Category: цаг-үе

УИХ–ын гишүүн Ц.Оюунгэрэлтэй ярилцлаа.

–Хүүхэд харах үйлчилгээ хэр нэвтэрч байна. Хуулийн хэрэгжилтийн явц ямар байгаа вэ?

-Хүүхэд харах үйлчилгээний тухай хуулийн талаарх мэдлэг мэдээлэл сайн түгж байгаа нь энэ хуулийн хэрэгжилт цаашид сайн байхад чухал суурь болж байна. Иргэдийн мэдээлэл, хүлээлт өндөр байгаатай нийцүүлж Хүн ам, нийгмийн хамгааллын яамны зүгээс хүүхэд харах үйлчилгээний стандартаа батлуулж, сургалтуудаа явуулж эхлээд байгаа. Энэ жилийн хувьд батлагдсан төсөвтөө таарсан цөөхөн үйлчилгээ хэрэгжих гэж байна. Гэхдээ эхний дэмжлэгийг авсан хүүхэд харах үйлчилгээ эрхлэгчид үйлчилгээгээ сайн, чанартай явуулах шаардлагатай. Тэгж байж энэ үйлчилгээний нэр хүнд сайн байж, тэр хэрээр төсвийг жил бүр нэмэгдүүлэхэд саад учрах нь багасах болно гэж харж байгаа.

–Ийм төрлийн үйлчилгээнд төрөөс анхаарал сайн хандуулахгүй бол элдэв янзын зөрчил, хүүхдийн эрхийг хөндсөн гэмт хэрэг олширдог гэх юм?

-Тийм ээ, орон нутаг дахь хүүхэд хамгааллын ажилтнууд, мэргэжлийн хяналтын байцаагч, эцэг эхчүүд хяналтыг хамтарч тавьж байх хэрэгтэй. Хуулийн дагуу энэ үйлчилгээ хамгийн өндөр хяналттай үйлчилгээ болж байгаа. Ялангуяа эцэг эхчүүд үйлчилгээгээ өөрсдөө сонгож гэрээлэх учраас иргэний хяналт хамгийн өндөр байх үйлчилгээ юм. Ийм өндөр хяналттай орчинд гэмт хэрэг гарах нь харин ч бага байх болно гэж үзэж байна.

–Номын сангийн тухай хуулийн төслийг өргөн барьсан. Уг төслийн гол онцлог юу вэ?

-Аливаа улс орон ямар нэг хуулиараа өөрийн орны оюуны өв санг хэрхэн цуглуулах, хэрхэн хадгалах, хэрхэн иргэддээ үнэ төлбөргүй юм уу хамгийн бага өртгөөр хүргэх вэ гэдгээ зааж өгдөг. Манай орны хувьд иргэдийнхээ насан туршийн боловсрол эзэмших боломжийг номын сангаар хангаж байя, Монголын иргэдийн бүтээсэн оюуны өв санг алдалгүй цуглуулж хадгалъя, тэдгээрийг алга болгохгүй хадгалдаг байр байшинг хувьчлахгүй баталгаатай байлгая гэдэг бодлогоо Номын сангийн тухай хуулиар тунхагласан гэж хэлж болно. Номын сангийн тухай хууль бол Монгол Улсын иргэдийн оюуны хэрэгцээг хамгийн бага өртгөөр хангах тогтолцооны тухай хууль юм. Хоол хүнсээр төсөөлөх юм бол иргэн бүрт насан туршид нь хямд хүнсийг баталгаатай хүртээх тухай хууль гэж хэлж болно.

–Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх хуулийг сая намрын чуулганаар баталж амжсангүй. Эмэгтэйчүүдийн эрхийг хамгаалагчдын хувьд уг хууль маш их хүлээлт үүсгэж байгаа?

-Тийм ээ. Гэхдээ Эрүүгийн хуульд гэр бүлийн хүчирхийллийн гэмт хэргийн талаар маш олон шинэ заалт орсон нь ихээхэн дэвшил болсон. Гэр бүлийн хүчирхийллийг гэмт хэрэг гэж тооцох боллоо. Хүчирхийлэл үйлдэгчдэд оноох ял тодорхой боллоо. Гэр бүлийн хүчирхийлэлд удаан хугацаанд байсан хүний үйлдлийг яг адилхан үйлдэлтэй ч хүчирхийлэлд байгаагүй хүний хийсэн санаатай гэмт хэргээс өөрөөр авч үзэхээр боллоо. Энэ бүх суурь заалтууд хууль болж батлагдсан учраас одоо Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх тухай хуулийг ямар нэг хүндрэлгүйгээр батлах бүрэн боломжтой болсон гэж харж байгаа.

–Уг хуульд хүчирхийлэгчийг гэр бүлдээ ойртох үед дохиолол өгдөг чип суулгах зэрэг нэлээд шинэлэг заалтуудыг оруулж ирсэн байна лээ?

-Тэр заалтыг манай сонгогчид маш их дэмжиж байна лээ. Ээж аавууд ч, залуучууд ч тэр заалтын тухай ярихад инээлдэж, нээрэн л зөв дөө гэж дэмжиж байсан. Үнэхээр ч хоёр хүн нэгэндээ хүрэх эрхгүй, зайнаас бие биетэйгээ зөвхөн хэл амаараа харилцах эрхтэйгээр хэсэг хугацаа болоход бие биедээ гаргасан уур бухимдлаа хүч хэрэглэхгүйгээр илэрхийлж сурчихна гэж олон хүн итгэж байгаа.

–Гэр бүлийн хүчирхийлэлд өртөгчдийн 89 хувь нь эмэгтэйчүүд гэдэг. Хэрвээ гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх тухай хууль батлагдвал олон хүний амь нас аврагдана гэж үзэж болох байх?

-Тэгэлгүй яахав. Мөн Тахарын албаны тухай хууль, Гэрч, хохирогчийг хамгаалах тухай хууль, Эрүүгийн хууль ч бас олон хүний амь насыг аварна. Энэ хуулиуд нийлж хэрэгжиж байж гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх бүрэн тогтолцоо бүрдэх юм.

–Дээрх хуулийг батлахад уламжлал шинэчлэл хоёр зөрөлдөөд байгаа гэх юм. Уг хуулийн төслийг хэтэрхий барууны чиг хандлагыг шингээсэн гэж шүүмжилдэг?

-Хүчирхийллийг хүлээн зөвшөөрдөг уламжлал гэж манайд байхгүй. “Эрдэмт хүн даруу, их мөрөн дөлгөөн” гэдэг уламжлал маань хүчирхийллийн эсрэг сургаал байгаа биз. Мөн “Хүн ахтай, дээл захтай” гэдэг бол ах нь яаж ч болно гэсэн үг биш. Харин анхнаасаа ах захаа хүндэлж сайхан харьц гэсэн л үг. “Аавын сургаал алт, ээжийн сургаал эрдэнэ” гэдэг. Тэрнээс “аавын нударга”, “ээжийн шанага” энэ тэр гэсэн зүйрлэл байхгүй байгаа биз. “Хүн хэлээрээ, мал хөлөөрөө” гэж бас нэг сайхан үг байна. Хүн л юм бол үг хэлээрээ учраа ололц, хүч бүү хэрэглэ гээд байгаа юм. Энэ мэтчилэн үг хэлээрээ ярилцах, хүч хэрэглэхгүй байх тухай сургасан сургаал үг хавьгүй олон байдаг шүү дээ. Тэгэхлээр Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх тухай хууль бол яг л уламжлалт үнэт зүйлд маань нийцсэн хууль.

–УИХдахь эмэгтэйчүүдийн квотыг 30 хувь болгоно гэж амласан ч одоо түүнээсээ буцах нь ээ гэсэн хардлага байна. Уг нь манай улс 2015 он гэхэд 30 хувь болгоно гэж олон улсад амласан шүү дээ?

-Баталсан хуулиасаа, амласан амлалтаасаа буцах газар бидэнд байхгүй. Мянганы хөгжлийн зорилт бага ч гэсэн биелсэн. Одоо бид энэ хүрсэн хэмжээнээсээ ухрахгүйгээр эмэгтэйчүүдийг дэмжиж гаргаж ирэх ёстой. Эмэгтэйчүүдийг намуудад суудал авчирч, сонгуульд ялдаг болтол нь бэлтгэхээсээ залхуурч болохгүй. Ийм бэлтгэл хийхэд нам бүрийн эмэгтэйчүүдийн байгууллага л гол үүргийг гүйцэтгэдэг. Ийм болохоор улс төрийн намуудын тухай хуулийг УИХ-д дахин орж ирэхэд нь намуудын дэргэдэх эмэгтэйчүүдийн байгууллагуудыг хүлээн зөвшөөрч хадгалж үлдээх нь чухал.

–Таны харж байгаагаар манай улсад жендерийн асуудал ямар түвшинд яваа вэ. Хүйсийн ялгаварлал бол ардчилалд байж болшгүй зүйл. Гэтэл Монголд эмэгтэйчүүд, охидын эрх зөрчигдсөөр л байна. Нийгмийн аль салбар, давхаргад эмэгтэйчүүдийг гадуурхах үзэгдэл их байна вэ?

-Ер нь боловсрол, эрүүл мэнд, худалдаа гурваас бусад салбарт эмэгтэйчүүдийг бусдаас дутуу гэж үзэх үзэл үзэгдсээр л байгаа. Улс төрд бол хамгийн хүчтэйгээр илэрдэг л дээ. Гэхдээ л бусад салбарт ч байгаа. Яг аль салбарт эмэгтэйчүүдийг зохих өндөр түвшинд нь гаргаж ирж чадахгүй байгааг бид алхам тутамдаа олж харж сурмаар юм байна лээ. Жишээлбэл, Засгийн газрын худалдан авалтын мөнгө хэний мэдэлд очиж байна вэ гэдгийг хэдхэн жилийн өмнө АНУ-ын Хонолулу хотынхон гаргасан байна л даа. Тэгсэн чинь тендерийн мөнгө нь 100 хувь эрэгтэй эзэнтэй, эрэгтэйчүүдийн 100 хувийн бүрэлдэхүүнтэй захирлуудын зөвлөлтэй компаниудад очсон байсан нь хотын эмэгтэй сонгогчдыг бухимдуулсан учраас, тендерийг зарлахдаа “эмэгтэй, эрэгтэйчүүд шийдвэр гаргах түвшинд нь байдаг компаниудад ижил тэгш боломж олгохыг эрхэмлэнэ” гэж бичдэг болсон байна. Ингэснээр эмэгтэйчүүдийг компаниуд захирлуудын зөвлөлдөө урьж оруулах болсон, бас компаниуд эмэгтэй захирлыг олноор томилдог болсон байна. Энэ юуг харуулж байна гэхээр, чадвартай эмэгтэйчүүд хаа сайгүй байгаа ч гэсэн “хүн хэлэхээс нааш санахгүй” гэгчээр заавал эмэгтэйчүүдийг дэмж гэдэг шахалт авч байж дэмждэг салбарууд бас байдаг байна. ССАЖЯ тухайн үедээ бүх салбарт жендерийн тэгш бодлогыг барьдаг байлаа. Томилгоо хийхдээ нэг эрэгтэйг дарга болгосон бол дараагийн томилгоо маань заавал эмэгтэй захирал томилдог байсан. Яамны газар, хэлтсийн дарга нар яг 50:50 харьцаатай томилогдож байсан. Санхүүгийн дэмжлэг үзүүлэхдээ ч эмэгтэй найруулагчтай юу, эрэгтэй найруулагчтай юу, гол дүр нь эмэгтэй юу, эрэгтэй юу, эмэгтэй, эрэгтэй жүжигчид ижил тэгш оролцож байгаа юу гэж заавал асууж, төсвийн мөнгийг эрэгтэй, эмэгтэй уран бүтээлчид тэгш хүртэх боломжийг хангахыг зорьдог байсан. Харин нэг удаа Улсын драмын эрдмийн театрынхан зургаан бэсрэг жүжиг тавьсан чинь зургуулаа эрэгтэй найруулагчийн жүжиг байсанд би маш их цочирдож билээ. Одоо ч гэсэн надад тэр олон эрэгтэй найруулагчийн дүр бүхий анонсууд театрын багана бүрийг эзлээд зарлагдаж байсан нь нүдэнд харагддаг. Тэр дүр зургийг хараад Драмын театрт ганц эмэгтэй найруулагч байхгүй юу гээд бараг уйлах шахаж байсан. Иймэрхүү зүйлс их тохиолддог. Салбар бүрт л бодож үзэх, жендерийн тэгш байдлаа сайжруулах шаардлага байгаа.

Энэ дашрамд олон улсын эмэгтэйчүүдийн эрхийн өдрийн мэндийг “Өдрийн сонин”-ы уншигчдадаа дэвшүүлж, амьдралд нь аз жаргал сайн сайхан бүхнийг хүсэн ерөөе.

Төрийн соёрхолт инженер Н.Нацагнямтай ярилцлаа.

–Таныг шинэ лаборатори зохион бүтээчихлээ гээд байна. Лабораторийнхоо тухай яриач?

-Гурван жил гаруй станцуудад ажиллаж байгаа Наням төхөөрөмжөө ашиглаад хийсэн лаборатори. Цахилгаан станц дээр хийх боломжгүй бүх туршилтыг хийж болно. Фазын зөрүүний өөрчлөлтөөс хамаарч актив, реактив чадал, синус, косинусийн эгшин зуурын долгиолог гармоник хэлбэр яаж өөрчлөгдөхийг харж болно. Өөрөөр хэлбэл синус тэг градуст байдгийг цээжлэх биш харин яагаад тэг байдгийг өнгөтөөр харж болно. Мөн автомат тохируулгын онол PID контрол системийг туршиж болно. Энэ мэтчилэн олон сонирхолтой туршилтыг хийж болно. Энэ төхөөрөмжүүдийг дижитал, аналоги, механик реле, трансформатор, соронзон өсгөгч, СССР – ын технологи аргаар хийсэн. Уг аргуудыг бодитоор туршиж харьцуулснаар тус бүрийнх нь сайн муу талуудыг сурах боломжтой. Минийх шиг ийм ил тод лаборатори хаана ч байхгүй. Учир нь барууны компаниуд технологио нуудаг. Харин дээд сургуулиуд нь ийм лаборатори зохион бүтээх боломжгүй.

–Барууны их, дээд сургуулиудын техникийн ухааны доктор, профессорууд ийм лаборатори хийж чадахгүй гэж үү?

-Тийм. Тэд хэзээ ч баялаг бүтээж үзээгүй. Намайг “Женерал электрик-д ажиллаж байхад тэд бидэнд захиалга өгч маш энгийн хялбар зүйл захиалж хийлгээд түүн дээрээ бидний заавраар туршилт хийгээд л доктор, профессор цол хамгаалдаг. “Женерал электрик” хувийн компани тул их, дээд сургуулиас технологио нуудаг. Миний суралцаж байсан сургууль зөвхөн Англидаа биш баруун Европдоо эрчим хүчний төв нь байсан. Капиталист нийгмийн хамгийн том эрчим хүчний төв мөртлөө тэнд хичээл зааж байгаа профессорууд нь баялаг бүтээж үзээгүй онолоо худлаа заадаг хүмүүс. “Женерал электрик” компанид ажиллахаар ороод нэг л зүйлийг мэдэрсэн. Тэнд л жинхэнэ баялаг бүтээгчид, ямар ч дипломгүй Стив Жобс шиг хүмүүс байдгийг мэдсэн. Тэгээд 2000-2009 онд Англид гурван компанид инженерээр ажиллаж учрыг нь олсон юм. Тухайн үед дээд сургуульд худлаа онол ярьсан хүмүүс байдаг юм байна гэж ойлгоод миний тархины эргээ гарсан. “Женерал электрик” компанид ажиллаж ямар хүнд мэдлэг байдгийг хараагүй байсан бол би мэдэхгүй байсан. Дээд сургуульд профессор, доктор хамгаалчихсан хүмүүс нөгөө профессоруудаа шүтээд байгаа юм. Энэ үзлээсээ салаагүй учраас саяхан манайд дээд сургуулиудад 60 тэрбум төгрөг цацсан. Гэтэл тэр мөнгөөр хийсэн нэг ч технологийг ашиглаж чадахгүй байна. Миний хийсэн лабораторийн хувьд монгол хүн хийсэн учраас бид өөрсдөө 100 хувь ашиглаж чадна гэсэн үг. Энэ лабораторийг оюутан бүр гэр рүүгээ авч явж чадахгүй учраас жижигрүүлсэн хэлбэрээр хийж хямдруулах боломжтой. Таваас арван ам.долларт багтаагаад хийж болно. Тэгж хийе гэхээр их хэцүү юм. Нэг төсөл бичээд түүнийхээ хариуг хоёр жил хүлээдэг учраас. Манай улсын тухайд Инновацийнхаа хуулиар Стив Жобс шиг хүнийг биш доктор, профессоруудаа дэмждэг.

–Таныг бакалавр гэхээр их гайхсан. Доктор, профессор болчихоод өөрчлөлт хийвэл илүү амар биш үү?

-Манай инженерийн баг намайг доктор профессор цолыг хэзээ ч битгий ав гэсэн л дээ. Би тэрийг нь авчихвал тэднийг доромжилсон болчихно гэж бодсон хэрэг. Намайг доктор болбол инженер болох залуусыг хад руу авч ниссэнтэй ялгаагүй гэж бас сануулсан. Зөв сэрэмжлүүлэг ч байж мэднэ. Учир нь залуус Нацагням доктор болоод л автомат төхөөрөмжүүд хийсэн гэж харж мэднэ. Тийм ойлголт авчихвал инженер залуус сургуульдаа үлдэж доктор болохыг эрмэлзэнэ шүү дээ. Сайн оюутнуудыг сургууль төгсөхөд нь шууд практик дээр гаргаж юм сургах нь манай инженерийн багийн зорилго байгаа юм. Миний хувьд тэр нь ч зөв гэж бодож байгаа. Би 20 гаруй инженер цуглуулаад уулзсан юм. Тэд яалт ч үгүй илүү мэдлэгтэй байсан. Онол практикийг хослуулаад онолоо зөв ойлгочихсон улс. Гэтэл Английн дээд сургуульд насаараа багшилсан доктор, профессор хүмүүс онолоо буруу ойлгосон хэвээрээ л байдаг. Ганц Англи ч биш л дээ. Баруун даяараа тийм.

–Таны лабораторид юу хийж болох вэ?

-Одоогоор уул уурхайн эрчим хүч, барилгын кран, жижиг, дунд үйлдвэрүүдэд ашигладаг бүх автомат үйлдлүүдийг энд үзүүлж болно гэсэн үг. Бүх цахилгаан станц, хөнгөн үйлдвэр, бүх уул уурхайн компаниудын инвертийн удирдлагын хүчдэл тохируулдаг автомат тохируулга байдаг. Энийг л энд бодитоор үзүүлэх юм. Энэ чиглэлийг сонирхож буй хүүхдүүдэд их зүйл сурах боломж бүрдэж байгаа гэсэн үг. Энэ төхөөрмжөөр фазын зөрүүг гаргаж болно. Станцад тэгж их фазын зөрүү гаргах боломжгүй. Станц дээр хийж чадахгүй байгаа туршилтыг үүн дээр хийж болно. Энэ лаборатори товчхондоо үйлдвэрийн цех юм л даа. Үүнийг лаборатори болгоод хүүхдүүдэд заадаг. Манай ШУТИС-иас Мөнхгал гэдэг оюутан надтай хамт энэ ажлыг хоёр сарын турш хийсэн.

–Ийм төрлийн лаборатори ямар үнэтэй байдаг вэ?

-Зарим хувийн дээд сургууль арван жилийн өмнө Шанхайгаас иймэрхүү төхөөрөмж 100 сая төгрөгөөр авсан юм билээ. Тэрийгээ уул уурхайн эрчим хүчний ангидаа зориулдаг. Гадны өөр орноос авбал бүр л үнэтэй. Үүнийг би Монголдоо нэг сая төгрөгөөр л хийж болно гэдгийг батлаад байна. Энэ төмөр стендийг миний захиалгаар Багануурт байдаг хэдэн залуус хийсэн юм. Яг ийм лаборатори хаана ч байхгүй л дээ. Би өөрийн Нанямдаа тааруулж л хийлгэсэн. Үүнийг тэр хүүхдүүд 900 мянган төгрөгөөр хийчихлээ. Миний энэ лаборатори 100 ам.долларын үнэтэй.

–Та бүрэн баталгаа өгөх үү?

-Гадаадынхны нуудаг юмыг л монголчууд ил гаргаад ирлээ. Бид дэлхийн ямар ч сургууль руу хэдэн сая ам.доллар өгсөн ч ийм лаборатори олж харахгүй. Энэ лаборатори баруун Европын эрчим хүчний салбарт одоогоор байхгүй. Миний ажиллаж байсан “Женерал электрик” компанид мөнгө төлсөн ч үүнийг хийж өгөхгүй. Гадна талаас нь хэрэглэгчийн хэмжээнд сурахын тулд курсэд нь 500 фунт төлөөд л гурав хоног явдаг. Барууны электроникийн нууцыг би монголчууддаа зориулж хийгээд дэлгэж харуулж байна.

–Хэрэглэгч гэвэл хэр өргөн хүрээг хамрахаар байна?

-Миний бүтээсэн лабораторийг уул уурхайн сургууль, эрчим хүчний сургууль, автын сургууль, хүнсний автоматикийн сургууль гээд инженерийн бүх салбарт хэрэглэнэ. Тэр битгий хэл энэ жижигхэн сигнал генератор нь эмнэлгийн тоног төхөөрөмжид хэрэглэгдэнэ. “Женерал электрик” компанийн жижиг өрөөнөөс улсын захиалгаар Английн бүх галт тэрэг, онгоц, уул уурхайг бүтээсэн эд. Жаахан өөрчлөөд л бүх зүйлд ашиглачихаж болно. Олон салбарт хөрвөж болно гэсэн үг л дээ.

–Технологийн салбарт томоохон нээлт хийчихлээ. Одоо бүтээл болгож зарвал яах бол?

-Бид яагаад хөгжихгүй байна вэ гэхээр Ерөнхий сайд бид хоёрын дунд шинжлэх ухаан, инженерийн яамд гээд илүү аппарат бий. Шинжлэх ухааныг удирдах гээд байна. Тийм илүү аппарат социалист нийгэмд л байсан. Капиталист нийгэмд хэзээ ч байгаагүй. Тэр нь л саад болоод байна. Тэр аппарат нь юм хийж үзээгүй мэдлэггүй хүнийг дэмжээд байгаа учраас л бид хөгжихгүй байна. Өмнөд Солонгосын Ерөнхийлөгч Samsung, SK, Huandai гэх таван компанитай л эдийн засгаа ярьдаг. Манайх шиг арван яамтай ярихгүй. Профессорууд гэж капитализмын нийгэмд баялаг бүтээж үзээгүй хүмүүс баялаг бүтээх дүрмийг заадаг. Чөлөөт өрсөлдөөн гэдэг худал онол заадаг нь бидний хар толбо. Баялаг бүтээсэн “Женерал электрик” компани монополь үүсгэсэн. Америкт Жи Пи Морган мафийн аргаар монополь хийсэн. Монополь байхгүй бол шинэ бүтээл баялаг бүтээж чадахгүй.

–Яагаад?

-Технологио хүнд заагаад өгчихвөл чиний технологийг хулгайлаад чиний өрсөлдөгч болчихно шүү дээ. Монополь гэдэг нь технологийг анх нээсэн хүнд нь тэр зах зээлийг хуваарилдгийг хэлээд байгаа юм. “Самсунг”-ийн гар утсыг тав, зургаан компани хийдэг ч тэдэнд зарах эрх байхгүй. Яагаад гэвэл тэд “Самсунг”-аас технологи авч хөгжүүлж байгаа компаниуд. Тиймээс оюуны өмчийг хамгаалах хөгжүүлэх капиталист арга нь монополь зах зээл юм. Тэрийг манайхан үгүйсгээд чөлөөт зах зээлийн онолоор хөгжөөд л дэлхийн хэрэглэгч улс болчихлоо.

–Та яагаад ийм хямд өртгөөр хийгээд байгаа юм бэ. Өөр өрсөлдөгч байна гэсэн үг үү?

-IT компанийн хурлаар хөрөнгө оруулалт гээд л нэхээд байдаг юм. Би хөрөнгө оруулалт хэрэггүй, үнэгүй хийчихье, захиалгаа өгчих гэдэг юм. Яагаад гэвэл тэд лаборатори, хардвэйрийг гаднаас үнэтэй аваад хэрэглэгчийн түвшний программ хийдэг. Тэр нь гар утсан дээр нэр бичихтэй ижилхэн ажил. Иймд ханасан үнээр босдог тул дэлхийн хаана ч зарах боломжгүй. Харин би өөрийн үйлдлийн системээр хардвэйр болон лабораторио өөрөө зохион бүтээдэг. Тийм учраас дэлхийд байхгүй хямд зардлаар босч өрсөлдөх чадвартай бүтээлүүд болдог юм.

–Гадаад худалдааг тэлэх боломжтой юм байна гэж ойлголоо…?

-Өнгөрсөн тавдугаар сард би дэлхийн эрдэмтдийн хурал дээр улс төрийн саармагжилтын онолоороо 90 хувийн дэмжлэг авсан. Тэнд миний энэ лабораторийг дэлхий нийтээр оюутан болгонд хэдэн тэрбум долларын захиалгаар авъя гэсэн. Яагаад гэвэл саармагжилтын онолыг том гүрнүүд нутагшуулах сонирхолтой байна. Уг онолд Орос, Хятадын засаглалын сайн талыг дурддаг. Путин сонгуулиас үл хамааралтай болгож байна. Тэрийг Платоны онолоор зөв гэж ярьдаг юм. Тэгээд Орос, Хятадын эрдэмтэд энэ онолыг сонирхож байна. Зөвхөн энэ онолыг улс даяараа цацахын тулд Наням лабораторийг оюутан бүрдээ авч өгнө гэсэн үг. Нөгөө талаас Америкийн олигархиуд их баярласан. Яагаад гэвэл одоо Америкт олигархиудаа үгүй хийгээд төр барья гэсэн коммунист хөдөлгөөнүүд гарчихсан. Миний онолоор Маркс, Монтеско хоёр онолч биш, хувьсгалч. Харин Платон, Парито хоёр бол онолч. Яагаад гэвэл инженерийн суурьтай хүмүүс улс төрийн онолыг зөв ул суурьтай бүтээсэн хэрэг. Тэрийг нь олон жил хөгжүүлээд математик загварчлалаар баталчихсан. Тэгээд л 90 хувийн саналаар дэмжигдсэн хэрэг л дээ. Миний онолоор олигархи, популистуудыг үгүй хийх хэрэггүй. Нэг хүний буюу байнгын засаглалыг халах юм уу шүтэх шаардлагагүй. Эднийг бүгдийг нь оновчтой хослуулсан саармаг систем бий болгох хэрэгтэй гэсэн юм.

–Онолынхоо талаар дэлгэрүүлж яриач?

-Дэлхий даяар Монтескогийн онолыг шүтэж байна. Харвардын их сургуулийн багш нар үүнийг буруу гээд байгаа. Монтескогийн онолоор ардчилсан засаглал байгуулахад пирамид биш хавтгай тогтолцоотой болохоор авлига автоматаар дэлгэрдэг юм байна. Пирамид тогтолцоонд харьцангуй бага будаа шиг жижиг байсан авлига хавтгай тогтолцоонд ороод сүмбэр уул хад мэт автоматаар томордог юм байна. Тоо, үр дагавар нь харьцуулшгүй зөрүүтэй. Манайд 1990 оноос өмнө авлига байсан. Хонины тарган гуяа арын хаалгаар авдаг байлаа. Тэр нь ногоон дэлхийг сөнөөх хор нөлөөгүй. Гэтэл ардчилсан нийгмийн авлигын хор нөлөөнд ногоон дэлхий сөнөөд байна гэж дэлхийн эрдэмтэд яриад байгаа юм. Тийм учраас ардчиллыг байгуулах өөр арга замыг хайгаад байгаа юм байна. Дэлхий даяар ардчиллаас татгалзаагүй. Би ч гэсэн ардчиллаас татгалзаагүй. Ардчиллыг байгуулдаг өөр саармаг тогтолцоо байдаг юм байна гэж л баталсан. Энэ нь өнөөгийн Швейцарь болон Модун Шаньюгийн үе, Эртний Грект байсан тогтолцоо. Би Монтескогийн онолыг буруу гэдгийг олон жилийн судалгаагаараа математикаар баталсан. Буруу гэдгийг надаас гадна өөр эрдэмтэд үр дүн талаас нь баталсан юм. Харвардын их сургуулийн багш нар батлаад олон ном биччихсэн. Гэтэл Харвардад манай сайд нарт Монтескогийн буруу онолыг зааж байна. Энэ оюуны вирусээс болж бид сөнөөд байна гэж би хувьдаа харж байгаа.

“Хонгорхон үр минь”, “Насны хайр” зэрэг дуугаараа олонд танигдаж нэгэн үе нийтийн дууны ертөнцөд цахиур хагалж явсан С.Жавхлан, Т.Баясгалан нарыг үзэгчид үгүйлж байгаа нь үнэн. Тэгвэл хоёр гавьяат дахин хамтарч уран бүтээл хийгээд зогсохгүй аялан тоглолт хийж малчдад туслахаар шийдээд байгаа билээ. Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Т.Баясгалантай ярилцсанаа хүргэе. Тэрээр арав гаруй жилийн дараа ийнхүү дэлгэрэнгүй ярилцлага өглөө.

–Танд энэ өдрийн мэндийг хүргэе. Энэ олон жилийн дараа эргээд уран бүтээлдээ орсныг тань харахад сайхан санагдлаа?

-Хэвлэл мэдээллийнхэн, ард түмэн та бүхэнтэйгээ уулзалгүй удсан байна. Та бүхэнтэйгээ өнөөдөр уран бүтээлээрээ дахин учран золгож байгаадаа баяртай байна. Миний хувьд олон жил уран бүтээлээсээ завсардсан нь үнэн. Энэ хугацаанд айлын эхнэр боллоо. Ээж боллоо. Өнгөрсөн хугацаанд гэр бүлдээ өөрийнхөө бүх зүрх сэтгэлээ зориулж амьдарч байлаа. Хүүхдүүд ч гэсэн гараас гараад том болж байна.

–Хүүхдүүд тань сургуульд орсон уу?

-Хүү нэгдүгээр анги. Би өөрөө сургуульд орчихсон юм шиг л гүйж явна.

-“Мөнхийн дэргэд ээж минь” дуунаас эхлээд таны олон сайхан эхийн тухай дуу бий. Тэгвэл өнгөрсөн хугацаанд яг л дуугаараа амьдарч. Эх хүний жаргалыг биеэрээ амссан тэр мэдрэмж бас өөр санагдсан биз?

-Ээж болох нь энэ хорвоогийн хамгийн сайхан зүйл юм. Ээж болсныхоо дараа ээжийн тухай дуунуудаа өөрөө сонсч чаддаггүй байсан.

–Яагаад тэр вэ. Харин ч нүдээ аниад л сонсохоор сайхан санагдмаар юм?

-Ямар үнэн үгтэй юм бэ гээд. Тухайн үед өөрийгөө эхийн тухай дуу дуулахдаа аягүй мэдрээд дуулаад байна даа гээд боддог байсан. Тэгсэн чинь ээж болсныхоо дараа нэг хэсэг сонсч чадахаа байсан ш дээ. Эх хүн гэдэг тийм л нандин ертөнц байдаг юм байна.

–Таны хань Японы мэргэжлийн сумогийн алтан хараацайнуудын нэг Кекүшюзан Батбаяр. Нэг хэсэг төр түшилцэж ч явсан. Хараад байхад төрийн түшээгийн гэргий болж, нэр төр, гэр бүлээ ганхаахгүй авч явна гэдэг амаргүй ажил бололтой?

-Төрийн хүний гэргий болно гэдэг нэг талаараа эмэгтэй хүнээс их хариуцлагатай байхыг шаарддаг юм байна.Тэр болгон би ардчилсан нийгэмд амьдарч байгаа эрх чөлөөтэй хүн гээд үс гэзгээ сэгсэлзүүлээд гүйгээд байж болохгүй. Дээрээс нь манай гэр бүлийн хүн дэлхийн хэмжээний хүн. Японы сумо бөхөд олон сайхан залуу аваргуудыг татан оруулж, гаргаж ирсэн булган сүүлтэй, өөрийн гэсэн имижтэй хүн. Яг энэ байр суурийг нь ганхуулахгүй, хажууд нь түшиг болоод амьдарч ирнэ гэдэг надад маш чухал байсан. Би уран бүтээлч хүн. Тодорхой хэмжээнд олонд танигдчихсан. Миний уран бүтээлийг сонсох, миний дуу хоолойг сонсох дуртай ард түмэн минь байна. Хэдий ийм байлаа гээд санал тавьсан телевиз болгоны нэвтрүүлэгт оролцоод, хүсэл тавьсан хэвлэл мэдээллээр тэр болгон яриа өгөөд, эсвэл байн байн өөрийнхөө үзэл бодлыг яриад ч юм уу явахыг хүсээгүй. Хэт их нөхөртэйгөө зэрэгцэхийг хүсээгүй. Айлын эхнэрийн үүргээ л сайн авч явахыг эрмэлзэж ирсэн.

–Хэдий гэрийн эзэгтэй ч гэсэн хүсэл зорилго чинь тайзнаа аргамжаатай, тайзан дээрээ гарах юмсан гэсэн тэмүүллээр дүүрэн байсан биз дээ?

-Би тайзнаасаа холдчихлоо. Уран бүтээлээ хийхгүй бол болохгүй нь гэж бодож шаналж байсангүй. Би чинь өөрөө сэтгэлийнхээ хүчээр явдаг хүн ш дээ. За уран бүтээлдээ оръё гэж бодвол хийнэ, за яахав одоо болно доо гэвэл больчихно. Нэг их өөрийгөө хүчлээд заавал тэгэх ёстой, ингэх ёстой гээд зүтгээд байх дургүй. Тайван ханддаг.

–Анх та хоёрыг гэр бүл болоход хүмүүс шүүмжилж, зарим нэг нь дэмжиж байсан. Гэхдээ дэмжиж байсан нь тун ховор. Ихэнхдээ л өөрийг тань буруутгах хандлагатай байсан. Тухайн үед та ганц ч ам нээгээгүй?

-Баясгалан гэдэг эмэгтэй яг хүнтэй суух, гэр бүлтэй болох агшинд гэлтгүй өмнө нь арваад жил хэл ам, хэвлэл мэдээллээр балбуулаад сурчихсан, дархлаа суучихсан байсан учраас энэ миний зөв, тэр миний буруу гэж нэг ч удаа гарч ирээгүй. Миний ээж ч надад юм хэлээгүй.Бараг бүх хүн миний эсрэг байхад ганцхан миний ээж л охиноо зөв замаар явж байгаа гэдгийг мэдэж байсан.Одоо бол хань маань намайг бүх зүйлд дэмждэг. Ер нь монголчууд өөрсдийнхөө зоргоор ард түмэн ш дээ. Жавхлан бид хоёрыг хослон дуулаад явахад энэ хоёр хамт дуулаад яваа юм чинь гэр бүл болчихоосой гэж бодоод өөрсдөө л яриа гаргадаг. Бид нэг ангийн хүүхдүүд. Нэг ангиас төрсөн хамтран дуулдаг уран бүтээлчид зөндөө л байдаг. Бид хоёр сургуулиа төгсөөд тус тусдаа уран бүтээлээ хийгээд явсан. Хонхны баяраас хойш өөрсдийн зам мөрөө хөөгөөд л явсан шүү дээ.Тэрнээс өдөр болгон уулзаад наалдан падаар наачихсан юм шиг юм гэж хаа байхав.

–Дуучин Бат–Эрдэнэ, С.Жавхлан та гурав нэг өдөр хамт Монгол Улсын гавьяат жүжигчин цол хүртсэн. Үүнээс хойш Бат–Эрдэнэ та хоёрын хувьд уран бүтээл бараг хийгээгүй. Цолондоо ханачихаад уран бүтээл хийхгүй байна гэсэн үзэгчдийн шүүмжлэл яваад байгаа?

-Түүхэнд гоё үйл явдал болсон. Манай ангиас гурван хүүхэд нэг өдөр хамт гавьяат гэх эрхэм цолыг хүртэж байсан. Уртын дуучин Хонгорзул эгч, Жавхлан, бид гурав нэг анги.Нэг ангиас гурван гавьяат зэрэг төрнө гэдэг ер нь Монголын түүхэнд байхгүй байх. Гавьяат авч байх үед би хөл хүнд болчихсон байсан. Тэгээд л амаржаад, дахиж амаржаад цаг хугацаа алдсан нь үнэн. Гэхдээ гавьяат цолтой хүн зөвхөн дуулах ёстой биш. Энэ цолыг авчихсан л бол цаашдаа байнга дуулаад яв гэсэн үг бүр биш. Миний хувьд энэ цолыг хариуцлагаа ухамсарлаж нийгмийн үйл ажиллагаанд идэвхтэй оролцоосой гэж олгодог гэж ойлгоод байгаа.

Би хэдий тайзнаа гарахгүй байгаа ч гэсэн ерөнхий боловсролын сургууль, манай сумогийн сургууль, эмнэлэг гээд манай гэр бүлийн бизнес дандаа нийгэмд чиглэсэн үйл ажиллагаа явуулж байна.

–Та эмнэлгээ өөрөө удирдаж байна уу?

-Мэргэжлийн хүн удирдаж явуулдаг. Анх хөрөнгө оруулалт хийж үүсгэн байгуулсан. Одоо бол өөр мэргэжлийн хүмүүс хариуцаад явж байна.

–Өөр нийгэмд хандсан ямар үйл ажиллагаа явуулж байна?

-Манай хүн чинь Монгол Улсын сумо бөхийн холбооны ерөнхийлөгчийн албан тушаалыг хашдаг. Энэ жил дэлхийн сумо бөхийн аварга шалгаруулах барилдаан зохиогдох гэж байна. Монголд зохион байгуулагдаж байгаа гэдэг утгаараа манай бөхчүүдийн хувьд илүү их боломж нээгдэх байх. Мөнгө төгрөгийн асуудлаас болоод тэр болгон тамирчин гадагшаа тэмцээн уралдаанд ороод байдаггүй шүү дээ. Харин энэ удаа дэлхийн сумогийн аварга нэлээдгүй олон төрөх болов уу гэж би хувьдаа харж байгаа. Түүнчлэн сумогийн том спорт заал нээсэн. Ховдын бөхчүүд, сумогийн бөхчүүд өдөр алгасахгүй бэлтгэл хийж байгаа. Манай нөхөр болон Батзориг нар толгойлдог.

–Батбаяр та хоёр аливаа баяр наадмаар үндэснийхээ хувцсаар хослон гоёдог. Та өөрөө урлаж байна уу?

-Би сайн оёдоггүй. Амаараа бол үндэсний хувцасны талаар сайн ярьдаг (инээв). Манай гэр бүл Монгол Улсаараа овоглож гавьяат тамирчин Батбаяр, гавьяат жүжигчин Баясгалан гэж явдаг болохоор тэр тусмаа төрийн наадмаар үндэснийхээ хувцсыг өмсдөг. Энэ нь нэг ёсондоо хүндэтгэл. Ерөөсөө дээл өмсч үзээгүй гэсэн найз нөхөд бидний хүрээнд байсан. Одоо бүгд баяр наадмаар үндэснийхээ хувцсыг өмсдөг болсон байна. Жавхлан шиг өдөр тутам өмсч чадахгүй ч гэсэн ямар нэг баяр ёслолын үеэр үндэснийхээ дээлийг өмсдөг. Энэ байдал хүмүүст, залууст нэлээд сайн үлгэр дуурайл болж, бодит үр дүн гарч байгаад баярладаг.

–Саяхан сар шинийн баяраар “Хаврын найраг” дууг гавьяат С.Жавхлантай хамтран дуулсан нь үзэгчдийн сэтгэлийг нэлээд хөдөлгөлөө. Олон жилийн дараа дахин уран бүтээл хийх санаа хэнээс нь гарсан бэ?

-“Хаврын найраг” дууг дуулах саналыг Жавхлан надад тавьсан. Гучин жил ард түмний амнаас ам дамжин ардын дуу шиг болчихсон дуу. Тиймээс би Жавхлангийнхаа саналыг гэр бүлийнхэнтэйгээ, найз нөхөдтэйгөө ярилцаад сайхан хүлээж авсан. Бид хоёр нэг үе өнгөрөөж дахин хамтын уран бүтээлээ хийж байна. Биднийг анх хослон дуулж гарч ирж байхад хит болж байсан дуунуудыг минь сонсч байх үед гэр бүл болж гал голомтоо бадрааж байсан залуус, тэр хүмүүсийн бас нэг сайхан дурсамжийг сэргээх, бидний тоглолт дээр очсон хүмүүсийн сайхан дурсамжууд сэргэх болов уу. Хүмүүс бид чинь сайхан дурсамжаараа хөглөгдөж амьдардаг улс шүү дээ. 30, 40 нас гарчихсан. Монголыг яг нуруун дээрээ үүрч яваа хүмүүс гэж ойлгож байгаа. Бид ч гэсэн адилхан. Хорин хэдхэн настайгаа бодвол одоо дуулж байгаа дуугаа хүртэл ямар нэг зорилготой түмэнд хүргэдэг болсон байна. Хийхээсээ өмнө үр дүнг нь хардаг болсон байна.

–Энэ олон жилийн дараа эргээд хослон дуулахад хүлээж авч буй үзэгчдийн сэтгэл өмнөх шигээ өндөр байна шүү. Танд ямар сэтгэгдэл төрж байна?

-Клип цацагдаж эхлээд хоёр хоногийн дараа би гадагшаа явчихаад ирсэн. Гэхдээ эхний хоёр хоногийн хугацаанд маш өндөр сэтгэгдэл төрсөн. Их сайхан сайхан сэтгэгдлүүд хүмүүс бичиж байсан. Тэр хүмүүст баярлалаа. Энэ олон жилийн дараа биднийг хүлээсэн хүлээлттэй байсан та бүхэнд баярлалаа. Бид клипний зураг авалтыг эх орныхоо таван аймгаар явж хийсэн. Сар шинийн өмнөхөн цаг агаарын хувьд хүйтэн байсан. Угтаж авсан хүмүүсийн сэтгэл их халуун байсан болохоор бид нэг их даарч хөрөлгүйгээр зураг авалтаа дуусгасан.

–Та хоёрын анх дуулж олонд танигдсан дуунуудыг залуу дуучид мэр сэр дуулдаг. Үүнд ямар бодолтой явдаг вэ?

-Ихэнх тохиолдолд шинээр гарч ирж буй залуу дуучид асуухгүй дуулдаг байсан. Бидний хувьд дуу гэдэг үр хүүхэд. Хайрлаж нандигнадаг зүйлийн нэг. Тэр уран бүтээлийг хийхийн тулд надаас ямар их хүч хөдөлмөр, цаг зав, мөнгө төгрөг орсон байхав. Тэгэхэд шууд л өөрийн юм шиг аваад л дуулчихдаг байдал надад таалагддаггүй.

–Бие даасан уран бүтээлээ хийх бодол байна уу?

-Бие даасан уран бүтээл хийнэ гэж ерөөсөө бодоогүй. Сая бол яалт ч үгүй хөдлөхгүй бол болохгүй гээд сэтгэлийн уг мухраас аяндаа хөтлөөд энд авчирлаа. Монголын ихэнх, ялангуяа баруун аймгуудад цас их орж цагийн байдал нэлээд хүндэрсэн байна. Яалт ч үгүй хөдөө өссөн, малчны хотонд өссөн болохоор сэтгэлийн мухарт бас эмзэглэл төрөөд байгаа. Миний уран бүтээлдээ эргэн орох гол шалтгаан нь малчин түмэн минь байлаа. Малчин түмэн маань намайг хориод жил уран бүтээл хийх хугацаанд баяр баясгалан, жаргал зовлонтойгоо хамт байж, биднийг үргэлж дэмжиж ирсэн. Тиймээс уран бүтээлчид бид өөрсдийнхөө чадах чинээгээр сэтгэл санаа, эд материалаар ямар л туслах боломж байна түүнийгээ дайчлан малчид дээрээ очъё гэж С.Жавхлан бид хоёр ярилцсан.

–Таны хувьд багадаа мал маллаж байсан гэсэн. Зуданд малаа алдаж, хот харлахын зовлонг мэдэх байх ?

-Мэдэхийн дээдээр мэднэ. Миний буурал аав, ээж, эмээ, өвөө маань бүгд л малчин хүмүүс. 13 жилийн өмнө бичин жилийн зуднаар Баянхонгор аймгийн Бууцагаан сум дахь буурал аав, ээж, хамаатан садан маань хамаг малаа алдсан. Ер нь бод мал үлдээгүй. Намайг очиход үнэхээр хүнд угтсан. Нүдний нулимс цийлэгнээд хоолой зангираад л тэр сэтгэлзүйн дарамтыг аав, ээж, ах дүү нартайгаа амсч байсан учраас энэ ажлыг санаачилсан. Бидний ажлыг маш сайхан хүлээж авсан яам тамгын газрууд болон холбогдох байгууллагуудад бүгдэд нь баярлалаа. Олны тус оломгүй далай гэдэг. Хамтын хүчээр сайн цаг удахгүй ирж малчин түмний нуруу тэнийнэ гэдэгт итгэлтэй байна.

–Энэхүү санаачилгыг таны хань хэр дэмжиж байна?

-Би малчин удамтай бүсгүй, ийм аян эхлүүлэх гэж байна гэхэд намайг их сайхан дэмжсэн. Өөрөө ч гэсэн хувийнхаа зүгээс бидний ажлыг дэмжиж ажиллана. Найз нөхөд, нутгийн зөвлөл, Япон дахь бөхчүүдийг энэхүү аянд уриалж байгаа. Батзориг заанаас эхлээд хандивлах мөнгөнийхөө тоог хэлсэн байгаа. Бүр ачуулах өвснийхөө тоог хүртэл хэлээд байна.

–Зуданд нэрвэгдсэн малчдад туслах зорилготой энэхүү “Илгээлтийн эзэд” тоглолтын онцлог юу байх бол?

-Энэхүү тоглолтдоо тухайн үед дуулж хит болж байсан дуунуудаа үзэгчдэдээ хүргэх болно. Жавхлан сүүлд хит болсон дуугаа гэхээсээ илүүтэйгээр “Насан багын дурсамж”, “Алсад суугаа ижий” зэрэг дуу, миний хувьд “Зөвхөн чамдаа”, “Ботгоны дуу” зэрэг дуугаа дуулах болно.

–Цаашдаа та хоёр дахин уран бүтээл хийх үү?

-Уулзсан хүн болгон хийгээч ээ гэж санал тавьдаг байсан. Тэр болгонд сайхан л байсан. Одоо энэ санаачилсан ажлынхаа ард гарчихвал цаашдаа хамт уран бүтээл хийнэ. Ард түмнээ баярлуулах, өөрсдийн уран бүтээлийн сангаа арвижуулах журмаар уран бүтээл хийх болно.

–Олон улсын эмэгтэйчүүдийн эрхийг хамгаалах өдөр тохиох гэж байна. Таны хувьд энэ өдөр ээжийгээ хэрхэн баярлуулдаг вэ?

-Заавал баяраар гэлтгүй би ижийгээ баярлуулаад л явдаг. Зөвхөн баяраар уулзчихаад бэлэг авч өгчихөөд явдаг хүүхэд би биш л дээ. Ээжийнхээ бүх юманд оролцоод л явдаг. Буурай ээжийгээ баярлуулж байгаа нь ээжийгээ баярлуулж байгаа бас нэг хэлбэр болов уу. Одоо бас нэг баярлуулах ээж нэмэгдчихсэн байна. Манай хоёр ээжийг Жавзандулам гэдэг. Түм буман нэр байхад ингэж таардаг нь бас ерөөлтэй юм шүү. Монголынхоо бүх ээжүүдийг л дуу хуураараа баярлуулах юмсан гэж боддог байсан. Одоо харин сайхан ээжийн тухай шинэ дуу хийх бодолтой байна. Хараахан бэлэн ирчихсэн дууны үг бол байхгүй байна. “Ботгоны дуу”, “Мөнхийн дэргэд ээж минь” дуу шиг сайхан үг, аятай бүтээл ирвэл би дуулна. Энэ жил ээж нар маань илүү их баярлах нь.

–Охиноо тайзан дээрээ гараасай гэж олон жил харж, хүлээсэн байх даа?

-Ер нь нэг их тулгадаггүй. Өөрийнхөө шүүлтүүрээр шүүгээд ажлаа хийгээд явж байгаа гэж ээж маань боддог шиг байгаа юм.

Монгол Улсын гавьяат жүжигчин, соёл судлалын доктор “Гоолингоо” төвийн захирал Д.Бэхбаттай ярилцлаа.

–Та бүжигчин болно гэж багаасаа мөрөөдсөн үү?

-Би багаасаа бүжигт сонирхолтой байсан. Айлын ганц охин, эрх дураараа өссөн. Айлд очихдоо дуулж, бүжиглээд хүн хөгжөөдөг байв. Гурав, дөрөвдүгээр ангид байхдаа бүжиглэж эхэлсэн. Би Өмнөговь аймгийн хүн. Манай аав Өмнөговь аймгийн цагдаагийн хэлтэст төлөөлөгч байлаа. Хөгжим бүжгийн дунд сургуулийн Долгорсүрэн багш ирж биднээс шалгалт авсан юм. “Гар, хөл нь хөөрхөн юм аа” гээд намайг тойруулж хараад, үс барьж үзээд “Хөөрхөн байна шүү” гээд байхаар нь гэртээ хар эрчээрээ гүйж ирээд ээждээ “Хөгжим бүжгийн дунд сургуульд ормоор байна” гэсэн. Манай аав хилийн зааг суманд ажиллаж байсан үе. Ээж аавыг сумын холбооны утсаар дуудуулж байгаад яриад “Охин чинь ингэж байна” гэсэн чинь аав дороо давхиад ирсэн. Тэгээд зөвшөөрөөгүй. “Би чамайг хуулийн байгууллагын хүн болгоно. Бүжигчин болгохгүй” гээд бөөн юм боллоо. “Би явна” гэж хашгираад, аав уурлаж, суран бүсээ шувт татаад, намайг ороолгоод авсан чинь ээж урдуур ороод “Намайг зодоод өг” гээд, тэгээд явж чадаагүй. Дараа нь бүжиглээд, наадам фестивальд оролцоод гүйгээд байхаар аав юм бодсон юм байлгүй. “Ямар ч байсан чамайг Улаанбаатарт эгч рүүгээ явуулъя. Ээж чинь надтай хамт хил дээр амьдрах болно. Тэнд хотод амьдарч чадах уу” гэж ам өчиг авч байгаад шилжүүлсэн. Улаанбаатарын XVIII дунд сургуульд ирсэн жилдээ сургуулийн бүжгийн аварга болов. Миний бүжгийн анхны багш бүжиг дэглээч, гавьяат жүжигчин Лувсангомбо гэж шанз дардаг хүн байсан. Тэр хүний дэглэсэн “Хонхот” бүжгээр олон жил гадаад, дотоодод тоглолтоор явж байсан даа. Аравдугаар ангиа 1969 онд төгсөөд, Багшийн дээдийн Үйлдвэр, сурганы ангид орлоо. Би бүжигчин болмоор байна гэсэн чинь ээж маань бас л ааваас асуух болов. Багшийн дээдийн хуваариа хаяад, Ардын дуу бүжгийн чуулгад шалгуулсан чинь Ц.Сэвжид багш “Монгол бүжгийн дөртэй, гар сайхантай хүүхэд байна” гээд долоо хоногийн дараа ир гэсэн. Заасан хугацааг хүлээлгүй цэрэг хувцас гоё санагдаад, Цэргийн ансамбль руу очсон. Ээж минь дагаад л явсан. Сахалтай орос мэргэжилтэн, бүжгийн Банзрагч багш маань шууд авсан. Цэргийн дуу бүжгийн чуулгын бүжигчин болчихоод хавар нь цэрэг хувцастай ирж, аавтайгаа ёсолж мэндэлж байлаа. Цэргийн ансамблиас их ч юм сурсан. Хүнтэй сууж, хүүхдээ Баян-Овоо сумандаа очиж төрүүлсэн. Удалгүй ахиад жирэмсэн болчихлоо. Бүжигчдийг жирэмсэн болоход ад шоо үздэг. “Эсвэл ажилла, эсвэл боль” гэдэг. Гурав, дөрвөн сартай жирэмсэн байхдаа тоглолтод ороод загнуулаад, цэрэг хувцас ч таарахаа больсон. Хоёр дахь хүүхдээ дахиад л нутагтаа төрүүлчихээд байж байсан чинь тухайн үед аймгийн Соёлын ордны дарга байсан, төрийн шагналт хан хуурч Ц.Цэрэндорж ахаас захиа ирлээ. “Их газар байх хачин сайхан. Гэхдээ нутгийнхаа Соёлын ордонд бүжигчин болохгүй юм уу. Чи мэргэжлийн түвшинд очсон хүн энд Өмнөговийнхоо Соёлын ордны бүжигчдийг хөгжүүлнэ шүү дээ” гэж захиандаа бичсэн байлаа. Түүнийг уншаад нэг их тоогоогүй юм. Тэгсэн чинь аав уншчихаж. Гаднаас ороод ирсэн чинь аав захиа барьчихсан сууж байснаа “Чи юу гэж бодож байна” гэсэн. “Би цэргийн ансамбльдаа орно” гэсэн чинь “Дандаа тусдаа амьдрах аавд нь хэцүү байна. Чи яагаад Цэргийн ансамбльд сурсан юмаа Соёлын ордонд түгээж болдоггүй юм” гэсэн. Тэгээд би Өмнөговь аймгийн Соёлын ордны бүжигчин боллоо. Соёлын ордонд гоцлол бүжигчин байсан. Арван жил бүжигчнээр ажиллаад 28-тай гавьяат авсан. Гавьяат аваад хоёр жил ажиллаад Соёлын яамны Сумъяа гуай дуудаад, гадаадад сургуульд явуулж билээ.

–Орон нутгийн театраас тодрох хэцүү баймаар юм. Та яаж гялалзав?

-Хэцүү байсан. Гэхдээ гайгүй бүжигчин байсан юм болов уу даа. 18 аймаг, ансамбль чуулга мэддэг л бүжигчин байсан. Цэргийн дуу бүжгийн чуулга характерный бүжгээ ч хийдэг, монгол бүжиг, цэрэг бүжгээ ч хийдэг учраас хурдтай бүжигчин байсан. Ю.Цэдэнбал даргаас гавьяат цолоо авч байв. Бал дарга тэгж хэлсэн юм гэнэ лээ. “Хөгжимчин, бүжигчин хоёр хүн зэрэг тодорхойлогджээ. Алинд нь гавьяат өгөх вэ гэсэн чинь “Тэр бүжигчин хүнд нь өг. Хөгжимчин хүн яах вэ хөгжмөө үлээгээд явж байна. Бүжигчин хүн тийм ч олон жил бүжиглэхгүй шүү” гэсэн гэж хүмүүс ярьдаг юм. Би гавьяатын нэр төрийг ч мэдэхгүй залуу явж. Тэр үеийн гавьяат цолыг 3000 төгрөг дагалддаг байсан. Мөнгөө аавдаа авчирч өгөөд “Хязгааргүй их баярлалаа, таныхаа ачийг хариулж чадахгүй юм чинь тэмдгээ зүүлгэлтэй биш мөнгөө өгье дөө” гэсэн. Манай аав нэг их том хивс аваад, цайллага хийж байв.

–Танд нөлөө үзүүлсэн хүн байдаг уу?

-Өмнийн цэнхэр говь гэдэг гайхалтай. Говьдоо шүтэж, Гурван сайхан ууландаа залбирч явдаг. Баян-Овоод нэг их өндөр биш ч мундаг сайхан хайрхан байдаг. Тогоо хайрхандаа залбирч явдаг. Хоёр тогоо хөмөрсөн юм шиг хэлбэртэй ч голоор нь элс урсч байдаг. Ц.Цэрэндорж гуай 20 орчим настай байхдаа Баян-Овоо суманд алаг морьтой, ус зөөдөг хүн байлаа. Амьдрал нь ядуу, ээж нь суугаа, бор гэртэй. Би тэр үед цэргийн даргын охин. Долоон нас л хүрч байсан. Ц.Цэрэндорж гуайг зам дээр тосоод зогсч байдаг. Хөөрхий, хүрч ирээд “Яасан хөөрхөн юм бэ чи, хаана суух вэ морин дээр суух юм уу, поошигны хажууд суух юм уу” гэнэ. Поошигон дээр нь сууж байхдаа нүхээр нь “Аа” гээд хашгирна. “Ачий нь ачаар хариулахаас” гээд хангинатал дуулж явна. Сумын усчин хүн том гэгчийн поошигтой усаа зөөгөөд, алаг морьтой явдаг. Ц.Цэрэндорж ах эргэж хараад “Хүүе, чи шүлсээ ус руу үсэргээд байж болохгүй шүү” гэнэ. Би Ц.Цэрэндорж ахыг их хүндэлдэг. Ахуй нөхцөлөө сайжруулж, муу ээжийгээ тэтгэх гэж гайхамшигтай хөдөлмөрлөсөн. Ээж нь морин хуур тоглоно. Гэрт нь хуучин морин хуур байдаг. Гэрт нь гүйж очоод ээжийг нь хараад л сууна. Ээж нь их үйл мэтгэдэг. “Миний хүү яамаар байна” гэнэ. Голцуу гэдэс цувдай иддэг. Хөмүүлтэй хольсон гэдэс цувдайтай хуушуур, хонины сүүлтэй хуушуур хайрна. Тэр нь их гоё. Тэрнийг нь идэх гээд сумын төвөөс зайдуу жижигхэн бор гэр рүү гүйчихнэ. Ээж араас хашгираад үлдэнэ. Би аягаа өвөртлөөд гүйчихдэг. Очиход яг л хуушуураа гаргаж байна. Аягаа тосоод хуушуураа идчихээд буцааж өвөртлөөд гэр рүүгээ гүйдэг. Манай ээж “Хүүхэд мөн ч сонин юм аа. Гэртээ хонины махтай бууз хийгээд байхад л гэдсэн хуушуур идэх гээд гүйгээд байх юм” гэсэн чинь аав “Доголонгийн газар доголон, сохрын газар сохор. Ганц охин минь яаж ч явах юм билээ. Явж л байг” гэсэн юм. Манайх тасарсан баян биш ч чинээлэгдүү амьдралтай байлаа. Баян-Овоод ёолк гэж мэдэхгүй байхад ээж маань гацуур засдаг. Хүүхдүүд миний гацуурыг харах гэж ирнэ. Генерал Гаваа надад хэлж байсан. “Би ёолк үзэх гэж Бэхбатынд ордог байсан” гэж. Тэгж Ц.Цэрэндорж гуай бид хоёр хамт явсан. Миний дараа гавьяат авсан. Дараахан нь доктор хамгаалсан. Сая Ардын жүжигчин боллоо. Саяхан надтай утсаар ярихдаа “Миний охин яваад л байгаарай, яваад л байгаарай” гэсэн. Яахав би 2015 онд Соёл судлалын ухааны доктор болсон. Монгол бүжгийн ахуй нөхцөл, эрүүл аж төрөх соёлтой холбоотой сэдвээр доктор хамгаалсан юм.

–Бүжгээр хүнийг эрүүлжүүлнэ гэхээр сонирхолтой юм аа?

-Би Орост сургууль төгсөхдөө бүжиг дэглээч мэргэжил эзэмшсэн л дээ. Өмнөговь аймагт байхдаа 25 наснаасаа бүжиг дэглэж эхэлсэн. Бурхангүй газар бумба галзуурна гэгчээр дэглэх хүн ховор, ганц бүжгийн багштай болохоор би бүжиг дэглэх гэж дундуур нь “самарч”, харин Г.Дорж гэж намайг их дэмждэг хүндэлдэг хүн байсан. Тэнд би 48 бүжиг дэглэсэн. Тэр дунд хүүхдийн хоёр том бүжгийн жүжиг, С.Дашдооровын “Өнчин цагаан ботго” С.Маршакийн “Муурын байшин” гурав дахь том бүтээл маань цамын бүжиг байлаа. Өмнөговийн цамын бүжгийн өв тээгч 85 настай өвгөн лам надад зааж өгсөн юм. Тэр Данзандорж гэж өвгөн лам намайг сургууль төгстөл хүлээсэн. “Одоо 85 нас хүрлээ, хүү минь чам шиг бүжиг дэглэдэг хүнд хэрэгтэй байж магадгүй. Чи цамын бүжгийг надаас өвлөөд авчих гэсэн. 1869 онд Өмнөговь аймгийн Баяндалай сумын Байшинтын хийдэд бий болсон бүжиг юм билээ. Цамтай холбоотой судар ном, хувцас 1937 оны намар хийдтэйгээ хамт шатаагдсан. Үүний Гомбо бурхны дүрийг би бүжиглэдэг байсан юм” гэж надад хэлж билээ. Тэр цамын бүжгийг би тавьсан юм. Түүнээс хойш Улаанбаатарт орж ирээд, хоёр жил СУИС-д багшилж байгаад 1996 онд “Гоолингоо” төвөө нээсэн дээ. Энэ төв нээгдсэн цагаас авахуулаад бидэнтэй хамт олон болтлоо дотноссон олон хүн бий. “Гоолингоо” төвд гурваас 20 жил явсан дал гаруй хүн байдаг.

–Цамын бүжгийг дэг ёсоор нь бүжиглэж байна уу гэдэг сонин. Та өвлөж авсан бүжгээ бичиж хадгалсан уу?

-Би 1992 онд цамын бүжиг хийх гээд, өвгөн багш лам маань намайг ятгаад, гуйгаад, болох болов уу гэж айж айж одоогийн УИХ-ын гишүүн тэгэхэд аймгийн санхүүгийн хэлтэст байсан Ц.Баярсайхан дээр давхиж ороод 50 мянган төгрөг авч болсон болоогүй юм хийсэн. Цэнгэлдэх хүрээлэнд цамын бүжгээ бүжиглүүлээд, дараа нь театрын жүжигчид жуулчны баазад баахан тоглоод хувцас нь урагдаад дууссан даа. Харин одоо Өмнөговь аймгийн 85 жилийн ойн баярт зориулж, цамын бүжгээ сэргээн тавих гэж байгаа. Засаг дарга, аймгийн захиргаа, Хөгжимт жүжгийн театр дэмжээд, төслийг маань хүлээж аваад, цамын бүжиг тавих гэж байна. “Өмнөговь цам сан” гэдэг сан байгуулсан. Удахгүй ажилдаа орно.

–Бүжгээр яаж эрүүлжүүлдэг юм бэ, гол санааг нь товчхон хэлээч?

-Монгол ардын бүжгийн хөдөлгөөн эрүүл ахуйн үндэстэй байдаг. Бүжиг гэдэг тэр чигээрээ үйл хөдөлгөөн, үйл хөдөлгөөн гэдэг тэр чигээрээ бүжиг. Эрүүл байхын үндэс үйл хөдөлгөөн.

–Танай төвийнхөн иогийн дасгалыг бас бүжгийн хөдөлгөөн болгосон юм байна. Та иог хийдэг үү?

-Би иог хийдэггүй. Миний охин иогийн багш. Бүтэн жил хагас хятад балетчин багшаар иог заалгасан. Иогийн бүх барил миний бүжигт байдаг. Иогийн бүх сунгалт сонгодог бүжигт бий. Иогийн амьсгал олон ардын бүжигт байдаг.

–Та хэцүү үедээ юунаас эрч хүч авдаг вэ. Бүжиглэдэг үү?

-Хүн дардан шулуун замаар явахгүй. Өвдөж зовж болно. Алдар нэрд хүрч, уруудаж болно. Итгэл зүтгэл байсан цагт зовлонг давж туулна. Миний хувьд иог гэхээсээ уянгын намуухан хөгжим сонсоход дороо сэргэдэг. Цаг наргүй хөдөлж байдаг нас биш. Одоо бол би бүжиглэх биш эрүүл мэндийн дасгал, сунгалтын дасгалдаа дуртай. Гоолингоод явдаг хүмүүс иог руу турах гэж ордог ч буцаад миний тайвшруулах дасгал руу ороод ирдэг зуршилтай.

УИХ-ын гишүүн, ИЗНН-ын дарга С.Оюунтай ярилцлаа.

-Ээлжит бус чуулган хуралдана гэдэг яриа байна. Та энэ талаар дуулав уу. Ээлжит бус чуулган хуралдах онц шаардлагагүй гэсэн гишүүд ч байна. Таны байр суурь аль талд нь байгаа вэ?

-Түрүүчийн ээлжит бус чуулганы үеэр би гадаадад томилолттой байж таарсан. Дахин ээлжит бус чуулган зарлах нь зөв гэж үзэж байгаа. Учир нь маш олон хууль хэлэлцүүлгийн шатанд яваа. Тиймээс аль болох эртхэн шиг эдгээр хуулиуд батлагдах нь зөв. Тухайлбал, миний ажлын хэсгийг нь ахалсан хог хаягдлын менежментийг шинэ шатанд гаргах Хог хаягдлын тухай хууль юм. Ц.Оюунгэрэл нарын гишүүд өргөн барьж би ажлын хэсгийг нь ахалж байна. Энэ маш чухал хууль. Яагаад гэхээр манай улс хог хаягдлын менежментийг хэрэгжүүлж чадаагүй. Нийслэлийн хэмжээнд сайжирч байгаа ч гэсэн хөдөө орон нутагт тэр бүр сайн байж чаддаггүй. Химийн буюу эмнэлгийн хог хаягдал, батарей гэх мэтчилэн электрон хог хаягдлын менежмент манайд нэвтрээгүй байсан. Үүнийг уг хуульдаа цогцоор шийдэж байгаа.

Мөн Органик хуулийн ажлын хэсгийг ахалж байгаагийн хувьд нэгдүгээр хэлэлцүүлгээ хийчихсэн. Хоёрдугаар хэлэлцүүлэгт оруулж баталмаар байна. Энэ мэтчилэн маш олон хуульд бий. Эдгээр хуулиуд бүгд батлагдах ёстой.

Ээлжит бус чуулганаар ганц хоёр хүний асуудал шийдэхээр хуралдах юм бол дэмий л байх. Эрх биш бодлогын зүйлсээ хэлэлцэх л байлгүй.

-Ш.Түвдэндорж гишүүн Сонгуулийн тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах хуулийн төслийг өргөн барина гэж байсан. Магадгүй ээлжит бусаар хэлэлцэх болов уу. Таны хувьд Сонгуулийн хуульд өөрчлөлт оруулах асуудалд ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Ер нь сонгууль ойртсон үед Сонгуулийн хууль өөрчлөх нь буруу. Ялангуяа хоёр сар гаруйхны өмнө батлагдсан хуульд өөрчлөлт оруулах нь тийм ч зөв зүйл биш. Ш.Түвдэндорж гишүүний өргөн барьсан хуулийн төслийн агуулгатай танилцаж амжаагүй явна. Ямар ч байсан пропорционалийн 28 мандатыг 22 болгох гэж байгаа юм шиг байна лээ. Сонгууль дөхчихөөд байхад энэ Их хурал дэмжихгүй байх аа. Нэгдүгээрт, тоглоомын дүрэм ойлгомжтой байх ёстой. Сонгууль болгоны өмнө тогтолцоогоо өөрчлөөд байх нь буруу. Олон жил ярьж байгаад улс төрийн намуудыг төлөвшүүлэх үүднээс Монгол Улсад пропорциональ систем 2012 онд нэвтэрсэн. Сонгогчдын өгч буй саналыг аль болох хувь тэнцүүлэн тусгах гэсэн дэвшилттэй санаа л даа. Өнөөдрийг хүртэл олон сонгууль явагдсан хэдий ч арай илүү санал авсан нь дийлэнх суудлыг авч, сонгогчдын өгсөн санал тэр хэрээрээ тусч чаддаггүй гэдэг шүүмжлэл явдаг байсан тул холимог систем нь дээр гэдэг үүднээс нэвтрүүлж байсан юм. Гэтэл одоо үүнийгээ оролдох гээд байгаа нь буруу. -Нийслэлээс сонгогдсон нэг гишүүнд хэтэрхий их ачаалал байдаг тул ийм шийдвэр гаргах гэж байгаа гэсэн. Та ч гэсэн нийслэлээс сонгогдож байсан хүний хувьд мэдэж л байгаа байх?

-Нийслэлийн мандатыг нэмэхийг дэмжиж байгаа. Гэхдээ заавал Сонгуулийн хуульд өөрчлөлт оруулахгүйгээр шийдэх боломжтой байсан. Нэгдүгээр сард тогтоолын төсөл өргөн бариад хэлэлцэгдэж чадаагүй. Үүнтэй адил тогтоолын төсөл маягаар нийслэлийн мандатын тоог нэмж, орон нутгийн мандатыг багасгах нь зөв. Учир нь хөдөө орон нутгаас нийслэлд ирэх хүмүүсийн тоо маш ихээр нэмэгдэж, нийслэлийн тойргоос сонгогдсон гишүүд орон нутгаас сонгогдсон Их хурлын гишүүдээс хэд дахин илүү тооны сонгогчдыг төлөөлж байгаа юм. Энэ утгаараа нийслэлийн иргэдийн эрх ашиг тэр хэмжээгээрээ хохирч байна гэсэн үг. Орон нутгаас сонгогдсон гишүүн 50 мянган хүн төлөөлж байгаа бол нийслэлийн гишүүд 250 мянган хүн төлөөлж байх жишээтэй. Ядаж л иргэддээ хүрч ажиллахаас эхлээд түвэгтэй зүйл бий. Сонгуулийн хуульд ч гэсэн сонгогчдыг төлөөлөх тоо тэнцүү байна гээд заачихсан. Нэгдүгээр сард тогтоолоор үүнийг шийдэх гэсэн боловч Ардын нам үүнийг эсэргүүцсэн. Орон нутгаас сонгогдсон гишүүд Их хуралд олонх байдаг болохоор үүнийг шийдэхэд хэцүү байдаг.

Пропорционалийн хувьд тухайлан тойргийг төлөөлөхгүй байгаа юм шиг боловч улс орноо бүхэлд нь төлөөлж байгаа юм. Намуудын бодлого төлөвших, боловсон хүчин, лидерүүдээ гаргаж ирэхэд энэ тогтолцоо хэрэгтэй. 2000 оны сонгуулиар тухайн үеийн МАХН нийт сонгогчдын 53 хувийн саналыг авсан. Тэгсэн хэрнээ парламентын суудлын 90 гаруй хувийг авсан байдаг. Энэ нь мажоритар тогтолцооноос болсон зүйл. Энэ бол ялагч нь бүгдийг авна гэдэг тогтолцоо. Мажоритар систем бол хоёр намын тогтолцоо руу хүчтэй түлхдэг. Хоёр нам 30, 30 хувийн дэмжигчидтэй байлаа гэхэд үлдсэн хувиуд дээр нь жижиг намууд байдаг. Гэтэл тэд хаягдчихдаг. Ингээд ирэхээр олон ургальч үзэл, олон намын тогтолцоо хумигддаг юм.

-Үүний гарц нь юу байх бол?

-Пропорциональ системийг нэг сонгуульд л ашиглалаа. Үүнийхээ үр дүнг үзэж, ойлгож амжилгүй жагсаалтын ард нуугдаж байна гэх мэтчилэн ярьдаг. Жагсаалт гэдэг чинь намын бодлогоос эхлээд дээр хэлсэн олон чухал зүйлийг багтаадаг.

-Сонгуулийн хуулийг батлахдаа сонгуульд өрсөлдөгч улс төрийн намууд тойргоос нэг суудал авч байж таван хувийн босгыг хөндөх юм билээ. Энэ сонгууль жижиг намуудад бол бараг л хаалттай юм биш үү?

-Тэр үнэн. Олон жил төрийн жолоог атгаж ирсэн улс төрийн хоёр том нам жижиг намуудыг “жийх” бодлого барьсан. Манай намын хувьд 2012 оны сонгуулиар сонгогчдын таван хувийн дэмжлэг авсан. Нийслэлд 8.5 хувийн дэмжлэг авсан л даа. Пропорциональ системээр сонгуулиа явуулдаг орнуудад 5-8 хувийн дэмжлэг гэдэг бол чамлахааргүй амжилт. Нийт сонгогчдын 10 хувь гэхэд л 10 сонгогчийн нэг нь саналаа өгч байна гэсэн үг. Гэхдээ 5-10 хувийн санал авч нэмэр болохгүй байж, шантааж хийдэг гэсэн өнцгөөс ханддаг.

ИЗНН гэхэд ганц, хоёр суудалтай гэлтгүй бодлогын нам байхыг хичээдэг. Цөөхөн суудалтайгаас үл хамаараад биднийг дэмжсэн 5-8 хувийн санал өгсөн сонгогчид бий. Ногоон хөгжлийн бодлого, Сайн засаглалыг ч дэмжсэн ч байдаг юм уу ямар нэгэн учир шалтгаан байгаа болоод л дэмжсэн байж таараа. Бид Их хуралд байгаа хоёр суудлаараа түүнийг төрийн бодлого болгохын төлөө бүтээлчээр ажиллахыг хичээдэг. Ямартай ч энэ хугацаанд чамлахааргүй олон зүйлийг урагшлуулсан.

2004 онд “Эх орон ардчилал” эвсэл байгуулагдахад эвслийн түнш нам болсон. М.Энхсайхан дарга тухайн үед “21 Дарь эх” гэдэг 21 бодлогыг мөрийн хөтөлбөр болгосон. Үүн дээр нь бид Авлигатай тэмцэх бодлого, Сайн засаглал байгуулах бодлогыг мөрийн хөтөлбөрт нь шигтгэсэн. Сонгуулийн дараа хамтарсан Засгийн газар байгуулагдсан тул Засгийн газрын хөтөлбөрт нь тусгаад, ажлын хэсгийг нь ахалсан. Энэ мэтчилэн цөөхөн суудалтай ч гэсэн бүтээлчээр ажиллах боломж бий. Хий хоосон шүүмжлэхээсээ илүүтэйгээр Засгийн газарт ороогүй ч гэсэн орсон бол ингэж ажиллах байсан гэдгээ бүтээлчээр хэрэгжүүлэхийн төлөө ажиллах хэрэгтэй. Улс төрийн намын зорилго нь бодлого төлөвлөх байдаг. Уг бодлогоо шат шатандаа нэвтрүүлэхийн төлөө явах ёстой.

-АН, ИЗНН нэгдэх асуудлаа хэлэлцэхээр ажлын хэсэг байгуулсан. Гэвч ИЗНН-ын дүүргийн дарга нараасаа эхлээд зарим дарга нар нь АН-тай нэгдэхгүй гэдэг байр суурийг илэрхийлж байна. Танай нам дотор хоёр янзын байр суурь байгаад байх шиг байна л даа?

-Нам дотор нэгдэх нь зүйтэй. Нэгдэж болохгүй. Дангаараа сонгуульд орох ёстой гэхчилэн янз бүрийн байр суурьтай хүмүүс байна. Өнгөрөгч нэгдүгээр сард АН-ын зүгээс ИЗНН-д анх удаа нэгдэх санал тавьсан. Албан ёсоор нэгдэх санал тавьсан болохоор манай нам энэ асуудлыг хэлэлцэх үүрэгтэй. Түүнээс биш би дуртай, дургүй гээд хойш тавьж болохгүй. Улс төрийн намын тухай хуульд зохицуулалт нь байдаг. Намуудын дүрэмд ч бий. Нэгдэх асуудлыг намын Их хурал шийднэ. Ганц хоёр дарга дангаараа шийдвэр гаргахгүй. Намын Их хурлаараа шийдэхээс өмнө заавал намын гишүүдийн дунд хэлэлцүүлэг явуулахаар заасан.

АН-ын дарга З.Энхболдтой хэлэлцүүлэг өрнүүлэх санамж бичигт гарын үсэг зурсан. Эл хүрээнд аймаг, дүүрэгт анхан шатны хэлэлцүүлгээ эхлүүлсэн. Энэ долоо хоногт хэлэлцүүлгүүд дуусах ёстой. Гарсан саналуудаа нэгтгэн намын удирдлагууддаа танилцуулна. Ингэхийн тулд Үндэсний хороогоо хуралдуулна. Эндээс Их хурлаа хуралдуулах эсэхийг шийднэ. Нэгэнт нэгдэх асуудал Их хурлаар хэлэлцэгддэг тул бид Их хурлаа зарлана. Эцсийн шийдвэр тэгж гарна.

-Нэгдэнэ гэхээр ИЗНН татан буугдаад АН-ын нэрийн дор нэгдэх үү?

-Хоёр нам нэгдэхийн тулд татан буугдаад АН-д орно гэсэн үг. 10 гаруй жил үйл ажиллагаа явуулж, парламентад байнга суудалтай явж ирсэн улс төрийн хүчин бүр байхгүй болох гэж байна. Татан буулгаж, арчих гэж байна гээд эсэргүүцэж байгаа хүмүүс бий.

Одоо үйлчилж байгаа сонгуулийн систем, Сонгуулийн хууль, улс төрийн тогтолцоо энэ бүгдийг харахаар ИЗНН-ын гишүүд, дэмжигчдийн бодлогыг шинэ шатанд гаргахын тулд бодлого ойрхон АН-ын бүтэц дотор өөрийн гэсэн орон зайтай болоод төрийн бодлогод нөлөөлөх нь зөв. ИЗНН-ын бодлого хэрэгжих том боломж гэж харж байгаа. Гэхдээ намын дарга гээд би шийдэхгүй. Намын Их хурлаараа шийднэ.

Бид 5-10 хувийнхаа хүрээнд төрийн бодлогод нөлөөлж чадаж байгаа ч С.Оюун гэдэг лидер биш энэ намд байгаа чадалтай, олон жил тууштай намдаа зүтгэсэн залуучууд, эмэгтэйчүүдэд боломж олгохын тулд АН-ын дотор тодорхой орон зайтай бүтцүүд нь орж байж явах нь би биш манай намын дараагийн үед илүү ашигтай гэж харж байгаа.

Олонд танигдсан хэн нэг лидер нь тойрогт нэр дэвшиж гарч ирээд таван хувийн босго давж 1-2 хүнийг гишүүн болгоод төрийн бодлогод нөлөөлөх үү. Эсвэл тогтмол сонгогчдын 30-аас дээш хувийн санал авдаг АН-д нэгдэж ороод асуудалд нөлөөлөх үү. Миний хувьд бол АН-д нэгдэж бодлогод нөлөөлөх нь илүү зөв гэж харж байна.

-Хэдэн дарга нар гэдэг нүдээр танай намынхан харвал яах вэ?

-Тэгж хардаг хэсэг бий. С.Оюун, С.Дэмбэрэл, Ц.Ганхуяг гэсэн хэдэн дарга нар орон зайтай болчихно. Бид АН-д ямар ч орон зайгүй болчихно гээд байгаа юм. Би бол өөр өнцгөөс харж байгаа. Дахиад ганц хоёр лидер гарах биш чадалтай залуусаа гаргах бодолтой байна. Нийгэм шинэ “царай”-г хүсээд байгаа биз дээ. Хуучин улстөрчид биш шинэ хүмүүс гарч ирээсэй гэж үнэхээр хүсч байна л даа. Тэгэхээр би биш манай намын чадалтай гишүүд орж ирэхэд тогтолцоо нь өөрөө хэцүү болохоор АН-ын бүтэц рүү орж шат шатны бодлогод нөлөөлөх нь зөв гэж боддог. Бид 15-16 жил улс төрд зүтгэчихлээ. Нийгэм биднийг биш залуучуудыг хүсээд байгаа болохоор шинэ залуу үе, шинэ бодлогыг улстөрчийн хувьд дэмжиж байгаа юм. Гэхдээ намын даргын хувьд ингээд хэлчихвэл “Та намын дарга байж намын шийдвэр гараагүй байхад ийм зүйл ярилаа” гээд шүүмж явж л байна. Үүнийг нам дээрээ ч сайн ярьж байгаа, үүнийг хэлэхээс өөр аргагүй.

-Цаашдаа яах юм. Эцсийн шийдвэр хэзээ гарах бол?

-Гуравдугаар сард багтаад манай Үндэсний хорооны хурал болно. Биднийг шийдвэр гаргахаас өмнө АН ч гэсэн ажлын хэсгийн хүрээнд авсан үүрэг, амлалтуудаа хэрэгжүүлэх ёстой. АН-ын бүтцэд Төв нам гэж байдаг юм билээ.

Мөн анхан шатны байгууллагууд дээр нь ч гэсэн орон зайтай болж, бүтцүүд нь орох ёстой. Түүн дээр квотууд байх ёстой. Жишээлбэл, ҮЗХ-ны 10-аас доошгүй гишүүн байна гэхчилэн заагаад тодорхой хугацаанд үйлчилнэ. Мэдээж АН-ын хувьд олон жил болсон нам гэдэг утгаараа шинэ хүн орж ирэнгүүт шахаж магадгүй. Тэгэхгүйн тулд тухайн квот нь тодорхой хугацаанд үйлчлээд явах нь зөв. Хугацаа нь дууссаны дараа өрсөлдөөд өөрийн гэсэн байр суурьтай лидер болоод явах боломжтой. 2000 оны сонгуулийн дараа МСДН АН-тай нэгдсэн. МСДН АН-даа уусаад хэн ч биш болно гэж ярьдаг байсан ч одоо хуучин МСДН-ын гишүүн АН дотор лидерүүдийн нэг хэвээрээ л байна. Тэгэхээр тэр хүмүүсийн идэвх, зүтгэлээс их зүйл хамаарна.

-АН-тай нэгдэнэ, нэгдэхгүй гэж нам дотроо талцаж байхаар эвсээд сонгуульд орчих боломжгүй юм уу?

-Эвсэхийг дэмжинэ. Гэсэн ч АН-ынхан эвсэхгүй зөвхөн нэгдэнэ гэдэг санал тавьдаг. Эвсэхээр болоод явж байтал нөгөө нам нь гэрээгээ цуцалчихвал сонгуульд орж чадахаа байна гэдэг ч юм уу болгоомжлол байдаг юм шиг байна лээ. Үүнээс заавал болгоомжлох шаардлагагүй гэж боддог. Өмнө нь эвсч байсан тохиолдлууд байдаг. Эвсэх ч гэсэн боломжийн хувилбар.

-Таныг намын жагсаалтад орно, орохгүй. Бүр нэр дэвшихгүй гэхчилэн янз бүрээр л ярьж байна. Та 2016 оны сонгуульд өрсөлдөх үү?

-Би намын жагсаалтад орохгүй. Нэгдэх үү, эвсэх үү, дангаараа явах уу гэдгээ шийдсэний дараа сонгуульд хэрхэх вэ гэдэг шийдвэрээ гаргана.

-Сүүлийн үед олны анхаарлыг татаж байгаа сэдэв бол С.Зориг агсны эхнэр Б.Булганыг саатуулан байцааж байгаа асуудал болоод байна. Б.Булганы ээж нь манай сонинд ярилцлага өгч, охиныхоо талаар тодорхой мэдээлэл ярьсан. Сонгууль болгоны өмнө энэ хэрэг сөхөгддөг. Б.Булгантай болон ар гэрийнхэнтэй нь холбоо барьсан уу?

-Хэрэг илрээсэй гэж 17 жил залбирч, хүлээж байна. Ний нуугүй хэлэхэд энэ хэрэг нь нууцлалын зэрэгтэй шалгагддаг юм билээ. Энгийн хэрэг шиг хохирогчийн гэр бүлийнхэнд нь мэдээлэл өгөөд байдаггүй. Үнэнийг хэлэхэд мэдээлэл хомс байна. Нэлээд хэдэн жил Б.Булгантай холбоогүй байсан. Холбогдож амжаагүй явна. Ээжийнх нь ярилцлагыг “Өдрийн сонин”-оос анхааралтай уншсан. Үнэхээр хэргийг илрүүлэх гэж байгаа бол зөв яваасай л гэж Баяр ах бид хоёр хүсч байгаа.

-Зөв яваасай гэдэг нь…

-Зөв таамгаа зөв мухарлаасай, зөв шийдээсэй гэж байгаа юм. Тэгэхгүй бол энэ хугацаанд нэлээд олон хүнийг сэжигтнээр татаж шалгасан. Тэр сэжиг нь нотлогдож чадаагүй. Хэрэг илрээсэй гэж боддог хэдий ч энэ тал дээр санаа зовж байна.

Харамсалтай нь бидэнд хүртэл энэ хэргийн талаарх мэдээллийг маш бага өгдөг. Энэ хэргийг хаалттай, нууцын зэрэглэлд шалгаж байгаа ч гэсэн УИХ хяналтаа тавих үүрэгтэй. Өмнөх парламентуудын үед ч гэсэн Их хурал хяналтаа тавиачээ гээд ажлын хэсэг гаргаад тодорхой хэмжээнд хяналт тавихаасаа илүүтэйгээр дэмжлэг үзүүлдэг байсан.

Миний хүсэлтээр УИХ-ын Тусгай хяналтын дэд хороо хяналт тавьж байх ёстой. Миний ойлгосноор улирал тутамд тогтмол хэргийг хянаж байгаа прокуроруудын мэдээллийг хаалттайгаар сонсож байх ёстой.

-Нийслэлийн Засаг Даргын Тамгын Газар Филаделфийн Оркестртой хамтран ажиллах санамж бичигт гарын үсэг зурлаа-

АНУ-ын Конгрессын ордон болох Капитолд гуравдугаар сарын 3-ны өдөр Монголын соёл урлагийн түүхэнд хийгээд Монгол Улс-АНУ-ын харилцааны түүхэнд тодоор бичигдэх нэгэн чухал үйл явдал боллоо. Нийслэлийн Засаг даргын Тамгын газар Филаделфийн Оркестртой харилцан ойлголцлын санамж бичигт гарын үсэг зурснаар 2017 онд тус оркестр Улаанбаатар хотноо тоглохоор болсон юм. Энэ явдлыг түүхэнд бичигдэх хэмээн тодотгосныхоо учрыг тайлбарлан, юуны өмнө Филаделфийн Оркестрыг товч танилцуулъя.

Их тавын нэг

Филаделфийн Оркестрыг 1900 онд Фриц Шийл үндэслэн байгуулсан бөгөөд өөрөө анхны удирдаачаар нь ажиллажээ. Байгуулагдсан цагаасаа хойш сонгодог хөгжмийн гайхамшгийг ард олонд мэдрүүлэхээр аялан тоглолт идэвхтэй хийж ирснээрээ алдаршсан байна. Эхэндээ АНУ-ын зүүн эргийн томоохон хотуудаар тоглодог байсан бол 1911 онд анх удаа галт тэргээр аялан, Охайёо мужид тоглосон аж. 1936 онд ерөнхий найруулагчаараа нэрт Леополд Стоковскиг сонгосноос хойш цар хүрээ нь улам тэлж, анх удаа хилийн дээс даван, Канад улсад тогложээ. 1949 оноос тив алгасан, Их Британид тоглосон бол Азийн орнуудаас анх удаагаа 1967 онд Японд айлчилжээ.

Филаделфийн Оркестр нь АНУ-ын симфони, найрал хөгжмийн түүхэнд “Их тав” хэмээх бүлэгт багтдаг. “Их тав” хэмээх нэр томьёог 1950-иад оны үед урлаг судлаачид гаргаж ирсэн бөгөөд “цар хүрээ, хөгжимчдийнх нь авьяас билиг, хөгжмийн суу, тоглолтын давтамж, цалин хөлс…” бүхнийг тооцсоны эцэст аргагүй таван симфони ялгарсны тул ийн нэрийдсэн байна. “Их тав”-ын гишүүдийг байгуулагдсан он цагаар нь жагсаавал Нью-Йоркийн филармони (1842), Бостоны симфони оркестр (1881), Чикагогийн симфони оркестр (1891), Филаделфийн оркестр(1900) болон Клевеландын оркестр (1918) болно.

Анхдагч, анхдагч, анхдагч

Филаделфийн Оркестр нь үргэлжид шинийг санаачлан, уламжлал шинэчлэлийг чадварлаг хослуулж, техникийн шинэ ололт, нээлтийг зоригтойгоор нэвтрүүлдгээрээ алдартай, түүгээрээ бахархдаг ажээ. Жишээ болгон заримыг нь тоочвоос:

Түүхэнд анх удаа цахим бичлэг хийлгэсэн оркестр- 1925 онд

Анх удаагаа радиогоор тоглолтоо нэвтрүүлсэн- 1929 онд

Анх удаагаа телевизээр тоглолтоо цацсан оркестр -1948 онд

Бетховений бүрэн бүтээлийг тоглож, анх удаа дижитал болгон бичсэн-1988 онд

Анх удаагаа интернэтээр шууд концертоо цацсан-1997 онд

Хүйтэн дайны үед анх удаа Хятадад, Вьетнамын дайны дараахан анх удаа Вьетнамд тоглосон… гэх мэт. Ингээд энэ удаад бас л нэг анхдагч болж, Монголд бүтэн бүрэлдэхүүнээрээ очиж тоглох Америкийн анхны оркестр болж байгаа юм.

Хөгжим бол улс гүрнүүдийг холбогч гүүр билээ

2016 оны гуравдугаар сарын 3-ны өдөр, АНУ-ын Конгрессын ордонд орших Гадаад харилцааны танхимд харилцан ойлголцлын санамж бичигт гарын үсэг зурах ёслолд оролцохоор Монгол Улсаас АНУ-д суугаа Элчин сайд болон Монгол Улсын Элчин сайдын яамны ажилтнууд, АНУ-ын Сенат, Конгрессын гишүүд, албаны хүмүүс, Филаделфийн Оркестрын удирдлага, хөгжимчдийн төлөөлөл, Монгол Улсын урлагийн төлөөлөл цуглалаа. Ёслолыг нээж АНУ-ын сенатч (Пенсилваниа мужийн) Роберт Кэйси үг хэллээ. Тэрбээр тэртээ 1870 оноос хойш Сенатын гадаад харилцааны бүхий л чухал бичиг баримтыг үзэглэсэн энэхүү танхимд энэ чухал үйл ажиллагаа болж байгаа нь хоёр орны хувьд тэмдэглүүштэй үйл явдал болохыг, шинэ эрин, шинэ харилцаа үүгээр эхэлж буйг онцлов.

Сенатч Кэйси хөгжим урлаг, гоо сайхны чухлыг илтгэн ярихдаа Ерөнхийлөгч Кеннэдигийн буудуулахаасаа ганцхан сарын өмнө хэлж байсан яруу найргийн тухай үгээс эш татлаа. Кеннэди тэр үгэндээ урлагийнхан, боловсролтой хүмүүс, найрагчид нийгэмд хэр чухал үүрэг гүйцэтгэдгийг яруу найрагч Фростоор жишээлэн өгүүлж байжээ. Яг л үүний адилаар Филаделфийн Оркестр нь, ерөөс хөгжим гээч нь улс орны харилцаан дахь гүүр билээ хэмээн тэрээр яриагаа өндөрлөв.

Хэлмэрчгүй ойлголцох хэл-хөгжим

Дараа нь Филаделфийн Оркестрын зөвлөх, Элчин сайд Николас Платт үг хэлэв. Николас Платт нь бүх амьдралаа АНУ-ын гадаад харилцаанд, ялангуяа Азийн судлалд зориулсан хүн бөгөөд Замби, Филиппин, Пакистан улсуудад Элчин сайдаар сууж байсан, 1992 оноос хойш 12 жилийн турш Азийн Нийгэмлэгийн Ерөнхийлөгчөөр ажилласан ахмад туршлагатай дипломатч юм. Элчин сайд Платт “Гадаад хүнд ер нь хэлмэрч хэрэгтэй байдаг. Харин хөгжмийн хувьд хэлмэрч хэрэггүй хэл гэдэг билээ. Филаделфийн Оркестрыг сонссон хүн бүр энэ үг хичнээн үнэн болохыг нэгэн дуугаар хүлээн зөвшөөрдөг юм” хэмээв.

Монгол Улсаас АНУ-д суугаа Элчин сайд Б.Алтангэрэл Монгол-АНУ-ын харилцааг цөөн үгээр дүгнэн өгүүлээд 2017 онд, хоёр улсын дипломат харилцааны 30 жилийн ойгоор тус оркестр Улаанбаатар хотноо тоглох болсонд, мөн Нийслэлийн Засаг даргын Тамгын газрыг төлөөлж, санамж бичигт гарын үсэг зурж байгаадаа сэтгэл хангалуун байгаагаа илэрхийлэв.

Дараа нь хөгжимчин У.Хатанболд морин хуур тоглож, бүжигчин Б. Дэлгэрмаа аягатай бүжиг бүжин, хүрэлцэн ирсэн зочдод монгол урлагийн дээжээс мэдрүүлэв.

Хөгжим бол өөрийгөө илэрхийлэх эрх чөлөө

Пенсилваниа мужийн төлөөлөгч, Конгрессын гишүүн, Конгресс дахь АНУ-Монголын бүлгийн дарга ноён Жое Питтс ардчилал, эрх чөлөө, урлаг соёлын төлөө Монгол-Америкийн ард түмэн мянга мянган бээрийг хамт туулсныг онцоллоо. Тэрбээр хөгжмийг хувь хүний өөрийгөө илэрхийлэх эрх чөлөө хэмээн үздэгээ хэлж байв.

Филаделфийн Оркестрын Ерөнхийлөгч, гүйцэтгэх захирал хатагтай Аллисон Вулгамор хамт олныг нь Монгол Улсад тоглох боломж олгож байгаа бүх хүмүүс, Сенат, Конгрессын гишүүдэд хөгжимчдийнхөө өмнөөс талархал илэрхийлээд, Монгол Улсад айлчлахдаа зөвхөн тоглолт хийх бус, сургууль, эмнэлэг, театруудаар зочилно, бүх төрлийн хамтын ажиллагааг хөгжүүлэх, боловсролыг дэмжихийг хичээх болно гэдгээ хэллээ.

Филаделфийн Оркестрыг төлөөлж, виолончель хөгжимчин Роберт Кафаро тоглолоо. Тэрбээр Балтиморийн Симфонид тоглож байгаад 1985 онд Филаделфийн оркестрт орсон юм байна. Дараа нь Монгол Улсын дуучин Эрдэнэбатын “Саран монгол” дуу дуулснаар удиртгал хэсэг өндөрлөж, гарын үсэг зурах ширээнээ төлөөлөгчдийг урив.

Харилцан ойлголцлын санамж бичигт Улаанбаатар хотыг төлөөлж Элчин сайд Булгаагийн Алтангэрэл, Филаделфийн Оркестрыг төлөөлж Ерөнхийлөгч Аллисон Вулгамор нар гарын үсгээ зурав. 2017 оны зургадугаар сард монголчууд дэлхийд алдартай энэ оркестрын бүтэн концертыг үзэх боломж ийнхүү бүрдэв.

Гарын үсэг зурсны дараа Ерөнхийлөгч Аллисон Вулгамор, Элчин сайд, оркестрын зөвлөх Николас Платт нартай уулзаж, цөөн хэдэн асуулт асуув.

М.Саруул-Эрдэнэ: Та бүхний ярианд Филаделфийн Оркестр зөвхөн хөгжим тоглох төдийгүй, харилцан ойлголцол, боловсролыг эрхэмлэн дээдэлдэг хэмээсэн тань их сонирхолтой байлаа. Тухайлбал Монголд очоод та бүхэн эмнэлэг, сургууль зэргээр мөн айлчилна гэв. Хөгжим боловсрол, гадаад харилцаа энэ бүгдийг оркестр хэрхэн зохицуулан, уялдуулж чаддаг юм бэ?

Аллисон Вулгамор: Манай оркестр аливаа гадаад улсад очиж тоглохдоо эхлээд концертоо тавих нь мэдээж. Дараа нь хөгжимчид маань хүмүүстэй уулзаж, гадуур явж туршлага солилцдог юм. Монголд үүнийгээ хэрхэн хийхээ Монгол дахь хамтран ажиллагч нартайгаа ярьж байгаад шийднэ. Уулзалт бүр, хувь хүн хоорондын яриа бүр утга учиртай, шинэ туршлага, шинэ санаа төрүүлж байдаг. Монголын төр засаг, ард түмэн чухам юу хүсч байгааг, юу хэрэгтэй байгааг бид олж мэдэхийг хичээж, хэрхэн цаашид хамтран ажиллахаа хамтдаа ярилцан боловсруулна.

Николас Платт: Ер нь манай оркестрын нэг чухал уламжлал бол хүн хоорондын харилцааг эрхэмлэдэг. Би энэ уламжлалыг бүр 1973 оноос хойш, анх Филаделфийн Оркестр БНХАУ-д тоглосноос харж, мэдэрч явна.

М.Саруул-Эрдэнэ: Тэгэхэд Ерөнхийлөгч Никсоны хүсэлтээр Хятадад тоглосон гэж байсан. Хөгжим бол улс хоорондын харилцааны гүүр гэдэг үг үүнд яг тохирохоор байна. Та тэгэхэд Хятадад ажиллаж байв уу?

Николас Платт: Тийм. Би тэгэхэд Бээжинд улс төр, соёл хариуцсан ажилтан байлаа. Сонин юм шүү, бүр тэгэхэд л улс төр, урлаг соёл хоёрыг нэг хэсэгт хамруулж, адилтган үзэж байсан байгаа юм. За энэ ч яах вэ, гол нь 1973 онд Филаделфийн Оркестр Бээжинд очиж тоглоход оркестртой холбогдох, өнөөг хүртэл хамтран ажиллах золтой байж. Одоо тэгээд анх удаа Монголд тоглоно гэдэг их сайхан хэрэг. Би чинь найман жилийн өмнө Монголд нэг очиж байсан хүн. Тэгэхэд би Азийн нийгэмлэгийн ерөнхийлөгч байсан юм.

М.Саруул-Эрдэнэ: Энэ том оркестрын зөвлөхөөр ажиллаж байгаа хүний хувьд хөгжим, урлагийн талын юм бас танд байгаа биз?

Николас Платт: Хооронд дуулдаг л байлаа. Гитар бас тоглоно. Гэхдээ мэргэжлийн түвшинд биш л дээ. Ямар ч байсан оркестрынхоо юу тоглож байгааг сонсоод мэдээд байдаг юм аа.

М.Саруул-Эрдэнэ: Танайх Азийн бусад ямар улсад тоглоод байгаа билээ?

Аллисон Вулгамор: Анх Японд тоглосон. Тэгээд Солонгос, Хятад, Вьетнам, Тайваньд тоглосон. Саяхан Хонгконгод тоглосон, маш сайхан тоглолт болсон шүү.

М.Саруул-Эрдэнэ: Одоо тэгээд Монгол Улсад тоглох гэж байгаад тань маш их баярлалаа. Монголын сонгодог урлаг сонирхогчдод аз завшаантай үйл явдал болох нь.

Аллисон Вулгамор: Үгүй үгүй, харин ч Монголд анх удаа тоглох оркестр болж байгаадаа бид бүхэн туйлын баяртай байгаа. Энэ бол нэр хүндийн хэрэг.

“Өдрийн сонин”-ы Вашингтон дахь тусгай сурвалжлагч

М.Саруул-Эрдэнэ

Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн, төрийн шагналт зохиолч, яруу найрагч Пүрэвжавын Пүрэвсүрэнгийн насны хань Балдангийн Навчаатай уулзаж хөөрөлдлөө.

-Таныг Пүүжээ ахын гэргий гэхээс өөрөөр үнэндээ сайн мэдэхгүй юм. Ингэхэд та аль нутгийн хүн билээ?

-Би Увс аймгийн Цагаанхайрхан суманд төрсөн хүн. Аав маань Тасрангийн Балдан гэж хүн байсан. Монголбанкны Ерөнхий хорооны анхны даргын албыг дөчөөд оноос хашсан хүн л дээ. Уг гарал нь Дорнод аймгийн Булган сумын уугуул. Улсын мэргэн харваач цолтой, Сүхбаатарын одон, Байлдааны болон Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одон, Алтан гадас одонтой Хувьсгалт тэмцлийн ахмад зүтгэлтэн хүн байлаа. Ээж маань Цагаанхайрханых болохоор намайг төрөх үед манайх тэр суманд айл болон аж төрж байсан юм билээ. Цагаанхайрхан чинь Увсын халх сумдын нэг. Би төрсөн нутгаараа Увсынх ч гэлээ дөрвөд, баяд аялга огт мэддэггүй. Намайг төрөөд удалгүй хотод шилжиж ирсэн болохоор үндсэндээ Улаанбаатарын иргэн гэхэд хилсдэхгүй шүү. Би чинь уг нь 1943 онд төрсөн юм. Сургуульд найзтайгаа хамт орох гээд насаа нэмэн дөчин хоёр оноор бичүүлчихсэн. Пүүжээ минь надаас тав ах хүн байлаа.

-Та эцэг эхээс олуул уу?

-Бид эцэг эхээс гурвуул. Би айлын ууган охин. Миний дүү Балдангийн Алтанцэцэг гэж Монгол Улсын гавьяат жүжигчин, СУИС-ийн бүжгийн найруулагч, багш байлаа. Оросын их хөгжмийн зохиолч П.И.Чайковскийн “Шелкунчик”, “Хунт нуур”, С.Прокофьевын “Чулуун цэцэг”-ийн цыган бүжиг, Минкусын “Дон Кихот”, Ф.Шубертын “Серенада”, Н.Конкегийн “Орос кадриль бүжиг”, Д.Шостоковичийн “Вальс”, Э.Чойдогийн “Мөнгөн залаа”, “Шарилжин дундах цэцэг” бүжгийн жүжгийн адажио, Ж.Чулууны “Уран хас” бүжгийн жүжиг, И.Штраусын “Вальсын аялгуунд”, Р.Корсаковын “Шехерезада” бүжгийн жүжиг зэрэг дотоод, гадаадын хөгжмийн зохиолчдын томоохон бүтээлүүдийн бүжгийн хэсгийг найруулж тайзнаа тавьсан авьяаслаг дүүгээрээ дэндүү бахархдаг байлаа. Харамсалтай нь уржнан жил гэнэтхэн өөд болсон. Отгон дүү Энхбулаг маань гадаад яаманд олон жил ажилласан хүн. Ноднин ханиа хорвоогийн жамд үдээд гуравхан хонож байтал бурхан боллоо. Хүний хорвоо гэж ийм л богинохон тавилантай бурхны хишиг юм байна.

-Таны сайхан ханийг Монголын ард түмэн зохиол бүтээлээр нь андахгүй. Пүрэвсүрэн хэмээх тэр агуу уран бүтээлчийн талаар сайхан дурсамж дэлгээч?

-Би МУИС-ийн сэтгүүлчийн анхны ангийг 1964 онд дүүргээд “Залуучуудын үнэн” сонинд хуваарилагдсан. Ер нь манай ангийг төгссөн гуч гаруй хүн бүгд төвийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлд ажилд орцгоосон. Пүрэвсүрэн сэтгүүлчээр ажиллаад гурав дөрвөн жил болчихсон архаг амьтан байхгүй юу. Манай хүн чинь өмнө нь амьдралтай байсан. Охин Энхзаяа, хүү хоёр нь одоо ч бидэнтэй холбоотой байна. Залуу улс биендээ татагдаж, хоёр гурван жил үерхэж байгаад 1967 онд манай аавын авч өгсөн байранд орж, хойтон жил нь охин Заяа маань төрж байлаа. Охин цэцэрлэгийн багш. Арвандөрвөн жилийн дараа хүү Пүрэвжаргал маань төрсөн. Хүү “TV-9” телевизэд аав ээж хоёрынхоо мэргэжлийг өвлөн сэтгүүлчээр ажиллаж байна. “Монгол коммент” нэвтрүүлэг хөтөлдөг залуу гэхээр хүмүүс таних байх.

-Пүрэвсүрэн зохиолчийн уран бүтээлээ туурвидаг нууц нь юу байв?

–“Алган дээрээ бөмбөрүүлсэн

Айлын хооронд үүрсэн

Азай буурал ээжийнхээ

Ачийг яаж хариулна даа…” гэдэг ардын гэмээр алдарт дуугаа надтай танилцахаас өмнө бичсэн байсан. Ер нь манай хүн хэдүйдээ зохиолоо биччихдэг байсан юм бол гэж би одоо ч гайхдаг. Хүүхэд шуухдаа л гэнэ үү гэхээс зохиолоо бичсэн эсэхийг нь анзаардаг ч үгүй байж. Өдөр, ажил дээрээ л бичдэг байсан байх. Хааяа шөнөдөж суух нь сууна. Гэхдээ л махраад махаа идээд байдаггүй байсан. Харин “Үдийн нар өндөр” туужийг нь би машиндаж өгч байсан юмдаг.

-Танд зориулж олон зохиол бичээ болов уу?

-Пүрэвсүрэн их өргөн сэдвээр бичдэг зохиолч шүү дээ. Эх орон, нутгаа их бичнэ. Харин гавьяат жүжигчин Б.Сарантуяагийн дуулдаг “Шинэ жилийн үдэш” дуу зурагтаар явахаар л “Чамд зориулсан дуу гарч байна” гэдэг сэн, хөөрхий. Тэр нь ч үнэн л дээ. Наян хэдэн онд надад зориулж бичиж өгсөн шүлгийнх нь ноорог ч байдаг юм. “Цастай гудамж гантиг шиг цайрч

Цацрах гэрлээр туяаран мишээгээд

Холын тэнгэрт одод инээнэ

Хонгор чи минь дэргэд ирнэ ээ

Энэ жилийн эхний наадам

Шинэ жилийн шөнө сайхан аа

Энэ жилийн эхний наадам

Шинэ жилийн шөнө сайхан аа…” гээд миний нэрийг бичээд дурсгаж билээ.

-Та одоо хэнтэйгээ аж төрж байна. Бурхан болоочийн уран бүтээлийн найз нөхөд, шавь нар эргэж тойрч байна уу?

-Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Хорлоогийн Цэвлээ эрхлэгч маань мэнд мэдэж үе үе ярина. Соёлын гавьяат зүтгэлтэн сэтгүүлч Дорждулам, Зохиолчдын эвлэлийн шагналт яруу найрагч Цэнд-Аюушийн Ичинхорлоо, яруу найрагч Г.Аюурзана, Л.Өлзийтөгс нар утасдана. Зохиолч Дөнгөтийн Цоодол өвгөний сайн найз байсан болохоор байнга л ярина. Би зээ хүү Хантүшигтэйгээ голдуу өнжинө. Энэ ч ёстой л “дайсны цэрэг” дээ. Хоёрхон ойтой мөртлөө л тэнд ч тавагтай чихэр хуурайлаад л, энд ч ам арчдаг цаас хөврүүлээд л эмээгээ зүгээр суулгана аа нэг байхгүй шүү дээ. Өвгөний маань бэлэглэсэн хөөрхөн цэцэгтэй амны алчуур байдаг юм. Нэг өдөр харчихаад нэхээд байхаар нь өгчихсөн чинь харин хогийн саванд аваачаад хийчихсэн байдаг байгаа. Түүнээс хойш энэ Хантүшигийг явснаас хойш хогийн саваа хүртэл шалгах ажилтай болсон. Сая хүртэл аавынхаа цагийг хааш нь хийчихсэн юм бүү мэд. Аав нь хайгаад л байна.

-Та өнөөгийн бидэнд байхгүй сайхан цагаан шүдтэй хүн юм. Шүд арчилдаг нууц аргатай юм биш биз?

-Би хоол идээд шүдээ угаадаг зантай хүн. Залуудаа нэг шүдээ ломбодуулснаас биш бүх шүд эв эрүүл шүү. Тэгж ломбодуулахад “Соодтой усаар байнга зайлж бай” гэж эмч зөвлөсөн юм. Өдөрт гурван удаа соодтой усаар зайлсных бүрэн байж мэдэх юм шүү.

-За тийм байж. Танайхаар зохиолч, яруу найрагчид их ирдэг байсан даа?

-Манай босгоор өвгөний багш төрийн шагналт яруу найрагч “Хүрэн морь”-ны Лхамсүрэн гуайгаас эхлээд олон зохиолч ирдэг сэн. Манайхыг МУИС-ийн тэндэх байранд байхад яруу найрагч Ж.Болд-Эрдэнэ, Ш.Уянга нар их ирнэ. Болд-Эрдэнийг ороод ирэхээр л “Заяа дүүгийнхээ зургийн даалгаврыг хийгээдэхээч” гэхээр жигтэйхэн уриалгахан зурна. Заяа дунд сургуулийн сурагч байхгүй юу. Нэг удаа сайхан мод зурлаа. Пүрэвсүрэн харж харж “Чи тийм амьд юм шиг адилхан зурж болохгүй шүү. Багш нь муу охиныг маань зураагүйг мэдээд муу тавьчихвал яана” гэж ямар сайндаа хэлж байхав.

-Ханийн чинь багш анх танайд орж ирээд гарахдаа таны нэрийг тав өөрчилж дуудсан гэдэг үнэн юм уу?

-Лхамсүрэн гуай манайд орж ирээд миний нэрийг асуулаа. Навчаа л гэлээ. Цай бариад ортол “За тэгээд ажил өндөр үү, Цэцгээ” гэж байна. Удаа ч үгүй л “Чимэгээ охин минь” гэдэг юм. Нэг тийм юм болох нь болсон шүү.

-Пүүжээ ах архиа танаас нууж савтай гурилд нуудаг байсан гэл үү?

-Нэг удаа ажлаас эртхэн тараад иртэл зохиолч Дашдооров, манай өвгөн хоёр гал тогоонд их л томоотой сууцгаах юм. Би хувцас хунараа солиод ороод ирэхэд нөгөө хоёр чинь гэм хийчихсэн хүүхдүүд шиг, Пүрэвсүрэн хулмаганаад нэг л биш ээ. “Та хоёр чинь яачихаад байгаа юм. Ганц лонх юм авахуулах уу” гэсэн чинь Пүрэвсүрэн босож очоод гурил дотроос нэг шил архи гаргаж ирээд ширээн дээр тавиад “Ханиасаа айгаад хийчихсэн чинь санаа зовоод салдаггүй” гэж санаа нь амарсан янзтай, ширээн дээр бөөн гурил тариад суудаг юм. Миний инээд хүрээд нөгөө өрөө рүү гүйгээд орж байгаа юм чинь. Тэгэхнээ, намайг ирлээ гэнгүүт л Дооров “Архиа гурилд хийчих” гэж арга зааж өгсөн юм билээ л дээ.

-Ханиа төрийн шагнал авахад яаж тосож авав?

-Социализмын үед ажил тасалбал арга хэмжээ авахуулна гээд их айдаг байлаа. Пүрэвсүрэнг төрийн шагнал авахад би сонины нүүрээ унших бөөн ажилтай болчихоод очиж амжаагүй. Өвгөн маань л төрийн ордонд очиж аваад ирж байсан. Сонины нүүр уншиж оройтохоор л хань минь шөнө хүрч ирж ханиндаа уншилцдаг байлаа. Насаараа л нүдээ ширгэтэл ном сонины алдаа хянахдаа ажлаа хийж байна гэж хамтдаа уншиж жаргаж байснаас зовлоо зүдэрлээ гэж огт боддоггүй байж. Хоёр хүүхдээ гэртээ цоожилчихоод л Улсын хэвлэх үйлдвэр дээр сониноо уншаад суучихдаг байсан даа.

-Зохиолч П.Пүрэвсүрэнгийн дурсгалыг мөнхжүүлэх талаар ямар ажил хийх бодолтой явдаг бол?

-Төрсөн нутаг Баянхонгорын Баацагаан сумынхан уг нь хөшөөг нь босгоно гэж ярьж байсан. Сүүлийн үед сураггүй боллоо. Чухам яасан юм, бүү мэд. Бурхан болсных нь дараа “Мөнхийн үсэг” группын Доржсүрэн ирээд яруу найраг, өгүүллэг, туужийнх нь бүрэн ботийг гаргая л гэж байсан. Ботилбол ч уран бүтээлээс нь гадна дурсамж дурдатгалын гар бичмэлүүд нь ч байж л байна.

“Оюу толгой” урд хөршөөс цахилгаан худалдаж авахад 200 орчим сая ам.доллар зардаг гэдэг. Нэг КВт/цаг цахилгааныг 12 цент орчмоор авч байгаа гэсэн тоо бий. “Марубени”-гийн хөрөнгө оруулах Таван толгойн цахилгаан станц ажиллаж эхэлбэл энэ мөнгө манай улсад үлдэх юм.

Өмнийн говьд ирэх жилүүдэд ажиллах уурхайнуудын хэрэглээ, орон нутгийн хэрэгцээ, цаашлаад яривал цахилгаан экспортлох эдийн засгийн ашигтай энэ станцын хүчин чадлыг 450 МВт-аар тооцоход л төслийн тооцоолсон зардал нь нэг тэрбум ам.доллараар хэмжигдэж байна. 30 хувийг нь хөрөнгө оруулагч болох “Марубени” бэлэн мөнгөөр гаргах бол, 70 хувийг нь олон улсын зах зээлээс босгоно гэсэн зураг гарчихсан. Засгийн газраас ямар нэг хөрөнгө гаргахгүй гэсэн үг.

Ойролцоогоор 30 жилийн хугацаанд цахилгаан нийлүүлэх гэрээ хийхээр төлөвлөж буй. Хамгийн том хэрэглэгч болох Оюу толгой 30 жилийн хугацаанд тасралтгүйгээр цахилгаан авна гэдгээ илэрхийлээд байгаа. Өдгөө компаниудын хувьд цэвэр бизнесийн хэлэлцээр хийгдэж байна. Тодруулж хэлбэл энэ өдрүүдэд “Марубени”, “Оюу толгой”-н төлөөллүүд Токиод хэлэлцээрийн ширээний ард сууцгааж байгаа юм. Хэлэлцээр дуусах дөхөж байгаа аж. Гурван жилийн өмнөөс эрчимтэй яригдаж эхэлсэн Таван толгойн цахилгаан станцын хөрөнгө оруулалтын гэрээ ирэх тавдугаар сардаа багтаж шийдэгдэнэ гэсэн мэдээлэл байна. “Марубени”-гийн хувьд эрчим хүч, дэд бүтэц, аж үйлдвэрийн машин, ложистик, үл хөдлөх хөрөнгө, барилгын салбарт үйл ажиллагаа явуулдаг дэлхийд танигдсан том компани. Токио, Нагоягийн хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй. “Мүүдис” агентлагаас зээлжих зэрэглэлийн BBB гэсэн сайн үнэлгээтэй. 22 оронд нийтдээ 34870 МВт суурилагдсан хүчин чадал бүхий цахилгаан станцыг эзэмших, ашиглалтын үйл ажиллагаа явуулдаг дэлхийн томоохон эрчим хүч үйлдвэрлэгч.

Түүх сөхвөл Таван толгойн нүүрсний ордыг түшиглэсэн цахилгаан станц барих шийдвэр гарч, төслийн нэгж байгуулсан жил нь 2013 он. Эрчим хүчний яамны дэргэд байгуулсан төслийн нэгж байгаль орчин нийгэмд нөлөөлөх байдлын үнэлгээ, нүүрс, ус, агаарын чанар, станцын байршил, цахилгаан дамжуулах агаарын шугам, станцын ус хангамжийн шугам хоолой, үнсэн сангийн нөөц газар зэрэг холбогдох 20 гаруй судалгааг хийсэн байдаг. Үүнээс гадна Эрчим хүч худалдах, худалдан авах гэрээ, Хөрөнгө оруулалтын гэрээ, Хувьцаа эзэмшигчдийн гэрээ, Нүүрс, Ус нийлүүлэх гэрээ, Орон нутгийн хамтын ажиллагааны гэрээ зэрэг 15 гэрээний төсөл гээд нийт 5000 гаруй хуудас бүхий олон улсын стандарт, шаардлагыг хангасан баримт бичгийг боловсруулж дуусгажээ. Монголын нутаг дэвсгэрт үйл ажиллагаа явуулахад шаардлагатай 11 тусгай зөвшөөрлөө ч аваад байгаа. Сүүлд гэхэд л эрчим хүч экспортлох, импортлох тусгай зөвшөөрлөө авч байсан юм. Төслийн нэгжийнхэн олон улсын практикийн дагуу хийгдэх үндсэн ажлуудынхаа ард гарсан хэмээн тухайн үед байр сууриа илэрхийлж байж.

Төслийн техникийн зөвлөхөөр Австралийн “Wor­leyParsons” ажилласан бол санхүүгийн зөвлөхөөр Японы “Sumitomo Mitsui Banking Cor­poration” , хуулийн зөвлөхөөр АНУ-ын “Shearman & Ster­ling”, Байгаль орчин, нийгэмд нөлөөлөх байдлын үнэлгээг Английн “Mott MacDonald” компаниуд хийж гүйцэтгэсэн юм.

Төсөлд хөрөнгө оруулах гадаадын хөрөнгө оруулагчийг сонгохоор дэлхийд нэр хүндтэй бие даан эрчим хүч үйлдвэрлэгч 25 компанид санал хүргүүлснээс арав нь төсөлд оролцох сонирхлоо илэрхийлжээ. Үүнээс дөрвөн компанид нь Техникийн болон Арилжааны ажлын даалгавар хүргүүлсэн байна. Таван толгой Цахилгаан станц төслийн Удирдах хороо өнгөрсөн сарын сүүлээр Японы “Maрубени” корпорацийг “Шалгарсан хөрөнгө оруулагч”-аар тодруулсан юм. Хөрөнгө оруулагчийг сонгон шалгаруулах явцад олон улсын аудитын “Делоитт Онч” компани хөндлөнгийн хяналт тавьж ажиллажээ. Америкт төвтэй уг компани дэлхийн 150 гаруй оронд үйл ажиллагаа явуулдаг. Тодруулбал 200 мянга гаруй мэргэжилтэнтэй олон улсын зөвлөх компани.

Таван толгойн орд долоон тэрбум тонн нүүрсний нөөцтэй. Гуравны хоёр нь эрчим хүчний нүүрс. Тодруулж хэлбэл 4.6 тэрбум тонн нүүрсийг эрчим хүч болгож хувиргах ажил бодитойгоор эхлээд байгаа нь энэ. Таван толгойн станц жилд 1.5 сая тонн нүүрс хэрэглэнэ гэсэн урьдчилсан тооцоо гараад буй. Уурхайн аман дээр станц барих учраас тээвэрлэлтийн зардал бага гарна гэсэн давуу тал бий. Цахилгаан станц усаа 55 км-т орших Наймандайн хөндийгөөс газар доогуур шугам татаж авахаар тооцоод байгаа юм. Усны хэрэглээний хувьд Өмнөговийн хүн, амьтан, мал хэрэглэдэг цэвэр усны нөөцөд ямар ч сөрөг нөлөө үзүүлэхгүй аж.

Станц ажиллаад эхэлбэл жилд 55 орчим сая ам.долларыг татвар хэлбэрээр төсөвт оруулна гэсэн урьдчилсан тооцоо гарсан байдаг. Орон нутагт газрын, усны нөөц ашигласны төлбөр гээд өгөх ёстой татваруудаа төлнө гэхээр Өмнөговийн хөгжилд ч шууд утгаараа нөлөө үзүүлээд явчихна гэсэн үг. Таван толгойн станцын барилгын ажилд 2000 орчим хүн оролцоно, станц бүрэн хүчин чадлаараа ажиллахад 300 орчим хүн байнгын ажлын байртай болох багцаа тоо дуулддаг.

Таван толгойн цахилгаан станц урьдчилсан тооцоогоор 13 жилийн дараа өртгөө нөхөх судалгаа гарчээ.Таван толгойн станцын хувьд ойролцоогоор 15 жилдээ багтаж зээлээ төлж, хөрөнгө оруулалтаа нөхөөд ашгаа хийж эхлэх бололтой.

Баруун бүсийн аймгуудад өвөлжилт хүндэрч байгаатай холбогдуулан Монгол Улсын гавьяат жүжигчин С.Жавхлан, Т.Баясгалан нар хамтран “Илгээлтийн эзэд” аяныг зохион байгуулахаар болжээ. Аяны хүрээнд энэ сарын сарын 14, 16, 19-нд Монгол бөхийн өргөөнд тоглолт хийх гэж байна. Үүнтэй холбогдуулан мэдээлэл хийсэн юм. Энэ үеэр Монгол Улсын гавьяат жүжигчин дуучин С.Жавхлантай ярилцлаа.

–Монгол Улсын гавьяат жүжигчин, дуучин Т.Баясгалан та хоёр ямар учраас энэхүү аяныг санаачилж, хэрэгжүүлэх болов оо?

-Энэ жил өвөлжилт хүндэрч байна. Хавар сунаад, цаг агаар хүйтэрч, салхи шуурга болох магадлалтай байгаа юм билээ. Гэтэл төлийн дуу ойртоод байдаг. Хахир хүйтэн өвлийг арай гэж давсан малчид хүнд байдалд орно шүү дээ. Миний хувьд малчин удмын хүн. Би малын махыг нь идэж, дээлийг нь өмсч, хөдөө нутагт морин дэл дээрээ хийсч явсан хүний хувьд энэ асуудал малчдад ямар хүнд тусдгийг мэднэ. Яс махаараа мэдэрсэн хүн. Ганц С. Жавхлан ч биш, монгол хүн бүр малчин удмаас гаралтай. Тэгэхээр энэ аянд ард иргэдээ идэвхтэй оролцоорой гэж “Өдрийн сонин”-оор уриалмаар байна.

–Тоглолтын бэлтгэл хэр хийж байна?

-Т.Баясгалан бид хоёр “Хонгорхон үр минь”, “Мөнхрөх ч биш дээ хоёулаа” гэх мэт хит дуунуудаа тоглолтод дуулах болно. Цаг үеийн байдал маш шахуу, малчдын байдал хүндээр эргэх магадлалтай байгаа учраас бид тоглолтынхоо бэлтгэл зэргийг огоороод ганцхан зүйл рүү л зүтгэж байна. Хүнд сэтгэл байхад болно. Бид ямар ч гэсэн хэдэн дуугаа эвлүүлээд чадлынхаа хэрээр дуулна. Бүх зүйл сайхан болох байх аа гэж найдаж байна.

–Т.Баясгалантай хамт дахин хослон дуулсан нь үзэгчдэд их хүрч байгаа. Эхнэртэйгээ дуулснаас илүү хандалт ирж байх шиг. Цаашдаа эхнэртэйгээ уран бүтээл хийх үү. Эсвэл Т.Баясгалантай хамтдаа уран бүтээлээ хийгээд явах уу?

-Хийлгүй яахав. Уран бүтээл гэдэг бидний хувьд томоохон бодлого төлөвлөлт, ажил хэрэг шүү дээ. Тийм учраас тухайн үедээ тэр үеийнхээ мэдрэмжээс хамаарч зөв, түмэн олонд нийцтэй, хүмүүст хэрэгцээтэй тийм л уран бүтээлийг хэнээс ч хамааралгүй хийнэ.Хэрэгтэй гэсэн үед би үүн дээр нээлттэй ханддаг л даа. Жишээлбэл, би Г.Хайдав багштайгаа хамтран дуулсан байдаг. Мөн гавьяат жүжигчин Амаржаргал, Дэлгэрмаатай дуулсан байдаг. Олон сайхан уран бүтээлчидтэй хамтарч ажилладаг. Цаашдаа Баясгалантай ч, эхнэртэйгээ ч хамтдаа уран бүтээл хийнэ.

–Бие даасан ямар уран бүтээл хийхээр төлөвлөж байгаа вэ?

-Одоогийн байдлаар яг энэхүү аяндаа л анхаарлаа хандуулж байна. Нэн шаардлагатай байгаа ажлаа л хамгийн түрүүнд хийе.

–С.Жавхлангийнх гэдэг айл нэлээд өнөр өтгөн болсон байх. Хэдэн хүүхэдтэй болсон бэ. Ахиад бүл нэмэх бодол байна уу?

-Миний хувьд үр хүүхдийнхээ асуудлыг нууцалдаг. Яагаад гэхээр надад ирж байгаа янз бүрийн хэл ам их байна. Тэр дотор сайн ч юм байна, муу ч зүйл их байна. Монголын ирээдүй хойч гэдэг утгаар нь миний хүүхдүүдэд энэ муухай зүйл битгий очоосой гэсэндээ би хүүхдүүдийнхээ талаар мэдээллийг нууцалдаг. Энэ хэл ам надаар дуусаасай гэж боддог. Тэд том болоод угаасаа бурхны заасан тавилан төөрөгөөр өөрсдийнхөө амьдралыг зохиогоод явна шүү дээ.

–Уламжлалт ёс заншлаа дээдэлдэг таны хувьд хүүхдүүдийнхээ хүмүүжилд хэрхэн анхаарч байна. Уламжлалт гэдэг утгаараа бусад ааваас арай өөр арга барилаар хүмүүжилдэг байх?

-Ямар ч эцэг хүн үр хүүхдэдээ муу муухай зүйлийг хүсэхгүй. Би ч мөн адил. Аль болох зөв үзэл санаатай, шулуун шударга хүн болгож хүмүүжүүлэхийг хичээдэг.

–Танай гэр бүл үндэсний дээл хувцсаар өдөр тутамд гоёдог гэдэг утгаараа бусдаас ялгардаг. Өдөр тутмын хувцсаа гэргий тань урлаж байна уу. Эсвэл захиалгаар хийлгэдэг үү?

-Миний эргэн тойрны хүмүүс бүгд л үндэсний хувцсаа оёцгоодог. Ээжийн минь дүү нар, төрсөн дүү гээд ихэнх нь л үндэсний хувцсаа өөрсдөө урладаг. Миний эргэн тойрны бүх хүн намайг, мөн миний хэрэгжүүлж буй хөдөлгөөн, өрнүүлж буй аян, уриалсан уриалгыг минь сэтгэл зүрхнээсээ сайхан дэмждэг. Ер нь эмэгтэй хүн үйл урлана гэдэг өөрийнхөө болон үр хүүхдүүдийнхээ энэ насны амьдралын үйлийн үрийг нимгэлж байдаг юм гэнэ лээ. Гэтэл сүүлийн үед бүсгүйчүүд үйлийн үрээ нуруундаа үүрч дийлэхгүй шахам болж. Магадгүй энэ үйл урлалаасаа холдсоноос болоод ур ухаанаасаа цааргалж, ташаараад байна. Ийм учраас Монголд өнөөдөр бидний амьдралд нөлөөлөөд байгаа эдийн засгийн хямрал ирж байгаатай ч энэ зүйл хамаатай шүү дээ. Бүх хүн энэхүү уриалгыг минь хүлээж авах хэрэгтэй. Энэ санааг минь амьдралдаа хэрэгжүүлэх хэрэгтэй.

–Та болон таны эхнэр олон нийтийн арга хэмжээ, аливаа газар үндэснийхээ хувцастай явж харагддаг. Үүнээс болоод ч гэх юм уу таныг эхнэрийнхээ юу хийх, юу өмсөх зэргийг хязгаарлаж, зааварладаг ч гэх яриа бий?

-Хүн юугаа хийнэ хүний эрх шүү дээ. Сэтгэлийг нь мэдвэл биеийг нь мэд, биеийг нь мэдвэл айлыг нь мэд, айлыг нь мэдвэл отгийг нь мэд , отгийг нь мэдвэл усыг нь мэд гэсэн үг байдаг. Хүн сэтгэл оюундаа юу тунгааж, юу хийнэ тэр хүний сэтгэл оюуны асуудал. Миний хувьд аль болох энэ төрлийн уриалгыг эхнэртээ зөвөөр ойлгуулахыг хүсдэг. Зөвхөн миний гэр бүлийн хүмүүс ч биш. Миний энэхүү уриалгыг зөв зүйтэй гэж боддог хүн маш олон болчихсон.

–Өөрийнхөө үзэл бодлыг эхнэртээ тусгах бус харин ч эхнэр тань таны гаргаж буй үйл хөдөлгөөн бүрийг дэмждэг байх нь ээ?

-Тийм. Энэ бол хүний эрхийн асуудал. Би зөвөөр ойлгуулахыг хичээдэг. Оюундаа юу гэж тунгаах нь хувь хүний хэрэг. Иймэрхүү зарчмаар л эхнэртээ ханддаг даа. Би бусад хүмүүст ч ингэж л ханддаг.

–Та намд элсч, улс төрөөр нэг хэсэг амьсгалсан. Удахгүй сонгууль болно. Та энэ талаар ямар нэг юм бодож, төлөвлөж байна уу?

-Би баттай шийдвэр гаргаагүй байна. Сонгууль болох дөхлөө гээд өмнөө хийж байгаа ажлаа хаяад сонгууль гээд хөөцөлдөөд явах нь утгагүй. Яг одоо энэ аяныхаа амжилттай хэрэгжүүлж ард нь гармаар байна. Өөр юу ч бодох завгүй явна. “Илгээлтийн эзэд” тоглолтоо хүргэх вэ, хүнд хэцүү байгаа аймаг, малчдад яаж олон хүмүүс, олон байгууллагыг хамруулж, яаж Монголын хэмжээнд бүх хүнийг оролцуулах вэ гэдэг талаар бодож байна. Магадгүй намрын бэлтгэл ажлыг хийх анхааруулга, сануулгыг энэ тоглолтоороо өгч, дараа дараагийн жилдээ бүгд анхаардаг байх ийм зүйлийг уриалж эхлүүлж буйгаараа онцлогтой байгаа юм. Ер нь монголчууд амин хувиа хичээгээд, нэг нэгнийхээ улыг шагайгаад, нэг нэгэнтэйгээ таарамжгүй байгаа зүйлийг өнөөдөр хаяж үлдэн хөөх хэрэгтэй. Бид бүхэн нэгдэж Монголынхоо төлөө ажиллах цаг нь ирсэн.

–Хоёр гавьяатын санаачилсан аян нэлээд өргөн хүрээг хамрах шинжтэй байна. Телевизийн цуврал нэвтрүүлэг хүртэл хийнэ гэлээ?

-Аяны хүрээнд нэлээд олон цуврал дугаар нэвтрүүлгийг олон нийтэд хүргэхээр төлөвлөж байна. Тухайлбал, энэ жил хонь, ямаа буюу бог малын тухай, төллөлттэй холбоотой ч юм уу нэвтрүүлэг бэлтгэж хүргэнэ. Дараагийн удаад тэмээ, тэмээний төлийг яаж хүлээж авдаг тухай гээд төлөвлөсөн ажлууд байна. Үүнд хичнээн хүн яаж хамтарч ажиллах нь л хамгийн чухал. Олон нийтийн байгууллагууд болон хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд яаж хамтарч ажиллахаас шалтгаална. Цаашаа үргэлжлэхийн хувьд үргэлжилнэ. Монголчууд малтайгаа л байвал “Илгээлтийн эзэн” аян үргэлжилсээр байх болно. Монголчууд юунаас үүсэл гаралтайгаа, юуны хүчинд өдийг хүртэл амьдарч байгаагаа мэдэх, хүүхэд залуучууд бахархах тийм нөхцөл бололцоог нь хангах талаар “Илгээлтийн аян”- аар дамжуулаад “Хамаг Монгол” төсөл хэрэгжих болно. Энэ бол мөнхийн сэдэв гэж хэлмээр байна.

–Тоглолтын тасалбар хэзээнээс худ,алдаанд гарах вэ. Ямар үнэтэй байх бол?

-Тоглолтын дотоод бүрэлдэхүүний асуудлыг одоогоор ярилцаж байна. Боловсрол шинжлэх ухааны яамны дэргэдэх Соёлын газраас зохицуулж бидэнтэй хамтарч ажиллах чуулга, урлагийн байгууллагуудыг нэгтгэх талаар яриа хэлцлийг хийж байгаа. Тоглолтын тасалбарын үнэ 20-25 мянган төгрөгийн хооронд яригдаж байна. Тасалбар ирэх долоо хоногоос эхлэн Монгол бөхийн өргөөний кассаар худалдаалагдана. Тухайн үедээ олон нийтэд мэдэгдэнэ.

–Та түрүүн тоглолтод ирэхдээ бэлэг хэрэггүй. Нэг нэмнээ, нэг боодол өвс ч болтугай авчраарай гэж байсан. Та бүхний аянд нэгдэх хүсэлтэй хүмүүс хүсвэл тоглолт дээр ч хамаагүй хандив өргөж болох нь ээ?

-Хоёр жилийн өмнө болсон миний “Монгол мэндэлсэн өдөр” тоглолт дээр хүмүүс ямар бэлэг тоглолт дээрээ авмаар байна гэж байсан. Тэгэхэд нь би монгол дээлээрээ л гоёод ирээрэй гэж хэлж байлаа. Тэгвэл Т. Баясгалан бид хоёр “Илгээлтийн эзэд” тоглолт дээр ямар нэгэн цэцэг, бэлэг авахгүй. Харин та бүхэн минь хадагныхаа оронд нэмнээ хийгээд аваад ир. Цэцэгнийхээ оронд нэг боодол өвс ч гэсэн бариад хүрээд ир. Хамаагүй, бид тайзан дээр өөрсдийн биеэр хүлээгээд авна. Тоглолтоос олсон ашиг шууд малчдад очно. Тэгэхээр албан байгууллага, хувийн компани, нутгийн зөвлөлүүд гээд бүх л малчин удмын Монголдоо хайртай, элэгтэй хүмүүсийг малчдадаа туслаасай гэсэнд бидний зорилго оршиж байгаа юм. Онцгой байдлын хэлтсийн нийт бие бүрэлдэхүүний хүчээр, бусад түмэн олны хүчээр тэнд хэцүүдэж байгаа газруудад яг гарт нь аваачиж хүргэж өгөх нь бидний нэн тэргүүний зорилго юм. Та бүхний авчирсан хандивын зүйлсийг бид тухайн нутаг усанд нь тоглолтоороо очихдоо нэр устай нь зарлаж, хүлээлгэн өгөх болно. Бүх хүн аянд идэвхтэй сайхан оролцоорой гэж уриалмаар байна. БСШУЯ-наас хөдөө орон нутагт амьдардаг оюутнуудыг хэрвээ өөрсдөө хүсэх юм бол мал төллөлтийн үеэр 7-14 хоногийн чөлөө олгож хичээлээс нь чөлөөлнө гэсэн. Арван жилийн сурагчид хүртэл нэмнээ оёх аян өрнүүлж өнөөдөр дээжээс нь бидэнд хүлээлгэн өглөө. Ер нь холбогдох газрууд дор бүрнээ л боломж бололцоогоороо хамтарч ажиллахаа мэдэгдсэн.

–Орон нутгийн тоглолт хэзээнээс эхлэх вэ. Монголыг бүтэн тойрч тоглолт хийх үү. Зөвхөн өвөлжилт хүндэрсэн аймгуудад очих уу?

-Улаанбаатар хотын тоглолт дуусмагц орон нутагт хаана хэзээ тоглолтоор очихоо мэдээлнэ. Цаг хугацаатай уралдаж аль болох тусламж хэрэгтэй байгаа хүмүүстээ эхний ээлжинд хүрч ажиллах болно. Монгол бөхийн өргөөнд эцэж цуцатлаа тоглолт хийсэн ч цаг алдахгүйгээр орон нутгийг зорих төлөвлөгөөтэй ажиллаж байна. Нэн даруй хүндэрсэн аймгуудад очоод цугларсан зүйлээ хүргэж өгчихөөд шаардлагатай гэвэл цаашаа орон нутгуудаар явах төлөвлөгөөтэй байна.

Э.Ариунзул

“Зүрхний хилэн”, “Аянга”, “Хөгжмийн эгшиг”, “Манан будан” зэрэг түүхэн романуудаараа уншигчдыг байлдан дагуулсан хорьдугаар зууны монгол романч, “Монголын Александр Дюма” хэмээгддэг Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн, төрийн шагналт зохиолч Жамбын Пүрэвийн ууган хүү П.Эрдэнэбат, отгон хүү П.Эрдэнэсүх нартай уулзаж аавынх нь тухай хууч хөөрөлдлөө.

–Аавын тань тухай сайхан дурсамж хуваалцах гэж байгаадаа баяртай байна. Бичгийн их хүмүүн Жамбын Пүрэв гуай аль нутгийн хүн байлаа?

П.Эрдэнэсүх: -Бидний хайрт аав Ханхөгшин овогтой Жамбын Пүрэв 1919 онд одоогийн Өвөрхангай аймгийн Хайрхандулаан сумын нутагт Өргөнширэг хэмээх газар мэндэлсэн хүн. Аав маань өвөө дээрээ өссөн юм билээ. Өвөөгийнх нь сүүлд ярьснаар аав битүүний орой төрж, хаврын тэргүүн сарын шинийн нэгэн болж золгоход хоёр нас хүрсэн сонин түүхтэй. Нүүдэлч удмын малчин Жамба гэдэг хүн бол өвөө нь. Аав тэр үеийнхээ заншлаар Өвөрхангайн Онгийн хийдэд шавилан, төвд ном үзсэн байдаг. Хийдэд шавилж байгаад тэнхимийн сурагч болсон гэдэг. Тэнхимээ төгсөөд арван долоон настайдаа эгч Солио даган Их хүрээнд орж ирсэн.

П.Эрдэнэбат:-Соль эгчийн нөхөр Лоохуузын хамсаатан гэж буруутгагдаж байсан, АИХ-ын депутатаар гурав, дөрвөн удаа сонгогдож байсан, Улсын төлөвлөгөөний комиссын нэгдүгээр орлогч дарга Амгаагийн Отгонбаяр гэдэг хүн. Архангай аймгийн Намын хорооны нэгдүгээр нарийн бичгийн даргын алба хашиж байхдаа САА-нуудыг Удирдах газрын дарга Ц.Лоохуузыг нутагтаа очиход чонын анд явж байхдаа буугаа зээлдүүлж буудуулсан хэргээр буруутгагдсан байдаг. Энэ Отгонбаяр ах, Соль эгч хоёрыг дагаж аав хотод орж ирээд Аж үйлдвэрийн комбинатын гутлын фабрикт гуталчин болсон юм билээ.

–Аав чинь гуталчнаас ажлынхаа гарааг эхэлж байжээ?

-Удалгүй арван найман нас хүрч цэрэгт татагдаж, Офицерийн сургууль төгсөөд, курсийн ажил эрхэлж байгаад намын шугамаар алба хашиж эхэлсэн. Намын шинэ хүчний дээд сургууль төгсөөд Улаанбаатар хотын Намын хорооны хоёрдугаар нарийн бичгийн дарга, Монгол Улсын их сургууль төгссөнийхөө дараа сургуулийнхаа намын ажилтан болсон байдаг. Хожим Москва хотноо Горькийн нэрэмжит Утга зохиолын дээд сургуулийн дээд курсыг төгссөн. Аав маань өндөр боловсрол эзэмшсэн офицер, нам төрийн зүтгэлтэн, түүхч, сурган хүмүүжүүлэгч, зохиолч сэхээтэн хүн байж дээ. Ажлын хувьд үргэлж өсөж дэвжин Хөдөө аж ахуйн яамны орлогч сайд, Сангийн аж ахуйнуудыг удирдах ерөнхий газрын дарга, МАХН-ын түүхийн институтийн эрдэм шинжилгээний ахлах ажилтан, Хэвлэл утга зохиолыг хянах ерөнхий газрын дарга, нам засгийн “Үнэн” сонинд утга зохиолын ажилтан, Соёлын яамны дэргэдэх намын хорооны дарга, Монголын зохиолчдын эвлэлийн хороонд мэргэжлийн зохиолч зэрэг ажил хийж байгаад тэтгэвэрт гарсан хүн.

–Уран бүтээлийн гараагаа яаж эхэлсэн байдаг бол?

-Аав нэг сонин түүх ярьдаг сан. Сэнгийн Эрдэнийн “Салхитын голынхон” тууж хэвлэгдэхэд аав шүүмж бичиж утга зохиолын ажлын гараагаа эхэлсэн гэдэг.

-“Монте Кристо гүн”, “Шадар гурван цэрэг” зэрэг алдарт романуудыг бичсэн Францын их зохиолч эцэг, хүү Дюма нар таван зуу гаруй роман бичсэн гэдэг. Аав чинь харин Монголын утга зохиолд роман, туужийн өвөөрөө нэлээд дээгүүрт орох байх шүү?

-Аав өнгөрөгч зууны тавиад оноос эхлэн хариуцлагатай албан тушаалуудыг хашихын зэрэгцээ гучаад роман, хорь гаруй тууж, хоёр зуу орчим өгүүллэг, найруулал, мөн дуурийн цомнол, жүжиг, киноны зохиол туурвисан. Аав маань туйлын хөдөлмөрч хүн байснаар нь бид бахархдаг. Монголын утга зохиолыг хөгжүүлсэн хувь нэмрийг нь мэргэжлийн судлаач, шүүмжлэгчид олонтаа бичсэн байдаг. Хувийн сахилга бат үнэхээр сайтай. Цаг зохицуулахдаа сайн. Өрх гэрийн тэргүүн хүнийхээ хувьд мундаг хүн байлаа. Эдгээрээс “Аянга”, “Зүрхний хилэн”, “Манан будан”, “Хөгжмийн эгшиг”, “Гурван зангилаа”, “Хубилай хаан” зэрэг романуудаараа түүхийн баримтыг уран зохиолын аргаар дүрслэх явдалд бие даасан дэг сургуулийг бий болгосон гэж утга зохиолын судлаачид дүгнэн үнэлсэн байдаг. Өөрөө бие даасан түүхч хүн. Архивт их сууна. “Зүрхний хилэн” романыг нь Монголын утга зохиолын хөгжилд үнэт хувь нэмэр оруулсан хэмээн үнэлж төрийн шагнал олгосон. Түүхийн сэдэвт бүтээлүүдийн зэрэгцээ шинэ цагийн амьдрал, үйл явцыг олон талаас нь харуулсан “Ундрах инженер”, “Аадар бороо” гэх мэт роман бичсэнийг уншигчид ихэд таашаадаг юм билээ. “Мянган захидал” романыхаа гол дүрийг бидний ээж, гэргий Дагвын Дулмаагийнхаа ажил амьдралаас сэдэвлэн багш хүний алдар гавьяаг дуурсгасан даа. АНУ-ын Блүүмонгтоны их сургуулийн монголч эрдэмтэн Хангины Гомбожав гуай аавын “Хөгжмийн эгшиг” романыг уншаад “Миний амьдралыг биччихсэн юм шиг ямар гайхамшигтай зохиол вэ” гэж хожим аавтай танилцаж, үй зайгүй найзалсан байдаг.

–Та бүхний ээж ямар мэргэжилтэй хүн байв?

-Аав МУИС-ийн намын хорооны ажилтан байхдаа уран зохиолын ангийн оюутан Дагвын Тамара хэмээх охинтой танилцаж гэр бүл болсон нь бидний сайхан ээж байж. Ээж тэр үеийн заншлаар эх барьж авсан орос эмчийнхээ нэрээр нэрлэгдэж байгаад хожим Дулмаа хэмээн нэрээ сольсон түүхтэй. Өвөө маань Батмөнхийн Дагва гэж Дорноговь аймгийн Хар-Айраг сумын уугуул, намын хорооны дарга хүн байсан. Ээж маань монгол хэл, уран зохиолын багшийн мэргэжил эзэмшээд нийслэлийн тавдугаар дунд сургуульд хорин долоон жил багшилж байгаад тархинд нь цус харваж гэнэт нас барсан.

–Нэрт зохиолчийнх маань хэдэн хүүхэдтэй айл билээ?

-Ууган хүү Эрдэнэбат. Эрхүүгийн Улс ардын дээд сургуулийг 1977 онд төгссөн эдийн засагч. Удаахь хүү Эрдэнэхүү ЗХУ-ын Киев хотноо барилгын инженерээр сурч байгаад Монголдоо ирж Политехникийн дээд сургууль дүүргэсэн. “Урлах эрдэм” дээд сургуулийг үндэслэн байгуулагч. Гутгаар хүү П.Эрдэнэбаяр Волгоградын мөрдөн байцаахын дээд сургууль төгсгөн, улсынхаа хууль-тагнуулын салбарт ажиллаж байгаад дипломат албанд шилжсэн. Австрийн нийслэл Вена хотноо НҮБ-ын дотоод хяналтын албанд Монгол Улсаасаа шалгаран сонгогдож ажилласан төдийгүй Олон улсын улаан загалмайн нийгэмлэгт ажиллаж байсан туршлагатай хуульч байна. Отгон хүү Эрдэнэсүх Москва хотын М.Горькийн нэрэмжит Утга зохиолын их сургуульд 1985-1990 онд суралцаж төгссөн утга зохиолын судлаач-шүүмжлэгч мэргэжилтэй нэгэн дээ. Эрдэнэсүх Ж.Лхагва, С.Оюун, Д.Чинзориг, Ж.Сарантуяа, Д.Намсрай, М.Баттөмөр, О.Чинбаяр, Анандбазар нарын нэрт зохиолч, яруу найрагч, орчуулагчидтай нэгэн үед суралцаж төгссөн аавынхаа мэргэжлийг өвлөсөн хүн. Төрийн төв хэвлэл “Ардын эрх” сонинд ажиллаж байгаад Германы Бонн хотод монгол судлалын мэргэжлээр төгссөн дөө.

–Жамбын Пүрэв гуай шиг хөдөлмөрч зохиолчийнх тухайн үеийнхээ нийгэмд тасархай, тансаг амьдралтай айл байв уу?

-Манай аав ээж хоёр хүний амьдралын материаллаг талыг дээдлэхээс илүү оюун санааны хөгжил, боловсрол, хүмүүжилд голлон анхаардаг хүмүүс байлаа. Хаана л шинэ үзэсгэлэн гарна, шинэ жүжиг тавигдана, тэр бүхнийг үр хүүхдүүддээ үзүүлж харуулна. Аав ээж хоёр хоёул их ажилсаг хүмүүс байсан. Аав өглөө эрт босоод зохиолоо л бичиж сууна. Бид үнэтэй хувцас өмсөөд, ганган машин унаж тансаглаж явсангүй. Гэхдээ биднийг хэнээс ч дутуугүй өсгөж, орох оронтой болгоно гэдэг чинь бас л хөрөнгө оруулалт хэрэгтэй байж таараа. Хамгийн гол нь бидний гадаад хэлний боловсролд их анхаардаг байсан.

–Та дөрөв үр үндэс хэд болж мөчирлөв?

-Аав ээжийн хүү нь болсон бид дөрөв бүгд хүү, охин хоёр хүүхэдтэй айлууд. Хэрвээ тэр хоёр маань мэнд сэрүүн сэн бол найман ач, таван гучтай болоод байна даа.

–Нууц биш бол нэрт зохиолчийн бэрүүд ямар хүмүүс байдаг бол?

-Эрдэнэбатын гэргий Б.Туул Москвад төгссөн гутлын зохион бүтээгч. Одоо ч мэргэжлээрээ ажиллаж байна. Удаахь бэр Г.Тунгалаг Ленинградын их сургууль төгссөн философийн эрдэмтэн. “Урлах эрдэм” дээд сургуулийг ханийн хамт үндэслэн байгуулж, захирлаар нь ажиллаж байгаа. Гутгаар бэр А.Батцэнгэл Эрхүүгийн их сургууль дүүргэсэн орос хэлний багш-олон улсын орчуулагч мэргэжилтэй хүн байна. Дөрөв дэх бэр И.Оюун М.Горькийн утга зохиолын их сургуулийг ханьтайгаа хамт төгссөн орчуулагч хүн байна даа.

ЖАМБЫН ПҮРЭВИЙН ХЭВЛЭГДСЭН РОМАНЫ ЖАГСААЛТ

№ Романы нэр Зохиосон он Хуудасны тоо

1. Хөгжмийн эгшиг 1967 227 2. Аянга 1968 555

3. Гурван зангилаа 1971 583 4. Ундрах инженер 1975 315

5. Аадар бороо 1977 617

6. Мянган захидал 1980 647

7. Зүрхний хилэн 1983 996

8. Манан будан 1988 1050

9. Сэтгэлийн дуулал 1991 577

10. Сүмбэр хангай өршөөсөн заяа 1994 411

11. Алтан очирт титэм 1996 492

12. Гамшиг зовлон 1996 331 13. Бүргэд харьд үүрлэдэггүй 1998 279

14. Хөшөө чулууны захиас 1999 310 15. Чонын үүр 2001 261 16. Гэмшил ухаарал 2001 445

19. Буруу харсан хатиг 2001 160

17. Боржин цохио доргилоо 2002 413 18. Нууцалсан тайлан 2002 199

20. Хүн чулуу 2003 281

21. Хубилай хаан 2003 427

22. Ичих нүүргүй ертөнц 2003 246 23. Нүгэл нүглээ дагадаг 2003 255

24. Босоо ороолон 2004 258 25. Үхээрийн сүнс 2004 260

26. Мөхөлтэй өрсөлдсөн он жил 2005 265 27. Шуналын ян 2005 291

28. Их өргөөний голомт 2006

29. Үнэний эрэлд 2007