүс ялаа эдэлж байгаа. Харин мөрдөн байцаалтын шатанд, шүүхийн шатанд байсан бүх хэрэг шувтарсан. Өршөөгдөх нь өршөөгдөөд, гэм буруугаа хүлээх нь хүлээгээд явж байгаа. Нэг онцлог нь өөрийн гэм буруугаа хүлээн зөвшөөрвөл өршөөлд хамруулсан. Өөрийгөө буруугүй гэж үзээд шүүхээр асуудлаа шийдүүлэн цагаадна гэсэн хүмүүс бий. Таслагдаагүй ийм хэргүүд дээр хэрхэхээ шийдэх нь тухайн хүний асуудал.

-Өнгөрсөн намрын чуулганаар хууль зүйн болон эрхзүйн салбартай холбоотой нэлээн олон хууль баталлаа. Одоо харин эрхзүйн шинэчлэлийн салбарт ямар асуудал тулгамдаж байгаа вэ?

-Таван гол хууль батлагдсан. Тэдний нэг нь Арбитрын тухай хууль. Аж ахуйн хэрэг маргааныг шалган шийдвэрлэдэг хууль шүү дээ. Олон улсын жишигт нийцсэн, НҮБ-ын холбогдох газруудаас өгсөн зөвлөмжийн хүрээнд хийгдсэн хууль. Үүний ач холбогдол юунд байдаг вэ гэхээр хоёр аж ахуйн байгууллагын гэрээ хэлэлцээртэй холбоотой маргааныг шүүхээр шийдвэрлэхгүй тохиолдолд хэрэг болдог. Хоёр тал хоорондоо тохиролцоод аль улсын арбитрын шүүхэд очихоо шийдэж болно. Манайхан голдуу Английн арбитрын шүүх дээр очоод байдаг. Асар өндөр үнэ хөлс төлдөг байлаа. Тиймээс шинээр баталсан Арбитрын тухай хуулийн төсөл олон улсын жишигт нийцсэн, сайн хууль болсон. Энэ хууль батлагдсанаар маш олон аж ахуйн хэрэг олон улсын арбитрт биш Монголынхоо арбитр дээр шийдэгдэх бололцоотой. Нөгөө талаас ихэнхдээ иргэний шүүх дээр хоорондоо маргалддаг байсан. Энэ олон маргаан арбитрын шүүхэд очих боломжтой. Ингэснээр нэгдүгээрт, иргэний шүүх дээр хэлэлцэх хэргийн тоо цөөрнө. Хоёрдугаарт, өндөр зардалтай гадаадын шүүхээр явахгүй болно. Гуравдугаарт, Монголын эрхзүйн систем хаа хаанаа жигд, олон улсын стандартын жишигт нийцсэн үйл ажиллагаатай болно. Түүнээс гадна Прокурорын, Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх тухай хууль, Эрүүгийн хэрэг шалган шийдвэрлэх тухай хууль, Хууль сахиулах ажиллагааны хууль батлагдвал цөөн хэдэн хууль үлдэнэ. Мөн ирэх хаврын чуулганаар хэлэлцүүлэх нэг чухал хууль бол Хохирлын сангийн тухай. Хууль сахиулагч хэн ч бай төрийн нэрийн өмнөөс ажил хийж буй төрийн албан хаагч. Тухайн хүн ажиллаж байх хугацаандаа мэргэжлийн алдаа гаргаад хувь хүн, албан байгууллагыг хохироосон бол тэр байгууллагаас хохирлоо нэхэмжлэн гаргуулж авч болно. Одоо бол тийм эрх нээлттэй боловч Сангийн яаман дээр мөнгө байхгүй гээд өгч чаддаггүй. Тэгэхээр зэрэг энэ байдлаас гарах цаг болсон. Хохирсон л бол тэр байгууллага хохирлыг тэр дор нь барагдуулах ёстой. Харин удаа дараа ажлын хариуцлага алдаж улсын төсвөөс хохирол гаргуулаад байгаа албан тушаалтныг ажлаас нь халах, албан тушаал бууруулах үндэслэл болгож байгаа. Одоо бол тийм зүйл байхгүй байгаа шүү дээ. Хохирлын сангийн хууль гэдэг бол нэг талаасаа иргэд байгууллагуудад төрийн нэрийн өмнөөс учруулж буй хохирлыг саадгүй арилгаж байх. Хоёрдугаарт, хохирол учруулаад байгаа хариуцлагагүй албан тушаалтнуудад хариуцлага тооцож байх ийм үндэслэл бий болж байгаагаараа шинэчлэлийн ач холбогдолтой. Цаана нь яах вэ энэ хуулиуд гарч байгаатай холбоотой өмгөөллийн хууль, нотариатын хууль, дотоодын цэргийн хууль гээд гурав, дөрвөн хууль бий.

-Хохирлын сангийн төсөв мөнгө нь хаанаас гарах вэ?

-Улсын төсвөөс гарна. Гэхдээ тэр нь өөрөө арвижиж байдаг. Улсын тэмдэгтийн хураамж, янз янзын хуулийн байгууллагын торгууль шийтгэлийн төлбөрүүд түүн дээр төвлөрнө. Тэр нь эргээд хүмүүсийн хохирлыг барагдуулахад зарцуулагдана. Гэхдээ улсын төсвийн бүрэлдэхүүн хэсэг байхаар яригдаж байгаа.

-Хүмүүс зарга үүсгэхээр хохирсноосоо илүү зардал цаг хугацаа гаргадаг гэж ярьдаг шүү дээ?

-Хэрвээ өөрөө баталгаатай буруудахгүй гэж үзэж байгаа бол тэр хүн зардлаа гаргаад эцсийн шийдвэр хүртэл явна. Тэгээд эргээд зардал, хохирлоо гаргаж авах нөхцөл нь бүрдэж байгаа. Буруутай этгээд юм уу хувь хүнээс гаргуулаад авах жишээтэй.

-Сая Арбитрын тухай хуулийг батлаад гаргачихлаа. Маргаануудаа энд шийдвэрлүүлэх боломжтой юу?

-Бололцоотой. Манайх ийм жишиг хуультай. Лондон, Парисаас ялгаа байхгүй гэнэ шүү дээ.

-Арбитраа ашиглаад мөнгө олох боломжтой юу?

-Мөнгө олох гэхээсээ илүү гэрээ байгуулж байгаа талууд маргаанаа хаана шийдүүлэхээ тохирдог. Ингээд Монголын арбитраар шийдүүлэх бололцоотой болж байгаа. Ийм тохиолдолд Монголын арбитр юм уу хуульчид тодорхой хэмжээгээр туршлагатай болно. Нөгөө талаасаа бүх улс орны хууль нь жигд нэг стандарттай байх ёстой гэсэн шаардлага барьж байгаа.

-АТГ-аас МАХН-ын дарга Н.Энхбаярыг Шадар сайд болох боломжгүй гэсэн хариу өглөө. Өршөөлийн хуульд хамрагдаад хэрэг нь арилсан биш үү. Ц.Нямдорж гишүүн Н.Энхбаярыг шинэ Эрүүгийн тухай хуулиар бол ялгүй болсон хүн гэж хэлж байсан. Та энэ талаар сонирхож үзсэн үү?

-Хуучин хуулиар жишээлбэл, төдөн жилээр ялаа эдлээд гарсан бол тэдэн жилийн хугацаанд ялтайд тооцно гэсэн хуулийн үйлчлэл одоо хүртэл явж байгаа л даа. Есдүгээр сар хүртэл үйлчилнэ. Н.Энхбаярын хувьд бол би аль зүйл ангиар хэдэн жил шийтгүүлээд яаж гарч ирсэн талаар хэрэг болгож үзсэнгүй. Ямар ч байсан өршөөгдсөнийг нь би мэдэж байна. Ерөнхийлөгчийн өршөөлд хамрагдаж байсан. Өршөөгдөнө гэдэг бол хэрэг хийсэн юм байна гэхдээ биеэр эдлэх ялаас нь зайлуулж өглөө л гэсэн үг. Энэ хүний тухай шүүхийн тодорхой таслан шийтгэх ялын тогтоолыг харж байж л хэлнэ.

-Х.Тэмүүжин гишүүнийг сайд байхдаа өргөн барьсан хуулиудыг татаж аваад өөрчилсөн гэдэг?

-Ямар ч хүн өөрийн гараар үзэж харж нягталж өөрийнхөө итгэл үнэмшил болсон юмыг барьж авдаг биз дээ. Тэр үүднээс би урьд нь боловсруулагдсан хуулиудыг буцааж авч үзсэн. Санал нийлж байгаа ч юм байгаа. Түүнээс сөргөлдөөд байгаа юм байхгүй л дээ. Ямар ч байсан боловсруулаад өргөн бариад хэлэлцүүлгийн шатанд явж байна даа.

-Х.Тэмүүжин гишүүн та хоёр үе үе сөргөлдөж харагддаг. Ажил хэргийн шугамаар байдаг уу. Эсвэл та хувь хүнийх нь хувьд дургүй юм уу?

-Хувь хүний асуудал байхгүй. Хуулийг харахаар аль дээр нь санал нийлж байна, аль дээр нь нийлэхгүй байна гэдэг харагдана. Энэ чинь шинжлэх ухаан байхгүй юу. Шинжлэх ухаан дээр хэрвээ гэдэг юм байх ёсгүй. Шинжлэх ухааны мэтгэлцээн гэдэг юм уу ном хаялцах тийм л зүйл байх ёстой. Тэр түвшинд л ярих ёстой. Бусад хүмүүс юу гэж ярих нь тэр хүмүүсийн л асуудал шүү дээ.

-Цагдаагийн цолны асуудлыг та хуучнаар нь болгосон доо?

-Одоо байгаа хууль тогтоомжийнхоо хүрээнд тушаал гаргаж өөрчилсөн. Цол хэргэм олгож байгаа асуудлын тухайд салбар дээр ажиллаж байгаа хүмүүсийн хувьд сэтгэл ханамжгүй зүйл байсан. Үнэхээр ч сургууль дөнгөж төгссөн хүүхэд албан тушаал дээр очиход олон жил ажилласан хүнээс илүү цолтой болоод оччих жишээтэй. Иймэрхүү дутуу харж хийсэн зүйлс байсан.

-Хувцас хунарын өөрчлөлтийн тухайд?

-Хувцасны загвар материалын тухайд эргэж харах юм байна. Манай яаман дээр ажлын хэсэг гараад үүн дээр ажиллаж байгаа.

-Тахарын албаны тал дээр Х.Тэмүүжин гишүүн та хоёр санал нийлдэггүй тал бий?

-Тахарын асуудал Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгыг дагаад орж байгаа.

-Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх газрын харьяа эмнэлэг, архивын газрын байр шинээр ашиглалтад орлоо?

-Бодлогын хувьд үүн дээр ач холбогдол өгсөн юм л даа. Нэгдүгээрт, архивын хувьд их олон жил хаа хамаагүй стандартын хувьд нийцэхгүй юманд явж ирсэн. Архивын олон жил хадгалдаг материалыг тусгай стандартын дагуу хадгалахгүй бол мууддаг. Янз бүрийн юм болно. Стандартын зураг хөргийн дагуу гаргасан архивын барилга баригдаж эхлээд ажил нь зогссон байсан. Тиймээс бодлогын хувьд салбарын хөрөнгө оруулалтыг дайчилж ашиглалтад орууллаа.

Хорихын эмнэлгийн хувьд хоригдож байгаа хүмүүс муу юманд байх ёстой юм шиг зүйл байсан. 120 ортой эмнэлгийг бодлогын хувьд ашиглалтад орууллаа.

-Таныг УИХ-д нэр дэвшинэ гэсэн таамаг их байна. Зарим нь намын жагсаалтад орно ч гэж байгаа?

-Нам дээр ярьж байгаад л шийднэ шүү дээ. Нам ямар журмаар шийдэх юм, түүгээр л явна.

Ж.БАЯРСАЙХАН

С.АЛТАНЦЭЦЭГ

“You’re my hearth, you are my soul” гэх алдартай дууг мэдэхгүй хүн 1980-аад оны залуус дунд үгүй биз ээ. Энэхүү дууг амилуулж, хэдэн арван жилийн турш сонсогчдын чихэнд уяж чадсан алдарт хамтлаг бол мэдээж “Modern talking”. Хөнгөн стиль, цоглог хэмнэлтэй диско дуунуудаараа нэгэн үе хөгшин хөвөөгүй дэлхий дахиныг байлдан дагуулж байсан тус хамтлаг 1984 онд байгуулагджээ.

Германы хөгжмийн магнат Дитер Болены байгуулсан энэ хамтлаг Европ, түүн дотроо тухайн үеийн ЗХУ-д залуусын жинхэнэ шүтээн болж, хөшөөг нь босгох хүртэл яригдаж байсан гэдэг. Цэрэг зэвсгийн хүчээр германчууд ЗХУ-ыг эзэлж чадаагүй ч поп урлагийн гайхамшгаар байлдан дагуулж чадсан гэж хэлж болно.

Хөгжмийн зохиолч, нэрт продюсер Дитер Болен дуучин Томас Андерс нар 1980-аад оны эхэн үед “Hansa” дуу бичлэгийн студиэр дамжуулан танилцаж хожмоо насан туршийн найзууд болцгоожээ. 1982 онд Дитер Болен тухайн үед хит болсон F.R.David-ийн “Pick up the phone” дууг герман хэлэнд хөрвүүлж бичээд дуулах дуучин хайж байж. Энэ үед нь “Hansa” студиэс түүнд залуу дуучин Томас Андерсийг санал болгожээ. Зүс царайгаараа ч тун ойролцоо залуусын хүсэл сонирхол ч нэгэн зүгт байсан бөгөөд гайхалтай нэгдэж чадсан байна. Тэд хамтлаг болон нэгдэж анхны дуугаа хүргэсэн даруйд бүсгүйчүүдийн зүрхийг эзэмдэж, шүтэн бишрэгчдээр хүрээлүүлэхээр болсон юм.

Царайлаг залуу дуучид 1983-1984 оны үед хамтдаа таван сингл герман хэл дээр гаргасан. Тэр дундаас “Wovon Trдumst du Denn” нэртэй сингл нь гарсан даруйдаа Германы хит парадын тэргүүн эгнээнд жагсч байв. Гэвч Дитер Болен англи хэл дээр дуу зохиох нь олон улсад нэрд гарах зөв зам болохыг аажмаар ойлгосон байна. Тэрбээр 1984 оны наймдугаар сарын нар ээсэн зуны дэлгэр өдөр Дитер Болен Канарын арлуудад амарч байхдаа алдарт хит “You’re my heart,you’re my soul” дууныхаа санааг олж бичжээ. Улмаар аравдугаар сард уг дуугаа Томас Андерстай хамтран бичүүлсэн байна. Хамтлагийн гоцлол дуучин Томас Андерс хамгийн анхны гэж хэлж болох энэ дууны үеэр өөрийгөө гаргахгүй байхыг хүссэн гэдэг. Учир нь түүний англи хэлний аялга тийм ч сайнгүй байсан хэрэг л дээ. Ингээд Германы богино долгионы радиогоор 1984 оны арванхоёрдугаар сард анх эгшиглэсэн байдаг. Харин 1985 оны нэгдүгээр сарын 17-нд анх телевизээр цацагдсан байна. Телевизээр цацагдсан даруйдаа хуурай өвсөнд асаасан түймэр мэт бүх Европоор түгэн тархаж хэдхэн сарын дотор олон орны хит жагсаалтыг тэргүүлжээ. Үүнээсээ урам зориг авсан Томас ч хэлнийхээ аялгыг сайжруулах дасгал хурдан хугацаанд хийснээр студийн бичлэгт дахин орж хоёр дахиа дуулсан нь өдгөө бидний сонсож буй хувилбар юм. Энэхүү сингл нь найман сая илүү хувь зарагдсан бөгөөд зургаан долоо хоногийн турш Германы болон бусад 35 орны чатуудад тэргүүлсэн байна.

Үүний дараа “You Can Win If You Want” дуугаа бичүүлжээ. Энэхүү дуу мөн л гарсан даруйдаа хит болж дахин тэргүүн байр эзэлсэн байна. Яг энэхэн үед тэдний анхны цомог гарсан бөгөөд асар их амжилт дагуулсан юм. Ер нь “Modern talking” хамтлагийг маш богинохон хугацаанд маш тодоор бадамлан ассан гэрэлт зултай зүйрлэж болно. Хамтлаг байгуулагдаж, анхны дуугаа бичүүлсэн мөчөөс л тэд жинхэнэ од болон гэрэлтэж, гаргасан дуу бүхэн нь хит болдог байлаа.

“You Can Win If You Want” дууныхаа дараа нэг их удалгүй “Cheri Cheri Lady”, “Brother Lou­ie”, “Atlantis Is Calling (S.O.S. For Love)” болон “Geronimo’s Cadillac” хитүүдээ дараалан гаргасан юм. Диско төрлөөр дуулж бүжиглэдэг Европын хамтлаг дуучдаас Английн хит жагсаалтад түрүүлж чадаагүй ч тухайн үедээ тавдугаар байрт жагсаж байсан цорын ганц дуу бол алдарт “Brother Louie” дуу юм. Тэр дундаа Их Британийн хит жагсаалтад ийн дээгүүр байр эзэлсэнд урам зориг авсан хамтлагийн ахлагч продюсер Дитер Болен ер нь Америкийн зах зээлд гарч болох юм байна гэсэн итгэл найдварыг өвөрлөжээ. Учир нь Америкийн Billboard хит жагсаалтад дээгүүр орох нь түүний жинхэнэ хүсэл мөрөөдөл байжээ.

“Modern talking” хамтлаг байгуулагдсан цагаасаа хойш гуравхан жилийн дотор зургаан цомог гаргаж, тэдгээр нь 60 сая илүү хувь борлуулагджээ. Гэвч 1986 оны сүүлээс тэд бэрхшээлтэй тулгарч эхэллээ. Учир нь Томас Андерсийн эхнэр Нора Дитер продюсерын үүрэг гүйцэтгэхийг хичээн Боленгийн уран бүтээлийн ажилд оролцож эхэлжээ. Энэ нь түүний дургүйг хүргэж байсан бөгөөд тэр хоёрын харьцаанд сэв суулгах шалтаг болсон байна. Улмаар гуравхан жилийн дараа буюу 1987 оны намар ‘”Modern Talk­ing” тарсан юм. Томас Андерс гэр бүлийн хамт АНУ-ыг зорьж, уран бүтээлийн замаа хөөн тэндээ амьдрахаар болжээ. Хожим Томас Андерс эхнэрийнхээ тухайд “Миний хуучин эхнэр Нора их түргэн зантай хүн байсан. Тэр бүхнийг өөрийнхөөрөө хийхээр зүтгэдэг байв. Бид АНУ-д хоёр хоног зүгээр л амраад ирэхээр шийдсэн юм. Эхлээд Нью-Йоркт очсон, их таалагдлаа. Долоо хоногийн дараа Нора “Бидний амьдрах газар энэ байна. Байр авах хэрэгтэй” гэсэн юм. Түүний шийдвэрийг би өөрчилж чадаагүй” хэмээн Би-Би-Сигийн ярилцлагын үеэр дурссан байдаг.

Харин Дитер Болен өөрийн “Blue System” хамтлагийг байгуулсан юм. Хэдийгээр тэд тус тусдаа хангалттай нэрд гарсан боловч хэн нь ч “Modern Talking”-ийн амжилтыг давтаж чадаагүй юм. Гэвч хамтлагийн замнал ингээд бүр мөсөн дуусчихаагүй байлаа, 1998 оны гуравдугаар сард “You’re My Heart, You’re My Soul” дууны шинэ хувилбар дэлхийн хөгжмийн ертөнцийг дахин доргиолоо. Тус оны тавдугаар сард нэгэн телевизийн шоун дээр Томас Андерс Дитер Болен нар дахин нэгдэж байгаагаа мэдэгдсэн нь шүтэн бишрэгчдийг нь жинхэнэ галзууруулах дөхөв.

Шинэ хувилбараар гарсан “You’re My Heart, You’re My Soul” Германд хоёр зарим орны хитэд нэгдүгээр байрт орсон байна. Тэд хуучин хит дуунууд болон шинэхэн дөрвөн хит дуугаа багтаасан “Back For Good” цомгоо гаргасан нь тус хамтлагийн түүхэн дэх хамгийн их борлуулалттай буюу 26 сая хувь зарагджээ. Жилийн хугацаанд зургаан цомог гаргасны дөрөв нь платиниум цомог болсон юм. “Modern Talking” хамтлаг 2003 оны зургадугаар сарын 23-нд сүүлийн тоглолтоо төрөлх орны нийслэл Берлин хотноо хийсэн юм.

Тэд нийтдээ 13 цомог гаргасны ес нь платиниум цомог (10 саяас илүү борлуулагдсан) болсон байна. Нийт 120 сая илүү хувь дэлхий даяар борлуулсан бөгөөд 15 дуу нь дэлхийн хит парадуудад номер нэг болж байжээ. Харин попын хаан Майкл Жексоны 17 дуу дэлхийн хит парадуудад тэргүүлж байсан юм.

Социализмын үе буюу 1980-1990-ээд онуудад “Mod­ern Talking” хамтлагийн хит диско дуунуудгүйгээр ямар нэгэн шоу цэнгээн, үдэшлэг наадам болдоггүй байв.

Гоцлол дуучин Томас Андерсийн тухайд:

Дуучин Томас Андерс нь 1963 оны гуравдугаар сарын 1-нд Германы Мюнстермайфельд хотод төржээ. Тэрбээр эцэг эхээс тавуулаа бөгөөд айлын дундах хүүхэд юм. Түүний эцгийг Петер Вайдунг, эхийг Хелга Вайдунг гэдэг. Томас Андерс хэмээн алдаршсан түүний төрөлх нэр бол Бернд Вайдунг юм.

Түүний дуу хөгжмийн авьяас хар багаас нь эхэлсэн бөгөөд гурван настай байхдаа л цэцэрлэгийнхээ од байжээ. Тэрбээр “Би хэлд орсон цагаасаа л дуулдаг байсан байх” хэмээн ярьжээ. Харин зургаан настай байхдаа анхны тоглолтоо хийж, хүүхдийн концерт гэхэд 90 гаруй хүн үзэж байсан тухай хожмоо дурсан ярьсан юм. Тэр л үедээ жинхэнэ хүсэл мөрөөдлөө олж, хөгжим болоод их тайзыг өөрийн болгохоор шийджээ. Энэ хүсэл мөрөөдлөөрөө тэрбээр насан туршдаа амьдарсан юм. Залуудаа дуу хөгжмөөс гадна сэтгүүлч болох гэж мөн сэтгүүл зүйн факультетад хоёр жил хэртэй сурсан ч төгсөж амжаагүй байна. Гэвч дуу хөгжим түүний сэтгэлийг эргүүлэн татаж, 15 настайдаа дуу бичлэгийн студитэй анхны гэрээгээ байгуулсан байна. Тэр үед Бернд Вайдунг гэдэг нэрийг нь түүний продюсер урлагт зохимжгүй гэж үзэж “Томас Андерс” гэдэг нэрээр сольжээ. Тэдний ажилладаг байсан дуу бичлэгийн компанийн тэргүүнийг Андерс гэдэг байсан учраас ийн нэрлэх болж, цомгийн бичлэгийн төсвийг нэмэх болов уу гэж тэд найдаж байлаа. Харин Томас гэдэг нэр Германд 1970-аад оны сүүлээр их түгээмэл байсан юм. Тэрбээр 1984-1987, 1998-2003 оны хооронд Алдарт “Modern Talking” хамтлагийн гоцлол дуучнаар ажилласан. Дуулахаас гадна англи хэлээр түгдрэлгүй ярьж, дуулдаг, францаар ойлголцдог бөгөөд мөн одоо испани хэл үзэж байгаа гэнэ. 1980-аад оны сүүлээр Mod­ern Talking хамтлаг гайхам амжилт олсны дараа Андерс хэсэг хугацаанд АНУ-д амьдарсан. Тус улсад амьдрах эхэн үед Калифорнийн нар ээж, 24 цагийн турш дэлгүүр онгорхой, хоол унд сайтай, гайхалтай сайхан ааштай хүмүүс гээд түүнд их сайхан байсан гэнэ. Гэвч сүүлдээ Лос-Анжелес дахь амьдрал уйтгартай санагдаж төрөлх нутаг руугаа буцсан байна. Тэрбээр анхны эхнэр Нора Дитерээс салж улмаар 2000 онд хэлмэрч бүсгүйтэй танилцаж гэрлэжээ. Үүнээс хойш хоёр жилийн дараа түүний анхны хүү Александр Мик Вайдунг мэндэлжээ.

Тэрбээр сүүлийн жилүүдэд бие даасан тоглолтоо хийхээр ОХУ-ыг үе үе зорих болсон юм. Түүнд тус улс ихээхэн таалагддаг бөгөөд Орос орон ч түүнд хайртай.

Сонирхолтой түүх дурдвал, Арабын Эмират улсын шейх 2000 онд Томас Андерсийн тусгайлан урьж зөвхөн өөртөө зориулан тоглолт хийлгэсэн байдаг.

Улсын драмын эрдмийн театрын залуу жүжигчин Э.Тодгэрэлтэй ярилцлаа.

-Та Улсын драмын эрдмийн театрт орсны дараахан анх удаа гол дүр бүтээсэн нь “Чөлөөт хос” жүжгийн дүр. Тэгвэл таны гол дүрд тоглосон бүтээл дахин тайзнаа тавигдах нь ээ?

-Монгол Улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн найруулагч Найдандоржийн бүтээл болох инээдмийн, дуутай, бүжигтэй, хөгжимтэй “Чөлөөт хос” жүжиг олон улсын эмэгтэйчүүдийн эрхийг хамгаалах өдрийг тохиолдуулан Улсын драмын эрдмийн театрын тайзнаа энэ сарын 27, 28-ны өдрүүдэд тоглох гэж байна. Уг жүжигт миний бие УДЭТ-ын жүжигчин СТА Баясгалан эгчтэй хамтран тоглосон байгаа. Энэхүү жүжиг өөрөө Итали жүжиг. Нобелийн шагналт Италийн нэрт зохиолч жүжигчин Дарио Фогийн “Open Couple” гээд театр болон олон орнуудад тавигдсан байдаг.

-“Чөлөөт хос” жүжгийг үзэгчдэд хүргэх цаад зорилго юу вэ?

-Ерөнхийдөө хоёр хүний жүжиг гэж хэлж болно. Энэ жүжиг түрүү онд Төрийн соёрхолт найруулагч Наранбаатарын санаачилгаар хэрэгжүүлсэн бэсрэг жүжгийн өдөр буюу долоон өөр жүжиг, долоон өөр найруулагч, долоон өөр жүжигчин, долоон өөр сэтгэлгээг харуулахын тулд хэрэгжүүлсэн төслийн хүрээнд тавигдсан жүжиг байгаа юм. үүнийг гэр бүлийн жүжиг гэж хэлж болно. Гэр бүлийн дотоод асуудал, эхнэр нөхрийн хэнд ч хэлж болдоггүй нарийн нандин нууцыг ил гаргаж ирдгээрээ жүжгийн гол утга учир оршиж байгаа юм. Миний ойлголтоор миний эхнэр Антония өнгөрсөн нийгмийн төлөөлөл юм болов уу гэж хардаг. Миний дүрийн хувьд ардчилсан, эрх чөлөөтэй нийгмийг төлөөлсөн гэж хардаг. Жүжгийн нэрнээс нь яагаад “Чөлөөт хос” болох гээд байгаа юм бэ? Миний хувьд мэдээж эхнэртээ хайртай, хүүхдийнхээ төлөө зүтгэдэг боловч бусад биеийн болон сэтгэлийн жаргалыг амсмаар байдаг. Энэ тал дээр би эрх чөлөөтэй байж болно биз дээ? гэсэн асуултын хариуг жүжгийн турш эхнэрээсээ шаарддаг. Чи ч гэсэн адилхан өөр хүнтэй бол, би ч гэсэн адилхан өөр хүнтэй болъё. Гэхдээ хоёулаа эхнэр нөхөр хэвээрээ байна.

-Ардчилал, эрх чөлөөг хүсэмжилсэн өөрийнхөө дүрийг тодруулахгүй юу?

-Миний ажилласан дүрийн хувьд дөч гаран настай, гэр бүл зохиосон эр нөхрийн дүр Манбретто гэх итали залуу. Миний эхнэр мөн адил дөч гаруй настай Антония. Бид хорин найман настай хүүтэй. Энэ хоёр хүний гэр бүлийн дунд өрнөж байгаа асуудлын талаар гардаг.

-Хоёр хүний жүжиг гэдэг утгаараа ч юм уу тайз засал цомхон, өвөрмөц шийдэл бүхий харагдсан?

-Тайз ердөө хоёр сандал, хоёр ширээтэй. Жүжиг өөрөө бас хоёр л жүжигчинтэй. Тайз хувцас хэрэглэлийн хувьд нүсэр зүйл байхгүй. Яагаад вэ гэхээр энэ бол найруулагчийн шийдэл. Мөн энэ жүжгийг хаана ч, ямар ч албан байгууллага, дунд сургуулийн зааланд эсвэл зочид буудлын нэг өрөөнд очоод тоглочих боломжтой. Хөнгөхөн авсаархан. Жүжиг тавигдсан даруйдаа олон нийтийн ташаалыг хүртсэн уран бүтээл болж чадсан.

-Таны хамтран тоглогч жүжигчин Баясгалан энэ жүжгийн дүрээрээ тухайн ондоо “Гэгээн Муза”наадмаас шилдэг эмэгтэй гол дүрийн шагнал авсан байдаг?

-Тэгсэн. Мөн “Мөнгөн мод” шагналыг энэ дүрээрээ авсан. Миний хувьд бас “Гэгээн Муза” наадмаас оны шилдэг эрэгтэй дебют залуу уран бүтээлчээр шалгарсан. Олон сайхан шагналуудыг бидэнд авчирсан уран бүтээл болсон доо.

-Та хоёр насны хувьд ч амьдралын туршлагынхаа хувьд ч их зөрүүтэй. Энэ утгаараа хамтран тоглогчтойгоо ойлголцож ажиллахад бэрхшээл тулгарч байв уу. Жүжиг насанд хүрэгчдэд зориулсан төдийгүй зарим үзэгдэлд хамтран тоглогчоо хараах, доромжлох өнгө аястай үг хэллэг хэрэглэх тохиолдолд ч гардаг?

-Би хэлсэн. Жүжиг хоёрхон хүний л бүрэлдэхүүнтэй. Жүжгийнхээ харилцан яриаг бэлдэж ширээний уншлага хийдэг. Ширээний уншлагын явцад ямар ч хүндрэл гараагүй. Зөвхөн хоёр хүн харагдаж байгаа боловч цаанаа маш том уран бүтээлийн баг ажилладаг. Баясаа эгч амьдрал зохиосон үр хүүхэдтэй хүн. Миний хувьд хараахан гэр бүл зохиож амжаагүй нэгэн. Энэ утгаараа заримдаа “Үнэхээр ийм зүйл байдаг юм уу?” ч гэж асуух тохиолдол надад гарч байсан. Баясаа эгч намайг бодвол дүртэйгээ илүү ойрхон учраас надад маш их дэм болж байсан. Мэдээж хүндрэлтэй зүйлүүд гаралгүй яахав. Тэр бүхнийг нөмөр нөөлөгтэй хамтран тоглогчийнхоо хүчээр давж чадсан. Дүртэйгээ ажиллахад хамтран тоглогч маш чухал. Яг л эхнэр нөхөр шиг бие биеэ харж хайрлаж байж тухайн бүтээл үзэгчдэд халуунаараа хүрдэг болохоор яадаг ч байсан энэ дүр дээр ажиллах болсноос хойш энэ асуудлыг ярилцаж шийдсэн. Жүжгийн зохиолыг авснаас эхлээд нээх хүртэл бид хоёр бараг эхнэр нөхөр шиг болчихсон байсан (инээв). Машин явахгүй өдөр бие биенээ авна. Хаана юу хийж явна, өлсөж байна уу, цангаж байна уу гээд л. Тэр зүйл нь бид хоёрыг илүү дотно болгож, уусгаж эхнэр нөхөр гэх байр суурин дээр аваачихад тусалсан юм болов уу.

-Анх жүжгийн зохиолоо аваад уншихад ямар санагдаж байсан бэ?

-Амьд хөгжмийн хамтлаг, яруу найрагчийн шүлэг, тайз декрац, жижиг чимэглэл, хувцас гээд маш олон хүнтэй бүрэлдэхүүн тэр чигээрээ энэ хоёр хүний төлөө ажиллаж байсан учраас хичээхээс өөр замгүй л дээ. Миний хувьд оюутан насаа үдэж Улсын драмын эрдмийн театр гэх их айлтай холбогдоод анхны гол дүрээ авсан нь энэ. Найдандорж найруулагчаас зохиолоо аваад маш их эмээж байсан. Залуу уран бүтээлчийн хувьд маш их үүрэг хариуцлага ногдсон. Мөн залуу уран бүтээлч Тодгэрэл гэдэг хүн ямархуу чадвар чансаатай болж энэ урлагийн их айлд ирсэн бэ гэдгээ тодотгох шалгалт болсон гэж боддог.

-Найруулагч таныг сонгож тоглуулах болсон нь учир шалтгаантай л байж таараа. Та энэ талаар ер нь найруулагчаасаа сонирхож асууж байсан уу?

-Миний тоглосон дүр бодит амьдрал дээр надаас нэлээд хол. Жишээлбэл, гэр бүлийн амьдрал зохиосон, нууц амрагийн асуудлыг хөхиүлэн дэмждэг, 28 насны хүүтэй амьдрал нь боловсорчихсон хүний дүр л дээ. Би найруулагчаас “Насны зөрүү харагдах болов уу, надаас нэлээд хол юм? гэж асуухад найруулагч “Би энэ дүр дээр чамайг харсан. Найруулагч хүн хэзээ ч алдаж, буруу хардаггүй. Жүжигчид, жүжигчдийнхээ тавилт бүх зүйлийг нүдэндээ түрүүлээд харчихсан байдаг болохоор энэ зохиол бүтээл болдог юм. Тийм болохоор айгаад хэрэггүй, чи чадна. Чи чадах болохоор би чамайг сонгосон” гэсэн. Энэ хэдхээн үгэнд их урамшсан даа. Хүн гэдэг ер нь урмаар тэтгэгддэг амьтан шүү дээ.

-Нөгөө талаараа анхны уран бүтээл мюзикл чиглэлийнх байсан болохоор их авууштай байсан байжээ. Учир нь та 2012 онд “CITI” дээд сургуулийг мюзиклийн жүжигчний мэргэжлээр төгссөн юм билээ?

-Мюзикл гэдэг утгаараа жил бүр сонгодог бүжиг, олон ардын бүжиг, монгол ардын бүжиг зэргийг судалдаг байсан. Оюутан байх дөрвөн жилийн хугацаанд дуу хоолойны гам унших дасгал, дуулах ур зүйн хичээл ордог байсан. Биеийн уян хатан байдал, пластик хөдөлгөөн тал дээрээ сургууль түлхүү ажилласан болохоор найруулагчийн тавьсан тэр жанрыг нэлээн олзуурхсан.

-Үүний дараа дэлгэцийн анхны уран бүтээл “Бид гурвын болзоо” киноны гол дүрийг бүтээсэн. Киноны саналыг яаж хүлээж авав. Сэтгэлд тань хэр нийцэж байсан бэ?

-Продюсер надад анх зохиолоо өгч уншуулсан. “Бороо” гээд эмэгтэй хүн харахаараа сандардаг, найз гэх үгийн утга учрыг ойлгодог, найзынхаа төлөө юу ч хийхээс буцахааргүй, шаггүй компьютерийн мэдлэгтэй бас нэлээд будлиу залуугийн дүр. Уншингуут л миний сэтгэлд буусан. Би гадаад төрх байдлаараа эсрэг дүрд сонгогдчих гээд байдаг талтай. Уран бүтээлч хүн үргэлж нэг төрлийн дүр бүтээнэ гэж байхгүй. Бороо гэх залуугийн дүрийг гаргахын тулд их хичээсэн. Ямартай ч үзэгчдийн хандалтаас харахад дүрээ бүтээж чадсан юм шиг. Ер нь өнөөдрийн нийгэмд “анд” гэх гуравхан үсгийн утгийг таньж найзалж нөхөрлөдөг хүмүүс хичнээн байна вэ, нөхөрлөлийнхөө төлөө тэмцэж байгаа хүн ер нь байна уу, хэрвээ байвал ямар байх вэ гэдэг асуултад хариулсан кино. Залуу уран бүтээлчдээс бүрдсэн учраас “дуугарвал дуу нэг, дугтарвал санаа нэг” гэдэг шиг маш сайн нэгдэж ажилласан.

-Энэ сард хайрын баярын өдрөөр “Ромео Жульетта” ахин тоглогдлоо. Жүжгийн гол дүр гэхээсээ илүүтэйгээр Меркуциог бүтээсэн таныг үзэгчид их үнэлсэн байна лээ…

-Энэ бол сонгодог тэгээд маш алдартай зохиол. Сонгодог жүжиг тухайн нийгэмдээ тавигдах цаг хугацаа хүртлээ хүлээлт үүсгэсэн байдаг юм шиг. Өнөөдөр “Ромео Жулетта” жүжгийг тавих ёстой байсан болоод л үзэгчдийн хүртээл болгосон байх. Меркуцио гэх туслах дүрийг гол дүрийн энтэй авч бичсэнээрээ У.Шекспирийн гайхамшиг нь оршиж байгаа болов уу.

-Дүрээ сайн гаргахын тулд хэн нэгнээс зөвлөгөө, туслалцаа авч байв уу?

-Дэлхийн олон оронд тайз болон дэлгэцээр энэхүү жүжиг тавигдчихсан. Жаахан хүүхэд байхдаа энэ жүжгийн алдарт Леонардо Ди Каприогийн бүтээсэн хувилбарыг үзэж байсан. Тэгэхэд ирээдүйд жүжигчин болно ч гэж боддоггүй байсан үе. Ер нь аливаа дүр амьгүй байж байгаад амилдаг даа. Харин Меркуциогийн дүр нь аль хэдийнэ амилчихсан, Меркуцио ийм байх ёстой гэсэн загвар тогтсон байсан гэж хэлж болно. Надад үүнийг эвдэх эрх байхгүй шүү дээ. Тиймээс маш их судалгаа хийсэн. Өөрөө тодорхой хэмжээнд дүр дээрээ ажилласныхаа дараа бусад Меркуциог судална. Тэгэхгүй бол наана нь үзвэл би өөрөө ийм байна гэсэн хайрцганд орчих гээд байдаг тал бий.

-Таны хэлж буй уран цэцэн үгнээс гадна биеийн хөдөлгөөний илэрхийлэл, түүгээр гарч буй сэтгэлийн хөдөлгөөний уялдаа холбоо үзэгчдийн харааг яах аргагүй татаж байх шиг санагдсан?

-Манай театр энэ жилээс хөдөлгөөний найруулагч гэж тусдаа бие даасан статустай хүнтэй хамтарч ажиллаж эхэлсэн. МУСТА, бүжиг дэглээч Ган-Очир багшийг хөдөлгөөний найруулагчаар сонгож хамтарч ажилласан. Энэ хүн бараг найруулагчийн дайны хөдөлгөөний тавилтыг хийсэн байгаа. Тусдаа бие даасан бэлтгэл гэхээсээ илүүтэйгээр энэ жүжигт оролцож байгаа залуу жүжигчид, оюутнуудыг зуны зургаа, долдугаар сараас эхэлж биеийг хөнгөлөх дасгал, уян хатан байдлын дасгал зэргийг хийлгэж бэлтгэсэн. Энэ бүх хүмүүсийн хичээл зүтгэл салшгүй холбоотой. Сонгодог бүтээл залуу уран бүтээлчийг үнэхээр задалж өгдөг. Жүжигчний ур чадвар тал дээр маш их ахиц гардаг. Миний хувьд жүжиг нээснээс хойш хоёр сарын хугацаанд тоглосон. Мөн үзэгчдийн хүсэлтээр дахин дахин тоглогдож байна. Энэ нь их сайшаалтай хэрэг.

-Театрынхан “Үнэний хаан Будда” бүтээлийг тайзнаа амилуулахаар бэлтгэлдээ орсон гэж сонссон?

-Тийм. “Үнэний хаан Будда” гээд яам болон олон төрийн бус байгууллагын хөрөнгө оруулалтын тусламжтайгаар хийгдэж буй маш том төсөл байгаа. Жүжгийн бэлтгэл ажилд ороод явж байна. Энэхүү уран бүтээл бол Азидаа анх удаа тавигдах гэж байгаа, маш олон тэрбум төгрөгөөр үнэлэгдэхүйц хөрөнгө оруулалттай. Бурхан багшийн тухай жүжгийг театрын тайзнаа анх удаа тавихаар бэлтгэж байна даа.

-Та цахим хуудсандаа “УДЭТ-ын 85 жилийн ойгоор алтан тайзан дээр алтан үеийнхээ уран бүтээлчдээсээ эрхэм хүндэт үзэгчдийнхээ өмнө театрын жүжигчин хэмээн нэрээ дуудуулж үнэмлэхээ гардан авлаа” гэж бичсэн байсан. Театрын албан ёсны ажилтан болсон сэтгэгдлээсээ хуваалцахгүй юу?

-Улсын драмын эрдмийн театрын дэргэдэх “Театр” гээд том статустай студи бий. Миний хувьд 2013 онд энэ студид орох шалгалт өгөөд жил зургаан сараас хоёр жил хүртэлх хугацаанд ажиллах гэрээ хийсэн. Дагалдан жүжигчин гэсэн үг л дээ. Энэ жил 85 жилийн ойн хүрээнд “Бид мартахгүй” гэж ахмад уран бүтээлчдэдээ хүндэтгэл үзүүлэх тоглолтод дээр энэ хүн бол “драмын театр”-ын жүжигчин мөн юм гэсэн мэргэжлийн үнэмлэхээ гардаж авсан. Миний амьдралын хамгийн мартагдашгүй сайхан мөч. Үнэмлэхээ гардаж авахад манай театрын ах, эгч нар “Мэргэжил нэгт анд нөхөр минь, тавтай морил, жүжигчин хэмээх жинхэнэ нэрээ авлаа шүү” гээд баяр хүргэж байлаа.

-Дөнгөж гараанаас гарч буй уран бүтээлчийн хэтийн мөрөөдлийг сонирхмоор байна?

-“Broadway” театрын нэг мюзиклд тоглох нь миний маш том мөрөөдөл. Уран бүтээлч хүн хүзүүгээ давсан зорилготой байж л түүнийхээ цаана дөнгөн данган гардаг гэдэг. Би мөрөөдөл биелдэг гэдэгт итгэдэг хүн шүү (инээв). Миний мөрөөдөл биелнэ гэдэгт би итгэлтэй байна. Тэгээд ч драмын урлаг бол хамгийн амьд урлаг юм шүү.

Э.АРИУНЗУЛ

“Дэмий шүү Дэмбэрэл цагдаад хэлнэ шүү, хохь чинь шүү хогийн саванд чихнэ шүү” гэдэг үгийг мэдэхгүй хүн ховор. Домог болтлоо нэр нь дуурсагдаж, замын цагдаад насаараа ажилласан Г.Дэмбэрэл гуайтай ярилцлаа.

–Хэдэн онд Замын цагдаад хөл тавьж байсан бэ. Дэмбэрэл цагдаа чинь бодит хүн юм уу гэж асуух хүмүүс ч байдаг юм билээ. Хэрхэн ийм нэртэй болсноо дурсахгүй юу?

-Би 1967 оны тавдугаар сард Замын цагдаа гэдэг энэ том айлын босгыг давж орж байлаа. Уг нь 1966 онд орох гэж байсан юм. Тэр 1966 он чинь их үерийн жил байсан. Тэгээд тэр үед манай боловсон хүчний дарга дэд хурандаа Гүрбазар гэдэг хүн “За миний хүү, чи энэ гал командад хэд хоног галч хийж бай. Тэгээд чамайг авто руу шилжүүлчихнэ” гэдэг юм байна. Тэгсэн юу хэд хонох хавар болтол галч хийж байгаад Замын цагдаад орсон. “Дэмий шүү, Дэмбэрэл цагдаад хэлнэ шүү, хохь чинь шүү хогийн саванд чихнэ шүү” гэдэг энэ золигийн нэрийг ажилдаа ороод ганцхан сарын дотор л авчихсан юм даа. Гэсэр сүмийн урд талын уулзвар, Хятад ажилчдын соёлын ордны арын уулзвар дээр би анх зохицуулагч хийж гарч байсан. Тэр уулзвар дээр гараад сайн ажилласан болохоор долоо хоногийн дараа жинхлээд үндсэн ажилтан боллоо. Өглөө, оройн ээлжинд сар гарсан даа. Энэ үед л ийм нэрийг олчихсон байгаа юм. Тэр үед хятад, монгол ажилчдын хүүхдүүд дугуй их унана. Ер нь том жижиггүй дугуй их унадаг байсан цаг. Тэр битгий хэл, албан газрын үүдэнд дугуйн зогсоол хүртэл байдаг байсан. Тэгээд тэр уулзвар дээр зохицуулалт хийгээд зогсож байхад, хүүхдүүд залхуураад явган хүний гарцаар гарахгүй дүрэм зөрчинө. Дүрмээрээ бол дугуйгаа хөтлөөд явган хүний замаар алхаад гарах ёстой. Гэтэл хүүхдүүд дугуйгаа унаад хөндлөн давхиад гарна. Би шүгэлдээд зогсооно. Хүүхдүүд л болсон хойно толгойгоо маажаад хүрээд ирнэ. Тэр үед чинь Гэсэр сүмийн тэнд гурван шон байдаг байсан юм. Тэр шонгоос зөрчил гаргасан дугуйг хурааж аваад уячихна даа. Нэг мэдсэн хорь гучин дугуйтай болчихлоо. “Миний хүү дүрэм зөрчсөн чинь үнэн үү” гэхээр л “үнэн” гэдэг. “Тэгвэл миний хүү яваад торгуулийн мөнгөө авчир” гэнэ. Тэгэхээр л нөгөө хүүхдүүд чинь намайг тойроод зогсох нь зогсоод, суух нь суугаад “Дугуйг минь цагдаа ах өгчөөсэй” гээд над руу бүгд харчихна. Өдөр 13.00 цагт би ажлаасаа бууна. Ажлаасаа буухын алдад л машинаа ухраагаад зогсоочихно. “За энэ дугуйнуудыг бүгдийг нь ачлаа шүү” гэхээр л бүгд халааснаасаа мөнгөө гаргаад өгчихнө дөө. Торгуулж байсан хүүхдүүд миний нэрийг мэддэг болчихсон, бас торгуулна гээд дүрмээрээ гардаг болов. Нэг өдөр тэнд байдаг дугуй засварын газрын гадаа байсан дугуй хийлэгчийг нэг хүүхэд хэлэхгүй нууцаар авч байгаад эзэнд нь баригдаж л дээ. Тэгсэн тэр дугуй засварын эзэн хүүг барьж аваад “Дэмий шүү Дэмбэрэл цагдаад хэлнэ шүү, хохь чинь шүү хогийн саванд чихнэ шүү” гэж айлгасан байгаа юм. Тэгж энэ үг анх гарсан юм билээ. Энэ үеэс хойш л хүүхдүүд юм л бол “Дэмий шүү, Дэмбэрэл цагдаад хэлнэ шүү” гэж хэлдэг болсон байна. Намайг ингэж дууддагийг би тэр үед мэдээгүй. Нэлээд сүүлд мэдсэн юм.

–Тэр үед замын түгжрэл гэж юм байхгүй байсан биз?

-Намайг цагдаад ороход гуравхан салаа байлаа. Нэг салаа 30-аад цагдаатай. Тэгээд намайг цагдаад ороод удаагүй байтал 1968 онд дөрвөн дүүрэг болоод салсан юм. Октябрын районд манай гуравдугаар салаа гардаг юм байна. Тэр үед жинхэнэ социализм байгуулагдаж байсан эд үе учраас ачааны машин суудлын тэрэгнээсээ илүү. Толгойтын замд ачааны машин түгжрэл үүсгэдэг байлаа. Ямар сайндаа эр зоригийн уулзвар гэж нэрлэж байхав. Тэгээд наашаа яваад Гурвалжингийн уулзвар дээр чинь гацаа үүснэ шүү дээ. Толгойтын зам чинь нэг чигийн урсгалтай байсан. Харин одоогийн түгжирдгээрээ алдартай нэгдүгээр хорооллын зам бол тэр үед юун түгжрэл, сураггүй байлаа. 32-ын буудлын ард талын нэгдүгээр хорооллын зам дагуу Хэнтийн тууварчид ирчихсэн хоноглож байсан газар байхгүй юу. Хорооллын эцсийн малтай айлууд нэгдүгээр хорооллоос хадлангаа бэлтгэдэг тийм зэлүүд газар байлаа. Тэр үед чинь манай районд арав гаруйхан хувийн тэрэгтэй айл байлаа шүү дээ. Гурвалжингийн уулзвар, Толгойтын замаас бусад нь сэлүүхэн байсан.

–Машин тэрэг цөөхөн байсан учраас осол аваар бага гардаг байсан байх даа.

-Зам сэлүүхэн ч осол аваар гардаг байсан шүү. Цөөхөн цагдаатай байсан юм уу ямар ч байсан их л олон цагаар замын голд зогсоод хяналт тавьж ажилладаг байсан юмдаг. Ямар сайндаа олон цаг зам дээр халуун наранд зогсоод халууцаад ирэхээр замын голын цагаан зураасан дээгүүр явсаар байж явган хүний гарцан дээр ирээд зогсохоор л нээх сайхан сэрүү татдаг байсан юм. Цагаан зураасан дээр нарны тусгал бага тусдаг учраас тэгж салхилдаг байсан байх. Замын голын цагаан зураасан дээр зогсоход сэрүү татдаг гэдгийг замын цагдаагаас өөр хүн мэдэхгүй л дээ. Зун зам дээр хяналт тавьж ажиллах чинь өвлөөс хэцүү шүү дээ. Өвөл бол зам дээр нэг машин зогсоогоод хөлөө дулаацуулаад явуулчихна. Зун тэгэх боломж байхгүй. Тэгээд ч бидэнд ажлаа хаяад дэлгүүр ороод амны цангаагаа тайлах эрх байхгүй, байшингийн сүүдэр бараадаад зогсож болохгүй. Хатуу дэгтэй байсан цаг. Тиймээс олон цагаар хар зам дээр зогсоод шатахын даваан дээр замын голоор алхаж байгаад явган хүний гарцан дээр хүрээд ирэхээр ямар гоё сэрүү татдаг гэж санана.

Осол аваарын хувьд, хэдий замын хөдөлгөөн сийрэг байдаг ч гардаг байсан шүү. Нэг зүйл санаанаас гардаггүй юм. 1968 оны наймдугаар сарын 10 байсан юм. Би тэр орой баруун дөрвөн зам дээр зохицуулагч хийж байлаа. Шөнө 01:00 цагт буух хуваарьтай. Нэг цаг болоход 15 минут дутуу байхад Төмөр замын соёлын ордны уулзварын замын голд зогсож байсан Жамсранжав гэдэг цагдааг Дүрсэмийн Тогтох гэдэг жолооч хүн дайрчихлаа. Би ч шүгэлдлээ. Манай цагдаа ч замын голд үсрээд явчихлаа. Тэгээд замын хажуугаар явж байсан хоёр хүүхдийг дуудаад энэ цагдааг эмнэлэгт хүргэж өг гээд дамжлуулаад унаанд суулгалаа. Хэрэв би тэр үед замын голд байгаагүй бол тэр казах жолооч цагдааг дайрчихаад явчих байсан. Харсан гэрч байхгүй, шөнө байсан учраас баригдахгүй ч юм бил үү. Дайруулсан цагдаа маань хөөрхий өөд болсон. Цагдаа дайрсан Тогтох гээд казах эр тэр өөд болдог цагдаад найм хоногийн өмнө талоноо цоолуулсон байгаа юм. Магадгүй үүнд өширхөөд дайрсан байхыг үгүйсгэхгүй гэж би боддог юм. Тэр үед хүмүүсийн хүн чанар сайн байсан гэдэг ч бас олны олон дотор муу хүн байсан. Цагдаа дайрсан машинд үзлэг хийхэд эд мөрийн баримт гэхээр юм байхгүй байв. Хохирогч цагдаагийн малгайных нь хүрээ машины тоостой шилэн дээр хүрсэн хэсэг, мөн машины урд талын сээтгэн хүрээ үл ялиг хонхойсон байснаас өөрөөр тэр машинд ямар ч сэв гараагүй байв. Тэр үеийн орос машин ямар ч бөх байсан юм. Тэр үед чинь одоогийнх шиг сүлжээтэй утас байхгүй байсан. Ямар сайндаа барилгын техникумын хаалгыг тогшсон чинь онгойлгож өгдөггүй. Тэгэхээр нь цонхыг нь хага өшиглөж ороод утсаар ярьж байлаа. Бүр сүүлд богино долгионы станц гэж юм гарч ирж, юм үзээгүй бид бөөн л баяр юм болж байсан юм даг.

Тэр хэрэг гарахын өмнөхөн манай тэндэхийн нэг жолооч “Чи харихгүй юм уу, дөхүүлээд өгье” гэхээр нь би, буух цаг арай болоогүй байна гээд яваагүй юм. Нэг буучихдаг ч юм уу гэж бодож байснаа за болохгүй гээд үлдсэн юм. Хэрэв би тэр үед цагаасаа 10 минутын өмнө буугаад явсан бол өдийд дээлээ нөмрөөд шоронд явчихсан байх байсан. Хариуцлага гэдэг чинь энэ юм байна гээд тэрнээс хойш хэдхэн минутын өмнө ч гэсэн ажлаасаа бууна гэсэн бодол толгойд орж ирэхээ байсан даа.

–Өдөрт хэдэн цаг ажилладаг байсан юм бэ. Одоогийн замын цагдаагийн алба хаагчидтай харьцуулахад тэр үед хэр их ачаалал авч ажилладаг байсан бэ?

-Нэг ээлжинд зургаан цаг зохицуулагч хийнэ. Одоогийн цагдаа нарыг харахад бидний үеэс ачаалал бага байна. Манайх Толгойтод байдаг. Өглөө 5:30 цагт эхний автобусанд сууж байж ажилдаа ирнэ. Тэгээд нэгдүгээр парк, депогийн ард буугаад тэндээсээ явган нүцгэн гүйгээд замын цагдаа орно доо. Өглөө 6:30-7:00 цагийн хооронд амжиж очихгүй бол ажил тасалсан гээд цалин мөнгө засна, хатуу арга хэмжээ авахуулна. Өглөө болгон үүрээр гэрээсээ гарч ажиллана гэдэг бол ар гэрийн хүмүүст хүнд тусдаг. Босч цай чанаж өгөхөөр хань маань өглөө дөрвөн цагт босно. За тэгээд би ажлаасаа өдөр 13:00 цагт бууна. Ажлаасаа буугаад амаръя гэж байтал “Юун амрах. Чи хойд талын гуанзанд ороод аяга цай уучихаад гараад ир. Тэгээд хамгаалалтад гар” гээд тавьчихна. Өглөө 6,30 цагаас хойш ажилласан би чинь хамгаалалтад гараад оройны 22:00 цаг хүртэл буухгүй шүү дээ. Маргааш нь өглөө дахиад 5:30 цагт гэрээсээ гардаг байлаа. Ажлын ачаалал ийм л өндөр байж. Одоо бол замын цагдаагийн ажил бас ч гэж гайгүй болж дээ гэж хараад байна. Манай нэг хүү замын цагдаад ажилладаг юм. Хамгаалалтад гардаг цагдаагийн тусгай тасагтай болсон учраас зохицуулагч хийсэн хүн давхар хамгаалалтад гарахгүй юм байна гэж ойлгосон. Би төрийн том том хамгаалалтад зөндөө гарч байсан. Миний сэтгэлд үлдсэн дурсгалтай үе бол, Гүррагчааг сансарт нисэхэд би Тасганы овооны арын гарцан дээр хамгаалалтад гарч байсан юм. Тэр үе санаанаас гардаггүй.

–Хариуцлага өндөр байсан учир цагдаагийн алба хаагчид ажилдаа үнэнч шударгаар ханддаг байсан байх даа?

-Тэгэлгүй яахав. Тэр үед Золоо гээд сайхан хурандаа байсан. Тэр хүний үгнээс гардаг замын цагдаа байгаагүй. Замын цагдаагийн урд талд Морин тойруулгын салаа гэж байсан юм. Тэр салаан дээр Олзвой гэдэг цагдаа зохицуулагч хийдэг байв. Нэг удаа гаднаас ирсэн зочдыг Тэрэлж рүү явуулахаар замын цагдаа нар бүгд хамгаалалтад гардаг юм байна. Тэр өдөр бямба гариг байсан юм. Тэгээд Золоо хурандаа “За Олзвой минь, чи буу гэсэн цагт л буугаарай” гэж хэлж л дээ. Нөгөө Олзвой чинь тушаал авчихаад хурандаагийн буух тушаалыг хүлээгээд зогсоод байж. Зочид Тэрэлж рүү явчихлаа. Хамгаалалтын цагдаа нар бүгд буучихлаа. Тэгээд нөгөө зочин нь маргааш орой нь буюу ням баригт буцаад ирэхээр болов. Золоо хурандаа зочноо хүлээж авах гээд цагдаа нараа зам дээр тавих боллоо. Тэгсэн нөгөө Олзвой чинь байдаггүй. Золоо хурандаа ч сандарч “Ямар хачин юм бэ, Олзвой байхгүй байна, өөр хүн оронд нь тавья” гээд хүрээд ирсэн чинь Олзвой зогсч л байсан байгаа юм. Бүтэн хоёр өдөр, нэг шөнө зам дээр зогссон байсан. Миний үеийн цагдаа нар ажилдаа тийм л үнэнч байж. Тэгээд ер нь баяр ёслол, цагаан сар, шинэ жилийг тэмдэглэнэ гэдгийг мэдэхгүй. Хүн бүр цагаан сараар шинэлж байхад зам дээр бид зогсч л байна. Би Замын цагдаад ороод тэтгэвэрт гарах хүртлээ улсын наадам үзээгүй шүү дээ. Улсын наадмаар байнга л хамгаалалтад гарна. Тэнд очоод зогс, энд очоод зогс л гэнэ. 1994 онд би тэтгэвэрт суусан. Харин наадмын дараа цагдаагийн баяр болдог. Энэ баяртаа үе үе очдог байлаа. Баяр наадам тэмдэглэнэ гэж бодохгүй, тэрэндээ ч бүр дасчихсан байж. Их удаан зогсохоор хөл их өвдөнө. Тэтгэвэрт гарахдаа хагас жил ажиллах дутуу байсан ч хөл минь өвдөөд ажиллаж барахгүй тэтгэвэртээ суусан даа.

–Өөр ямар зөрчил гардаг байв. Хяналт шалгалт хийдэг байв уу?

-Цэрэндорж гээд Хятадын эрлийз хүн байсан юм. 22-ын товчоогоор хавар, цагаан сарын дараа юмдаг, тэр Хятадын эрлийз хүн тарвага алчихаад дөчийн бидонд гялгар уутанд хийгээд дээрээс нь тараг сүү гээд оруулж байгаад надад баригдсан юм. Нэг өдөр манай диспетчер “Наад Цэрэндорж чинь дандаа л сүү, тараг зөөх юм. Наадахаасаа жаахан сүү гуйгаад аваач” гэлээ. Тэгэхээр нь “чи надад цайны сүү өгөөд орхиоч” гэдэг юм. “Тэг тэг” гэхээр нь очоод бидоныг нь онгойлгоод хутгаад авах гэсэн чинь нэг юм туллаа даа. Энэ юу байдаг билээ гэхэд нөгөө эр чинь нэг л дүлгэнээд байна. Тэгэхээр нь замаас гаргаад шалгаад үзсэн чинь тарвага. Тэгж оруулж байжээ. Хятадуудын арга ийм нарийн. Хятадууд тун даруухан, тун зальтай шүү дээ. Нахилзаад л шогшоод байна. Тэр үед их бүтээн байгуулалтын үе учраас хятадууд барилгын материал их зөөнө. Цагаан бээлийтэй машин барина. Зогсоохоор л гүйж ирээд тамхи гаргаж ирээд шүдэнз зураад “Цайн байна уу, цайн байна уу, тамхи татваа” гээд бөхөлзөөд, шогшоод л байна. Тэр чинь заль байхгүй юу. Тэр үед их гардаг байсан зөрчил бол холын аймгаас ирсэн жолооч нар хүнээ их нуудаг. Товчоогоор орохдоо л хүнгүй гээд орно. Тэгээд диспетчер бид хоёр ээлжилж гараад машиныг нь шалгана. Ачаан дээр гараад хучлагатай зүйлүүд байхаар нь тэмтрээд шалгана. Хэд хэдэн удаа хүний нүүрэн дээгүүр гараараа тэмтэрч үзсэн. Их эвгүй шүү дээ, дотор арзас хийгээд явчихна даа. Хүний шунал юм даа. Хүнээ нууж, тэр хүний зардлыг нь жолооч нь өөрөө халааслах гээд байхгүй юу. Замын цагдаа болсны сайхан зүйл нь дуртай жолоочоо аваад нутаг руугаа хувийн унаа шиг хүргүүлээд явдаг байсан. Тэр үед их сайхан шүү дээ. Очихоор л нутгийн улсууд энэ том ачааны машинаар ингэж хүргүүлж байдаг том газрын улсууд өөр юм гэхээр залуу хүн чинь их онгирно шүү дээ.