Category: цаг-үе

Худалдаа аж үйлдвэрийн танхимын ерөнхийлөгч Б.Лхагважаваас Эдийн засгийн ил тод байдлын тухай хуулийн хэрэгжилтийн талаар тодрууллаа.

–Эдийн засгийн ил тод байдлын тухай хуулийн хэрэгжилт дууслаа. Анх төлөвлөж байснаас асар их хэмжээний орлого ил болсон. Үүнийг манай улсын хөгжилд томоохон түлхэц боллоо гэж харж байна?

-Бид анх 6-7 их наяд төгрөгийн орлого ил гарна гэж төлөвлөж байсан юм. 2015 оны арванхоёрдугаар сар гэхэд таван их наяд төгрөгийн орлого ил болгочихоод байсан. УИХ энэ хуулийн өгөөжийг ойлгоод алдагдсан хугацааг нь сунгаад 2016 оны хоёрдугаар сарын 20-нд дуусгахаар нэг сар 20 хоногоор сунгаж өгсөн. Он гарангуут НӨАТ-ын шинэ хууль үйлчилж эхэлж аливаа ажил, орлого ямар ч тохиолдолд бүртгэгддэг юм байна гэдгийг ойлгож иргэдийн идэвх нэмэгдсэн л дээ.

–Одоогоор хичнээн төгрөгийн орлого ил болчихоод байна вэ?

-Хориод их наядын орлого, ажил үйлчилгээ гарчихаад байна. Гэхдээ үүнээс илүү ч байгаа шүү. Бараг 24 их наяд. 24 их наяд гэдэг бол манай ДНБ-ээс давчихсан гэсэн үг.

Сүүдрийн болон нарны эдийн засгийн харьцаа эн тэнцүү байгаа байхгүй юу. Энэ хоёр чинь нийлээд Монгол Улсын засаг. Тэгэхээр бид том юмаараа харж, бүх бодлого, статистик, явж байгаа системээ өөрчлөхөөс өөр аргагүй болж байгаа юм л даа.

–Сүүдрийн эдийн засаг маань хэр хумигдав?

-Та бод л доо. 6-7 их наядын эдийн засаг ил болно гэж байсан чинь гурав дахин их хэмжээний эдийн засаг ил болчихож байгаа байхгүй юу. Одоо бол нэлээд сайн болж эхэлсэн. Манайх далд, сүүдрийн эдийн засгийнхаа 80, 90 хувийг бүгдийг нь гэрэлд гаргачихсан гэсэн үг л дээ. Аливаа эдийн засагт 5-10 хувь байдаг. Гэхдээ манай аж ахуйн нэгж, иргэд маань аль аль нь ойлгож байгаа. Энэ цаг мөчөөс хойш бид орлогоо бүртгүүлж, татвараа өгч байя гэж шударгаар ойлгодог болоод байгаа. Нөгөө талаасаа одоо батлагдах ёстой хэд хэдэн хууль байгаа шүү дээ. Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын хууль, Татварын ерөнхий хууль, Хувь хүний орлогын албан татварын тухай хууль гэсэн энэ гурван хууль батлагдчихвал НӨАТ-ын хуультайгаа нийлээд системийн маш том шинэчлэл бий болж байгаа юм. Энэ гурван хууль маань уг нь логикоороо бол оны өмнө батлагдчих ёстой байсан ч бид амжсангүй л дээ. Хэрэв нэгдүгээр сарын 1-нээс энэ гурван хууль маань НӨАТ-ын тухай хуультайгаа зэрэг хэрэгжиж, дээрээс нь Аудит болон Нягтлан бодохын хууль нэмэгдэн санхүүгийн бүртгэлийн хуулиудаа шинээр эхлүүлсэн бол өөр үр дүн гарах байсан. Гэхдээ одоо ч хоцрохгүйгээр дөрөвдүгээр сарын эхний чуулганаар батлах ёстой. Хэрэгжих хугацааг нь аль болох наашаа тавибал сайн байна.

–Ил тод байдлын тухай хуулийг танин мэдүүлэх сурталчилгаа маш сайн байсан гэдэгтэй маргах хүн байхгүй байх?

-Эдийн засгийн ил тод байдлын тухай хуулийн хамгийн чухал гол нэг зүйл, УИХ-д өгсөн дохио юу байв гэвэл аливаа баталсан хуулийнхаа дараа танин мэдэхүйн сурталчилгааг хийх, хуулийн хэрэгжилтээ хянах. Хууль батлах, сурталчлах, хянах гэдэг гурван функц чинь УИХ-ын чухал ажил байдаг юм. Манайх хуулиа батлаад мартдаг байсан бол сүүлийн үед Ил тод байдлын тухай хуульд дээрх гурван функц маш сайн ажилласан. Үүнтэй адил бид бусад хуулиа яг энэ зарчмаар явуулж байх ёстой гэж би хувьдаа үзэж байгаа.

Манай танхимын хувьд аливаа бизнестэй холбоотой хууль болгоны танин мэдэхүй, хэрэгжилт, хяналтыг өргөнөөр явуулна гэсэн бодлоготой байна.

–Гадны хөрөнгө оруулагчид Монгол Улс далд эдийн засгаа ил болгож, бизнесийн орчноо эрүүлжүүлж байгааг ихэд анхаарч байх шиг байна?

-Манай хувьд хөрөнгө оруулалт дөрвөн тэрбум ам.доллараас 10 сая ам.доллар руу уналаа шүү дээ. Дотоодод ч ялгаагүй, саармагжсан. Яагаад ийм байдалд оров гэхээр гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулагчдад зөвөөр унших санхүү, татварын тайлан байхгүй байсан байхгүй юу. Компанийн засаглал, шүүх засаглал нь тодорхой биш байхад хэн ч хөрөнгө оруулдаггүй байхгүй юу. Баялаг нь байгаа ч тийм нөхцөлд хэн ч хөрөнгөө гаргахгүй. Бид тун гэнэн хандаад, бидэнд баялаг байна, та нар хөрөнгө оруул гэхэд дээр дурдсан дөрвөн зүйл нь байхгүй, тодорхойгүй байвал хэн ч мөнгөөрөө тоглуулахыг бодохгүй шүү дээ. Гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулалтыг нэмэхэд хамгийн том хөшүүрэг нь ил тод байдлын тухай хууль боллоо. Ийм процесс өмнө нь 2008, 2009 онд явагдсан. Тухайн үед эдийн засаг өсөхөд хамгийн сайнаар нөлөөлсөн нь 2008 онд батлагдсан Ил тодын хууль, Татварын өршөөл үзүүлэх тухай хууль байсан юм шүү.

–Энэ хуульд аж ахуйн нэгж, компаниуд бүгд хамрагдаж чадсан уу?

-20 гаруй мянган компани хамрагдсан. Гэхдээ манай улсын төсвийг 1000-аад компани л бүрдүүлдэг. Ингээд бодохоор үйл ажиллагаа явуулж байгаа аж ахуйн нэгжүүд маань бүгд хамрагдчихсан байгаа.

Гадаад дотоодын хөрөнгө оруулалтыг оруулж ирэх хамгийн том хөшүүрэг болох санхүү, татварын тал нь зөв болчихлоо. Одоо дээр нь Монголын компаниуд засаглалаа зөв болгох ёстой. Өмнө нь компанийн засаглал яагаад буруу байсан бэ гэхээр хуурамч тайлантай байсан. Хуурамч тайлантай үед компанийн засаглал байхгүй, хөрөнгө оруулалт байхгүй, компанийн өмч хөрөнгө тодорхой бус, эзэн нь тодорхой бус байдаг. Гэтэл энэ бүхэн нь одоо зөв болоод ирэхээр аяндаа компанийн засаглалаа зөв болгох шаардлага гарч ирж байгаа юм. Компанийн засаглалыг орчин үеийн институцийн хэлбэрт аваачаагүй бол хичнээн баялагтай байгаад тэр нь үнэ цэн болдоггүйг бид хангалттай ойлгосон.

Шинийн арваннэгний билэгт өдөр Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Нанзадын Чулуунхүүгийнд өнжсөн юм. Гавьяат маань ер нь л их завгүй хүн. Цагаан сарын золголт ч хараахан дуусаагүй байлаа. Тэрээр хийх ажлаа өдөр бүр төлөвлөн, жижигхэн цаасан дээр бичнэ. Түүнийгээ харж байгаад л ажлаа амжуулдгаа ярьж өнөөх “ажлын тайлан”-гаа үзүүлэв. Биднийг очихын өмнө тэрээр уугуул нутаг Завхан аймгийн Тэлмэн сумын золголтод очиж амжжээ. Яриа хөөрөө маань монгол бөхийн дуунаас эхэллээ. Бөхийн өргөөнд болдог барилдаан

“Хангарьдын дэвэлтээр дэвээд

Харцага шонхорын шүүрэлтээр шүүрээд

Хараа өндөр өө гараа сүрлэг ээ

Хавтай сайхан бахтай бардам аа

Монгол түмний цэнгэлийн манлай

Мохошгүй зоригт харьшгүй хүчтэй бөхчүүд минь ээ” хэмээх дуугаар эхлэх нь бий. Уг дууны шүлгийг ардын уран зохиолч Шаравын Сүрэнжав бичиж Н.Чулуунхүү гавьяат ая данг нь тааруулсан байна. Ерээд оны үе. Чулуунхүү гуай цэргийн 013 дугаар ангийн санхүү аж ахуй эрхэлсэн орлогчоор ажиллаж байснаа дурсан ярив. Картын бараанд шилжсэн, нийгэм зэврүүхэн байсан тэр цагт Сүрэнжав гуайн шүлэг сэтгэлд нь яваад л байсан хэрэг. Нэгэн өдөр өрөөнд нь улсын заан Ч.Гочоосүрэн, “Ерөнхийлөгчийн бөх” гэгддэг Ж.Чулуун начин нар ороод ирсэн байна. Тэдэнд дууныхаа тухай яриад “Алив та нар нэг дэвээд орхи, би дуугаа аялъя” гэхэд хариуд нь “Хурандаа нэг шил юм гаргавал ч болно” хэмээн тоглоом шоглоом хийсэн гэдэг. Байсан ганц хатуухан “юм”-аа гаргаж, хоёр хүчтэн ч сайхан дэвж дууны ая нугалаа ч зохирсон байна. Ц.Түвшинтөгс гавьяатаар дуулуулна хэмээн бодож байсан ч нэг танил нь С.Эрхэмбаяр начныг сайхан дуулдгийг шагшин магтаад гавьяатын сонорт хүргэчихэж. Ийнхүү бөхийн тухай дууг улсын цолтой бөх хүн дуулж олны хүртээл болгосон түүхтэй. 1993 онд улсын начин С.Эрхэмбаяр энэ дуугаар “Морин хуур” уралдаанд оролцсон нь бий.

НЭГДЛИЙН ДАРГА БОЛОХ МӨРӨӨДӨЛ

Н.Чулуунхүү сургуульд байхын л нийгмийн идэвхтэй, дуулна, бүжиглэнэ, шүлэг уншина бас ангийн дарга. Бөөн идэвх байсныг нь ангийн нөхөд нь уулзах бүртээ дурсан ярьдаг гэнэ. Зуны амралт эхлэнгүүт хүүхдүүд хөдөө гэр рүүгээ явна. Харин сурагч Чулуунхүү явах тун дургүй. Наадмын концертын бэлтгэл энэ тэр гээд л үлдчихнэ. Завхан аймгийн Элдэв-Очирын нэрэмжит арван жилийн дунд сургуулийг төгссөн түүний хүүхэд нас хөдөө өнгөрсөн. Хүргэн ахыгаа дагаж аймгийн төвд ирж аравдугаар ангиа төгссөн аж. Сурлагаараа сайн байсан тул шалгалтаа өгч аль ч сургуульд сурах бүх болзлыг хангасан байна. Гэвч яагаад ч юм Хөдөө аж ахуйн дээд сургуулийн малын эмчийн ангид орох хүсэлтэй байж. Гадаадад суралцах бодол байгаагүй гэдэг. Хөдөөний хүүд малын эмч шиг том хүн үгүй. Малын эмч нь сум, нэгдлийн дарга болдог тул тэдэн шиг мундаг болно хэмээн мөрөөддөг байж л дээ. Тухайн үеийн хөдөөний хүүхдийн мөрөөдөл гэх үү дээ. Ингээд Хөдөө аж ахуйн дээд сургуульдаа ч орсон. Гэтэл 1964 оны арваннэгдүгээр сард гэнэт Улсыг агаараас эсэргүүцэн хамгаалах цэргийн анги байгуулагдаж карантингүйгээр татагджээ. Дээд сургуулийн нэг, хоёрдугаар курс, тухайн үед техникумын төгсөх курсын оюутнуудыг татаж, Оросын офицеруудаар хичээл заалгуулсан байна. Пуужин, локатр, холбооны ангиуд байгуулж байсан тул зүгээр нэг цэргүүдийг бус оюутнуудаас шилж авсан байх хэмээн Чулуунхүү гуай ярив. Тэр үед түүнтэй цэрэгт цуг татагдсан залуучуудаас хожим нь олон генерал төржээ. Цэрэгт очоод хэдхэн сарын дараа гурван залууд бага дэслэгч цол олгосны нэг нь Чулуунхүү байсан гэнэ. Ингэж салаан дарга болон дэвшиж удаа ч үгүй ротын дарга болон мандаад өгч. Гэвч дуу хуураа орхиогүй. Хожим Ленинградын цэргийн академид элсэн орж оюутан байхдаа ч дуугаа дуулсаар. Гадаадын оюутнуудын дунд зохиогддог урлагийн үзлэгт орж гран при шагналыг хүртээд авсан удаатай. Түүний дүүргэсэн академи нь өнгөрсөн жил 105 жилийнхээ ойг тэмдэглэжээ. Энэ сургуулиас Монголын 12 генерал төрсөн гэнэ. Харин гавьяат жүжигчинтэй хамт цэрэгт алба хааж байсан залуучуудаас Улаанхүү, Жалбажав, Бямбажав, Дашзэвэг гээд нэлээд хэд нь генерал цол хүртсэн. Мөн галтай хэдэн хурандаа цолтон төрснийг он жав нь онцолж байлаа.

Хурандаа Н.Чулуунхүүд “Эх орны төлөө” шагнал гардуулж байгаа нь

Ж.ГҮРРАГЧАА БААТРЫН РОТЫН ДАРГА

Гавьяат жүжигчинг Ленинградын цэргийн академид явахын өмнөхөн түүний ротод Ж.Гүррагчаа хэмээх залуу ирсэн байна. Ердөө сар гаруй л ротынх нь дарга байсан гэдгээ дуучин маань дурссан юм. Ийнхүү Чулуунхүү гавьяат Монгол Улсын баатар, сансрын нисгэгчийг захирч байсан сайхан түүх бий ажээ. Гүрээ баатар тэр хоёр насаар тун ойрхон. Баатар ч гавьяатын ижил Хөдөө аж ахуйн дээд сургуульд сурч байсан гэнэ лээ. Ж.Гүррагчаа баатар гавьяаттай хаа чиг таарсан “Ротын дарга” хэмээн хүндэтгэн дууддаг гэнэ. Тэгэхэд нь нүүр хийх газаргүй болж ичдэг байснаа ярив. Тэр үед хөгжмийн зохиолч Сэргэлэн “Арван дүүгийн зулайг гишгэсэн” хэмээх нэгэн сайхан дууг зохиож, Чулуунхүү дуулжээ. Нэг удаа Ж.Гүррагчаатай таарсан чинь гэртээ аваачиж энэ дуугаа сансрын нисгэгчийн аавд дуулж өгч сонорыг нь мялаасан гэнэ. Ингэж суухдаа “Та намайг олон хүний дунд битгий ротын дарга аа гэж дуудаарай” хэмээн гуйхад өөдөөс нь “Үнэн юм чинь яадаг юм” хэмээн инээд алдсан гэдэг. Баатар Батлан хамгаалахын сайдын албыг хашиж байхдаа ротынхоо даргыг дуудаж нэлээд хэдэн удаа гуйж байж Цэргийн музейн дарга болгосон юм билээ.

Чулуунхүү гавьяат гитартай холбогдсон түүхээ ийнхүү сонирхуулсан юм. “Радиогоор дуучин Зоригоогийн гитар дарж дуулдаг дуу их явна. Түүнийг сонсох болгонд гитар дарж сурмаар санагдана. Цуг алба хааж байсан, хожим нь хурандаа болсон Батцэрэн маань Улсын филармонийн Нацагдорж гэдэг хүнтэй танилцуулж, гитар заалгаж байлаа. Ингээд л гитараас салахаа больсон доо. Эхэн үед надад хэн ч дуугаа өгч дуулуулах билээ. Тиймээс ардын дуугаар уран бүтээлээ эхэлсэн. “Юндэн гөөгөө”, “Өдтэй бичиг”, “Гандий мод” зэрэг дууг дуулж радиогийн алтан фондод бичүүлж байлаа” гэв.

Тэрээр олон жил дуулагдаагүй “Ванлий”-г дуулж радиод бичүүлсэн байна. Үүнээс улбаалан “Хүсэлтийн хариу” нэвтрүүлгээр сонсогчид заавал захиалдаг болсон гэнэ. Ардын дуунууд нь ийнхүү радиогоор цацагдаад эхлэхээр хөгжмийн зохиолчид ч дуугаа дуулуулах хүсэлт тавьжээ. Зохиолын дуунуудаас анх соёлын гавьяат зүтгэлтэн Р.Энхбазарын хөгжим “Ижилсэн жаргая хоёулаа” дууг олны хүртээл болгосон гэдэг. Уг бүтээлийг хүмүүс одоо хэр нь сонсох дуртай.

Хос гитартай, ятгатай, гобойтой, морин хууртай дуулснаа Чулуунхүү гуай сонирхуулж байв. “Ер нь гитартай хослуулах боломжтой бүх хөгжмийг ашигласан. Уран бүтээлийн амтанд орж ажлын хажуугар зав гарангуут л хөгжмөө барьж аваад л дуулна. Ямар сайндаа л гитараа тоглож байгаад тэврээд унтчихсан байдаг сан”.

ХӨГЖИМ ЗОХИОХ ИХ УЧИРТАЙ

Хэдийнээс дууны ая зохиодог болсныг гавьяатаас сонирхоход “Хөгжим зохиох их учиртай” гэв. Хөгжмийн зохиолчдоос хамгийн анх Төрийн шагналт Цэдэн-Ишийн Чинзоригтой танилцсан гэнэ. Нэг нь дуулдаг, нөгөө нь хөгжим зохиодог болохоор ихэд тохирно хэмээн дотнын найз нь танилцуулсан байдаг. “Нэрт хөгжмийн зохиолч маань тэр үед оюутан байсан, төгөлдөр хуур, гитар их сайхан тоглоно, зохиосон ая нь бүр ч сайхан. Тиймээс хэрхэн уран бүтээл туурвиж байгааг нь уулзах бүртээ анхааралтай ажиглана. Нэг удаа П.Сандуйжав гуайтай тааралдахад тэрээр “Настан буурал эмээ” шүлгээ барьчихсан “Үүнд хэд хэдэн хүн ая хийсэн юм. Тэгсэн мөртлөө гаргаж ирэхгүй юм” гэв. Би хүнээр ая хийлгүүлэхээр болж шүлгийг нь аваад гэртээ хариад харж суутал гэнэт ая нь ороод ирдэг байгаа” хэмээн өгүүлэв. Ийнхүү “Настан буурал эмээ” дуу төрж, Чулуунхүү ч анхныхаа аяыг зохиосон байна. Ая зохиосон гэдэгтээ бараг өөрөө ч итгэж чадаагүй гэнэ. Чинжиг найз дээрээ очиж түүнийгээ дуулж өгөхөд ихэд сайшаан дахин дахин дуулуулжээ. Нэрт хөгжмийн зохиолч нотыг нь өөрөө бичиж өгөөд зогсохгүй Хөгжмийн зохиолчдын холбоогоор хөөцөлдөж байж батлуулсан гэнэ. Цэрэнчимэд дуулж олон түмний сонсох дуртай дуу болсон. Дараа нь “Хүмүүс минь амьдрах сайхан” дуугаа зохиосон нь бас л хит болсон. Ингэж л дуучин, хурандаа Чулуунхүү ая зохиогч болжээ.

Ардын дууг зүгээр ч нэг бус маш олон бадгаар дуулж байсан гэнэ. “Гандий мод” дууг 14-16, “Юндэн гөөгөө”-гийн Сийриймаад зориулсан үгээр нь 15-16, “Сандуйтай мод” дууг 28 бадаг дуулжээ. Ардын дууны үг бичсэн хоёр, гурван том дэвтэр байдаг тухайгаа сонирхуулав. Нэг удаа аз таарч радиод “Сандуйтай мод”-ыг ардын хөгжимтэй дуулж бичүүлсэн байна. “Тэр үед бичлэгт орно гэдэг одоогийнх шиг биш. Компьютер энэ тэрээр бичдэггүй болохоор тун ярвигтай. Нэг удаа л алдахад дахиад л эхнээс нь эхэлдэг. Ингээд л бичлэгт орж “Сандуйтай мод” дууны 28 бадгийг зогсолтгүйгээр 30 минут дуулсан. Дуусахад хөлс минь дусалж байлаа. “Энэ цэргийн дарга чадах болов уу” гэж хоорондоо ярьж байсан хөгжимчид алга ташин баяр хүргэсэн юм даг” гээд инээмсэглэж суулаа.

Түүний дуулсан “Ванлий” дууг нэг хэсэг радиогоор явуулахаа больжээ. Нэлээд хэдэн сар хүлээсэн боловч нэвтрүүлэхээ больсонд ихэд гайхаж сураг тавьсан байна. Тэгтэл радиод хэн нэг нь завхай дууг олны хүртээл болголоо хэмээн алтан хошуу хүргэжээ. Үүнийг сонсоод ихэд гомдсон тэрээр ангийнхаа улс төрийн газрын дарга генерал Балжинням дээр оржээ. Чулуунхүүг хэл үггүй уйлаад эхлэхэд генерал ихэд гайхан юу болсныг нь асуув. Дуулсан дууг нь нэвтрүүлэхээ больсон тухай дуулгахад тэр даруйд нь арга хэмжээ авч “Балжинням генерал энэ дууг захиалсан юм” гэж хэлээрэй хэмээн радио руу утасдсан байна. Тэрээр уран бүтээлийнхээ төлөө ийм л хоёргүй сэтгэлээр зүтгэж өдий хүрсэн нэгэн.

Охин Мөнхжаргалын хамт

ААВ, ОХИН ХОЁР ХОЁУЛАА “МОРИН ХУУР”-ЫН ЭЗЭН

Чулуунхүү гавьяатын ээж нь өдгөө 94 настай буурай байдаг гэнэ. Залуудаа сайхан дуулдаг байжээ. Харин аав нь дуулахаас гадна исгэрнэ. Дүү нар нь ч дуулна. Ер нь авьяас гэдэг удам дамждаг гэдгийг өөрөөрөө мэдэрчээ. Түүний охин хөгжмийн зохиолч Мөнхжаргал аавынхаа авьяасыг өвлөсөн. Охин нь дуучин болох хүсэлтэй байсан боловч аав нь ятгасаар байж хөгжмийн зохиолч болгосон. Хөгжмийн багшийн сургууль, Соёл, урлагийн их сургууль, Санкт-Петербург хот дахь Хөгжмийн дээд сургуулийн дээд курс гээд хамгийн сайн л гэсэн сургуульд охиноо сургасан аж. Ийм олон жил мэргэжлээрээ сурчихаад симфони бичихгүй байна хэмээн охиноо зэмлэж байсан удаатай. Аавын зэмлэлийг Мөнхжаргал охин удаа ч үгүй хүлээн авч бүрэн хэмжээний хоёр симфони зохиосон нь Монголын хөгжмийн зохиолч эмэгтэйчүүдээс анхных гэнэ. “Морин хуур” хөгжмийн наадамд Мөнхжаргал 2010 онд түрүүлсэн бол аав нь 2015 онд тэргүүлсэн аж. Аав охин хоёр “Морин хуур” уралдаанд түрүүлсэн анхны тохиолдол.

“Морин хуур-2014” шилдэг дууны уралдааны үеэр

Чулуунхүү гуайнх таван хүүхэдтэй, ач зээ нь арав аль хэдийнэ гарсан. Нэг хүүхэд нь Бельгид, нэг нь Америкт, нэг нь Перуд амьдардаг. Техник технологи хөгжсөн энэ үед гадаадад байгаа хүүхдүүдтэйгээ бараг л өдөр болгон утсаар холбогддог гэнэ. Гадаадад амьдардаг монголчууддаа зориулж “Амин хайртай Монгол минь” хэмээх цомог гаргажээ. Авч явахад хялбархан, маш нимгэн хийгдсэн нь CD-ний нэг онцлог нь болсон. Цомгийнхоо ард “Амин хайртай Монголоо санагалзан эх орноосоо алс хол ажиллаж, амьдарч, сурч байгаа монголчууддаа зориулав” хэмээн бичжээ. Хамгийн сүүлд “Шилдэг дууны түүвэр клип” нэртэй DVD гаргаснаа бидэнд үзүүлсэн юм.

Гэргий М.Мөнхбуянтын төрсөн өдрөөр

ХАНИА ОЛНО ГЭДЭГ ХАМГИЙН ЧУХАЛ

Гавьяат жүжигчин Н.Чулуунхүү гуайн гэргий М.Мөнхбуянт хэмээх дөлгөөхөн эмэгтэй. Ломоносовын нэрэмжит Москвагийн их сургуулийг дүүргэсэн. Дээд, дунд, тусгай дунд боловсролын улсын хороо, Монголын эмэгтэйчүүдийн хороо, Улаанбаатар хотын ХЗЭ-ийн хороо, МОНЦАМЭ агентлагт ажиллаж байжээ. Харин одоо бол гавьяаныхаа амралтанд сууж буй. Нэг ёсондоо гавьяат дуучны шадар туслах нь гэж болно. Ар гэрийнхээ бүх л ажлыг амжуулна, нөхрөө тоглолт хийх газар нь хүргэж өгнө, авна, ая хийлгүүлэхээр хүмүүсийн авчирсан шүлгийг нь янзалж өгнө. Гавьяаныхаа амралтанд суусныхаа дараа машин барьж сурсан гэнэ. Эхэндээ ихэд сандарч байсан бол одоо туршлагатай жолооч болжээ. Чулуунхүү гуай ярихдаа “Эхэндээ сандраад надаас яах уу гээд л асуудаг байлаа. Одоо бол би дөрвөн жил жолоо мушгиж байгаа хүн шүү гээд үг хэлүүлэхээ больсон” гээд бөөн инээдэм болж “Энэ маань л миний төлөө санаа тавьж, хүний биед сайн гэсэн бүхнийг л идүүлж уулгана. Ер нь ар талыг бүрэн хариуцдаг” хэмээн ярив. Чулуунхүү гуайн ээж, ах дүү нар нь бэрдээ хүүгээсээ илүү сайн гэнэ шүү. Ханиа олно гэдэг юунаас ч илүү чухал болохыг гавьяат маань дурдаж байлаа.

Н.Чулуунхүү бол манай соёл урлагийн нэртэй зүтгэлтэн төдийгүй улс орныхоо батлан хамгаалах салбарт өөрийн хувь нэмрээ оруулсан хүн. Тиймээс ч хурандаа Н.Чулуунхүүд Батлан хамгаалах салбарын дээд шагнал болох “Эх оны төлөө” шагналыг олгосон байна. Уг шагналыг ердөө зургаахан хүн хүртсэн юм билээ. Биднийг ярилцаж суухад утас нь дуугарч дуучин СТА М.Бямбажав багшийнхаа амар мэндийг асуухаар залгаж байлаа. Чулуунхүү олон ч шавьтай. М.Бямбажавтайгаа хамтран олон уран бүтээл туурвиж, хичнээн удаа тоглолт хийснийг ард түмэн мэднэ. Шавийгаа үзэгч сонсогчдын адилаар гавьяат жүжигчин цолыг авчихаасай хэмээн хүсэн хүлээдэг гэдгээ ч нуугаагүй юм. Удахгүй тэр хоёр хөдөө орон нутгаар явж уран бүтээлээ толилуулах гэнэ. “Явахгүй бол болохгүй. Биднийг сонсох дуртай малчид маань хүлээж байгаа шүү дээ. Олон ч сумаар орно, ядрах л байх даа” хэмээн ярив. Гавьяат далан насны даваан дээр гарч ирсэн гэхэд итгэмээргүй залуу сайхан харагдана. Өнөө л жавхаатай, гялалзсан хэвээр, гитараа бариад л

“Ай даа хүмүүс минь амьдрал сайхан

Амьдын хорвоод энэ л үнэн шүү дээ” хэмээн дуулж олон түмнийхээ сонорыг мялаасаар л.

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

“Эмнести интернэшнл” олон улсын байгууллагаас өнгөрсөн 2015 онд дэлхий дахинд болон Монгол Улс дахь хүний эрхийн төлөв байдал ямар байсныг танилцууллаа. “Эмнести интернэшнл” олон улсын байгууллага дэлхийн 150 гаруй оронд үйл ажиллагаагаа явуулдаг бөгөөд жил бүр хүний эрхийн байдал дэлхийн улс орнуудад ямар байгааг тайлагнадаг билээ.

Монгол Улс дахь хүний эрхийн төлөв байдлын тухайд, хүний эрхийг ноцтой зөрчсөн хамгийн чухал асуудал нь сэжигтэн яллагдагчийг эрүүдэн шүүх, тэдэнтэй хүнлэг бусаар харьцах асуудал байсаар байгааг онцолжээ. Ялангуяа улс төрийн томоохон албан тушаалтнуудтай холбоотой хэрэгт жирийн иргэдийг эрүүдэн шүүх ажиллагаа нь далд хэлбэрт байна гэж мэдээлэв. Харин ололттой тал нь, Эрүүгийн хууль шинэчлэн батлагдаж байгаа нь хүний эрхийг хамгаалахад том дэвшил болж байгааг онцолжээ. Шинэчлэн батлагдаж буй Эрүүгийн хуулийн 21 дүгээр зүйлийн 6.2-т эрүү шүүлт тулгах гэмт хэргийн субьектийн хүрээ болон уг гэмт хэрэгт холбоотой үйлдлийг нэлээд өргөн хүрээтэй оруулж өгсөн нь маш том дэвшил хэмээн үзэж байв. Өөрөөр хэлбэл, одоо хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж байгаа Эрүүгийн хуулиар эрүү шүүлт тулгах субьект нь зөвхөн хэрэг бүртгэгч, мөрдөн байцаагч байхаар заасан байгаа бол есдүгээр сараас эхлэн хүчин төгөлдөр үйлчлэх Эрүүгийн хуульд энэ нь төрийн албан хаагч гэдэг өргөн хүрээгээр орж ирснээрээ томоохон дэвшил болсон гэж үзэж байна. Дараагийн чухал асуудал нь шударга бус шүүх ажиллагаа байсаар байгааг шүүмжилжээ. Ялангуяа сэжигтэн яллагдагчийг гэр бүлийн гишүүдтэй нь уулзуулахгүй байх, гэр бүлийн гишүүдийг нь айлгаж, сүрдүүлж дарамтлах хандлагууд олон гарсныг онцлов.

Мөн 2015 онд иргэдийг албадан нүүлгэх, орон байртай байх энэ эрхийг нь зөрчиж байгааг анхааруулав. “Эмнести интернэшнл” байгууллагын олон улсын шинжээч манайд ирж гэр хорооллын иргэдийг албадан нүүлгэж байгаа энэ асуудлыг судалж байгаа гэнэ. Ирэх долдугаар сард энэ талаарх тайланг танилцуулах юм байна. Ялангуяа Баянзүрх дүүргийн нутаг дэвсгэрт хэрэгжиж байгаа гэр хорооллыг дахин төлөвлөх үйл ажиллагаанд иргэдийг хүчээр гарын үсэг зуруулж, худал мэдээлэл өгч хүний эрхийг ноцтой зөрчсөн тохиолдлууд гарсныг анхаарууллаа. Мөн хэвлэл мэдээллийн байгууллага болоод тэнд ажиллаж байгаа сэтгүүлчдийн эрхийн асуудал тулгамдаж байгааг онцлов. Монгол Улс цаазын ялгүй улс болсон нь сайн боловч 2015 онд насанд хүрээгүй этгээдэд цаазаар авах ял оногдуулж хууль зөрчжээ. Баянзүрх, Сүхбаатар, Чингэлтэй дүүргийн эрүүгийн анхан шатны шүүхээс гэмт хэрэг үйлдэх үедээ 17 настай байсан иргэн Ц-д цаазаар авах ял оногдуулж, алдаа гаргасныг олон улсын “Эмнести интернэшнл” байгууллагаас хүний эрхийг зөрчсөн ноцтой алдаа хэмээн мэдээлэв.

Харин дэлхий дахины хувьд 2015 он бол хүний эрхийн асуудал хурцаар зөрчигдсөн жил болсон гэнэ. Эх орноосоо дүрвэж байгаа хүмүүсийн тоо 60 саяыг хол давж, маш олон хүн сайн сайхан амьдралын төлөө, амьд байхын төлөө тэмцэн дүрвэж, далай тэнгист унаж, хүнд өвчин тусч үй олноороо нас баржээ. Хүний эрхийн төлөө, хүний амийг аврахаар манлайлж ажиллах ёстой Засгийн газрууд эдгээр дүрвэгсдийн эрхийг хуулиар хязгаарлах арга хэмжээ авч байгаад шүүмжлэлтэй хандаж байгаагаа илэрхийллээ. Улс орнуудыг бүс нутгаар нь авч үзэхэд, Ази, Номхон далайн бүс нутгийн улс орнуудын Засгийн газрууд иргэдийнхээ хийсэн жагсаал цуглааныг нухчин дарж, үзэл бодлоо илэрхийлсэн хүмүүсийг баривчлан хорьж, шийтгэх явдал олон гарсныг онцоллоо. Мөн эрүү шүүлт энэ бүс нутагт сүүлийн үед ихэсчээ. Тухайлбал, Индонези, Балба, Солонгос, Филиппин, Тайланд, Хятад, Монгол зэрэг улсад хүмүүсийг үзэл бодлоо илэрхийлснийх нь төлөө баривчлан хорьж, шийтгэх, эрүүдэн шүүх зөрчлүүд гарсаар байгааг дурджээ. Ази, Номхон далайн бүс нутаг нь Ойрхи Дорнод юм уу Африктай харьцуулахад харьцангуй тайван гэгдэж байгаа ч 2015 оны хувьд зэвсэгт мөргөлдөөн гарсан байна. Тухайлбал, Афганистанд одоо ч гэсэн зэвсэгт мөргөлдөөн үргэлжлэн гарч, энгийн иргэдийн амь нас үрэгдэж байгааг онцлов. Дараагийн бүс нутаг болох Африкт мөн л олон сая хүний амь нас эрүүл мэндэд заналхийлсэн зэвсэгт мөргөлдөөн үргэлжилж, иргэд сая саяараа дүрвэж байгаа энэ байдал нь хүний эрхийг ноцтой зөрчиж байгаа явдал гэж үзэв. Мөн Африкийн хэд хэдэн улсад болсон сонгууль нь маргаантай, шударга бус болсныг энд дурдав.

Америк тивийн хувьд, Латин Америкийн улс орнуудад хүн амины ноцтой хэргүүд буурахгүй байгааг анхааруулжээ. Латин Америкийн улс орнуудад хүчээр хүмүүсийг сураггүй алга болгож, онц хэрцгий аргаар хөнөөх хэрэг их гардаг байна. Дэлхий даяар гарч байгаа дөрвөн харгис халдлага болгоны нэг нь Бразил, Колумби, Вэнэсуэль зэрэг улсад гардаг аж. Дээрх улсуудад гарсан зуун хүн амины хэргийн ердөө 20 хувьд нь хариуцлага оногдуулж чадаж байгаа гэнэ. Мөн Латин Америкийн орнуудад эмэгтэйчүүдийн нөхөн үржихүйн асуудлыг ноцтой зөрчих явдал байсаар байгааг онцолжээ. Энэ нь үр хөндөлтийг маш олон улсад хориглосон явдал юм. Эхийнх нь амь насанд аюул учирсан байсан ч үр хөндөлтийг хатуу хориглодгоос болж маш их эрсдэл бий болж байгааг анхааруулав. 2015 онд гарсан харамсалтай жишээ бол, арван настай охин хойд эцэгтээ хүчиндүүлж жирэмсэн болсон, амь насанд нь аюул учирсан байсан ч тухайн улсын Засгийн газар үр хөндөлтийг зөвшөөрөхгүй хэмээн хатуу байр суурь баримталж байж.

Европ, төв Азийн бүс нутгийн орнуудын хувьд дүрвэгсдийн эрх нэлээд ноцтой зөрчигдөж байгааг онцлов. Дээрх орнуудын 3700 гаруй дүрвэгч Европ руу хүрэх замдаа амь насаа алджээ. Одоогийн байдлаар Турк улсад Сирийн хоёр сая дүрвэгч байгаа бол Ливан, Иордан улсад Сирийн 1,7 сая, Европын холбоонд Сирийн нэг сая иргэн дүрвэж байна. Эдгээр улсын Засгийн газар дүрвэгсдийн асуудлыг шийдэх, хүний эрхийг хүндэтгэсэн, үр дүнтэй хариу арга хэмжээ авч чадахгүй байгааг буруушаажээ.

Харин Ойрхи Дорнод Умард Африкийн бүс нутагт зэвсэгт мөргөлдөөн, дотооддоо шилжин суурьшигчдын асуудал асар хүндэрснийг мэдээллээ.

Өчигдөр БНХАУ-аас манай улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Шин Хаймин МУИС-ийн оюутнуудад зориулан лекц уншсан юм. Тэрээр Улаанбаатар дахь Хятадын өдрийн хүрээнд “Гар гараасаа барилцан хөгжиж Хятад, Монгол хоёр улсын харилцааны сайхан ирээдүйг хамтдаа цогцлоох нь” сэдвийн хүрээнд тус сургуулийн багш, оюутнуудтай ярилцсан билээ. Түүний лекцийг товчлон хүргэж байна.

МУИС-ийн урилгаар ирж лекц унших завшаан олдсонд баяртай байна. Юуны өмнө миний бие БНХАУ-аас Монгол Улсад суугаа ЭСЯ-ны нэрийн өмнөөс эрхэм хүндэт багш, оюутнууд та бүхэнд сар шинийн мэнд хүргэхийн зэрэгцээ шинэ онд сурлагын өндөр амжилт, эрүүл энхийг хүсье. МУИС бол танай улсын хамгийн эртний түүхтэй их ургууль, эрдэм судлалын хамгийн өндөр түвшин бүхий нэр хүндтэй эрдмийн өргөө. Өнөөдөр оюутнуудтай уулзан Монголын ирээдүйн удирдагчидтай санал бодлоо солилцох завшаан олдсонд туйлын баяртай байгаа билээ. Би энд өнөөгийн Хятад орны хөгжлийн байдлаас та бүхэнд таницуулъя. Хятадын коммунист намын XVIII их хурлаас “Хоёр 100 жил”-ийн хөгжлийн зорилтыг дэвшүүлсэн бөгөөд энэ нь ХКН байгуулагдсаны 100 жилийн ой болох үед дундаж чинээлэг нийгмийг бүтээн байгуулах, БНХАУ байгуулагдсаны 100 жилийн ой болох үед орчин үеийн социалист улсыг цогцлоон байгуулна хэмээн зорьсон. БНХАУ-ын дарга Си Жиньпин энэхүү зорилтыг Хятадын олон үндэстний аугаа их сэргэн мандлыг хэрэгжүүлэх “Хятадын мөрөөдөл” хэмээн хураангуйлан хэлсэн билээ.

Эдүгээ Хятад улсын дотоод, гадаад бүх бодлого энэхүү стратегийн чухал том зорилтыг нягт тойрон хүрээлж, тогтвортой хэрэгжиж байна. Бид улс орны дотоод, гадаад байдлын хөгжлийн хувьсгал өөрчлөлтийг нийтэд нь төлөвлөж дундаж чинээлэг нийгмийг иж бүрэн байгуулах, өөрчлөлт шинэчлэлтийг иж бүрэн гүнзгийрүүлэх, улсыг хуулиар иж бүрэн засах, намыг иж бүрэн чанд хатуу засах дөрвөн төгөлдөржилтийн стратегийн зорилт дэвшүүлж байна. Төр улсыг засах шинэ үзэл баримтлал, шинэ сэтгэлгээ, шинэ стратеги бүрэлдэн тогтож олон талын ажил үйлсэд амжилт олж байгаа билээ. 2020 он буюу ХКН-ын 100 жилийн ой тохиох үед бид “Хоёр 100 жил” тэмцлийн зорилтын эхний 100 жилийн зорилгод хүрсэн байх болно. Хөгжлийн стратегийн энэхүү чухал боломж, цаг хугацааг угтан харж өнгөрсөн жил хуралдсан ХКН-ын тавдугаар бүгд хурлаар улс ардын эдийн засаг, нийгмийг хөгжүүлэх XIII таван жилийн төлөвлөгөө боловсруулах тухай саналыг баталсан юм. Энэхүү төлөвлөгөө инновацийн хөгжил, зохицуулалттай хөгжил, ногоон хөгжил, нээлттэй хөгжил, хамтдаа хүрэх хөгжил гэсэн таван том шинэ үзэл баримтлал дэвшүүлж Хятадын хөгжлийн чин хандлагыг улам бүр тодотгосон. Эхний 100 жилийн зорилгыг амжилттай хэрэгжүүлэх тууштай баталгааг буй болгосон юм. Өнгөрсөн нэг жилд бид Хятадын эдийн засгийн хөгжлийн шинэ хэвийн байдлыг идэвхтэй танин мэдэж, дасан зохицож, удирдан залж, үйлдвэрлэлийн бүтцийн зохицуулалтыг түргэтгэн, олон түмний бүтээн байгуулалт, инновацийг урагшлуулан, эдийн засгийн тогтуун хурдацтай өсөлтийг баталгаажууллаа. 2015 онд Хятадын эдийн засгийн 6.9 хувийн өсөлтийн хурд хэвээр үргэлжилж, дэлхийд тэргүүлсээр, даян дэлхийн эдийн засгийн өсөлтийн гуравны нэгийг бүтээж, Хятад улсын дэлхийн эдийн засгийн өсөлтийн гол хөтлөгчийн байр суурь урьдын адил өөрчлөгдөшгүй хэвээр байна.

Эрхэм хүндэт багш, оюутнууд аа, 2015 он Хятад улсын гадаад харилцаа бүх талаар урагшлан хөгжсөн жил байлаа. Хятад улс даян дэлхийн улс төр, эдийн засаг, аюулгүй байдал зэрэг олон талаар өргөн, гүн гүнзгий үр нөлөө бүхий дэс дараалсан Хятадын санал санаачилга, төсөл хувилбар дэвшүүлж ирлээ. Бид хамтран ажиллаж, хамтдаа хожих явдлыг гол цөм болгосон шинэ маягийн олон улсын харилцаа тогтоохыг Хятад улсын гадаад бодлогын чухал зорилт болгосон. Улсын дарга Си Жиньпин олон улсын чухал томоохон асуудлаарх Хятад улсын байр суурийг тайлбарлан, “хүн төрөлхтний нийтлэг хувь заяаны цогц нэгдэл”-ийг цогцлоох чухал томоохон үзэл баримтлалыг дэвшүүлээд байгаа билээ. Эрх тэгш харилцан оршсон нээлттэй, инновацийн, уужуу хүртээмжтэй, харилцан ашигтай хөгжлийн хэтийн төлөвийг эрэлхийлэхийг санаачлан дэвшүүлсэн. Хятад улс Хятадын ард түмний Японыг эсэргүүцэх дайн болон дэлхийн фашизмын эсрэг дайны ялалтын 70 жилийн ойг тэмдэглэх үйл ажиллагааг амжилттай зохион байгуулж, даян дэлхийд энх тайван, шударга ёсны дуу хоолойг түгээлээ. Мөн НҮБ-ыг гол цөм болгосон дайны дараахь олон улсын системийг тууштай хамгаалж, НҮБ-ын дүрмийн эрхэм зорилгыг үндэс суурь болгосон олон улсын харилцааны үндсэн хэм хэмжээг тууштай сахин хамгаалж, хүн төрөлхтний нийгмийн энх тайван, шударга ёсыг баримтлах хэрэгт хүчирхэг эерэг эрч хүчийг бий болгож байна. Түүнчлэн Азийн дэд бүтцийн хөрөнгө оруулалтын банк болон БРИКС-ийн шинэ хөгжлийн банк байгуулах санаачилга дэвшүүлж, хөгжиж байгаа орнууд олон талт санхүүгийн байгууллага байгуулах эхний шанг татаж, даян дэлхийн эдийн засаг, санхүүг удирдан засах, өөрчлөн шинэчлэх хэрэгт шинэ эрчим нэмж байна. Манай улс үндэсний мөнгөн тэмдэгт юанийг олон улсын нөөцийн валютын сагсанд багтаах ажлыг амжилттай хэрэгжүүлж, хөгжиж байгаа орны мөнгөн тэмдэгтийн олон улсын байр суурийг дээшлүүлсэн. Үүний үр дүнд өнөөгийн олон улсын валют, санхүүгийн систем улам боловсронгуй болж тэнцвэржиж байна. Хятад улс их гүрний өндөр үүрэг хариуцлагыг бүрнээ илтгэн харуулж, цаг уурын өөрчлөлтийн эсрэг даян дэлхийн хамтын ажиллагаанд чухал голлох үүрэг гүйцэтгэн 2020 оноос хойших цаг уурын өөрчлөлтийн тухай иж бүрэн, тэнцвэртэй, эрч хүчтэй, тогтоон барих чадалтай хэлэлцээр байгуулах хэрэгт чухал идэвхтэй хувь нэмэр оруулж байгаа.

Манай хоёр улс 4710 км газар нутгаар хиллэдэг. Монгол Улс бол Хятад улсын хуурай газраар хиллэдэг хөрш орнуудын доторх хамгийн урт хилийн шугам бүхий орон юм. Хятад, Монгол хоёр орны ард түмний найрамдал өнө эртний уламжлалтай. Хөрш орнууд болохын хувьд, бид чухам нийтлэг хувь заяаны цогц нэгдэл мөн билээ. 2014 онд Си Жиньпин Монгол Улсад айлчлах үеэрээ, Хятад, Монгол хоёр улс хэзээ ямагт харилцан тусалдаг сайн хөрш байх, харилцан ашигтай, хамтдаа хожсон сайн түнш байх, үргэлж харилцан зочилдог сайн найз байх ёстой гэж тэмдэглэсэн билээ. Миний бие өмнө нь Хятад улсын ГЯЯ-нд удаан хугацаанд Монголын чиглэлийн ажлыг хариуцаж байсан юм. Си Жиньпин даргын дэвшүүлсэн Хятад, Монголын харилцааны хэтийн төлөвийг би улам гүн гүнзгий мэдэрч байна. Нэгдүгээрт, Хятад, Монгол хоёр улс хэзээ ямагт харилцан туслах нь чин үнэн сэтгэл мөн. Си Жиньпин дарга томилогдсоноосоо хойш Ц.Элбэгдорж Ерөнхийлөгчтэй есөн удаа уулзалдсан бөгөөд хоёр орны удирдагчид бас ойр нягт харилцаатай байгаа. Си Жиньпин дарга Хятад улс Монгол Улсын бүрэн эрх, тусгаар тогтнол, газар нутгийн бүрэн бүтэн байдал болон Монголын ард түмний бие даан сонгосон хөгжлийн замыг хүндэтгэх болно гэдгийг удаа дараа онцлон тэмдэглэж байна. Монгол Улс АПЕК болон ШХАБ-д элсэхийг манай улс дэмжиж, Хятад, Япон, Солонгос улсын хамтын ажиллагаа зэрэг олон улсын олон талт механизмд Монгол Улс тохиромжтой хэлбэрээр оролцохыг дэмжиж байгаа.

Өнөөгийн дэлхийн эдийн засгийн байдал сайнгүй байна. Монгол Улсын эдийн засаг бас тодорхой бэрхшээлтэй тулгараад байна. Гэвч Хятад улс олон жилийн турш Монгол Улсын хамгийн том худалдааны түнш, хамгийн том хөрөнгө оруулагч орон хэвээр байна. Хятад улстай хийх худалдаа Монгол Улсын нийт гадаад худалдааны тэн хагасыг эзэлсэн хэвээр байгаа. Дэлхий дээр өдий төдий улсын Хятад улстай хийдэг гадаад худалдааны тэнцэл алдагдалтай байдаг бол Монгол Улсын гадаад худалдааны тэнцэл олон жилийн турш ашигтай байна. Си Жиньпин дарга Монгол Улсад айлчлах үеэр, Монгол Улс транзит тээвэр, далайд гарах гарц зэрэг салбарт ихээхэн анхаарал тавьж байгааг шийдвэрлэсэн билээ. Өнгөрсөн жил Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж БНХАУ-д айлчлах үеэр, манай тал Монголын талын санал хүсэлтийн дагуу Монгол Улс БНХАУ-д үхэр, хонины мах экспортлох асуудлыг шийдвэрлээд байна. Хэдхэн хоногийн өмнө Монгол Улсын экспортолсон үхэр, хонины махны эхний хэсгийг Хятадын зах зээл дээр гаргаж, Хятадын ард иргэдийн зоогийн ширээн дээр тавиад байна. Эдүгээ хоёр тал хил дамнасан эдийн засгийн хамтын ажиллагааны бүс байгуулах, Хятад, Монголын чөлөөт худалдааны гэрээ байгуулах хэлэлцээ зэргийг идэвхтэй урагшлуулж, эрчим хүчний экспорт, импортын ерөнхий хэлэлцээр байгуулахаар судалж байгааг дуулгая. Амгалангийн дулааны цахилгаан станц, Багануурын цахилгаан станц ээлж дараалан ашиглалтад орсон буюу бүтээн байгуулалтын ажил хэдийнэ эхэлжээ. Мөн Оюутолгойн зэсийн ордын бүтээн байгуулалтын үйл ажиллагааг Хятадын тал идэвхтэй дэмжиж, эрчим хүчний хангамж, төсөл хөтөлбөрийн бүтээн байгуулалт зэрэг салбарт ихээхэн дэмжлэг үзүүлж, хоёр тал Таван толгойн нүүрсний ордыг нээж олборлох хамтын ажиллагааны талаар нягт хэлхээ холбоотой ажиллаж байна. Түүнчлэн Монгол Улстай хүмүүнлэгийн салбарт харилцах иж бүрэн төлөвлөгөө дэвшүүлсэн билээ.

Хятадын тал Монгол Улстай хамтын ажиллагаа хөгжүүлэхдээ өөрөө ихийг нь авч, өрөөлд багыг өгөх ёсгүй. Өөрөө хожиж, өрөөлийг хохироох ёсгүй бөгөөд зайлшгүй харилцан ашигтай байж хамтдаа хожих ёстой.

Гэрэл зургийг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Монгол Улсаас Бүгд Найрамдах Индонези Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд Ш.Батцэцэгтэй Улаанбаатарт ажлаар ирээд байхад нь уулзаж ярилцлаа.

-Индонезид суугаа Элчин сайдын хувьд та өнгөрсөн хугацаанд Монгол, Индонезийн харилцааг хэрхэн дүгнэж байна вэ?

-Манай ЭСЯ 2014 онд байгуулагдаад удаагүй байхад аравдугаар сард Индонезийн Ерөнхийлөгчийн сонгууль болсон. Бид шинээр байгуулагдсан Засгийн газартай хамтын ажиллагааг илүү өргөн байлгахаар ажиллаж байна. 2015 онд хоёр орны харилцаа, хамтын ажиллагаа дэвшилттэй байлаа. Тухайлбал, Гадаад хэргийн сайд Л.Пүрэвсүрэн Ази, Африкийн буюу Бандунгийн Бага хурлын 60 жилийн ойн арга хэмжээнд оролцох үеэр Индонезийн Ерөнхийлөгч Жоко Видодо, Төлөөлөгчдийн танхимын дарга Сэтья Нованто, Гадаад хэргийн сайд Рэтно Марсуди нартай тус тус уулзаж, бүхий л салбарт хамтран ажиллах сонирхлоо илэрхийлсэн.

Монгол, Индонезийн Засгийн газар хоорондын хамтарсан комиссын анхдугаар хуралдаан өнгөрөгч оны аравдугаар сард болж, хоёр орны хамтын ажиллагааны цаашдын хэтийн төлөвийг тодорхойлсон. Уг хуралдааныг угтуулан есдүгээр сард хоёр орны Хөдөө аж ахуйн яам хоорондын Хамтын ажиллагааны ажлын хэсгийн хуралдаан болсон юм. Энэ салбарын бараа бүтээгдэхүүнийг харилцан нийлүүлэх боломжийг судлах, хөдөө аж ахуйн салбарт бизнес эрхлэгчдийн хамтын ажиллагааг дэмжихээр тохиролцож чадсан. Хоёр орны парламент хоорондын хамтын ажиллагаа идэвхтэй хөгжиж, Индонезийн парламентад Индонези, Монголын найрамдлын бүлэг анх удаа байгуулагдсан. Тус бүлгийн төлөөлөгчид Монгол Улсад айлчилж байна л даа. Түүнчлэн миний санаачилгаар Индонезийн парламент, Засгийн газрын эмэгтэй гишүүд, сайд нар болон тус улсад суугаа гадаадын дипломат төлөөлөгчийн газруудын эмэгтэй тэргүүн нарын “Ирээдүйг цогцлоох эмэгтэйчүүдийн төсөөлөл” сэдэвт олон улсын эмэгтэйчүүдийн хэлэлцүүлгийг өнгөрөгч оны гуравдугаар сард зохион байгуулсан. Энэ нь цаашид жил бүр зохион байгуулагддаг арга хэмжээ болсон. Монгол Улсын Эдийн засгийн гадаад харилцааны хөтөлбөр саяхан батлагдсантай холбогдуулан хоёр орны худалдаа, эдийн засгийн харилцааг өргөжүүлэх, харилцан хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэхээр ажиллаж байна.

-Манай орон Индонезид Элчин сайдын яамаа нээснээр ямар давуу талууд бий болсон бэ. Индонези улсын онцлогийн талаар та юу хэлэх вэ?

-Монгол Улсын Гадаад бодлогын үзэл баримтлалд Азийн орнуудтай хоёр талын найрсаг харилцаа, хамтын ажиллагаа хөгжүүлэх, Ази, Номхон далайн бүс нутагт олон талт хамтын ажиллагаанд оролцох зэрэг заалт байдаг. Энэ хүрээнд Зүүн Өмнөд Ази дахь хамгийн том орон болоод тус бүс нутгийн хамтын ажиллагааны нийгэмлэгийн тэргүүлэх орон болох Индонезитэй бүхий л салбарт харилцаа, хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх нь чухал юм. Индонези нь Зүүн Өмнөд Ази дахь хамгийн том эдийн засгаас гадна дэлхийн гурав дахь том ардчилал гэдгээр манай оронтой нийтлэг ардчилсан үнэт зүйлсийг эрхэмлэдэг орон. Ер нь хоёр орны хооронд хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх өргөн боломж бий. Үүнээс гадна манай хоёр орон эртнээс найрсаг харилцаатай байсан бөгөөд энэ жил Монгол, Индонезийн дипломат харилцааны 60 жилийн ой тохиож байгааг мөн тэмдэглэх хэрэгтэй юм.

-Энэ жил Монгол, Индонезийн дипломат харилцааны 60 жилийн ой тохиож байна гэлээ. Энэ хүрээнд ямар арга хэмжээ зохион байгуулах вэ?

-Хоёр орны дипломат харилцаа нэг жарныг тохиолдуулан бид харилцан хэд хэдэн арга хэмжээ зохион байгуулахаар төлөвлөж байна. Манай орны хувьд энэ оны хамгийн чухал үйл явдал болох АСЕМ-ын Дээд түвшний 11 дүгээр уулзалтын хүрээнд зохион байгуулах бүхий л арга хэмжээнд Индонезийн төр засгийн төлөөллийн оролцоог хангаж ажиллахаар зорьж байгаа. Энэ жилийн бүх айлчлал, арга хэмжээ дипломат харилцааны 60 жилийн ой гэсэн тодотголтой байх тул хоёр тал ихээхэн ач холбогдол өгч ажиллана. Энэ өдрүүдэд Монгол Улсад айлчилж буй Индонезийн Төлөөлөгчдийн танхим буюу парламентын Индонези, Монголын найрамдлын бүлгийн ажлын айлчлал нь 60 жилийн ойн хүрээнд болж буй анхны айлчлал гэдгээрээ онцлог юм. Тэгээд ч 60 жилийн ойг тохиолдуулан бид эх орноо сурталчлан таниулах таатай нөхцөл бий болж байна. Өнгөрсөн жил манай ЭСЯ-ны нэрэмжит гольфийн тэмцээн зохион байгуулсан. Энэ жил энэхүү уламжлалаа үргэлжлүүлэн Монголын гольфчдыг оролцуулсан илүү өргөн хүрээтэй арга хэмжээ зохион байгуулахаар ажиллаж байна. Мөн хэд хэдэн соёлын арга хэмжээ зохион байгуулахаар холбогдох байгууллагуудтай ярилцаж байгаа. Ер нь манай ЭСЯ өнгөрсөн жил Монголын соёлын өдрүүдийг Жакарта, Сурабаяа хотуудад зохион байгуулж, мөн “Asia’s Got Talent” тэмцээнт нэвтрүүлгийн хоёрдугаар байрт шалгарсан “Хөсөгтөн” хамтлагийн тоглолтыг Индонезийн болон гадаадын иргэдэд хүртээл болгосноор тэд Монголын тухай илүү их мэддэг болсонд бид бахархдаг. Монголчууд Индонезийг Бали арлаар илүү сайн мэддэг.

-Манай иргэд Индонези руу хэзээнээс визгүй зорчих вэ?

-Манай ЭСЯ байгуулагдсан цагаасаа иргэддээ Индонези руу зорчих нөхцөлийг хөнгөвчлөхөөр ажиллаж ирсэн. Тус улсын төр засгийн төлөөлөлтэй бүх шатанд уулзах бүртээ энэ асуудлыг тавьж, шийдвэрлүүлэхийг зорьж байгаа. Хоёр орны Засгийн газар хоорондын комиссын анхдугаар хуралдааны үеэр Индонезийн тал асуудлыг судалж, хариу өгөхөө албан ёсоор мэдэгдсэн. Индонезийн Засгийн газар гадаадын жуулчдын тоог нэмэгдүүлэх зорилгоор визийн нөхцөлийг хөнгөвчлөхөөр ажиллаж байна. Одоогийн байдлаар тус улсад 90 орны иргэд визгүй зорчиж байгаа. Ирэх дөрөвдүгээр сараас энэхүү тоог 174 болгохоор бэлтгэж байгаа бөгөөд үүнд Монгол Улс ороод байна. Өнгөрсөн жил Индонезид гадаадын 9.5 сая жуулчин зочилсон бол 2016 онд энэ тоог 12 саяд, 2020 он гэхэд 20 саяд тус тус хүргэх зорилтыг тус улсын Засгийн газар тавьж байна. Энэ тоо нь хөрш орнуудтай нь харьцуулахад төдийлөн их биш. Учир нь зөвхөн 2015 онд л гэхэд Сингапур 16 сая, Малайз 26 сая, Тайланд 28 сая жуулчин тус тус хүлээн авсан байдаг. Иймд Индонезийн Засгийн газар визгүй зорчих орнуудын жагсаалтыг баталмагц манай иргэд тус улсад визгүй зорчих эсвэл хил дээр авах боломжтой болно. Манай ЭСЯ энэ тухай шуурхай мэдээлэх болно.

Саяхан Норвегид болсон Залуучуудын өвлийн олимпийн наадмаас Монголын тамирчин, ОУХМ Б.Сумъяа эх орондоо өвлийн олимпийн анхны алтан медалийг авчирсан билээ. Түүнийг нутагтаа ирээд байхад нь ярилцлаа.

-Монголчуудынхаа өмнөөс, уншигчдынхаа өмнөөс баяр хүргэе. Өөрийг тань онгоцны буудал дээрээс олон хүн угтаж авлаа шүү?

-Тэглээ. Их сайхан угтаж авлаа. Ийм олон хүн байна гэж төсөөлсөн ч үгүй. Сая онгоцны буудалд гэр бүлийнхэн болоод Монголын үндэсний олимпийн хороо, Ч.Наранбаатар даргатай “Олимп хөгжил” сан, Дарханы дулааны станц, “Алдар” спорт хороо, Монголын тэшүүрийн холбооны хамт олон сайхан угтаж авлаа. Та бүхэндээ баярлалаа. Мөн Осло дахь монголчууддаа маш их баярлалаа. Норвегийн Осло хотод амьдардаг монголчууд бидэнд маш их тусалсан. Тэмцээний дараа биднийг хүлээж авсан.

-Залуучуудын өвлийн хоёрдугаар наадамд орох эрхийг хэрхэн авсан бэ?

-Залуучуудын өвлийн олимпод 2013 оноос эхэлж Д.Энхбаяр багштайгаа бэлтгэл хийсэн. Тэмцээнд орохын өмнө дэлхийн цомын эрхийг хийх ёстой. Тиймээс 2015 оны гурав, арванхоёрдугаар сард болсон цуврал тэмцээнүүдэд оролцож эрхээ авсан. Энэхүү залуучуудын өвлийн олимпод оноогоороо эхний 28-д орсон тамирчин оролцох эрхтэй байсан. Би 28 буюу хамгийн сүүлийн тамирчин нь болж байлаа.

-Ганцаарчилсан төрөлд ямар амжилт үзүүлэв. Улсын рекордыг шинэчилсэн гэсэн үү?

-500, 1500 метрт гүйсэн байгаа. 500 метрт хоёр удаа гүйсэн. Ганц удаа гүйсэн амжилтаараа хувийн, хоёр удаа гүйсэн Монгол Улсын насанд хүрэгчдийн рекордыг шинэчлэн тогтоосон байгаа. Миний хувьд багийн төрөлд алтан медаль авсандаа үнэхээр их баяртай байна.

-Багийн төрөлд алтан медаль хүртсэн. Хамт уралдаж амжилт гаргасан багийнхныгаа танилцуулаач?

-Итали, БНСУ, БНХАУ-ын тамирчидтай нэг баг болж оролцсон. Манай багийн гурван тамирчин их мундаг залуус. Тухайлбал, Итали улсаас оролцсон охин 1500 км-ийн төрөлд гуравдугаар байрт орсон. Солонгос улсын тамирчин залуу 500 км-ийн төрөлд бас гуравдугаар байрт шалгарсан.

-Аль баг илүү хүчтэй санагдсан бэ. Багийн хуваарилалтыг хэрхэн сонгосон юм бэ?

-Багийн төрөлд хамгийн сүүлийн гараанд гарч уралдсан баг хүчтэй өрсөлдөгч байсан. Баг тус бүр хоёр эрэгтэй, хоёр эмэгтэй тамирчнаас бүрдсэн. Тус багийн хоёр эрэгтэй 500 метрт алт, мөнгөн медаль хүртсэн бол нэг эмэгтэй нь 500 метрт хүрэл медаль хүртсэнээрээ бусдаасаа илүү шилдэг санагдсан. Зохион байгуулагчдын зүгээс тухайн тамирчны үзүүлэлтээс хамаарч багийн хуваарилалт хийсэн байсан.

-Багийнхантайгаа хамтарсан бэлтгэл хийсэн үү, хэр ойлголцож байв?

-Багийнхаа итали охиныг өмнө нь тэмцээн дээр харж байсан. Ерөнхийдөө бид 1998 оны нэгдүгээр сараас 2000 оны арванхоёрдугаар сарын хооронд төрсөн тамирчид л даа. Тэмцээний өмнөх өдөр л хамтарсан бэлтгэл хийсэн. 13 баг гарч уралдсан. Минут 57 сек 87 долийн үзүүлэлттэй түрүүлсэн. Хоёр дахь баг минут 58 сек 80 долийн үзүүлэлттэй байсан. Бусад багууд ихэвчлэн долиор зөрүүтэй байсан. Бүгдээрээ эн тэнцүүхэн өрсөлдсөн.

-Өөрийн тань багш Д.Энхбаяр багийн төрөлд өрсөлдөхөд дасгалжуулагчаар хуваарилагдсан гэсэн. Энэ нь бас давуу тал болжээ?

-Тэгсэн.Багш дасгалжуулагчдыг мөн цаанаас нь багуудад хуваарилсан. Азаар багш маань манай багт дасгалжуулагчаар хуваарилагдсан.Тэмцээний үед багш байнга зааж, зөвлөж байсан.

-Багийн дүнг танилцуулахад их догдолж байв уу?

-Нийт 13 багаас манай баг гуравт гарсан. Дараа дараагийн баг манай амжилтыг эвдчих болов уу яах бол гээд их айдастай байсан. Багаараа тойрч зогсоод бусад багийн үзүүлэлтийг харах их хэцүү санагдсан. Самбар дээр манай баг тэргүүлсэн хэвээр л байсан. Хамгийн сүүлийн баг гүйхэд нь ямар ч байсан медаль авах юм байна гэж хүлээж байлаа. Тухайн үед багийнхаа нөгөө хоёр гишүүнтэйгээ байсан. Хятадын тамирчин гадаа гүйх гээд гарчихсан байсан л даа. Тэгээд хамгийн сүүлийн гараа барианд ороход бид их баярлаж, хөөрч, хоорондоо тэврэлдэж баярласан.

-Өөрөө багаасаа хамгийн түрүүнд гараанд гарсан байсан. Тэгэхээр бүх зүйл өөрөөс тань шалтгаалж байсан болов уу?

-Багийн уралдаанд гишүүн бүр л эн тэнцүү чадвартай байх ёстой. Тэрнээс нэг тамирчин нь сайн байлаа гээд багийн үзүүлэлт дээшээ гараад ирэхгүй шүү дээ. Бүгд л жигд сайн байж л амжилтад хүрнэ. Ялангуяа миний хувьд хамгийн эхэнд гараанаас гарсан. Багш хамгийн түрүүнд гарч байгаа тамирчны гараа маш чухал. Чи сайн байж бусад чинь ч гэсэн сайн байх болно. Тиймээс эхний салхийг маш зөв хагалах ёстой гэж захисан. Багшийнхаа хэлснийг биелүүлж, бусдынхаа итгэлийг алдахгүй байх хариуцлага надад ногдсон. Би нэг тойрчихоод замаас гарна. Дараагийн тамирчин миний хурдаас шалтгаална гэсэн үг. Эхний хурдыг яаж авахаас манай багийн амжилт шалтгаалсан. Тиймээс би хамгийн хүнд ачааг үүрсэн гэж хэлж болно.

-Гэр бүлийнхэн тань спортод их элэгтэй хүмүүс шиг санагдлаа. Энэ спортоор хичээллэхэд бас нөлөөлсөн болов уу?

-Би 1999 онд Дархан-Уул хотод төрсөн. 2008 оноос тэшүүрийн спортоор хичээллэж эхэлсэн. Одоо зэвсэгт хүчний “Алдар” спорт хороонд харьяалагддаг. Намайг багаас л аав, ээж их дэмжиж янз бүрийн дугуйланд явуулдаг байсан. Нэг хэсэг хөгжмийн дугуйланд явсан. Нэг удаа дугуйлангийнхаа мөнгийг өөрөө аваачиж тушаах боломж гарсан. Аав амжихгүй нь, намайг өөрөө багшдаа аваачаад өгчих гэсэн юм. Би тэр мөнгөөр нь замдаа мөсөн каток дээр тоглочихсон. Манай сургуулийн хажууханд каток байдаг байсан. Түүнээс хойш гулгах их дуртай болсон. Тэр үед Мандах, Нацагдорж багш нар маань намайг ер нь ирээдүйтэй юм байна гэж харсан юм билээ. Ер нь зургаан настайгаасаа л ээжтэйгээ хамт сургуулиас харих замдаа нэг цаг эсвэл 30 минут гулгачихаад харьдаг байсан.

-Гэр бүлээ танилцуулаач. Танай ах бас тамирчин гэж сонссон?

-Манай аавыг Г.Буянтогтох, ээжийг Г.Цэцэгээ гэдэг. Манай ээж физикийн багш. Аав жолооч. Эхээс дөрвүүлээ.Нэг эгч, хоёр ахтай. Манай гэр бүлийнхэн спортод хайртай. Ээж цанаар хичээллэж байсан. Олон ч спортод сонирхолтой, тоглох ч дуртай. Манай ах Хатанбаатар мотоспортын тамирчин, дэд мастер.Би бас дугуйн спортоор хичээллэдэг.

-Тэшүүрчин охины мөрөөдлийг сонирхмоор байна?

-Онгоцны нисгэгч болох хүсэлтэй. Одоохондоо спортдоо анхаараад мөрөөдлөө түр хойш тавьсан. Гэхдээ бодсон юм байгаа. Их, дээд сургуульд ч хараахан сурч амжаагүй байна. Тамирчин хүнд цаг зав бага гарах юм. Бэлтгэл сургуулилтаас эхлээд. Энд бас нэг юм хэлж болох уу?

-Тэгэлгүй яахав?

-Гадаадад олон тэмцээн уралдаанд оролцож байхад их гоё битүү мөсөн ордонтой байдаг. Тэмцээн болоод дуусангуут жирийн иргэд нь чөлөөт цагаа өнгөрүүлдэг. Би Монголд тийм гоё битүү мөсөн ордонтой болоосой гэж хүсдэг. Заавал тамирчид, мэргэжлийн хүмүүст зориулсан ордон гэлтгүй бүх хүмүүст зориулсан мөсөн ордонтой болчихвол сайхан шүү дээ. Тамирчид нь бэлтгэлээ хийгээд бусад цагаар иргэд нь гулгана.

-Бэлтгэлээ хаана, яаж хангасан юм бэ?

-Хандгайтад нэг талбайтай болсон байна лээ. Солонгост бэлтгэл хийсэн. Мөн Хятадын Чанчун хотод цугларалтад оролцоод ирсэн. Ингэж явна гэдэг зардал мөнгөнөөс эхлээд хүндрэлтэй. Тиймээс Монголд битүү мөсөн талбайтай болчихвол хүүхэд бүрт ирээдүйд сайн тамирчин болох боломж байгаа шүү дээ.

-Одоо ямар тэмцээнд оролцох гэж байна?

-Залуучуудын Улсын аварга шалгаруулах тэмцээн байгаа. Мөн бүх ард түмний спартакиад болно. Миний хувьд 2011, 2015 оны хүүхдийн наадмын аварга болж байсан. Тэшүүрээр улсын аваргад 2011 оноос хойш оролцож түрүүлээд байгаа.

Монгол Улсын Их сургуулийн Философи, шашин судлалын тэнхимийн багш С.Дэмбэрэлтэй Мүүний шашны талаар ярилцлаа.

-Сүүлийн үед Мүүний шашныг шашин мөн биш гэж маргалдаад байгаа. Энэ талаар тайлбар хэлэхгүй юу?

-Мүүний шашныг шинэ шашны хөдөлгөөн гэж үздэг юм. Одоогийн нийгэмд гараад байгаа гаж урсгал гэдэг нэршил культ гэдэг нэрийг монголчлоод ингэж нэрлэсэн байна лээ. Культ, сект, шашин гээд гурван янзын шашны төрөл байна гэж үздэг. Культ гэдэг нь нийгэмд төдийлөн танигдаагүй шинэ шашны хөдөлгөөн. Энэ нь өөрийн гэсэн шашны байгууллагатай нэг шашны удирдагчийг шүтдэг, тойрон хүрээлэгчидтэй, дагалдагчтай шинээр үүсч бий болсон шашныг хэлдэг. Культ гэдэг нь манай улсад 1990 оноос хойш орж ирээд нэг дэх үеийнх нь дагалдагч нар нь явж байна. Шашин дотроо шашны гаж урсгал гэж үздэг. Уламжлалт шашны зан үйлээс арай өөрөөр үйл ажиллагаа явуулдаг болохоор шашны гаж урсгал гээд байгаа юм. Үнэндээ энэ шашин мөн үү гэвэл мөн.

Сект гэдэг шүтэн бишрэгчид нь хоёр дахь үе дээрээ явж байгаа шашныг хэлнэ. Нэгдүгээр үеийн хүүхдүүд нь уламжлагдан авч, нийгэмдээ нэлээд танигдсан төрлийг хэлээд байгаа. Шашин гэдэг нь нийгэмдээ хүлээн зөвшөөрөгдсөн үйл ажиллагаагаа нээлттэй явуулдаг байгууллага гэж хэлж болно.

-Шинээр үүссэн шашин юм байна. Яг хэзээ байгуулагдсан юм бол?

-Энэ шашныг 1920 онд Солонгост төрсөн Сан Мён Мүүн үүсгэсэн. Албан ёсоор 1954 онд өөрийнхөө сүмийг байгуулж, номлолоо явуулах газраа бий болгосон гэж үздэг. Тэрээр 1957 онд өөрийн “Тэнгэрлэг зарчим” номлолоо албан ёсоор хэвлүүлж, түүний дагуу номлол сургаалаа явуулдаг болсон. 1959 оноос дэлхийн бусад улс оронд өөрсдийн сүм, хийд байгууллагынхаа үйл ажиллагааг явуулж эхэлсэн байдаг. Шууд “Эв нэгдлийн сүм” гэхээс илүү иргэний байгууллагын чиглэлээр үйл ажиллагаагаа явуулдаг. Жишээлбэл, судлаач Деррек Дасчкегийн судалгаагаар АНУ-д 12 төрлийн Мүүний ном сургаалийг дэлгэрүүдэг байгууллагыг гаргасан байгаа юм. Түүнд “Олон улсын соёлын сан”, “Олон улсын шашны сан”, “Дэлхийн энх тайвны төлөөх шашин хоорондын холбоо”, “Дэлхийн мэдээллийн ассоциаци”, “Эрдэмтэн, профессоруудын дэлхийн энх тайвны холбоо” гэх зэрэг байгууллагууд үйл ажиллагаа явуулж байсан.

-Яагаад “Эв нэгдлийн сүм”-ээрээ үйл ажиллагаа явуулдаггүй юм бэ?

-Яагаад гэвэл буддизм дэлгэрсэн газар эсвэл ислам, христийнхэн үүнийг гаж урсгал гэж үздэг. Энэ нь манай улс орны соёл, үндэсний бодлогоос харш гэхээр түүнээс цэрвэж, номлол түгээдэг гэдгээ нууцалж олон байгууллага байгуулж үйл ажиллагаа явуулдаг. Их зальжин хүмүүсийг хууран мэхэлж байдаг. Эв нэгдлийн сүм гэхээсээ илүү оюутнуудад зориулсан төв, эрдэмтдийг дэмжих холбоо гээд сонирхлын бүлэг, нийгмийн ажил мэргэжлээр нь байгууллага үүсгээд байгаа юм. Тэрийгээ сүм гэж нэрлэхгүй. Тэгэхээр хүмүүс наадах чинь шашин биш энэ иргэний байгууллага гээд байгаа. Сүм биш мөртлөө цаагуураа жинхэнэ эцэг, эхийнхээ сургаалаар явдаг. Иргэний төрийн бус байгууллагаас гадна өөрсдийн байгууллагаа дэмжих бизнесийн компаниудын үйл ажиллагаа явуулдаг. Өөрсдийн гэсэн үйлдвэртэй болчихсон. Жишээлбэл, ахуйн үйлчилгээний газар үсчин нээгээд тэндээ өөрсдийн дагалдах хүмүүсийг ажиллуулж, орж байгаа орлогоороо шашны байгууллагаа санхүүжүүлэх үйл ажиллагаа явуулдаг. Мөн бараа зардаг ажлаа фандрайсинг гэж нэрлэдэг. Судлаач Деррек Дасчке “Мобайл фандрайсинг” гэж нэрлэсэн байдаг. Хөдөлгөөнтэйгөөр байнга гудамж, талбай, албан байгууллагад юм зарж байдаг учраас ингэж нэрлэсэн хэрэг.

-Яагаад гаж урсгал гэж үздэг юм бол?

-Гаж урсгал гээд байгаа тодорхойлолтыг хоёр талаас нь тайлбарлана. Энэ шашинг христийн шашны нэг хэлбэр гэж үздэг. Гэхдээ христийн шашны Библийн судрыг тэс ондоогоор тайлбарладаг. Гол номлол сургаалыг нь гажуудуулаад явчихсан. Есүс Христийн хийж чадаагүйг өөрөө үргэлжлүүлж байна хэмээн номлодог. Мөн өөрийгөө Исламын шашны үндэслэгч Мухамед, Буддатай уулзаж байсан гэж ярьдаг байсан. 1992 онд “Би бурхантай уулзсан бурхны элч байна. Бурхан намайг өөрийн номлолыг түгээ гэж захисан” гэж зарласан байдаг. Тиймээс өөрийгөө дэлхийн эцэг гэж нэрлээд эхнэрийгээ ариун эх гэж зарласан байдаг. Мөн библийн сургаалыг гажуудуулахаас гадна эртний Солонгосын бөө мөргөлийн сургаалыг номлолдоо оруулчихсан. Номлолд нь Дорно дахины Күнзийн ёс суртахууны сургааль ч бий. Эртний Хятадын Даогийн арга билэг гээд аливаа юм хоёр туйлтай, хоёр хүчин зүйлээс бүрддэг гэдэг номлолыг ч оруулсан байдаг. Өөрөөр хэлбэл, уламжлалт дэлхийд хүлээн зөвшөөрөгдсөн шашны урсгалуудын номлолыг хольж аваад, өөрөө ном сургаал үүсгэн гаж урсгал бий болгочихсон хэрэг. Үүнийг бүх шашныхан хүлээн зөвшөөрөхгүй шүү дээ. Ихэнх шашныхан бидний номлолоос аваад түүнийг гажуудуулсан байна гэдэг. Мөн сүм хийдийн үйл ажиллагааг гажуудууллаа гэдэг. Сүм хийдийн жинхэнэ үйл нь хүн сүмд очиж тэнгэр бурханд мөргөж, өөрийн гэгээрлийг олох байтал ариун эцэг, эхэд итгээд эхэлж байгаа юм. Христийн шашинд Сан Мён Мүүн-ийг шүт гэж заагаагүй шүү дээ. Зан үйлийн хувьд бусад шашнаас өвөрмөц үйл ажиллагаа явуулдаг.

-Гаж урсгалын нөлөө нь юу вэ?

-Нийгэмд үзүүлж байгаа гаж нөлөө нь хүмүүсийг шашны үзэл бодлоор хооронд нь хагаралдуулж байгаа юм. Гэр бүлтэй нь хагаралдуулж байгаа. Хүний эрх чөлөөг боогдуулдаг. Уламжлал соёл, ёс зүйгээс харш зүйл номлодог гэдгээрээ харшилдаг.

-Сүмийнхээ үйл ажиллагааг нууцалдаг юм бол яаж итгэгч нь болох юм бэ?

-Сүмдээ хүн татаж оруулахдаа нийгмийн эмзэг бүлгийн эсвэл амьдралдаа их зовлон үзсэн хүнд ойртох замаар элсүүлдэг. Оюутан байлаа гэхэд чи манайд очиж хоол идээч. Хоёулаа ярилцъя. Чамд юу хэрэгтэй байна гээд туслалцаа үзүүлдэг. Туслалцаа нь орон байр, сурах бичиг, сургалтын төлбөрийг нь өгөх жишээний. Тэгэхээр нөгөө хөдөөнөөс ирсэн оюутнуудын сэтгэл нь татагдана шүү дээ. Аав, ээжээсээ хол өөрийг нь гэх хүнгүй байхад өөртэй нь элгэмсэг дотно хандахаар сэтгэл нь татагдаад ямар гоё газар вэ гэж боддог. Тэгээд аажмаар өөрийн ном сургаалаа явуулахын хажуугаар чи бас үүрэг хүлээх ёстой гэж заадаг. Үзэг, бал, ном, дэвтрийг чи зарах ёстой. Чиний зарсан мөнгөөр сүм санхүүжиж, үйл ажиллагаагаа явуулна. Бусад хүмүүст “Тэнгэрлэг зарчим”-ыг түгээхэд зарцуулах учраас чи үүрэг хүлээх ёстой гэсэн шаардлага тавьдаг. Ерөнхийдөө анх хүн элсүүлэхдээ хүний сэтгэлийг хөдөлгөөд аажмаар өөртөө татаж, цаашлаад хатуу хяналтад оруулж хэлэх эрхгүй болгож, үйлдэх үйлийг нь хүртэл хатуу хянадаг. Сүм хийдэд явж байгаа дагалдагчдынхаа үг хэлэх, чөлөөтэй үзэл бодлоо илэрхийлэх үзлийг нь хорьчихдог. Чи ингэж болно, ингэж болохгүй гээд заачихдаг. Миний ном сургаалд гарсан сургаалыг дагах ёстой гэж тулгадаг. Хэрвээ дагахгүй бол сүм хийдэд гадуурхах зүйл болно. Энэ талаар сүүлийн үед бичлэгээр гараад байна лээ, номлогч нь ирээд цохих ч юм уу, эсвэл чамайг хөөнө гэж сүрдүүлдэг.

-Мүүний шашны итгэгч эцгийнхээ сонголтоор хурим хийдэг. Огт харж байгаагүй хүнтэйгээ гэрлэхийг юу гэж номлодог вэ?

-Эрэгтэй эмэгтэй хоёр хүн амьдралын туршлагагүй. Агуу эцгийн хайр халамжийг мэдэлгүйгээр иргэний нийгэмд зөвхөн хайр сэтгэлээр суучихаад байна. Бид бурхны айлдвараар гэр бүлийн харилцааг юу гэж тодорхойлсон байгааг ухамсарласны үндсэн дээр жинхэнэ эцэг, эхийн зөвшөөрлөөр гэр бүл болох ёстой гэдэг. Мүүний шашин хамгийн түрүүнд гэрлэх зан үйлээрээ нийгэмд танигдсан байдаг. Энэ нь олон хүнийг зэрэг гэрлүүлэх ёслол. Түүхэндээ 1982 онд 5837 хүн зэрэг хурим хийж байсан гэдэг. Энэ зан үйлийг анх 1961 онд хийж эхэлсэн байдаг. Судлаач Деррек Дасчкегийн судалгаанд сүүлийн үеийн тоо баримт дурдагдаагүй байна. Олноороо гэрлүүлж байгаа нь энэ нийгэмд энх тайван тогтоохын тулд ариун гэр бүл бий болгох ёстой гэж ярьдаг. Чиний өсгөсөн аав, ээж чинь чамайг төгс нийгэмд бэлдэж чадаагүй. Тиймээс энэ нийгэм шударга ёс тогтоогүй, эдийн засгийн хямралтай байна гээд нийгмийнх нь төлөө шинэ ухагдахуун өгөөд үүнийг чи өөрчлөх ёстой гэж заадаг. Шинэ нийгмийг бий болгохын тулд чи шинэ ариун гэр бүл үүсгэх ёстой гэсэн зарчмын дагуу хүмүүсийг гэр бүл болгодог. Манай Монголд аав, ээж гэдэг гэр бүлийн цөм. Тэр хүмүүсийн ач энэрлийн төлөө гэр бүл тогтож байдаг. Гэтэл аав, ээжийн үүргийг үгүйсгээд чамайг төгс нийгэмд бэлдэж чадаагүй. Чамайг шинэ гэр бүл хүлээж авч байна. Жинхэнэ аав, ээж чинь Сан Мён Мүүн, түүний гэргий Хакжа Хан Мүүн нар гэж сургадаг. Нэг үгээр хэлбэл уламжлалт гэр бүлийн үүргийг үгүйсгэж байгаа. Гэр бүлээс хүүхдүүдийг нь тусгаарлаж чи энэ сүмд ирж бие хүн болж хүмүүжнэ гэж сургадаг.

-Эцэг нь гэрлэх хосуудын зургийг нь хараад сонгодог гэх юм билээ. Ингээд л шууд сохроор гэрлүүлчихдэг юм уу?

-Гэрлэх хосуудын зургийг эцэг нь өөрөө сонгодог. Энэ судлаачийн бичсэнээр гэр бүл болох хүнийг сүмээс сонгоод намтрыг нь судалдаг. Ямар ажил хийж байсан. Хэзээ энэ сүмд орж байв. Насны зөрүүг нь харж байгаад та хоёр төгс гэр бүл болох ёстой гэж заадаг. Хайр сэтгэлийн асуудал чухал биш. Сүмийн жинхэнэ эцэг, эхийн зөвшөөрлөөр гэр бүл болох ёстой гэж үздэг. Хэдийгээр зургийг нь харуулж байгаа ч жинхэнэ эцэг чамд ийм хүн санал болгож байна, чи хүлээн зөвшөөрөх үү гэж шууд асуудаг юм байна.

-Нэг дор олноор нь гэрлүүлдэг нь ямар учиртай юм бэ?

-Гэр бүл бүгд хоорондоо нэгдэлтэй байх ёстой гэдэг. Тэнгэрлэг зарчимд нэгдэж дэлхийд үүнийг түгээх ёстой гэж үздэг. Тэрнийгээ хэрэгжүүлэхийн тулд нийтээр гэрлүүлэх зан үйлийг хийдэг.

-Яг ямар номлолтой шашин бэ?

-Тэнгэрлэг зарчмаа ойлгож шинэ бие хүн болж төлөвших ёстой. Шинэ бие хүн шинэ гэр бүлийг бий болгох ёстой. Шинэ гэр бүл бий болчихсон юм чинь шинэ нийгмийг бий болгох ёстой. Шинэ нийгэм бий болохоор шинэ ертөнц бий болно. Энэ дэлхий дээр бурхны хаанчлал бий болно гэж яриад байгаа. Бурхны хамгийн гол зорилго ариун гэр бүл бий болгох. Ариун гэр бүл нэг дор олон бий болж байна гэсэн үг. Тэр нь энэ ертөнц дээр төдий чинээ бурхны сургаалыг хүлээж авдаг болно. Бүгд нэг сүсэг бишрэлтэй болсноор энх тайван байдал тогтоно гэж үзэж байгаа юм. Үүний бас нэг цаад утга нь бурхны хаант улсын шинэ иргэн бий болж байгаа явдал.

Цаашлаад энэ ертөнц дээр гурван холбоо тогтох ёстой. Эхнэр нөхрийн хооронд найрсаг холбоо тогтох ёстой. Гэр бүл бурхны ивээл дор байх ёстой гэдэг. Тэд бурханд дуулгавартай хандах ёстой. Харин хүүхдүүдээ захиран тушаах үүрэгтэй гэж заадаг.

-Энэ шашныг зарим оронд бүр хориглочихсон байдаг юм билээ?

-Австри, Франц, Герман, Орос, Киргиз, Шенгений зарим орон, Хятадад гаж урсгал гэсэн жагсаалтад оруулдаг.

-Хориглосон оронд Мүүний шашин байдаг болов уу?

-Байдаг. Байхдаа хяналтад байдаг. Тагнуулын газар, цагдаагийн газар эсвэл Хууль зүйн яамных нь хажууд байдаг. Бүр Засгийн газрын хажууд шашны хэрэг эрхлэх төвийн дэргэд байлгана. Энэ байгууллага шашны бүх бодлогыг нь хянаж, зохицуулж байдаг. Нийгмийг хагалан бутлах эсвэл үндэсний аюулгүй байдалтай харшлах үйл ажиллагаа хийгээд ирэхэд зогсоодог. Ийм тусгай байгууллага бий. Манайд тийм байгууллага байхгүй. Цагдаагийн газар жаахан хянадаг байх. Ерөнхийлөгчийн доор шашны асуудал хариуцсан зөвлөл гэж бий. Тэр бол бэлгэдлийн чанартай. Цагаан сараар эсвэл науризын баяраар нэг шашны төлөөлөгчийг уриад хүндэтгэл үзүүлж яриад суудаг. Түүнээс шашны талаар төрөөс нэгдсэн бодлого барьдаггүй. 1990 онд Монголд шашны цунами буюу газар хөдлөлт болсон юм. Уг нь шашны талаар бодлоготой байсан. Сайд нарын дэргэдэх шашны асуудал эрхэлсэн байгууллага байсан. Гэтэл 1990 онд шашны тухай Үндсэн хуульдаа оруулж, үүнийг гадны шашныхан соргогоор мэдрээд хүрээгээ тэлэхийн тулд үйл ажиллагаагаа явуулж эхэлсэн.

-Итгэгч орлогынхоо 30 хувийг өгдөг гэсэн үнэн үү?

-Тэр талаар сайн мэдэхгүй байна. Би энэ талаар дотор нь ороод судалж үзээгүй.

-Ингэхэд Мүүний шашин социализм, фашизмаас аюултай юу?

-Солонгос нэг үндэстэн мөртлөө хоёр хуваагдсан шүү дээ. Нэг нь капитализмын замыг сонгосон. Нөгөө нь коммунизмыг сонгосон. Сан Мён Мүүний бага нас Хойд Солонгост өнгөрсөн байдаг. Өөрийнх нь аав, ээж гэр бүлийнхэн Солонгосын бөө мөргөл, буддын шашин, Күнз гээд дорно дахины нөлөөтэй байсан. Сүүлд Христийн шашинд орсон гэж ярьдаг. Энэ хүний онцлог нь улс төрийн талаар номлол дэвшүүлдэг. Энэ нийгэм капиталист нийгэм, коммунист нийгэм гэж хоёр хуваагдаж байна гэдэг. Энэ шашин хүйтэн дайны үед үүссэн. Тэгээд коммунист нийгэм бол бурхныг үгүйсгэдэг. Өөрөө бурхантай уулзсан гэж яриад байгааг нь үгүйсгэдэг. Хүний итгэл бишрэл шашин шүтэх эрхийг бүдүүлгээр зөрчдөг. Нэг үгээр хэлбэл Сатанд хорлогдсон хүмүүсийн нийгэм гэж үздэг. Капиталист нийгэм бол бурхны ивээл дор байдаг нийгэм гэж номлол сургаалдаа дэлгэрүүлж тайлбарладаг.

-Улс төртэй холбоод байх юм. Юугаараа холбогддог юм бэ?

-Улс төртэй холбоотой гэдэг л юм. 1974 онд Америкийн Ерөнхийлөгчийн сонгуульд дэвшихэд нь Rich­ard Nexon гэдэг хүнд дэмжлэг үзүүлсэн гэдэг. Тэгэхээр манай УИХ-ын гишүүдтэй холбоотой байхыг үгүйсгэхгүй. Тэднийг шууд ивээн тэтгэх нэрийдлээр татахгүй. Өөрсдийн үйл ажиллагаанд урьж авчран, хамтран ажиллах санал тавьснаар өөрийн шашиндаа аажмаар оруулдаг.

-Сан Мён Мүүн шашны зүтгэлтэн юм уу?

-Анх Хойд Солонгост байхдаа коммунизмын эсрэг үзэлтэй гэж шоронд сууж байсан. Түүний дараа байгуулсан олон байгууллага нь татварын орлогын асуудал гаргаж, албан татвараа буруу мэдүүлснээс болж 18 сар шоронд суусан байдаг. Түүний мэргэжил нь цахилгааны инженер л дээ. Өөрөө энэ ертөнц дээр Будда, Мухамед гэх энэ олон зөнч нартай уулзсан гэж ярьдаг. Үүнийг нотлох аргагүй. Шинжлэх ухаан баримт нотолгоотой байдаг. Шашин бол хүний сэтгэл зүйд нөлөөлж, далд ертөнцтэй холбоотой учраас үүнийг батлах боломжгүй. Би бурхантэй уулзсан гээд л шинэ номлол дэлгэрүүлсэн хүн. Манайхаар шашныг хутгаад өөрийнхөө номлолыг дэлгэрүүлээд байгаа юм.

-Дахин төрөлт гээд шороонд булаад гаргаж ирдэг гэсэн зан үйл хийдэг гээд байгаа. Энэ нь үнэн юм болов уу?

-Үүнийг хэлж мэдэхгүй байна. Есүс Христтэй холбоотой юм болов уу. Есүс Христ бол энэ ертөнц дээр бурхны айлдварыг түгээх ёстой байсан. Оюун санааны хувьд аврагдсан. Биеийн хувьд Есүс Христ гэрлээд гэр бүлийн төгс жишээг хүн төрөлхтөнд үзүүлэх ёстой байсан. Тэрийг биелүүлж чадаагүй гэдэг. Есүс Христ дахин амилсан гэж ярьдаг шүү дээ. Дахин амилахдаа гэр бүл болж төгс гэр бүлийг байгуулж, шинэ нийгэм байгуулж чадаагүй гэдэг. Тэгэхээр Есүс Христ шиг дахин төрж гэр бүлээ байгуулдаг байж болох юм.

-Сан Мён Мүүн-ийг төгс гэр бүл байгуулж чадаагүй гээд ярих юм билээ?

-Төгс гэр бүл гээд яриад байдаг мөртлөө Сан Мён Мүүний гэр бүл төгс байж чадах уу гэсэн асуулт гарсан. Бэрийнх нь тухай гарсан байсан. Хүүхэд нь байнга архи ууж, хар тамхи татан эхнэрээ байнга зоддог гээд бичлэг цацсан байна лээ. Өөрөө хүүхдээ төгс болгож чадаагүй хүн яаж бусад хүмүүсийг төгс байлгаж чадах юм, энэ бол худлаа номлогч гэж АНУ-ын Гаж урсгалыг эсэргүүцдэг иргэдийн хөдөлгөөнийхөн гаргаж ирээд хэвлэл мэдээллээр цацсан байсан. Өөрийнх нь төрсөн хүүхэд ёс суртахууны доголдолтой байна. Хүүхэд нь эхнэрээ зодохоор эхнэрийг нь буруутгадаг гэсэн.

-Сан Мён Мүүн өөрөө хоёр удаа гэрлэсэн гэж ярьдаг юм билээ. Энэ үнэн үү. Тэгэхээр гэрлэсэн хос салж болдог байх нь ээ?

-Энэ судалгаанд сүүлийнх нь эхнэр Хакжа Хан Мүүний тухай бичсэн байдаг. Өөрөөс нь 23 насаар дүү юм байна. Өмнөх эхнэрийг нь бичээгүй учраас би хэлж мэдэхгүй байна. Гэхдээ хоёр гэрлэсэн нь үнэн. Английн BBC дээр гарсан мэдээллээр гэрлүүлсэн хүмүүсийнх нь тал нь салж байсан гэсэн асуудал гарсан байдаг. Тэгэхээр салахыг зөвшөөрдөг юм байлгүй, мэдэхгүй байна.

-Энэ жил түүний эхнэр Хакжа Ха Мүүн хуримыг адисласан байсан. Түүний залгамжлагч гэж ойлгож болох уу?

-Тийм. Сан Мён Мүүн 2012 онд нас барсан. Түүний залгамжлагчаар эхнэр нь тодорсон байх. Тэр чинь ариун эх шүү дээ. Ариун гэр бүл гэж явдаг учраас түүний хүүхэд уламжлах болов уу. Бас гэрээслэл үлдээсэн байх.

-Тэд хатуу дэг журмаа яаж тогтоодог юм бол?

-Харики гээд засаг захиргааны шатлалтай. Жинхэнэ эцэг, эхийн доор жинхэнэ гэр бүлийн гишүүд байна. Гэр бүлийн гишүүдийн доор сүмийн номлогч нар байна гэсэн нарийн зохион байгуулалттай. Манайхаар бол сум, дүүрэг гэдэг шиг явдаг. Нийгмээс тусгаарлаж гэр бүлээс тусгаарладаг. Яг тэр тусгаарлагдсан хүнийг олъё гэвэл олдохгүй. Тэд нарийн дэг журам, хяналтад байгаа. Хэрэв яривал байгууллагын нэр хүндэд халдсан гээд шүүхэд хандана. Чамаас тэдэн төгрөг нэхэмжилнэ гэхэд хүн сэтгэл санааны дарамтанд орно. Тэгэхээр Мүүний шашинд явдаг хүн ярина гэдэг хэцүү. Тэр сүмээс гараад нийгмийн эмзэг бүлгийн хүмүүс хаашаа очих юм. Гэр орон байхгүй. Наашаа гэх ах, дүүс байхгүй учир гудамжинд л гарна шүү дээ. Тэгэхээр дулаан орон гэртэй, сүмийн нөлөөлөл болоод байнга хоолтой байгаа хүмүүс тэр байдлаас татгалзаж чадахгүй.

Яруу найрагч Ц.Хулантай ярилцлаа.

–Та сайхан харагдаж байна шүү?

-Тэгцгээдэг юм (инээв)

–Өдий насны бүсгүй хүний нүдээр харахад энэ хорвоо ертөнц өөр өнгөөр харагдаж байгаа даа гэж бодлоо?

-Бас ч гэж Монголд төдийгүй Азийн элгэн дээр хатуухан өвөл болох шиг боллоо. Зэргэлдээ Өмнөд Монгол, Орос руу ч зөндөө их цас зудтай дуулдаад, зам хаагдсан боогдсон гэсэн мэдээ сонсогдсон. Тэнгэрийн муухай арилдаг гэж монголчууд хэлдэг. Гэсэн ч зуун зуундаа арилдаггүй нэг зүйл нь хүний мөн чанар байна. Сайхан хавар болж байна. Александр Блокын нэг шүлэг байдаг. “Ай хавар аа, Ааглуухан ирдэг хавар аа, Амьдрал чамайг би гараа алдлан хүлээж авъя” гэж 16-хан насандаа шүлэглэж байсан юм. Энэ мөрүүдийг Оросын хувьсгалыг угтсан зөнч дуун байсан гэж ярьдаг ч ерөөс хүний сэтгэлийг хавар гэдэг маш их шинэтгэдэг улирал. Энэ жилийн хавар бас их сайхан болж байна. Цагаан сарын дараахан хар аяндаа л хүний сэтгэл уяраад, уужраад ирсэн шүү дээ. Монголчууд маш их сэтгэлийн хаттай ард түмэн юм. Зуданд алдсан малаасаа илүүтэй ирэх зуныхаа тухай яриад, шинэ торго дурдан дээлээ хийж өмсөөд, ямар морио уралдуулах уу, хүүхдээ ямар сургуульд явуулах уу, юуг шинээр хийж бүтээх вэ гэдгээ ярьдаг, боддог.

–Энэ сайхан хаврын тухай та шүлэглэсэн үү?

-Сайхан хаврын тухай шүлэглэж амжаагүй ээ. Гэхдээ өдөр болгон хүн аялгуу хөгөөр амьдардаг. Манай Дан.Нямаа ахын сайхан шүлгийн мөр байдаг юм. Өглөөгүүр нэгэн сайхан үг сонслоо, өдөржин тэгээд дотроосоо гэрэлтлээ гэж. Сүүлийн үед би зурагт үзэхгүй, үзвэл дандаа сайныг нь түүж үзнэ. Сонин хэвлэл уншвал дандаа сайхан зүйлийн талаар бичсэнийг нь түүж уншдаг болоод байгаа. Миний хийж байгаа ажил Хүүхэлдэйн театр, хүүхдийн ертөнц учраас энэ гэгээн сайхан орчинд хүн өөрөө өөрийгөө цаг үе, нийгмээс булааж аваад, өөртөө үүсгэсэн орон зай дотроо жаргалтай л байх шиг надад санагдаж байна шүү дээ.

–Сүүлийн үед шүлгээ уншиж байхыг чинь хараагүй санагдаад байна. Ц.Хулан гэдэг бүсгүйг юу ирлэж, юунд илүү санаа чилээж суудаг бол?

-Хүн өөрийгөө тусгай орчинд тусгаарлаад би л жаргалтай байя. Бусад нь яах нь хамаагүй гэдэг маш бэртэгчин бодол. Амьдрал хатуу хэцүү байлаа ч ирж байгаа хавраар, мандаж байгаа нараар өөртөө аялгуу хөг бий болгож амьдрахгүй бол энэ амьдралаас сэтгэл ханах, таашаал авах юм юу ч байхгүй болж хоцорно. Хүмүүст энэ тухай сануулж бай, энэ дохио сэрэмжийг өгч бай гэж яруу найрагчид сайхан дуу шүлэг зохиодог байх. Миний хувьд театрын хэдэн гол уран бүтээл, шүлэг ном зохиол, найз нөхдийн хүрээ энэ зүйлүүдээс сэтгэл ханамж авч байдаг.

–Та хулан шиг эрх чөлөөтэй явсан байх. Гэхдээ “Нандин учрал”, зуун жилдээ ганцхан ханьтайгаа учирснаас хойш гэр бүлийн амьдралд баригдсан хүлэгдсэн болов уу?

-Хүний амьдралд янз бүрийн юм тохиолдох юм. Нөхөр ноднин жил хорт хавдраар өвдөөд, гурван улсын бараг арваад эмнэлгээр нөхрөө сахиад явсан. Яаж ийгээд хөл дээр нь босголоо. Одоо нөхөр маань ажлаа хийж байна. Төмөр замын орлогч дарга шүү дээ. 6000 хүн хариуцдаг байсан бол 8000 хүн хариуцаж байна. Олон гэдэг оломгүй далай. Ц.Хулан ядарч байна гэвэл худлаа сонсогдох, жаргаж байна гэвэл гангадахаар үед амьдарч байна л даа. Би олны танил, хүмүүс надад хайртайг мэдэрдэг. Хүмүүс гараа сунгаж байгаа энэ үед жирийн иргэд маань яадаг бол гэж бодогдож байсан. Ийм өвчнөөр шаналж байгаа хүмүүст сэтгэлийн дэм, эдийн засгийн тусламж үзүүлэх юмсан гэж бодогдсон. Урт хугацаанд буруу оношлогдоод явж байснаа, баяртай мэдээ дуулсныхаа дараа ийм асуудалтай хүмүүст туслахыг хүссэн л дээ. Гавьяат цол авсан учраас найр хийх ёстой байтал нөхөр маань өвдөж байсан учраас найраа хийж чадаагүй. Магадгүй тэр хэмжээнд зарлагадах мөнгийг ийм асуудалтай гэр бүлд өгсөн. Нэг үдэш би хүмүүс цуглуулаад магтаал сонсоод, бэлэг цуглуулахаас илүү хүнд тус болох алхмыг нөхөр бид хоёр ярилцаж байгаад хийсэндээ сэтгэлд хангалуун үлдсэн юм. Гаднаас нь харвал энэ нэг цахилсан хүүхэн юу хийж чаддаг юм гэх байх. Одоо би өөрийгөө тоогоод хэлэхэд миний хоол цай хэнд ч гологдохгүй. Хоол цай хийхэд сэтгэлийн орц найрлага хамгийн их хэрэгтэй байдаг. Миний нөхөр гадуур хоол иддэггүй. Энэ хооронд бас нус нулимсаа үзүүлэхгүйгээр Монголын олон хүнд гамшиг болсон өвчний ард гарах гэж хичээсэн. Энэ миний хувийн амьдрал учраас нийтэд түгээж зарлаад байсангүй. Өөрсдийнхөө нурууг хотойлгож даваад гарсан. Ойр дотнын хүмүүс маань ойрхон байсан. Яг үхэл амьдралын зааг дээр хүн танигддаг. Надад өөрийгөө, зэргэлдээх хүмүүсээ таних том боломж өгсөн. Ийм үед яг юу үнэ цэнтэй юм бэ гэхээр амьдрал өөрөө үнэ цэнтэй. Өдөр тутмын нар үнэтэй, амьд явна гэдэг хүнд тус болохын үүд, шалтгаан юм байна. Энэ агшнуудыг хайрлаж үнэлж цэгнэмээр юм байна гэж бодогдсон. Ийм юмнаас авсан ухаарал их л дээ. Энэ айхавтар хэцүү нэртэй өвчин сэтгэлийн гаралтай юм байна. Эхлээд хүний сэтгэл эмчлэгдэж байж бие эмчлэгддэг. Нийгмийн сэтгэл эрүүл байж, нийтээрээ буян хурааж байж энэ өвчинд олноороо өртөхгүй байх юм. Монголчууд биенээ арай жаахан өөрөөр хармаар юм байна. Хүнсний аюулгүй байдал гэхээсээ илүү хүн хүндээ аюулгүй байдлаар хандаж сурмаар юм байна. Монгол хүний амьдралын чанарт нөлөөлж байгаа орон сууцны зээл, банкны зээл, хүүхдийн сургууль, сургалтын чанар, эрүүл мэнд, хүнсний аюулгүй байдал гээд олон юм бий. Монгол хүн аз жаргалтай байж чадах нөхцөлийг боломжийн хэрээр бүрдүүлж өгөхгүйгээр дандаа иргэнийхээ эсрэг зүйлийг хийсээр ирсэн үр дүнгүй манлайлалтай улстөрчидтэй бид олон жил зууралдлаа. Энэ бол нам эвслийн тогтолцоондоо бус хувь хүнд нь байгаа юм. Хувь хүний дотоод хөгжил гэгээрэл боловсролтой холбоотой. Ингээд яривал их юм байна л даа.

–Хавар ч болж байна, сонгуулийн жил ч болж байна. Олон хүн өөрийгөө голохгүй нэр дэвшүүлж байна. Тан шиг хүмүүс юу бодож суугаа бол. Ааг амтагдаад үүнийг хийчих юмсан, өөрчилчих юмсан гэсэн энэ их бодол ухаарал хүслээ яаж бодит ажил болгох вэ?

-Яг үнэндээ би нэр дэвшихгүй гэж худлаа ярихгүй. Нэр дэвшинэ гэж амлаж чадахгүй. Хэрэв нэрээ дэвшүүлэх дээрээ тулбал аль нэг нам бараадахгүй, бие дааж нэр дэвшинэ. Гэхдээ эцсийн шийд гараагүй. Надад олон хүлээлт байна. Эхлээд ханийнхаа биеийн байдлыг харна.

–Нандин учрал минь зуун жилдээ ганцхан хань минь гэсэн мөрүүдийг бичихэд хүргэсэн хүн сайн эр байж таарна?

-Тийм, миний хань сайн хүн, сайхан хүн. Бас их хаттайгаар энэ өвчний ард гарч яваа. Эрэгтэй хүн өөрийгөө боддоггүй, хайрлаж сураагүй. Байнга л хойноос нь утасдаад диспетчер тогооч шиг хоолыг нь хийгээд, “Хэдэн цагт ирэх гэж байна, одоо яаж байна, одоо цонхоо онгойлгоод гурав амьсгал” гэдэг. Нарийн бичгийн дарга руу нь яриад “Одоо манай хүн тийм юм идэж, ууж байна уу ч гэдэг. Би ийм байхаасаа ч тээршааж цааргалдаггүй.

–Хүүхэлдэйн театрыг та тэргүүлж байна. Хүүхдүүдэд юу үзүүлж харуулах вэ гэдэг маргаашийн Монголын нийгмийн сэтгэл зүйг бэлтгэж байгаа гэсэн үг?

-Нэгэнт эвдэрсэн, өөрсдийгөө хэн бэ гэдгийг мэдэхээ байсан хүмүүстэй ажиллаж байснаас Монголын ирээдүйг энэ цэвэр тунгалаг цаасан дээр бичих нь зүйтэй гэж санасан л даа. Энд ирээд зургаан жил боллоо. Энэ салбар хөл дээрээ бослоо. Сүүлийн хэдэн жүжгийг маань яам худалдаж авсан. Мял богдын намтар, дэлхийн хэдэн сонгодог жүжгүүд байна. Энэ тайзан дээр ийм жүжгүүд тоглогддогт хүмүүс баяртай байгаа. Нийгмийн ёс суртахуун хүүхэд ахуй наснаасаа эхэлдэг. Долгион барьдаг улсууд хамтарч ажиллах аятайхан байдаг. Манай яам надтай долгион барьдаггүй байсан бол би ажлаас халагдсан юм уу, нэг бол шүүмжлээд сууж байх ёстой л доо. Ажлыг дэмжинэ гэдэг сайн. Дэмжлээ гэхэд улсын төсвөөс хэтэрсэн зүйл надад олгодоггүй. Олгосон санхүүжилтээр нь жинхэнэ бүтээл хийж үзэгчдэдээ хүргэдэг. Хэдийгээр гурвын гурван байгууллага нэг байшинд байрладаг ч гэсэн манайх үүргээ нэр төртэй биелүүлж байгаа.

–Ц.Хулан найрагч роман бичиж байгаа болов уу, зохиол руу шилжихээр төлөвлөж байгаа юу гээд хүмүүс сонирхох байх л даа. Энэ талаар танд мөрөөдөл бий юу?

-Би мөрөөдлөөрөө биш бодит байдлаараа амьдардаг хүн. Ирээдүйн тухай зөгнөөд л яваандаа тийм болно гэдэггүй. Хүүхнүүдийн нэг мөрөөдөл байдаг. Март ойртож байгааг хэлэх үү, 40 размераасаа 36 болчих юмсан гэцгээдэг. Яг үүний төлөө би өөрийгөө хэзээ ч зовоож байгаагүй. Ирээдүйд түүхэн роман бичнэ гэсэн том мөрөөдлөөр амьдардаггүй. Агшин агшнаар, өдөр өдрөөр амьдрахын аз жаргалыг мэдрээд үзээрэй. Өнөөдрөөрөө амьдарсан хүн аз жаргалтай байдаг. Хамгийн гол нь хүнд атаархах шунах сэдэл үүсдэггүй.

–Та яаж өөрчлөгдөхгүй, үрчлээтэхгүй толигор хэвээрээ үлдээд байна вэ?

-Зүрхэнд үрчлээ суухгүй бол зүсэнд үрчлээ суухгүй гэдэг дээ. Тэр нь юу юм гэхээр зүрх сэтгэл чинь хүүхдээрээ л байг. Хайрлавал хайрласан шиг хайрла. Би бол хүнийг далд муу хэлэхээсээ илүү нүүрэн дээр нь хэлээд санаа амардаг зантай. Хэзээ ч юмыг бугшуулж, дарж хорт явуулга, далдуур ажиллагаа хийдэггүй. Тийм учраас надад үрчлээ байхгүй нь сайн л биз. Гэхдээ хүн намайг үгсэж араар тавихыг мэдэрнэ. “Өө, яадаг юм, энэ миний л үйлийн үр, энэ хорвоогийн жамаар яваандаа та нар намайг ойлгож л таараа ш дээ” гээд л ирээдүй цагт хаячихдаг. Тийм учраас стрессгүй амьдарч чаддаг. Миний нэг хуурай дүү надад хандаад “Хулан эгч ээ, би таныг ёстой их хүндэлж биширдэг. Та бол жинхэнэ эр хүн” гэсэн нь интернэтээр их явсан гэсэн. “Гэнэн хүн гэгээрэлд ойрхон” гэгчээр цагаа тулахаар би үнэхээр гэнэн хүн. Гэхдээ ажил төрлийн хувьд бол гэнэн царайлж алдаа гаргахгүй л дээ.

–Хүүхэдтэй холбоотой асуудал дээр ялангуяа ээж нар бараг алдаа гаргахгүй дээ?

-Зарим ээж хүүхдээ өөрийнхөө хүрч чадаагүй бүхэнд хүргэх гээд шахаад байдаг. Би бол заримдаа “Миний хүү хичээлээ пялчих” гэдэг. Энэ цаг хугацаанаас хүүхдүүдийг авч үлдмээр байна. Өдрийн хичнээн цаг сургууль дээр байдаг билээ. Ирээд даалгавар гээд нухаад сууна. Зарим хүүхэд бүр нүд нь анивчаад, хөдөлгөөний дутагдалд орчихдог. Хүүхдийн сургалт боловсрол дээр бид их алдаж байна. Зөвхөн тоо заах биш сэтгэлийн боловсрол олгодог, хүнийг хайрлах нинжин сэтгэлд сургахыг ор тас мартсан байна. Энэ бол дорно дахины уламжлалаас харш. Би лав хүүхдээ энэ бүхнээс хамгаалдаг.

–Зүлгэн дээр гэрээ бариад зүгээр л нэг амьдрахсан гэх мэт таны мөрүүдийг мэргэдийн үг шиг л, маань мэгзэм шиг л хүн бүр шахуу мэддэг. Таны шүлгийн мөрүүдээс хүмүүс иш татдаг байх ямар вэ?

-Мэдээж сайхан байлгүй яахав. Энэ бол зөвхөн үг биш үйл хэрэг болоод хэрэгжээсэй гэж боддог. Зүлгэн дээр гэрээ бариад зүгээр л нэг амьдрахсан гэдгийн тайлбарыг би дараа бичнэ л дээ. Япончууд энэ шүлгийг маань ямар нарийн ойлгосон гэж санана. Тайлбарыг нь Шинтаро Таникава гуай их сайхан хийсэн. Зүлгэн дээр гэдэг бол байгаль экологийн бүрэн бүтэн байдал, гэрээ бариад гэдэг бол улс үндэстэн бүрийн өөрсдийнх нь амьдрах ахуйн хэв маяг. Зарим нь Кремлиэ барина, зарим нь Букинхемиэ барина, монголчууд бол гэрээ барих жишээтэй. Зүлгэн дээр гэрээ бариад зүгээр л нэг гэдэг бол улс төр, эдийн засаг, шашны дарамтгүй байх, амьдрахсан гэдэг бол хүн төрөлхтний идэвхтэй зарчим. Энэ бол XX зууны бүх хүн төрөлхтний хүслэн гэж үзээд, XX зууны шилдэг зуун найрагчийн нэгэнд намайг багтаасан байна лээ. Сонирхолтой нь зуугаад найрагчаас бараг тэн хагас нь амиа хорлож өрөвдмөөр нас барсан байдаг. Эдгээр зохиолчдын мэргэн цэцэн үгтэй зэрэгцээд миний үг тууж явна лээ.

–Ийм мундаг философи дөнгөж хорьтой залуу бүсгүйн толгойд яаж буусан байна аа?

-1990 оны “Болор цом” дээр Б.Лхагвасүрэн гуай шүүгчээр сууж, энэ шүлгийг хоёрын даваанаас хасч байсан юм. Тэр жил Б.Ичинхорлоо түрүүлж байлаа. Гэтэл энэ шүлэг 20 жилийн дараа эргэж ирсэн. Би шүүмжлэгч С.Энхбаярт үнэхээр баярладаг. Хорин жилийн өмнө О.Дашбалбар, С.Энхбаяр хоёр л энэ үгийг олж харсан юм шүү. Тэр үед нийгэм их өөрчлөгдөж байлаа. Нэг хөлөөрөө хуучин нийгэмд, нөгөө хөлөөрөө шинэ нийгэмд монголчуудын сэтгэлгээний шилжилтийн үе байсан. Монголын эв нэгдэл гангар шаазан хагарч байгаа юм шиг цууралт явж байсан. Үүнээс хойш хичнээн олон сэтгэл хирдхийлгэсэн муу муухай зүйл гарав, үүнээс хойш хүмүүсийг баярлуулсан хичнээн сайхан зүйлс болов. Монгол хүн өөрийнхөө соёл иргэншлийн үнэт зүйлийг танин мэдрэх тэр эрмэлзэл өөрийн эрхгүй бага насанд уулга алдалт болж гарсан маань 20 жилийн дараа гүйцэж ирж, хүмүүст хүрээд, өнөөдөр хүн бүр энэ үгийг мэддэг болжээ. Аливаа үнэн, энгийн юм хэзээ ч хоцрогддоггүй, мартагддаггүй.

–Гэнэнпил хатны нэг сайхан үг байдаг. “Би юу эсийг үзэж юу эсийг эдэлсэн гэх билээ” гэж. Таны хувьд тиймэрхүү бодол төрдөг үү. Эсвэл үзэж харах байлдан дагуулах өндөрлөг бас үлдсэн болов уу?

-Миний найз нөхөд хэлдэг юм. “Чи их тэнэг хүн юм аа. Чи хаана ч юм хийвэл чадах хүн шүү дээ” гэдэг. Би нөхрийгөө өвдөхөөс өмнө явцуу хүрээнд өөрийнхөөрөө жаргалтай явжээ. Жаахан ачаа, хариуцлага үүрэхгүй бол энэ улс орон эдийн засгийн хямралаасаа маш удаан гарч байна. Энэ олон алтны уурхай эрдэс баялгийн ордууд нээгдээд, хүмүүсийн гар дээр мөнгөн эргэлт эрчимжиж байгаа ч монгол хүн сэтгэлээр гундуу, төрдөө итгэлгүй болчихсон нь анзаарагдаж байна. Хүмүүсийн амьдрал 1990, 2000 онтой харьцуулшгүй өөр болсон. Гудамжинд архи уугаад, ажилгүй явж байгаа хүн харьцангуй цөөрсөн ч юунд энэ ард иргэд бухимдаад байгаа гэхээр шударга бус байдал, төрийн эрээ цээргүйд бухимдаж байгаа юм. Төр юунаас болж эрээ цээрээ алдсан гэхээр ард иргэдийн хяналт, оролцоо дутагдаж байна. Тэр нь юу гэхээр мань мэтийн амиа бодсон, бэртэгчин үзэлтнүүдээс болоод хүмүүст үнэн үг дутсан юм. Би хувиа бодоод суулгүй тэнд гардан тулаанд орсон бол гэж боддог. Би УИХ-ын нэг суудлыг бөглөөд юу ч хийхгүй сууж байж болно. Гэхдээ Ц.Хулангаас хэзээ ч шунал, муу юм гарахгүй. Гавьяа байгуулдаггүй юм аа гэхэд ядаж нэг суудал бөглөөд сууж байх ёстой бүхэл бүтэн нийгмийн давхарга ажил хаяснаас болоод төрийн нэр хүнд шалдаа буулаа. Ухаардаг сэхээрдэг боддог, ард иргэдийн төлөө зоригтой ажилладаг хүмүүс хувиа бодсон учраас энэ орон зайг шунал ашиг сонирхлоо улсынхаас дээгүүр тавьсан этгээдүүд дүүргэж, Монголын нийгмийг ёс суртахууны хувьд ч эдийн засгийн хувьд ч хохироогоод гундаагаад байгаа юм биш үү.

ХҮН–ын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга У.Доржхандтай ярилцлаа.

–Танай нам доторх хагарал, хуйвалдаан болон тантай холбоотой гэх асуудлуудад Ерөнхий нарийн бичгийн даргын хувьд албан ёсны тайлбар хийвэл…?

-Эхлээд ХҮН-ын тухай болон энэ нам ямар учраас байгуулагдсан юм, энд би яагаад явж байгаа юм гэдэгт хувь хүний зүгээс өөрийн ойлголтыг өгөх нь зөв байх. Цаасан дээр байсан намыг бид ярьж байгаад “Энэ нам бидний итгэл үнэмшилтэй нийцсэн нам байна. Товчлол нь ХҮН. Бидний гаргаж ирсэн үзэл баримтлал бол хүн дээд үзэл. Энэ үзэл нь хүн төвтэй биш хүнийг дээдэлдэг, түүнийг урдаа барих юм” гээд энэ намыг бий болгож 2011 онд шинэчилж зохион байгуулсан. Миний хувьд, АНУ-д Олон улсын вальютын санд ажиллаж байгаад, ажил, амьдрал, бүх зүйлээ орхиод эх орондоо ирсэн. Энд учир утга, агуулга, нэр төртэй, амьдралдаа харамсахгүйгээр үр хүүхдэдээ сайн сайхан амьдралыг өгөх боломжтой ийм нөхцөлийг бий болгох үе нь мөн байна гэж бодоод шийдвэрээ гаргаад ирсэн л дээ. Одооны үүсээд байгаа нөхцөл байдал уг нь намын дотоод жижигхэн асуудал байгаа юм. Манай нам өнгөрсөн оны тавдугаар сард байгуулагдсан. Хүний амьдралтай зүйрлэвэл ХҮН мөлхөж яваа нам. Тэгэхээр энэ намын хувьд хэдийгээр цаг хугацааны хувьд богино хугацаанд нийгэмд хүлээлт үүсгэсэн ч гэлээ институцийн хувьд бэхжиж амжаагүй, бэхжих шатандаа яваа. Үүсээд байгаа асуудал намын дотор асуудал байсан ч харамсалтай нь нийтэд ил болж, хяналтаас гарчихлаа. Үүнд маш их харамсч байгаа. Энэ байдлыг үүсгэсэн нөхдүүдийнхээ өмнөөс намын гишүүд дэмжигчдээсээ уучлал гуйя.

–Таныг листийн гуравдугаархыг таван тэрбумаар зарсан. Ер нь лист зарж 30 гаруй тэрбум төгрөг босгож намын санхүүжилтээ шийдээд байгаа гэж яриад байгаа. Энэ үнэн үү?

-Би ямар нэгэн лист зарсан зүйл байхгүй. Лист зардаг хүн нь би биш. Надад тийм туршлага байхгүй (инээв). Би анх удаа намын ерөнхий нарийн бичгийн даргын ажил хийж байгаа. Надад ёс зүйтэй, нэр хүндтэй, хэзээ ч хүний өмнө муу юм хийсэн дээ гэж гэмшихгүйгээр амьдарч чадна гэсэн итгэл үнэмшил байдаг. Би эдийн засагч хүн. Макро эдийн засгийн чиглэлээр нэлээд ажилладаг. Нэг санхүүгийн эх үүсвэрээс хамаарсан эдийн засгийн систем явдаггүй юм. Монгол Улсын эдийн засаг уул уурхайгаас хамааралтай байна. Уул уурхай сайн явж, эрдэс түүхий эдийн ханш өндөр үед эдийн засаг сайн явдаг. Гэтэл өнөөдөр уначихлаа. Үүний дараагийн салбар байхгүй байна. Тэгэхээр нэг салбар, нэг хүчин зүйл, нэг санхүүгийн эх үүсвэр, нэг хүний их мөнгөнөөс хамаарсан систем явахгүй. Энэ ч агуулгаараа би үүний эсрэг байсан. Харин бид Ажлын хэсэг гаргаад краудфандинг буюу олон нийтээс хөрөнгө босгох-Обамагийн загвараар жижиг дунд бизнес эрхлэгч, хувиараа хөдөлмөр эрхлэгчид зэрэг нийт хөдөлмөр эрхлэгчдээс мөнгө гуйя. Тэр нь 1000 төгрөг ч байсан хамаагүй. Тэр нь сэтгэл шингэсэн байдаг юм. Энэ бол бидний давуу тал. Өнөөдрийг хүртэл бид худлаа ярьж, хулгай хийгээгүй. Ямар нэгэн амлалт өгөөгүй, улс төрийн шинэ хүчин болохоор бидэнд боломж байна гэцгээсэн. Ингэж санхүүгийн загвараа гаргаж ажиллаж байсан.

Бидний хувьд шинээр үүсч байгаа улс төрийн хүчин. Маш их оюунлаг залуус нэгдэж, нягтарч байгуулагдсан нам. Бидний зорилго бол улс төрд шинэ салхи оруулах. Дандаа эрх мэдэл, мөнгөтэй хүн улс төрд явдаггүй юм аа. Тэрний оронд ажлаа хийдэг, мэргэжлийн, мэдээлэлд ойр байдаг хүмүүс нь явдаг юм гэсэн жишээг бий болгоё гэсэн ийм л зорилгыг тавьсан. Энэ намын хувьд яалт ч үгүй хүндрэлтэй асуудал бол санхүүжилт. Аль ч намын хувьд тийм байгаа. Бид өнөөдрийг хүртэл өөрсдийнхөө багахан эх үүсвэрээр үйл ажиллагаагаа явуулаад ирсэн. Хэн нэгэн гадны мөнгө, эрх мэдэлтэй, ямар нэгэн субьектээс нэг ширхэг ч төгрөг аваагүй. Зөвхөн өөрсдийнхөө итгэл үнэмшил, өөрсдөөсөө мөнгө гаргаж мөн намынхаа гишүүдийн татвар, зарим нөхдийн хандиваар үйл ажиллагаагаа явуулж өнөөдрийг хүргэсэн. Цаашид ч ийм зарчмаар явуулна. Хэрвээ хэн нэгэн хүнээс хамааралтай, хэн нэгнээс их хэмжээний мөнгө аваад түүгээрээ улс төр хийгээд явна гэвэл, уучлаарай. Хэрэв тэгвэл энэ цэвэр улс төр байж чадахгүй. Аль болох олон түмнээс, олон хүнээс мөнгө босгоод түүгээрээ улс төр хийнэ гэсэн загвараар явсан.

–Тэгэхээр лист зарсан гэх яриа хаанаас үүдэж гарсан юм бэ?

-Надад лист зарах эрх нь байхгүй. Тэгэхээр үүнийг шийддэг бүтэц нь жагсаалтыг 1-28 хүртэл жагсаагаад явдаг эрх үүрэг бүхий бүтэц Намын төв хороо юм. Танилцуулаад явах нь Удирдах зөвлөл. Үүнийг журамласан журмыг бид хийгээд явж байгаа. Хоёрдугаарт, маш их хүлээлт нийгэмд үүсчихээд байна. Энэ хүлээлтийг бид сайхан хүлээж авах ёстой. Яарч болохгүй. Тэгэхээр системээ маш эрүүлээр хийх хэрэгтэй. Ялангуяа санхүүгийн системээ. Маш их мөнгөтэй, АН, МАН-д орж байсан, ажиллаж байсан ийм хүмүүсийг хүлээж авах нь буруу гэдэг хувийн байр суурьтай байсан. Надтай холбож яриад байгаа нэр бүхий бизнесменүүдтэй (сурв. Ш.Сайхансамбуу, Ч.Мянганбаяр … г.м.) би уулзаагүй. Уулзах саналыг манай намын удирдах албан тушаалтнуудаар дамжуулж надад хүргүүлж байсан. Тэр хүмүүстэй би уулзаагүй. Тэр хүмүүстэй уулзах ажлыг манай асуудал хариуцсан Удирдах зөвлөлийн гишүүн, “Алтан дорнод Монгол”-ын захирал Т.Ганболд өөртөө авч “Би тэдэнтэй уулзъя. Та ийм юмнаас хол бай. Та бол төрийн, цэвэр хүн. Харин би бол бизнесийн хүн учир энэ хүмүүстэй уулзъя” гэсэн. Ийм байдлаар явсан. Цаашдаа бол аливаа улс төрийн хүчин хэн нэгнээс хараат бус байна гэх юм бол их мөнгийг нэг хүнээс босгох систем ажиллахгүй. Боломжтой бол улс төсвөөс санхүүжүүлээд явах нь хамгийн зөв хувилбар гэж боддог.

–Таныг гадаадаас ирэхээс хоёрхон цагийн өмнө намын дарга Удирдах зөвлөлтэйгөө хуралдаж ажлаас тань халах болон Хариуцлагын ерөнхий хороогоо татан буулгах тушаал гаргасан юм билээ. Битүүний өдөр ийм гэнэтийн шийдвэр гаргасныг танай намынхан урьдаас сайтар бэлтгэсэн ажиллагаа байсан гэж тайлбарлаж байна?

-Бидний зорьж байгаа, хийх гээд байгаа ажил бол Монгол Улсыг урт хугацаанд тогтвортой, эдийн засгийн хөгжилтэй, улс төрийн тогтвортой бодлоготой, оюун санааны хувьд хөгжчихсөн, амьдралын хувьд ч элбэг дэлбэг, хүүхдүүд нь аз жаргалтай, нүдэнд нь гэрэл гэгээ цацарсан тийм л амьдралыг хүсч байгаа байхгүй юу. Тэгэхээр энэ бол 2016 он биш. 2020 он ч биш. 2024, 2028, 2032 он руугаа зорьж ажиллая. Хорь, гучин жилийн турш энэ улсыг босгохын төлөө ажиллая гэж нэгдсэн юм, бид. Үүнийг хийх арга зам нь юу вэ гэхээр энэ бол институци юм. Хөгжсөн орнуудын загварыг аваад үзэх юм бол хамгийн сайн институци байгуулсан нь АНУ, Англи, Герман. Германаас япончууд хуулсан. Сингапур Англиас хуулсан. Тэнд нэг хүнээс хамаарсан систем ерөөсөө ажилладаггүй. Тэнд хичнээн мундаг хүн байж болно. Институци буюу систем нь зөв суурьтай хөгжсөн тохиолдолд тэнд хөгжлийн асуудал, урт хугацааны төлөвлөлт, стратегийн асуудал яригддаг.

Нэгэнт улс төрийн хүчин байгуулж байгаа зорилго нь юу вэ гэхээр улс орныг өөрчлөх, Засгийн газарт орж ажиллах, засгийн эрхийг авах гэсэн үндсэн зорилго байна. Нэгэнт засгийн эрхийг авах гэж байгаа бол тэр засгийг институцийн хэлбэр рүү оруулах шаардлагатай.

Доржханд гэдэг хүн бол анх удаа намын Ерөнхий нарийн бичгийн даргын ажил хийж байна. Алдаа, оноо байна. Магадгүй олон жилийн турш гадны байгууллагуудтай хамтарч ажиллаад явсан туршлага байгаа ч Монголын хөрсийг мэдрээгүй гэдэг алдаа байж болно. Удирдах арга барилын хувьд буруу байна уу гэвэл буруу байна. Шинэ агаарыг улс төрд оруулахад тийм ч амаргүй. Тийм агаарыг цэврээр нь оруулахад хуучин хүсэл сонирхол ямар байсныг тооцож чадаагүйд буруу байсан гэдгээ хүлээн зөвшөөрч байна. Гэхдээ үүнийг шаардлага тавьж байгаа нөхөд маань өмнө нь хэлээд залруулаад явах хугацаа байсан. Харамсалтай нь, тэгсэнгүй. Нөхөдтэйгөө уулзаад ярья гэсэн. Гэтэл өнөөдрийн байдлаар энэ асуудлыг хөндөж ярихгүй байна. Энэ бол нам дотор явж байгаа жижиг асуудал гэж харж байгаа. Бид үүнийг институцийн зарчмаар дүрэм, журмынхаа дагуу шийдээд явахгүй бол цаашид буруу жишиг тогтоно.

Өнөөдрийг хүртэл би ямар нэгэн байдлаар хэвлэлд ярилцлага өгөөгүй, нийтэд гараагүй. Нам гэдэг бол дүрэм, журамтай. Институци гэж байгуулж байгаа бол бид тэрийгээ хүндэтгэх ёстой. Өнөөдөр тэр дүрэм журам, хууль муу байж болно. Гэвч тэрийгээ бид дагаад явах соёлтой байх ёстой. Ийм соёлтой байж байж л намд жишиг тогтоод, дүрмээ хэрэглэдэг болох ёстой. Өнөөдөр бид шинэ нам гээд дүрмээ хэрэглэхгүй явсаар анхны хариуцлагын асуудал гарч ирж байгаа байхгүй юу. ХҮН-ын онцлог юу вэ, бусдаас ялгардаг ялгаа нь юу вэ гэхээр бид ёсзүйтэй, дүрэм журамтай, ёс журмаа хатуу сахиж мөрддөг ийм нам гэж бүгд ярьдаг байсан. Үүгээрээ ч ялгарна гэж бодож байгаа. Аливаа нэг хүн асуудал үүсгээд хуйвалдаан, хээл хахууль зэргээр дүрэм журмаа зөрчөөд явбал түүнд хариуцлага тооцох системийг хийж байгаа. Манай намын дарга болчихоод анхны тушаалыг гаргахдаа хамт энэхүү төслийг бодож боловсруулан, манлайлсан нөхрөө үүрэгт ажлаас нь чөлөөлж, өөрийг хянаж, өөрт нь хариуцлага тооцох ёстой намын дээд байгууллагаас томилогдсон Хариуцлагын ерөнхий хороог өөрөө тушаалаараа татан буулгаж байгаа энэ үйлдэл нь болохгүй. Энэ бол бидний хүсч байгаа зүйл биш.

–Шинээр гарч ирж байгаа, цаашид нэлээд хол явж мэдэхээр ХҮН–ыг АН, МАН дотроос нь бутаргая гээд С.Ганбаатарыг оруулсан. Мөн “Алтан дорнод Монгол”-ын Т.Ганболд МАН–аас авсан гэрийн даалгавраа биелүүлэхээр ХҮН–ыг бутаргахыг зорьж байна гэж тал талаас нь хардаж, сэрдэж байх шиг байна?

-МАН-ын гишүүн байсан Т.Ганболд гэдэг хүн орж ирсэн. Орж ирэхэд нь итгэл үнэмшлээрээ л орж ирлээ дээ гэж бодож байсан. Гэтэл болж байгаа процессийг харвал эргэлзэхээс өөр аргагүй болж байна. ХҮН бол урьд өмнө нь сонгуульд орж байгаагүй. Энэ намд итгэл сэтгэлээ өгч орж ирсэн залуучууд бол амьдралд анх удаа намын батлах авч үзэж байгаа хүмүүс. Бид саяхан дөчин нас хүрлээ. Амьдралдаа анх удаа намын батлах авч үзэж байна. Найз нөхөд маань ч анхныхаа сонголтыг хийж орж ирж байна. Нөгөө хоёр намын явж байгаа систем нь болохгүй байна гэж татгалзаад манай намд итгэл үнэмшлээрээ орж ирж байгаа нь олон байна. Тэр хүмүүсийг хардаад “Та ямар зорилгоор орж ирж байгаа юм” гэж шалгаах эрх байхгүй. Үүсээд байгаа үйл явцыг дүгнээд харах юм бол тийм ээ, АН, МАН-ын хүмүүс орж ирээд манай намыг бутаргах гэж байна гэж хэлэхэд баримт алга. Би эдийн засагч хүн. Аливааг баримттай ярьдаг. Гэхдээ тэгж хардах эрх нь байна. Үүнийг хамгийн сайн хараад цаашаа явах хүн бол манай намын дарга. Бидэнтэй харьцуулах юм бол улс төрд арав гаруй жил явсан. Том зургаа хараад өөрийгөө Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшинэ гэдгээ илэрхийлчихсэн. Тэр хүний үндсэн үүрэг нь уг нь намын эв нэгдлийг сахиулж, намыг авч явах ёстой. Түүнээс энэ зүйлийг тодруулж асуух нь зүйтэй байх. Бидэнд улс төрийн туршлага алга. Гэхдээ бидэнд хардах үндэслэл байна. Хэр үндэслэлтэй вэ гэдэг нь явц дунд харагдах байх. Яг бодитой баримт одоогоор мэдэгдэхгүй байна.

–Танай намыг байгуулалцсан хүмүүсийг нэлээд боловсролтой, өмнө нь улс төрд хутгалдаагүй, үнэхээр эх орноо хөгжүүлж, энэ хэцүү байдлаас гаръя гэж чин сэтгэлээсээ нэгдсэн залуус гэж хараад байгаа. Үүгээрээ бусад намаас бас ялгагдаж байгаа гэж ойлгож болох уу?

-Үнэн, үнэн. Эдийн засаг талаасаа тайлбарлавал бид маш их нөөцтэй ч цөөн хүн амтай. Маш тогтворгүй улс төрийн системтэй байна. Эдийн засгийн тогтвортой бодлого нь алга. Боломж байгаад байна. Боломжийг ашиглаад энэ улсыг босгох эрдэм мэдлэг, хүсэл мөрөөдөл, чадавхи нь бидэнд байна. Үүн дээр л үндэслэж энэ залуучууд нэгдсэн. Клубийн зохион байгуулалтад хамрагдаж байсан залуус болон гадна, дотноос маш олон залуус нэгдээд явж байна. Бидний “Хүн дээд” гээд байгаа үзэл санаа нь бол хөгжлийг хэн авчирдаг вэ гэхээр хөгжлийг хүн авчирдаг юм. Эдийн засаг гэдэг нь хязгаарлагдмал нөөцөөр хязгааргүй эрэлт, хэрэгцээг хангана гэдэг маш товчхон тодорхойлолт байдаг. Нөөц гэхээр хоёр төрлийн нөөц байгаа. Нэг нь бараа материал, идэж уух хүнс тэжээл, газрын доорх баялаг. Нөгөөх нь хүн. Таваарлаг нөөц нь хязгаарлагдмал байдаг. Харин хүний нөөц хязгааргүй. Эдийн засгийн хөгжилд хөгжлийг авчирдаг зүйл нь хүн болчихоод байна. Эдийн засаг болон улс орны хөгжилд хүний авчрах хүчин зүйл маш өндөр. 50, 100 жилийн өмнө эдийн засгийн гол хөшүүрэг нь байсан хүнд аж үйлдвэр, газар тариалан, хөдөө аж ахуйн талбар бол хоёр, гурав дахь салбар болж, мэдлэг, технологи дээр үндэслэж суурилсан салбарууд харин гол салбар нь болоод байна. Миний хувьд энэ намыг цаашид аваад явах боломж бололцоо байна. Гэхдээ залуу хүнд урам зориг хэрэгтэй. Сонгууль болоогүй байхад дотроо ингэж байгаа тохиолдолд цаашид яана даа гэсэн эмзэглэл төрөх юм. Урам ихэд хугарч байгаа ч хойч үе, үр хүүхдүүдийнхээ төлөө, эх орныхоо сайн сайхны төлөө бид хөдлөхгүй бол өөр хэн хөдлөх вэ дээ.

–ХҮН–ын залуус хэвлэлийн хурал зарлаж “С.Ганбаатарыг намын даргаас огцруулъя” гэж санал гаргаж байсан?

-Схемийг тодруулаад харвал нэг талд нь боловсрол, үзэл баримтлалтай, үнэт зүйлтэй залуус. Нөгөө талд нь улс төрөөр өндөр рейтингтэй улстөрч. Энэ хоёрын холимог байхгүй юу. Энэ системээр сонгууль руу орох юм бол магадгүй амжилт үзүүлэх систем. Гэхдээ бид нэг л эрх ашигтай. Нэг л цаасан дээр бидний үйл ажиллагаа хязгаарлагдаж байх ёстой. Тэр бол бидний институци гээд байгаа намын дүрэм журмын хүрээнд намын дарга байна уу, аль нэг сумын иргэн байна уу ялгаагүй аль алинд нь намын дүрэм адилхан хэрэгждэг байх ёстой.

Дүрэм журмын дагуу, энэ хүн үнэхээр ёсзүйн зөрчил гаргасан байна, буруу шийдвэр гаргажээ гэвэл хариуцлага тооцогдох ёстой.Листийн асуудал бол явдаг журмаараа олон нийт нь оролцоод дарааллаараа явна. Өнөөдөр би тэр хүмүүсийн өмнөөс листийн талаар ярих эрх мэдэл надад ч, намын даргад ч байхгүй.

Үүсээд байгаа асуудлыг би аль болох хүлээцтэй, тэвчээртэйгээр дүрэм журмын дагуу шийдэх гээд л өнөөдрийг хүртэл тэсээд яваад байгаа. Тэснэ ээ. Япон ардын нэг мэргэн үг байдаг юм “Тэвчээр бол зэвсэг юм” гэж. Намынхаа гишүүдэд хандаж хэлэхэд тэвчээртэй бай, үр дүн гардаг юм. Бид институци байгуулаад цэвэр ёс суртахуунтай, дүрмээ дагасан, хариуцлагын системээ ажиллуулаад явах юм бол Монголын ард түмэн маань бидэнд итгээд явах болов уу гэж харж байна. Бидэнд нэр хүнд, улс орноо авч явах эрхэм зорилго байгаа. Жижигхэн чулуунд бүдрэхгүйн төлөө явна. Том институцийг харна. Бидний зорилго бол 2016 он биш ээ. 2016 онд бид сонгуульд амжилт гаргахгүй байж ч болох юм. Гэхдээ бид шаардлагатай бол 2024, 2028 он хүртэл тэсч чадна. Бидэнд нас, боломж бий.

–ХҮН–ын цаана нууц ноёнтон байгаа юу?

-Тийм нууц ноёнтон байхгүй. Ард нь Н.Энхбаяр, Ц.Элбэгдорж, Х.Баттулга гэдэг хүн байдаг гэдэг нь худлаа. Цаашид ардаа ямар нэг хүнгүй байхаар зорьж ажиллана. Намын дарга бол манай хувьд мөс хагалагч болохоос биш хүчээ хуваагаад, сарниулаад байдаг хүн биш л дээ. Энэ л итгэл үнэмшил дээрээ багцлагдаад явах юм бол ХҮН-д маш том хүч байгаа. Маш олон наашаа гэсэн төлөөлөл, залуучууд байна. Бид үнэхээр ёсзүйтэй, хүлээцтэй, тэвчээртэй, боловсролтой хүмүүс юм бол уулзаад учраа олоод явах байх аа.

“Амьдрал чиний төлөө”, “Амьдрал чамаас уйдаагүй”, “Ус дээшээ урсдаг”, “Найз” зэрэг кинонд тоглосноороо үзэгчдийн танил болсон жүжигчин Д.Хосбаяртай ярилцлаа.

-“Эхнэрийн эзгүйд” уран сайхны киноныхоо нээлтийг хийлээ. Энэ киноны тухай яриагаа эхэлье?

-Юуны өмнө уншигчдадаа энэ өдрийн мэндийг хүргэе. Сүүлийн уран бүтээл болох “Эхнэрийн эзгүйд” инээдмийн уран сайхны киног өнгөрсөн баасан гаригт амжилттай нээлээ. Энэ киноны зохиолыг 2009 онд СУИС-ийн МУАЖ Б.Мөнхдорж багшийн ангийг төгссөн А.Баярсайхан гээд ангийн маань залуу бичсэн. Зохиол бичсэн залуу маань өмнө нь хоёр ч хүүхдийн зохиол бичсэн туршлагатай. Мөн багшийн шавь, бидний доод курсыг төгссөн найруулагч Содбилэг зохиолыг хамтарч бичсэн. Миний бие киноны гол дүрийн гурван залуугийн нэг болох Жавхаа гэх залуугийн дүрд тоглолоо. Кино маань өнөөгийн залуучуудын амьдрал, хайр дурлал, аз жаргал, итгэлийг нэг тойрогт багтааж залууст хүргэх зорилготой байсан. Хамгийн гол нь энэ киноны онцлог нь бид ангиараа хийж байгаа анхны уран бүтээл. Анхны бүтээл учраас бид их хичээж ажилласан. Кинонд МУГЖ Ж.Оюундарь, МУСТА Б.Баатархүү, Ишчүү, Батзориг, Даваажав, Д.Дэлгэрсайхан, Л.Дэмидбаатар гээд ахмад уран бүтээлчид урилгаар залуучуудаа дэмжиж оролцсон.

–Ангиараа хийсэн бүтээл юм байна. Танай ангийг хэдэн хүүхэд төгсч байв?

-СУИС-ийг 2009 онд МУАЖ Б.Мөнхдорж багшийн удирдлаганд 14 хүүхэд төгсч байлаа. Дорноговь аймгийн Саранхөхөө театрын захиалгаар зургаан хүүхэд ирж суралцаж байсан юм. Тэд маань Саранхөхөө таетртаа очиж ажилласан. Тал нь энд үлдэж байлаа. Энэ уран бүтээлд Дорноговиос зарим нь ирж орсон. “Эхнэрийн эзгүйд “киног бид өөрсдөө мөнгө гаргаад хийсэн. Улаанбаатар хотоос гадна Дархан, Эрдэнэт хотуудад бас гаргана. Болж өгвөл Монгол Улсын өнцөг булан бүрт тараачихмаар байна. Дараа нь IPTV-д тараах ажил явна. Эхлээд бид хүчээ үзэж, хүмүүс яаж хүлээж авахыг харах гэж байна.

–Та сургуулиа төгсөөд л УДЭТ–д орсон байх аа?

-Сургуулиа төгсөх жилийнхээ зун УДЭТ-д “Парисын дарь эхийн сүм” мюзиклд оролцож байлаа. Эхлээд дагалдан жүжигчнээр олны хэсэгт оролцож яваад 2010 онд албан ёсоор шалгалт өгч, УДЭТ-ын сонсогч жүжигчнээр орж ажилласан. 2013 он хүртэл гурван жил ажилласан. Ажиллаж байхдаа театраас хийсэн бүх уран бүтээлд оролцож байсан. Театраас гарснаасаа хойш чөлөөт уран бүтээлчээр ажиллаж байна.

–Хүссэн хүн болгон УДЭТ–д орж чаддаггүй гэдэг. Яагаад гарсан юм бэ?

-Би гэр бүлтэй залуу хүн. Бодож санасан зүйл их байсан. УДЭТ маш өндөр босготой. Монголд байгаа ганц оюуны лаборатори гэж ярьдаг. Тэр утгаараа театрт орж юм сурсандаа маш их баяртай байдаг. Ерөнхийдөө киногоор дагнаад өөрийн гэсэн студитэй, өөрийн гэсэн юмтай болъё гэж хүсэж мөрөөдсөн учраас л гарсан.

–Багшийнхаа “Гацуурхан” хүүхдийн театрт хэсэг ажилласан гэсэн?

-Тийм. Бид хэд Мөнхөө багштай нийлээд хүүхдийн театр байгуулсан. Тэр үед хүүхдийн төсөл явж байсан юм. “Мөрөөдлийн үзэг” гээд Ц.Түмэнбаяр гуайн зохиолоор жүжиг тавьсан. Тухайн үед зургаа, долдугаар ангийн өсвөр насны хүүхдүүдэд зориулсан жүжгүүд ховор байсан юм. Би тус жүжигт гол дүрийн багшийн дүрд тоглосон. Жүжиг маань тэр жил их амжилттай тоглогдож Улаанбаатар хотын бүх Ерөнхий боловсролын сургуулиудад тоглогдож байсан. Төсөл дуусаад МҮОНРТ, TV9 телевизүүдэд бичүүлсэн байдаг. Энэ ерөнхийдөө улсын бүтээл болсон.

–Таны дэлгэцийн анхны уран бүтээл юу байв?

-2007 онд хоёрдугаар курст байхдаа “Хубилай хааны зарлиг” гээд “Зохиомж” дээд сургуулийн захирал, найруулагч Д.Батбаярын хийсэн кинонд тоглосон. Газар нутаг гэж ямар үнэтэй байдаг юм бэ. Тэр газар нутгаа яаж хамгаалж хайрлав гэдэг утга санаатай кино. Юу ч мэдэхгүй оюутан байхдаа тоглосон кино. А үсэгнээсээ шууд л кинонд орж байна гэсэн үг л дээ. Монголын кино урлагийн түүх болсон Дамчаа гуайн бүтээсэн дүрийн залуу дүрд тоглосон юм. Тэр кинонд оролцсон минь нэр төрийн хэрэг байсан. Дараа нь 2009 онд СУИС-ийн деканы нарийн бичиг МУСТА Ганхүү багш маань “Амилсан хайр” гэж кино хийсэн юм. Тэр кинонд Хаш-Эрдэнэ гээд залуугийн дүрд тоглож байлаа. Жүжигчин Энэрэлтэй хамтарч тоглосон. Хараагүй охин маань сүүлд хараа орж гэгээлгээр дуусдаг кино шүү дээ.

–Тодбаяр гэх залуугийн дүрд тоглосон байдаг. Цагдаа болох ямар байсан бэ?

-2011 онд Цагдаагийн ерөнхий газрын 90 жилийн ойд зориулж “Амьдрал чиний төлөө” гээд цагдаагийн алба хаагчдын амьдралыг харуулсан олон ангит кино хийсэн. Хүмүүс цагдаа нар хэрэг бүртгээд л ажлаа хийгээд явдгийг мэддэг ч ар гэрийнх нь амьдралыг мэддэггүй шүү дээ. Цагдаа нарын арыг нь ямар хүн дааж, хэрхэн өөрсдийгөө золиосолж байж хүнд гэмт хэрэг дээр ажилладаг вэ гэдгийг харуулсан. Кинонд хэсгийн төлөөлөгч Тодбаяр гэх залуугийн дүрд тоглосон. Энэ кино миний хувьд маш том сургууль болсон. Яагаад гэвэл СУИС-ийн жүжигчний анги төгссөн хүүхдүүд театрын тоглолттой байдаг. Кинонд тоглоход энгийн байх учиртай юм гэж мэдсэн. Театр кино хоёр алд дэлэм ялгаатай гэдгийг ойлгосондоо.

–Кино театруудаар гарсан “Найз” кинонд тоглосныг чинь хүмүүс сайн мэднэ. Нөхөрлөлийн талаар өгүүлэх кино ховорхон санагддаг?

-2010 онд найруулагч Болдбаатар, Эрдэнэбаяр хоёрын урилгаар “Найз” киноны Саруулын дүрийг бүтээсэн. Би энэ урилгыг их баяртайгаар хүлээж авсан л даа. Нөхөрлөлийн талаар харуулсан кино байна, хүрээд ирээч гэсэн. Очоод зохиолыг нь уншаад их гоё санагдаж байлаа. Залууст сайн хүрсэн гэж боддог.

–Одоогоор хичнээн кино бүтээлд дүр бүтээгээд байна?

-Арав гаруй кино байдаг. “Хайрын эрэлд” гээд боловсрол телевизийн анхны олон ангит кинонд айлын бага хүү болж тоглосон байдаг. Мөн Улаанбаатар цахилгаан түгээх станцын 80 жилийн ойгоор хийгдсэн “Сэтгэлийн гэрэл” гээд цахилгааны инженерүүдийн тухай кинонд оролцсон.

Найруулагч Ч.Лодойдамба гуайн ач охин МУСТА Тулгын гэргий Буяндэлгэрийн зохиолоор “Өнөөдөр” киног хийсэн. Энэ киног маш гоё зохиолтой кино гэж би боддог юм. Шинэлэг, соргог, залуучуудад хөөж бодох юмтай кино. 2014 онд үзэгчдийн хүртээл болсон. Тэр киноны “хөмсөг” Сүхээгийн дүрд тоглож байлаа. Мөн “Royal HD” сувгийн “Хөтөч” олон ангит киноны Бархас гээд эсрэг дүрийн залуугийн дүрд тоглосон.

Бас “Бага хаадын түүх” гээд өсвөр насны хүүхдэд хичээл болж орохоор киног өнгөрсөн жил хийсэн. Тэр кино Өгөөдэй хаанаас хойших бага хаадуудын тухай гардаг. Тэрэнд Эсэнтайш хааны дүрд тоглосон. Түүхийн хичээлээр тэр хаан тийм хатантай байжээ. Тэдэн онд хорлогджээ гэж заадаг бол энэ кинон дээр илүү дэлгэрэнгүйгээр харуулдаг. Өнгөрсөн жил гарсан киногоо хүүхэд залууст хүргэх гээд CD болгох ажил дээрээ явна.

–Кинонд тоглохдоо ямар судалгаа хийдэг вэ?

-Би цагдаагийн кинонд тоглохын тулд 14 хоног БЗД-ийн цагдаагийн хэлтэс дээр хэргийн дуудлагад явж үзсэн. Эрүүлжүүлэх дээр өнжиж үзлээ. Хулгай орсон газар байцаагч, шинжээч нар юу хийдгийг бүгдийг нь мэдэрсэн. Аливаа уран бүтээлд орохын тулд уран бүтээлч өөрийгөө бэлдэх ёстой гэж би боддог. Хүмүүс өөр өөр өнцгөөс ажилладаг л даа. Эхлээд зохиолоо маш сайн уншиж, танилцсан байх хэрэгтэй. Тухайн хүний мэргэжил, мөн чанарыг мэддэг байх ёстой. Сэтгэлийн гэрэл кинонд цахилгааны инженер залуугийн дүрд тоглоход хамгаалалт зүүгээд шон дээр хүртэл гарч л байсан.

–Айсан уу?

-Айлгүй яахав. Хамгийн гол нь дандаа ажиглагч, зөвлөгч нар хамт байсан л даа. Бүр хүнд зургийг орлуулсан. Бүр өндөр дээр гарахын тулд кран гарах ашиглана гэх мэт янз бүрийн нууц байна л даа.

–Хоёр дахь удаагаа цагдаагийн дүрд тоглоход?

-2014 онд мөрдөн байцаах алба тусдаа гарахад зориулж бүтээсэн “Ус дээшээ урсдаг” олон ангит киноны гол дүрийн Амар гээд ахмадын дүрд тоглосон. Ерөнхийдөө мэддэг болчихсон байсан ч гэсэн арай өөр байсан. Мөрдөн байцаагч чинь голдуу энгийн хувцастай явж мэдээлэл цуглуулдаг учраас энгийн талаас нь харуулахыг хичээсэн. Өмнөх киноны хэсгийн төлөөлөгч бол шинэковдоод л тэгсэн хэрнээ зүтгээд байгаа талаар гардаг. Энэ дээр арай өөр. Хүн харахад цагдаа биш, дотор талаас нь цагдаа хүн ямар байх талаас нь ажилласан. Надад ч бас их таалагдсан. Харамсалтай нь энэ кинон дээр би сүүлд нь үхчихдэг. Үхдэг кинонд хоёр дахь удаагаа тоглож байна. Өмнө нь “Найз” кинонд бас сүүлд нь үхчихдэг шүү дээ.

–Иймэрхүү дүрд тоглох нь сэтгэл зүйд нөлөөлөх үү?

-Их эвгүй, сэтгэлд нөлөөлдөг юм билээ. “Найз” киноны нээлтэн дээр ээж маань хажууд суугаад үзсэн юм. “Ямар муухай дүрд тоглодог юм чи. Би явлаа” гээд бүр уурлаад яваад өгсөн. Дараа нь ээж “Баярлалаа миний хүү сайхан кино болж, амжилт хүсье. Хүн чинь хүүгээ үхэхээр сэтгэл өвддөг юм байна” гэж байсан. Орой нь ээж дээр очоод энэ бол уран бүтээл шүү дээ гэж ярилцаж байлаа.

Дараа нь “NTV”-гийн олон ангит кинон дээр бас үхчихсэн. Хүн чандарладаг буяны байгууллагад очоод намайг хадгаар ороогоод, миний зургийг тавьсны дараа буяны үйл ажиллагаа эхлээд л хүмүүс уйлж байгаа юм. Дараа нь лифтэнд оруулаад хаалгаа хааж кноп дарахад чандарладаг юм байна. Тэр үед кино багийнхан маань “Зураг авж байгаад чамайг лифтэнд оруулаад андуураад кноп дарчихвал яана аа” гэж надаар тоглож байсан юм. Тэр чинь аймар айдастай болгочихож байгаа юм чинь. Тэр дотор ороод лифт хаагдаад мотор боллоо гэнгүүт буцаж онгойлгоод намайг авч байгаа юм л даа. Лифтэнд ороход камер намайг дагаж байгаа учраас амьсгаагаа түгжих ёстой. Тухайн үед толгой дотор олон бодол төрж байсан. Тэр мэдрэмж хамгийн аймар байсан.

–Киноны санал ирэхэд зохиолыг нь харж сонгодог уу, хөлс мөнгийг нь хардаг уу?

-Хамгийн түрүүнд зохиолыг нь хардаг. Ажиллаж байгаа баг, хамт олныг бас харна. Үнийн санал залуу хүнд чухал л даа. Гэхдээ миний хүсч мөрөөддөг дүр байдаг магадгүй үнэ ханш бага байсан ч би зөвшөөрнө. Энэ бол уран бүтээлч хүний зан л даа.

–Олон ангит, нэг ангит кино ялгаатай байх. Танд аль нь илүү ойр байдаг вэ?

-Ялгаа бол маш их. Хоёулаа ажиллагаатай. Нэг ангит кино цаг гучин минутад бүх зүйлээ харуулна. Нэг ангит кинонд бэлтгэл ажил их хэрэгтэй байдаг. Олон ангит кино өдөр өдрөөр өөр зүйл гарч зохиолдоо хөөгдөж явдаг учраас бүр илүү ажиллагаатай. Зарим кинонууд үзэгчдийн хүсэлтээр дундаа зохиол нь өөрчлөгддөг тал байдаг. Солонгос киног хүмүүс их үздэг шүү дээ. Сүүлийн үед монголчууд өөрсдөө олон ангит кино үйлдвэрлэж эхэлж байгаа нь сайн талтай. Олон ангит кино нэмэгдэх тусам чанар нь сайжирч байгаа.

–Танд голдуу ямар киноны санал ирж байна?

-Эерэг дүрийн санал их ирдэг. Зөөлөн эсвэл дурлалт залуугийн дүр байна. Дурлал нь бүтэлгүйтэж гутарсан залуугийн дүр ч ирдэг. Сүүлийн “Эхнэрийн эзгүйд” кинонд хөдөлгөөнтэй залуугийн дүр дээр ажиллах гэж хичээсэн. Миний тоглосон анхны инээдмийн төрлийн кино. Ер нь цаашдаа тийм дүр дээр тогловол сонин юм болов уу гэж бодож байгаа. Жүжигчин хүн бүр түүхэн киноны дүр бүтээхсэн гэж мөрөөддөг байх. Жишээлбэл, Мандухай цэцэн хатанг ямар хүн байсан бэ гэж төсөөлдөггүй хэрнээ Төрийн соёрхолт Сувд гуайгаар төсөөлдөг шүү дээ. Чингисийг Өмнөд Монголын жүжигчин Баасанжаваар төсөөлдөг, Ингээд л хүнд дүрээрээ үлдэж чадаж байвал энэ жүжигчин хүний оргил. Би залуу хүн учраас тийм цаг хугацаа байгаа байх.

–Та багаасаа л жүжигчин болно гэж бодож байв уу?

-Би багадаа нисгэгч болно гэж мөрөөддөг байлаа. Гоё малгай өмсчихөөд л шувуутай тэмдэг зүүж их тоглоно. Манай ээж продник л доо. Байнга дүрэмт хувцас өмсөнө. Их гоё харагддаг байсан. Арван жилдээ би реп бүжиглэдэг байсан. Урлагийн үзлэгт их орно. Тухайн үед “Шинэ үе” продакшны “Архичид” гээд номерийг үзсэн. Тэр хошин шогийг үзчихээд ямар гоё юм бэ гэж бодогдсон. Тэндээс л жүжигчин болно гэж боддог болсон доо. Сургуулиа төгсөөд СУИС-д шалгалт өгсөн чинь уначихсан. Тэгээд жил зөөгч хийсэн юм. Эхний жил нь юугаар шалгалт өгдөг, юун дээр алдсанаа мэдээд авсан учраас дараа жил нь дахиад шалгалт өгсөн. Тэгсэн тэнцчихсэн. Багш нар энэ хүүхэд өнгөрсөн жил уначихаад дахиад ирж байна гээд сэтгэл зүйг бодсон байх. Гэхдээ би өнгөрсөн жилээсээ илүү сайн бэлдсэн байсан л даа. Бүр мэргэжлийн хүнээр бэлдүүлж байлаа. Тэгээд л СУИС-д 2005 онд элсэн ороод 2009 онд дүүргэсэн.

–Та тэгвэл хошин урлагийг сонгох байсан юм биш үү. Яагаад өөр сонголт хийчихсэн юм бэ?

-Манай ангийн багш МУАЖ Б.Мөнхдорж гээд том найруулагч шүү дээ. Олон сонгодог жүжиг тавьж байсан. Ер нь театрын найруулагч хүн. Одоо бол театрын зөвлөх найруулагч. СУИС-д багшлаад явж байгаа. Миний сонголтод багш маань их нөлөөлсөн юм болов уу гэж боддог.

–Олон ангит кинонд их тоглож байгаа харагддаг. Хамтарч ажиллах гэрээ байгуулсан юм уу?

-Үгүй. Энэ бол амьдралын шаардлага. Би ардаа гэр бүл, амьдралтай хүн. Ирж байгаа санал нь тийм байдаг. Телевиз бол өдөр болгон хүнд үнэгүй хүрэх боломж. Олон ангит кинонд тоглоход хүн орой гэртээ ирээд хоолоо идээд суухад телевизээр нь гарч байдаг. Кино театраар гарч байгаа кинонд хүмүүс мөнгөө төлж үздэг шүү дээ. Олон ангит киноны дүр хүмүүст их хүрдэг юм. Одоо “Тусгай салаа”-ны Дэндэвийг хүн бүр мэднэ шүү дээ. Тиймээс би зохиолыг нь харж байгаад залуу хүн юм чинь ажиллаад үзье л гэж боддог.

–Хүмүүс таныг аль дүрээр чинь таньдаг вэ?

-Цагдаа залуу л гэдэг юм. Таарчихаад чи чинь цагдаа бил үү, юу билээ гэдэг. Зарим нь шууд л чи нөгөө цагдаа байна гэнэ. Би сүүлийн үед үүнээс зугтахыг хүсээд байгаа юм. Өөр дүрд тогломоор байна шүү дээ. Эсрэг дүр ч юм уу. Архичин ч байж болох юм. Миний мэргэжлийн бусад мэргэжлээс ялгардаг хамгийн сайхан зүйл нь мэргэжил бүхэнд амьдарч үзэх боломжтой. Архичин, УИХ-ын гишүүн, нисгэгч гээд бүх мэргэжлээр зураг авалтын турш сэтгэлзүйг нь мэдэрч амьдарна шүү дээ.

–Гэр бүлээ танилцуулах уу?

-Манай гэр бүлийн хүнийг Хонгорзул гэдэг. Сайхан бүсгүй бий. Надад гурван сайхан хүү төрүүлж өгсөн. Том нь энэ жил сургуульд орсон. Дундах хүү маань гурван настай сахилгагүй жаал бий. Бага нь одоо таван сартай. Залуу хүмүүсийн адилаар амьдралын төлөө, гэр бүлийнхээ төлөө л зүтгэж явна даа. Ээж, ааваас бол хоёулаа. Нэг дүүтэй.

–Хүү чинь жүжиглэх авьяастай юу. Рекламанд тоглосон харагдсан?

-Манай том хүү багаасаа л кинонд тоглосон. Дөнгөж төрчихөөд удаагүй, өлгийтэй байхдаа “Үл таних эмэгтэй” кинонд орж байлаа. Тэрний дараа бид хоёр гурван ч рекламанд тоглосон байдаг. Саяхан “Өвлийн тууж” кинонд хүү маань бага насанд нь тоглосон. Хүүгээ чадах болов уу яах бол гэж эмээсэн. Хүн өөрийнхөө хүүхдийг тэгж харах хэцүү юм билээ. Буруу зөрүү юм хийхэд найруулагч нар чинь их хатуу байдаг. Ингэмээр байна, тэгмээр байна гээд л хүнд хүнд юм шаардана. Ард нь өмөлзөөд байж ядаж байгаа юм чинь. Хүү маань их том дүр бүтээсэн. Үзэгчдэд хүрэх үед нь гэр бүлээрээ очиж үзэхийг тэсэн ядан хүлээж байна. Ер нь болмоор санагдсан шүү.

-“Би залуу байна” гээд л их гэгээлэг бодолтой юм. Амьралын үзэл бодол чинь юу вэ?

-Би залуу хүн. Гэхдээ ардаа өөрийн гэсэн амьдралтай болчихлоо. Хүнд худлаа хэлэхгүй байхыг хичээдэг. Одоо би амьдралын төлөө, гурван хүүхдийнхээ төлөө явж байна. Тэднийгээ сайн хүн болгож хүмүүжүүлэхийн төлөө би сайн хөдөлмөрлөх ёстой.

–Чөлөөт цагаараа юу хийдэг вэ?

-Сүүлийн үед сагсан бөмбөгт би их донтож байна. NBA-ийн тоглолтыг алгасахгүй үздэг болж. Хувцас хунарыг нь худалдаж авна. Амралтын өдөр найзуудтайгаа заал авна. Амралтын өдөр нялх хүүхэдтэй учраас агаар салхинд гарахсан гэж боддог л юм. Сүүлийн үед ажил ихтэй байгаа учраас амжихгүй байна. Зун болж өгвөл гэр бүлээрээ аялахыг боддог.

–Сүүлийн үед ямар уран бүтээл дээр ажиллаж байна?

-“Өнөөдөр” киног хийсэн багтайгаа “Өвлийн тууж” арт трэйлэр төрлийн сонирхолтой кино хийсэн. Энэ кино цэвэр нийгмийг шүүмжилсэн маягтай кино. Каннын фестивальд явуулах уран бүтээл. Киноны зураг авалт дуусаад одоо үйлдвэрлэлийн шатандаа явж байна. Кино маань гуравдугаар сарын сүүлээр юм уу дөрөвдүгээр сарын эхээр нээлтээ хийнэ. Би энэ кинонд зургийн даргын үүрэг гүйцэтгэлээ. Ахиц гарч байна гэсэн үг л дээ. Зөвхөн дүр бүтээдэг байсан бол үйлдвэрлэлд оролцдог болж байна.