Category: цаг-үе

Зам тээврийн яамны Төрийн нарийн бичгийн дарга асан, “Монголын төмөр зам” ТӨХК-ийн ТУЗ-ийн дарга асан Б.Батзаяа нарыг шалгах ажлын хэсгийнхэн “Либерти партнерс”-ийн захирал Ч.Ганбатын сургийг гаргажээ. Түүнийг дээрх хэрэгт сэжигтнээр татан байцаан шалгах шаардлага тулгарсан. Гэвч тэрээр өдгөө хилийн чанадад байгаа тул интерполоор эрэн сурвалжилж эхэлсэн билээ. Эх сурвалжийн мэдээлснээр, тэрээр эдүгээ АНУ-д буй бөгөөд тус улсын иргэн болсон талаар бид өмнө нь мэдээлж байсан. АНУ-ын иргэн болсон тул Монгол руу татан авчрахад багагүй хугацаа орох болоод байгааг албаны эх сурвалжууд хэлж байгаа юм.

Эх сурвалжийн мэдээлснээр тэрбээр эх орноосоо явснаас хойш Англи, Америк хоёрын дунд явж байгааг тогтоожээ. Англи руу 7-8 удаа нисэж Ухаахудаг-Гашуунсухайт чиглэлийн 267 км төмөр замын бүтээн байгуулалтын ТЭЗҮ, зөвлөх үйлчилгээг боловсруулсан гэх “Сидней Аустинг” компанийн удирдлагуудтай уулзалт хийж байгаа юм байна. Ч.Ганбат АНУ-ын паспортоор хил нэвтэрсэн бөгөөд биедээ таван Монгол Улсын гадаад паспорттой байсан гэнэ. Иймд интерполын шугамаар эрэн сурвалжлагдаж буй сэжигтнийг олон улсын гэрээний дагуу баривчилж болох ч ямар хэрэгт шалгагдаж байгаагаас нь шалтгаалдаг аж.

Тухайлбал, терроризмын гэмт хэрэгт холбогдсон энэ чиглэлийн үйл ажиллагаа хийхийг завдаж буй болон санхүүжүүлсэн гэх хэрэгт шалгагдаж буй сэжигтэнг шууд баривчилдаг юм байна. Харин интерполд Ч.Ганбат нь 41 настай, монгол, англи, орос хэлтэй, мөнгө угаасан болон хөрөнгө завшсан гэх үндэслэлээр эрэн сурвалжилж байсан ажээ. АНУ-ын иргэн гэдэг паспортоор зорчсон тул төдийлөн баривчлагдах шалтгаан болоогүй бололтой. АНУ-ын иргэн Ч.Ганбат Монгол Улсын иргэнээс гарах хүсэлтээ Ерөнхийлөгчийн Тамгын газарт илгээгээгүй, УБЕГ-ын бүртгэлийн сангаас хасагдаагүй мөртлөө хэрхэн иргэншлээ сольж чадсан бэ гэдэг нь анхаарал татаж байна. УБЕГ-аас хуурамч материал бүрдүүлэн баримт бичигтэй болсон байх магадлал өндөр болж иржээ.

Дээрх мэдээллийн дагуу түүнийг ямар ямар гадаад паспорттой явсан болохыг Зам тээврийн яамны Төрийн нарийн бичгийн дарга асан Б.Батзаяа нарын хэргийг шалгах ажлын хэсгийнхэн тогтоож, холбогдох газруудаас лавлагаа авчээ. Үүгээр бол Ч.Ганбат нь Монгол Улсын таван гадаад паспорттой болох нь тогтоогджээ. Паспортын серийнх нь сүүлийн орнуудыг нь нууцлан дурдвал А серийн буюу ногоон өнгөтэй албан паспорт, А0030.., А0021.., Е серийн буюу улаан өнгөтэй энгийн паспорт Е548.., Е0548.., Е066.., тус тус байсан байна.

“Шинэ төмөр зам төсөл”-ийн ажлын хэсгийн ахлагч байхдаа хийсэн шилжилт хөдөлгөөн гэдгийг доорх жагсаалтаас харна уу. Гадаадын компаниудтай холбогдсон, зуучилсан хууль бусаар гарсан мөнгөний урсгалыг хариуцаж байсан байж болзошгүй гэх баримт олдоод байгаа бололтой.

Үргэлжлэлийг “Өдрийн сонин”-ы 2016.03.11-ний дугаараас уншина уу

http://admin.dnn.mn/plugins/news/login/

Соёлын тэргүүний ажилтан, поп дуучин Л.Байзадатай ярилцлаа. Тэрээр “Чиний зураг”, “Танилцъя охин”, “Үүрдийн наран” зэрэг дуугаараа бүсгүйчүүдийн сэтгэлд хоногшсон дуучин билээ.

–Сүүлийн үед ямар уран бүтээл хийж байна. Саяхан тоглолт хийсэн байсан?

-Юуны өмнө “Өдрийн сонин”-ы уншигчдадаа энэ өдрийн мэндийг хүргэе. Би саяхан олон улсын эмэгтэйчүүдийн баярт зориулсан тоглолт хийлээ. Хөлбөмбөгийн залуус цугладаг, ерөнхийдөө хөнгөн сайхан уур амьсгалтай “Sta­dium” гээд ресторан байдаг юм байна. Энэ ресторантой гэрээ байгуулж хамтран ажиллахаар тохироод олон улсын эмэгтэйчүүдийн баярын өдрийг тохиолдуулан хоёр өдөр тоглолт хийсэн. Хүмүүс ч тоглолтыг маань их сайхан хүлээж авлаа. Би хуучин дуунуудаа дуулсан болохоор бүсгүйчүүд их хөгжөөн дэмжлээ. Энэ тоглолтод дуучин Амина, “Sync” хамтлагийн Амараа, дуучин Одко, “FLY” хамтлагийн уран бүтээлчид уран бүтээлээ хүргэсэн байгаа. Тоглолт их халуун дотно, сайхан уур амьсгалтай байлаа. Үзэгчид, уран бүтээлчид бие бие рүүгээ тэмүүлсэн үнэхээр гоё тоглолт боллоо. Удахгүй цэргийн баярт зориулсан тоглолт хийнэ. Тус тоглолтыг залуус та бүхэн ямар ч таксгүйгээр үзэх боломжтой гэдгийг энэ дашрамд хэлчихье.

–Шинэ уран бүтээл хийж байна уу. Таны дуунуудыг зарим залуу хамтлагууд сэргээж дуулж байдаг?

-Сүүлийн дөрөв, таван жилийн хугацаанд нэлээд хэдэн дуу хийсэн. Тухайлбал, “Синк” хамтлагийн “Хөөрхөн шүү чи минь”, “Гурван бүдүүн” хамтлагийн “Хайр татам, “Аав минь ирж яваа” зэрэг хэд хэдэн дуу хүүхэд залуучуудын дунд дуулагдаад хит болоод явж байна.Өнгөрсөн арваннэгдүгээр сард гарсан МУГЖ Сарантуяа, “Гурван бүдүүн” хамтлагтай хамтран дуулсан “Гэрэлт нарны ээж” дуу. Бид ээжийнхээ ачийг яаж хариулах вэ гээд байхаас ээж минь юунд санаа зовж байна, яаж байна гэж тэр болгон асуудаггүй. Энэ агуулгыг илүү харуулахыг хичээсэн уран бүтээл л дээ. Саяхан хэрэг болгож өөрийн үг, аяыг нь зохиосон дуугаа тооллоо. Дуулсан, үгийг нь, эсвэл аяыг нь бичсэн гээд бүгд нийлээд 130 гаруй уран бүтээл болсон байна.Би дууныхаа үгэн дээр өөрөө ажиллах дуртай. Поп хөгжим дээр өөрийн гэсэн илэрхийлэл байх ёстой юм шиг санагддаг. Өөрийнхөө бодлыг шингээж хийсэн дуу хүмүүст илүү хүрдэг юм шиг.

–Та дүү Нурбулантайгаа хамтарч аавынхаа дурсгалд зориулж “Латиф” сан байгуулсан. Сангийн үйл ажиллагаа нэлээд эрчимжиж байгаа гэж сонссон?

-Өөрийнхөө уран бүтээл гэхээсээ илүүтэйгээр аавынхаа нэрэмжит “Латиф” сангийн үйл ажиллагаанд илүү ач холбогдож өгч ажиллаж байна. Саяхан л сан байгуулсан. Өнөөдөр таван жил болчихсон байна. Өнгөрсөн хугацаанд ерөнхийдөө өөрсдийнхөө хүчээр хөрөнгө босгож хөдөө орон нутгаар аялан тоглолт хийж залуучуудын ирээдүйн урлагт орох боломжийг нээх зорилготой ажиллаж байлаа. Тэгэхээр энэ жил миний тайзан дээр гарсан 20 жил, сан байгуулагдсан таван жилийн ой тохиож байна. Миний аавын нэрийг дурсахад л хүмүүст гэрэл гэгээтэй сайхан дурсамж сэргэдэг. Энэ нэрийг цаашдаа газарт унагачихгүй л авч явахыг хүсдэг. Таван жилийн хугацаанд дандаа орон нутагт тоглолт хийжээ. Орон нутгийн замд төөрөөд машин тэрэг эвдрээд зогсчихсон байхад хүртэл малчид маань ирээд тусалж байсан удаа ч бий. Энэ бол миний аавын л буян. Яг одоо би хэн нэгнээс надад туслаач гэж хандивын мөнгө гуйгаагүй. Мэдээж аавын нэрэмжит санг дэмжиж хамтарч ажиллахаар бол хүлээж авах болно. Учир нь энэ жилээс би нийслэлд түлхүү ажиллах төлөвлөгөөтэй байна. Сургууль, байгууллага дээрээ жинхэнэ, гоё амьд тоглолтыг үзье гэвэл гоё тоглолтыг бид барих болно. Яахав Байзада дуугаа дуулаад явбал явна л даа. Гэхдээ залуусыг сайн сайхны төлөө уриалах сонирхолтой. Бидний амьдарч буй нийгэм саарал харагддаг. Ардчиллаас өмнөх нийгэм оюун санааны хувьд хавчигдмал, баригдмал байсан гэдэг. Гэхдээ сайхан зүйл ч байсан. заримдаа тэр үеийг санагалздаг. Өнөөдөр хүмүүс өнгө мөнгөний хорвоод жинхэнэ тулалдаж байна. Хүн чанар энэ завсар гээгдээд байх шиг. Энэ нийгмийг сайн сайхан болгохын тулд залуус өөрсдийн дуу хоолойгоо оюунлагаар хүргэх хэрэгтэй.

–Таны цаашдын үйл ажиллагаа залуусын төлөө байх болно гэсэн. Тэгэхээр дуучин Байзада залуусыг уран бүтээлээрээ уриалах бодолтой байна гэж ойлгож болох уу?

-Төрийн эрхийг олон жил барьж ирсэн эрхмүүд өөрсдийгөө хөгширсөн, үеэ өнгөрөөж байгаа гэдгийг хүлээн зөвшөөрөх л ёстой байхгүй юу. Миний хувьд зөвхөн урлагийн салбараа л барьж ярина шүү дээ. Би аавынхаа үргэлжлэл болж олон сайхан зүйл хийхийг хүсч байгаа боловч өр зээл, татварын дарамт, гадаад руу зорчих визний дарамтаас эхлээд олон асуудал бий. Нүдэндээ гал цогтой хийж бүтээе гэсэн олон сайхан залуус байна. Заримдаа эерэг хуулиуд гарах юм аа. Гэхдээ л сайн наалдахгүй байх шиг. Наад зах нь залуус өр зээл тавин байж арай гэж машинтай болж байхад ганц дохио зөрчихөд 19 мянган төгрөгөөр торгодог жишээтэй. Машинтай болоод ч урамгүй байна ш дээ. Залуучуудын оюуны, сэтгэлгээний уналтыг гадныхан ашиглах вий гэхээс санаа зовних юм. Урлагийнхан бид энэ амьдралын, хүмүүсийн тухай л уран бүтээл хийдэг. Миний хувьд залуучуудад зориулсан гэгээлэг уран бүтээл хийж ирсэн. Цаашдаа ч энэ чиглэлээ барина.

Ер нь шинэ дуу дуулъя гэхээр үгүй ээ хуучин дуугаа дуулаач гэдэг л дээ. Гэхдээ би энэ бүхнийг ганцаараа бүтээчихсэн юм биш. Монголын хөгжмийн төлөө зүтгэж яваа хүмүүс болох хөгжмийн зохиолч Халиун, Арзак, Аранзаа нартаа баярлаж явдгаа хэлмээр байна.

–Та нэг хэсэг уран бүтээлээсээ хөндийрч Казахстан явсан. Тухайн үед таны дуулсан дуу болгоныг хүмүүс сонсох дуртай байлаа. Яагаад ийм сайхан уран бүтээлүүдээсээ хэсэг хөндийрсөн юм бэ?

-Би хүүхэд байхын л дуунд хайртай байсан. Тэгээд УБИС-ийг хөгжмийн мэргэжлээр төгссөн. Миний уран бүтээлийн оргил үе гэвэл 1995 он. Би дуулдаг, бүжиглэдэг хамтлагтай байсан. Бидний тоглолтыг хүмүүс их үзэх дуртай байлаа. Их гэгээлэг, шинэлэг байсан байх. Яг энэ үед би Казахстан явсан. Тус улсыг зорьсон учир гэвэл би ямар нэгэн зүйлд хэмжээ байх ёстой гэж боддог. Тэгээд л юм үзэж нүд тайлахаар явсан. Мэдээж хэсэг хугацааны дараа эх орондоо ирж уран бүтээлдээ орсон. Эргэж ирэхэд ч сонсогчид маань өмнөх шигээ л сайхан хүлээж авсан.

–Та нэг хэсэг ёстой хит болж байлаа. Энэ үед танд хаягласан хайрын захиа их ирдэг байв уу?

-Надад хувийн нууцаа хадгалдаг жижигхэн хайрцаг байдаг юм. Тэнд амьдралын минь нандин дурсамжууд бий.

–Та нэг удаа “Надад тайрмал үстэй, үүргэвч үүрсэн охид таалагддаг” гэж хэлснээс хойш охид үсээ тайрч байсан гэдэг?

-Үнэн (инээв). Тухайн үед Европт revel буюу яг тийм стиль моодонд орж байсан юм. Тэгээд л хэлчихгүй юу. Гэхдээ тайрмал үстэй, үүргэвч үүрч явдаг нэг охин таалагддаг байсан л даа (инээв). Одоо харин зарим бүсгүйчүүд тааралдаад “Чамаас болж үсээ тайрч байсан” гэдэг юм. Намайг тэгж хүндэлдэг байсныг бодохоор сайхан санагддаг.

–Миний мэдэхийн л та урт үстэй байсан. Одоо ч бас. Энэ бас таны нэг имидж юм аа?

-1994 оноос л үсээ ургуулсан. Би поп урлагт хайртай. Миний шүтдэг бурхан хүртэл Майкл Жексон. Тэгэхээр хэнийг дуурайсан байх нь уу. Хүмүүст миний энэ имидж таалагддаг юм.

–Аавыг тань циркийн Латиф гэдгээр нь хүмүүс андахгүй. Их сайхан дуулдаг, хөгжим тоглодог байсан гэдэг юм билээ?

-Миний аав Ховдын Булган сумын уугуул хүн. Байгалиас заяасан урлагийн мэдрэмжтэй. Домбор хөгжмийг их сайхан тоглоно. Бүтээсэн дүр, хөдөлгөөн, алхаа гишгээ нь хүртэл ахин давтагдахааргүй гайхалтай хүн байсан. Баян-Өлгийн Дэлүүн сумын 10 жилд сурч байхдаа дууны аварга болоод Унгар улсын хүүхдийн зусланд хүртэл амарч байсан гэдэг.

–Аавынх нь тухай олон сайхан дурсамж танд үлдсэн байх. Зарим дурсамжаасаа бидэнтэй хуваалцахгүй юу?

-Миний сэтгэлд тодорч үлдсэн ганцхан шинэ жил байдаг нь аавтай байхдаа тэмдэглэсэн шинэ жил. 1979-1983 оны хоорондох шинэ жил буюу би тав, зургадугаар ангид байсан үе. Манайх орос маягаар шинэ жил тэмдэглэдэг байлаа. Тэр үеийн сүлд модны чимэглэл, жүржийн амт ямар гоё байсан гэж санана. Цас, цаг агаар нь хүртэл өөр байсан. Улаанбаатар чинь үлгэрийн хот шиг л сайхан байлаа. Цирк дээр Б.Бадрууган агсны найруулсан “Гайхамшигт цаг” гээд хөтөлбөр болдог байсан юм. Тэр жилүүдийг их үгүйлдэг дээ. Аавыгаа дурсахаар үүлэн чөлөөн дундаас дөнгөж нар харагдаад эргээд бүрхэж бороо асгаж байгаа юм шиг тийм саарал мэдрэмж төрдөг.

–Аавынхаа гэгээн дурсгалд зориулж уран бүтээл хийж байна уу?

-Би 1999 онд “Дэлхий дүүрэн инээд” нэртэй дуу хийсэн. Аавыг минь байхад дэлхий дүүрэн байж. Байх байхдаа дэндүү дүүрэн байж гэж боддог. Би энэ үгийг хаана ч явсан хэлэх дуртай.

Алтан наран ээсэн

Ахин ирэх амьдралыг дуудсаар

Болор тунгалаг нэгэн зүрх

Бүхнийг тойрон эргэлдсээр

Таны эгэл явсан тал шиг уужим сэтгэл

Таны уярааж үлдээсэн тайз чинь инээдээр бас цэцгээр дүүрэн байна…

Шүлгийг нь Д.Дэлгэрсайхан бичиж аяыг нь би өөрөө хийсэн байдаг. Ер нь нэрлээд байвал бүтээл бий.

–Танайх ам бүл хэдүүлээ юм бэ. Латиф гуай гэртээ хэр их хөгжөөн наргиантай хүн байв?

-Манайх дөрвөн бахиал, нэг туфльтэй айл ш дээ. Манай аав гэртээ нэг их олон юм яриад байдаггүй. Ялангуяа биднийг хүмүүжүүлэх тал дээр. Нэг дуугарвал хэлсэн үг нь жинтэй тусна. “Хичээлээ л хий. Наадах чинь чамайг нэг юманд заавал хүргэнэ” гэж бидэнд хэлдэг байсан. Аав маань гэртээ өнжих нь даан ч ховор. Энэ нь нэг талаараа бидний хувьд харамсалтай санагддаг. Илүү олон өдрийг аавтайгаа хамт өнгөрөөсөн ч болоосой. Яалт ч үгүй ажил ихтэй байсан учраас болдоггүй л байсан болов уу. Миний аав хөлсөө дуслуулж эх орныхоо төлөө урлагт зүтгэж байсан байна. Миний аав шиг тийм мундаг хүмүүс их байсан. Залуу хойч үе бид санан дурсах хэрэгтэй. Сүүлийн үед гадаад дууны тэмцээн их болж байгаа. Энэ хүүхдүүд чинь эх хэлээ ч олигтой эзэмшээгүй. Зөв сайхан ярьж чадахгүй байхад гадаад дууны тэмцээн уралдаан гэж ирээд л зохиомлоор туйлшруулах нь зөв юм уу? Би асууж байгаа юм шүү. Түүнээс хэн нэгний үйл ажиллагааг энд шүүмжлэх гэсэнгүй.

Хэрвээ үнэхээр англи хэлийг сүрхий эзэмшүүлэх, дуучин болгох сонирхолтой юм бол тэр гадны тайзан дээр нь очоод өрсөлд л дөө. Тэнд нь очоод ёстой түрүүлнэ үү, хог шороо болоод үлдэнэ үү. Тэгж л байж хүн болно шүү дээ. Урлаг өөрөө ийм шалгууртай байхгүй юу. Зохиомлоор уран бүтээлчийг хэзээ ч бий болгодоггүй. Хөлсөө урсган хөдөлмөрлөж байж урлагт өөрийн гэсэн орон зайтай болдог.

–Ааваасаа зэмлэл хэр сонсдог байв?

-Зөндөө ш дээ.Гэхдээ зодож нүдэхгүй л дээ (инээв). Агуу хүмүүсийн үг үнэ цэнтэй байдаг гэдэг. Би аавынхаа үг бүрийг тунгааж явдаг. Бас агуу зохиолч Р.Чойном гуайн хэлсэн энгийн сайхан үгнүүд байна. Бавуугийн Лхагвасүрэн гуай, зарим эдийн засагчдын үгийг их сонсох дуртай. Бас гадаадын монголч эрдэмтдийн үгийг сонсох дуртай. Арай өөр өнцгөөс юм ярина.

–Танай гэр бүлийнхэн хамтарч тоглолт хийх бодол байдаг уу?

-Бодож үзээгүй юм байна. Болохгүй юм байхгүй л дээ. Нээрээ тоглолт хийвэл миний аавыг таньдаг хүмүүс Латифийн хүүхдүүд алдаж онож, унаж, тусаад ч гэсэн хүн болж л байгаа юм байна гэж харах байх даа. Үзэгчид манай гэр бүлийн гишүүдэд их хайртай юм билээ. Ялангуяа манай Нураад, аавтай ч их адилхан. Би нэг удаа Пүрэвбадам гуайтай уулзсан. Тэгэхэд “Энэ өргөөний үүд хаалга миний хоёр дүүд нээлттэй шүү. Аавынхаа уран бүтээлийн тоглолтыг хийгээрэй” гэж хэлж байсан.

Э.Ариунзул

“Манай хэд гэрийн хаалгаар яваад оронгуут өөдөөс наймуулаа гүйлдээд ирнэ шүү дээ. Хоёр багаас эхлээд том, жижиг гэхгүй нэгэн зэрэг дайрна. Хурга, ишиг нийлж байгаа юм шиг л шуугиан болно. Хэн хэнээсээ түрүүлж үнсүүлэх гэнэ. Багачууд нь томчуудынхаа гар хөлийн аясыг дийлэхгүй унаад уйлалдана” хэмээн хүүхдүүдийнхээ талаар инээмсэглэл тодруулан ярих залууг Д.Энхтөр гэнэ. Тэр бол хүмүүн заяаны ховорхон хувь тавиланг аз жаргалтайгаар туулж яваа залуухан аав. Түүнийг ингэж тодотгон хэлж байгаа нь ийм учиртай. Түүний эхнэр Ц.Ундрах дөрвөн удаа төрөхдөө бүгдэд нь ихэрлэсэн. Найман хүүхдээ хэнээс ч дутахааргүй сайхан амьдруулах гэж, амьдралаа өөрийн гараар бүтээн босгох гэж зүтгэж яваа залуу. Д.Энхтөр манай сонины гэрэл зурагчин бид гурав элдвийг хөөрөлдөж явсаар гэрийнх нь гадаа буюу Сонгинохайрхан дүүргийн “Чухаг 21” хороололд очлоо. Гурван давхрын хүрэн бор хаалгыг аяархан тогшлоо. Том охин Э.Цэцлэн хаалга тайлж өгч байна. Гэтэл “Аав аа, миний аав аа” гээд л хүүхдүүд хар хурдаараа гүйж ирээд нэг нь хүзүүдээд бусад нь бүчээд авав. Хөлд ороод удаагүй хоёр бага охин нь тэнтэр тунтар алхсаар хүрч ирлээ. Гэхдээ хоёулаа уйлаад аавдаа тэврүүлэх гээд гараа сарвайн зогсоно. “Гэгээ, Сүлдээ, Тэмүүжин, Тэмүүгээн буугаарай. Хоёр дүүг нь авахгүй бол болохгүй нь” гэж аавынхаа хэлж байгаа үгийг тоож байгаа шинж ер алга, тэдэнд. Цаанаас ээж Ц.Ундрал “Гадны хүмүүс байхад яаж байгаа юм бэ. Боль та нар” гэж загнаж байж хүүхдүүдээ болиулав. Эмүжин, Энүжин нар хоёр ой арай хүрээгүй болохоороо аавынхаа энгэрээс зүүгдсээр том өрөө рүү орлоо.

Гэрийн эзэгтэй цай, хоол аягалж өгөөд тавгийн идээ ширээн дээр тавиад хэрэндээ л сандарч байгаа бололтой. Хүүхдүүдтэйгээ уулзалдаж, нэг нэгээр нь үнсэж дуусаад Д.Энхтөр бидний хажууд суулаа. Эхнэр нь зэс аяга дүүрэн цай мэлтэлзүүлэн хийж өгөв. Тэрбээр “Бид хэд сэтгүүлчид ирнэ гээд хэрэндээ л сандарлаа. Э.Цэцлэн, Э.Цэцэглэн нар дүү нараа усанд оруулж, угаасан хувцас өмсгөж өглөө. Би чиний дуртай үхрийн өвчүүний махнаас чанаж байна” гээд цааш эргэв. Д.Энхтөр Дуурийн театр, Спортын төв ордонд давхар ажилладаг юм байна. Дуурийн театрт 24 цаг ажиллаад маргааш нь Спортын төв ордонд хонож ажилладаг ажээ. Ингээд хоёр хоног ажиллаад гэртээ хоёр хоног амардаг юм байна.

Эмээ нар нь ихрийн удамтай гэнэ

Бидний сурвалжлага аль нутгийн гаралтай, удам судрын талаарх яриагаар эхэлсэн юм. Мэдээж аль талаасаа ихрийн удамтай болоод дөрвөн удаа төрөхдөө дандаа ихэрлэж байсныг асууж тодруулж, уншигч та бүхэнд хүргэх зорилготой. Гэрийн эзэн Д.Энхтөр Баянхонгор аймгийн Эрдэнэцогт сумын гаралтай юм байна. Аав, ээж нь Баянхонгор аймгаас нийслэл хотноо ирж суурьшжээ. Түүний бага нас Сүхбаатар дүүргийн Зуун айл орчимд өнгөрсөн гэнэ. Гурван хүүхэдтэй айлын дундах, айлын ганц хүү аж. Багаасаа ном унших дуртай хүүхэд байжээ. Дэлхийн болон Монголын шилдэг роман тууж, өгүүллэгүүдээс багагүй уншсан гэж байна. “Миний үеийнхэн 80-90 оны хүүхдүүд ном л их уншдаг байлаа. Одоогийн хүүхдүүдийн адил интернэтээс эхлээд сатаарах зүйл олон байгаагүй. Хааяа театр орж кино, жүжиг үзнэ. Тэгээд бусад цагт нь ном уншина. Уншсан номоо бусдад ярьж өгдөг. Зохиолын баатрыг нь сэтгэл дотроо амилуулдаг байлаа” хэмээн ярив. Д.Энхтөрийн эмээгийн тал ихрийн удамтай гэнэ. Түүний эмээгийн эгч ихэр хүүхэдтэй аж.

Харин гэрийн эзэгтэй Ц.Ундрал Ховд аймгийн Дарви сумынх. Түүний аав дөрвөн настай байхдаа хотод ирсэн гэнэ. Ц.Ундрал хотод Баянхошуунд хүүхэд насаа өнгөрөөсөн байна. Гурван хүүхэдтэй айлын том нь. Хоёр эрэгтэй дүүтэй гэнэ. Мөн л түүний аавынх нь ээж буюу эмээ нь ихэр хүүхэд төрүүлж байжээ. Аавынх нь хоёр дүү мөн ихэр юм байна. Дунд сургуулиа төгсөөд Сувилагчийн коллеж дүүргэсэн байна. Ингээд Эх хүүхдийн эрдэм шинжилгээний төвд сувилагчаар ажиллах болжээ.

Хайрын шүлгийн наадам дээртанилцсан хайрын түүхбуюу найман хүүхэдтэй болсон нь

Дорно дахины дээд сургуулийн Гүн ухааны ангид суралцаж байгаад төлбөрийн асуудлаас болж сургуулиа орхисон Д.Энхтөр Дуурийн театрт сантехникчээр ажилд оржээ. Тэр үед 30 нас шүргэж байж. Аав, ээж нь “Одоо хүнтэй сууж амьдрал зохиох нас чинь болчихлоо. Юу бодож явдаг хүүхэд вэ. Чиний үеийнхэн бүгд хүнтэй суучихлаа. Ганц хүүгийнхээ хүүхдийг хармаар байна” гэдэг байж. Ц.Ундрал ч түүнээс ялгаагүй шалтгаанаар гэрийнхэндээ загнуулдаг байж. Түүнийг “Ажлаасаа өөр юм мэдэхгүй явж байтал чинь хамаг залуу нас чинь дууслаа” гэж үглэх хүн олширчээ. 2002 оны гуравдугаар сарын 6-ны өдөр. Энэ бол тэдний анх танилцаж байсан өдөр. Хаврын шаргал наран бүлээн илчээ түгээсэн сэтгэл гэгэлзүүлсэн хаврын тэр өдөр шүлэг, яруу найраг сонирхдог Ц.Ундрал найзтайгаа Хайрын шүлгийн наадам үзэхээр Дуурийн театрт очжээ. Яруу найрагчид сэтгэл зүрх гэгэлзтэл хайрын тухай яруу сайхан шүлэг уншиж байж. Тэр жилийн хайрын шүлгийн наадамд оролцож байсан яруу найрагчид хавар болон хайрын учралын талаар түлхүү уншиж, бүтэлгүй хайрын тухай цөөхөн уншсан гэнэ. Яруу найрагч Ж.Мөнхбат тэр наадамд түрүүлж байсан ажээ. Гэтэл нүдэнд дулаахан нэгэн залуу Дуурийн театрын нэгэн өрөөнөөс гараад ирсэн байна. Нүдэнд туссан нөгөө залуу хамт явсан найз бүсгүйтэй нь танил байжээ. Тэд ингэж анх танилцсан байна. Сансарт байх эгчийнхээ гэрт амьдардаг Ц.Ундралыг Д.Энхтөр хүргэж өгчээ. Замдаа удахгүй болох гэж байгаа Эмэгтэйчүүдийн баярын талаар болон өөр зүйлсийн ч тухай ярилцаж амжсан байна. Ингээд гар утасныхаа дугаарыг солилцож, бие биедээ хайрын тухай дөрвөн мөрт явуулах болов. Тэдний хайр ингэж л эхэлжээ. Удалгүй эхнэр Ц.Ундрал жирэмсэн болсон гэдгээ дуулгажээ. Удахгүй хүүхэдтэй болох нь, аав болж аав, ээжийгээ баярлуулах нь хэмээн хөл хөөрцөг болсон байна. Гэтэл эхнэр нь дахиад баяртай мэдээ дуулгажээ. Хэвлийд нь ихэр хүүхэд бүрэлдэж байгааг мэдсэн байна. Ууган охид болох Э.Цэцлэн, Э.Цэцэглэн нар 2003 оны гуравдугаар сарын 18-нд Цэргийн баяраар төржээ. Ихэр охид гурван нас хүрээгүй байхад дараагийн хоёр дүү нь гарсан гэнэ. 30 гарчихсан хойноо амьдралаа эхлүүлсэн болохоор дөрвөн хүүхэдтэй болъё гэж тэд ярилцаж, амьдралаа төлөвлөж байсан аж. 2006 оны зургадугаар сарын 7-нд Э.Соёнсүлд, Э.Соёнгэгээ гэх хүү, охинтой болжээ. Ингээд Д.Энхтөрийнх гэх айл дөрвөн хүүхэдтэй болсон байна. Гэхдээ гурван охин ганц хүүтэй. Д.Энхтөр айлын ганц хүү. Ганцаараа өссөн эрэгтэй хүүхдийн зовлонг тэр мэднэ. Э.Соёнсүлдийгээ эрэгтэй дүүтэй болгох хүсэл түүнд байжээ. Ингээд эхнэртэйгээ ярилцаж байгаад дахин нэг хүүтэй болохоор шийдсэн байна. Жирэмсэн болсон гэдгээ мэдээд Ц.Ундрал эход харуулжээ. Гэтэл эмч ихэр хүүхдүүд байна гэдгийг хэлжээ. “Дахиад ихэр гэж үү. Ямар сонин юм бэ. Яагаад ингээд ихэр хүүхдүүд гараад байгаа юм бол” гэж тэд гайхаж байснаа ч нуулгүй ярив. Ингээд 2008 оны арванхоёрдугаар сарын 19-нд дахин хүү, охин мэндэлжээ. Эрэгтэйг нь Э.Тэмүүжин, эмэгтэйг нь Э.Тэмүгэн гэж аав нь нэр хайрласан байна. Э.Соёнсүлд хүүгээ эрэгтэй дүүтэй болгох гэсэн хүсэл ийн биелжээ. Харин Д.Энхтөр “Хоёр бага охиноо хэрхэн төрүүлсэн талаар ээж нь ярина” гээд эхнэр рүүгээ харан инээв. Эхнэр нь “Би яриад байхдаа яадаг юм бэ” гээд нэлээд ичиж байгаа бололтой хариулах ажээ. Ц.Ундрал “Зургаан хүүхэдтэй болчихсон юм чинь одоо дахиж хүүхэд гаргахгүй гэж шийдчихсэн байсан. Уг нь 2008 оноос хойш хуанли хөтлөөд л байдаг байсан чинь нэг мэдсэн жирэмсэн болчихсон байсан. Эхлээд эмчид үзүүлсэн нэг хүүхэд юм шиг байна. 14 хоноод хүрээд ир гэж хэлсэн. 14 хоногийн дараа яваад очтол дахиад ихэр хүүхэд байна гэсэн. Тэгээд л найман хүүхэдтэй болсон юм даа. Одоо дахиж хүүхэдтэй болохгүй ээ. Энэ хэдийг өсгөх гэж хэцүүдэж байхад” гээд инээв.

“Ерөнхийлөгчийн эхнэр Х.Болормаа энэ байрыг бидэнд сонгож өгсөн”

Тэдний зургаан хүүхэд Монгол гуравдугаар сургуульд сурдаг юм байна. Э.Цэцлэн, Э.Цэцэглэн нар 7г ангид сурдаг бол Э.Соёнсүлд, Э.Соёнгэгээ нар 4г ангид сурдаг. Э.Тэмүүжин, Э.Тэмүгэн нар 2в ангид сурдаг аж. Харин хоёр бага болох Э.Эмүжин, Э.Энүжин хоёр ирэх намраас цэцэрлэгт орох гэнэ. Тэд гэрээ нураачих шахам үймэлдэх аж. Гэрийнхээ хамгийн хөдөлгөөнтэй сахилгагүй нь Э.Тэмүгэн. Хоёр эгчээсээ эхлээд ах, өөрийнхөө ихрийг хүртэл гижигдэж, энд тэндээс нь хатгаж бас хөгжөөх юм. “Аавыгаа морь бол. Надтай тогло” гэж зүүгдэх ажээ. Том жижиггүй үймэлдэж байтал хаалга тогших чимээ гарав. Хоёр давхрын айлын гэрийн эзэгтэй “Дээр пижигнээд ямар хэцүү юм бэ. Танай шал дээрээс бууж ирэх гээд байх юм аа” гээд аашилж байна. Ц.Ундрал “Манай хүн хүүхдүүдээ хөөргөөд дунд нь ороод ноцолдчихдог юм. Бүгд аавыгаа дуурайсан, ноцолдож тоглох дуртай. Загнаад суулгахаар таван минут л нам жим болно. Тэгээд л үймүүлж өгнө шүү дээ” гэж бидэнд учирлаж ярив. Тэд Зуун айлд буюу өвөөгийнхөө хашаанд амьдардаг байхдаа эрх дураараа үймүүлдэг байсан гэнэ. Зургаан хүүхэд нь төрчихсөн байхад сонины сэтгүүлч ирж сурвалжлага хийж байжээ. Тэр сониныг нь ахмад дайчин Доржпалам олж уншаад хотын захиргаанд тэдний өмнөөс байртай болгож өгөх талаар өргөдөл өгсөн аж. Мөн Ерөнхийлөгчийн эхнэр, тэргүүн хатагтай Х.Болормаа өөрийн биеэр байр сонгож, Нийслэлийн Засаг даргын Тамгын газарт хүлээлгэн өгсөн байна. Ингээд хотын дарга Э.Бат-Үүл тэдэнд шинэ байрных нь түлхүүрийг гардуулан өгчээ. “Хүүхэд өөрийнхөө хүнс, хувь тавилантайгаа ирдэг гэдэг нь үнэн юм билээ. Улсаас биднийг харж үзэж ийм сайхан байртай болгосон. Найман хүүхэдтэй бид яаж ч хичээгээд байртай болж чадахгүй шүү дээ” гэж гэрийн эзэд ярьж байна лээ. Өнгөрсөн жилийн эмэгтэйчүүдийн баяраар Монгол Улсын Ерөнхийлөгч дуудаж, өдрийн зоог хамт барьсан гэнэ. “Бид хоёр Ерөнхийлөгчтэй уулзаж байгаа гээд биеэ цэгнээд л суугаад байсан. Тэгсэн манай улсын Ерөнхийлөгч их энгийн сайхан яриа хөөрөөтэй хүн байна лээ. Бид их олон цаг ярилцаж суусан. Тэдний том хүүхдийн эхнэр ихэр хүүхэд төрүүлсэн юм билээ. Биднээс ихэр хүүхдийг яаж өсгөдөг талаар асууж зөвлөгөө хүртэл авсан” гэлээ.

Ихэр хүүхэд ихрийнхээ буруу байсан ч өмөөрч, нэгэндээ амь байдаг

Хоёр том нь ээжийнхээ гэрийн ажилд тусалдаг юм байна. Тэд онц сурдаг гэнэ. Ангидаа бүжгийн хамтлаг байгуулжээ. Э.Цэцлэн Нийслэлийн сурагчдын дунд болдог олимпиадад физикээр өрсөлдөж тусгай байрын шагнал авчээ. Харин Э.Цэцэглэн зурах авьяастай гэнэ. Чөлөөт цагаараа зураг зураад суучихдаг байна. Э.Соёнсүлд, Э.Соёнгэгээ хоёр сургуулийнхаа шатрын дугуйланд явдаг гэсэн. Ихэр хүүхдийн сонин гэмээр нэг онцлог байдаг тухай ээж нь ярив. Тэр нь нэг ихэр нь ямар ч буруу зүйл хийсэн нөгөөх нь өмөөрдөг байна. Хоёр том нь хүртэл буруу зүйл хийчихсэн мөртлөө нэгнийгээ бага дүү нараасаа өмөөрдөг аж. Ихэртээ л амь байдаг аж. Нэг чихэр байхад хоорондоо хуваагаад идчихдэг гэнэ. Дүү нартаа өгөхгүй нөгөө ихэртээ л өгдөг гэдгийг аав, ээж нь онцлон ярьж байсан. Мөн нэг ихэр нь сэргэлэн цовоо, бусдад өөрийгөө ойлгуулах чадвар сайтай байхад нөгөө ихэр нь дуу цөөтэй, бүрэг ичимхий байдаг аж. Аав, ээж нь хүүхдүүдээ төрсний дараа амийг нь салгах зан үйл хийсэн байна. Ламаар ном уншуулж, ацтай модны үзүүрт улаан утас уяж байгаад дундуур нь хувааж амь салгадаг гэнэ. Хүүхдүүдээ зөв, сайн хүн болгож хүмүүжүүлэхийн төлөө аав нь ном уншихыг үргэлж зөвлөдгөө ярив. Ном уншсан хүний оюун ухаан тэлдэг гэж боддог талаараа ч хэлж байна лээ. Тиймээс багачууддаа үлгэрийн ном, том хүүхдүүддээ өөрийнхөө бага байхдаа уншиж байсан дэлхийн шилдэг зохиолуудыг уншуулж, утга санааг нь яриулдаг юм байна. Тэд аавыгаа амардаг хоёр өдөр уншсан номныхоо талаар байнга ярьж өгдөг гэсэн. Айлын ууган охид дүү нарынхаа хичээлийг хийлгэдэг аж. Тэмүгэн “Энэ Цэцэглэн аниа миний хичээлийг зааж өгч байгаад алгадаж авсан” гэж аавдаа ховлов. Нөгөөх нь цаанаас “Хэзээ би тэгж байсан юм бэ” гэхэд аав нь хоёуланг нь дуудаж духан дээр нь үнэрлээд “Хичээлээ сайн хий” гээд явуулав. Э.Соёнгэгээ аавынхаа цалинг буухаар ягаан өнгөтэй бээлий авахуулах гэж байгаа гэнэ. Харин Э.Тэмжүжин, Э.Тэмүгэн нарын цээж бичгийн дэвтэр дуусчихжээ. Аавынх нь цалин буухаар дэвтрээ авахуулна гэж тохиролцов. Гэрийн эзэн хамгийн сүүлд өөртөө зориулж Чингис хааны есөн өрлөгийн талаар тус тусад нь бичсэн номны дөрөвдүгээр дэвтрийг худалдан авсан байна. Мөн өнгөрсөн сард зохиолч Г.Аюурзанын “Судасны чимээ” романыг худалдан авч ажил дээрээ уншсан гэнэ. Номоо уншаад дуусахаараа ажил дээрээ хонох бүртээ 500 төгрөгөөр “Өдрийн сонин” худалдаж аваад байнга уншдаг талаараа ч ярив.

Тэдэнд зав чөлөө гэж байдаггүй

Гэрийн эзэгтэй Ц.Ундрал орой хамгийн сүүлд унтаад өглөө хамгийн түрүүнд сэрдэг гэнэ. Хүүхдүүдийхээ хөглөрүүлж орхисон эд зүйлсийг эмхэлж, хичээлдээ өмсөх хувцас зэргийг нь бэлдсээр байтал 01:00 цаг өнгөрчихдөг байна. “Хүүхдүүд хичээлдээ холоос явдаг болохоор өглөө 06:00 цагт босоод хоол унд хийж өгнө. Ингээд арай гэж өнөө хэдийгээ аавтай нь хамт сургууль руу нь гаргачихаад хоёр бага охиноо хараад үлдэнэ. Нэг мэдэхэд л өдөр өнгөрчихсөн байдаг гэнэ. Хадам аавынх нь Зуун айлд болохоор өглөө хичээлтэй хэдийг нь сургууль руу нь оруулаад өдөр орох хүүхдүүдээ өвөөгийнд нь үлдээдэг байна. Манай хадмууд их сайн хүмүүс байдаг юм аа. Байнга тусалж дэмждэг. Тэд байхгүй бол энэ хүүхдүүдийг өсгөж өдий зэрэгт хүргэнэ гэдэг хэцүү шүү дээ” гэлээ. Харин Д.Энхтөр хоёр ажил хийдэг. Цалингаа аваад хүүхдүүдийнхээ хэрэглээнд өгөөд, идэх хоол унд аваад л дуусдаг байна. “Хүний төлөө найман хүүхэдтэй болсон биш. Хэнээс тусламж эрж явах юм бэ. Бие эрүүл, хөл гар бүрэн бүтэн байхад энэ хэдийгээ бусдаас дутаахгүй гэж боддог юм. Амьдралд тохиолдох бэрхшээл байлгүй яах вэ. Хэдэн хүүхдийнхээ төлөө нойр хагасалж хонодог, маргааш нь ажлын хажуугаар сургуулиас нь зөөсөөр нэг өдрийг өнгөрөөдөг. Амралтын хоёр өдөр манайхан гэртээ бүтэн өнждөг юм” хэмээн ярив. Дөрвөн хүүхдээ цэцэрлэгт явдаг байхад Д.Энхтөр хоёрыг нь тэвэрдэг. Том хоёр нь аавынхаа халааснаас зуураад явдаг байжээ. Тэгэхэд нэг хүүхдийг аав, ээж нь дундаа хөтлөөд цэцэрлэг рүү орж байгаа харагддаг байсан талаар дурсан ярив.

Мартын 8-наар Ц.Ундрал хамгийн сайхан бэлэг болгоныг авдаг гэв

Маргааш олон улсын эмэгтэйчүүдийн баярын өдөр. Дөрвөн удаа төрөхдөө найман хүүхэд төрүүлж өгч, ховор хувь тавилангийн эзэн болгосон Д.Энхтөр эхнэрээ чадах чинээгээрээ баярлуулдаг гэнэ лээ. Өглөө босоод цай чанаж, бууз хийж өгдөг байна. Мөн хүүхдүүдтэйгээ нийлж гэр бүлийн тайлан тоглолт хийдэг гэсэн. Хүүхдүүд ээждээ зориулж гараараа сэтгэлийн бэлэг хийж өгдөг аж. Дараа нь долуулаа зогсож байгаад хоёр бага охин болон ээжийгээ суулгаад дуу дуулж шүлэг уншиж өгдөг байна. Энэ гэр бүлийн нэг нууцыг энд хэлье. Ааваас нь бусад бүгд солгой хоолойтой гэнэ. Гэхдээ тэд жил бүрийн гуравдугаар сарын 8-нд ээждээ ээжийн тухай дуу дуулж өгдөг гэсэн.

Эзэгтэй жил бүрийн Мартын 8-нд эр нөхрийнхөө хийсэн хоол цайг идэж, бас хайрын бэлэг авдаг аж. Биеэс нь бие болон ургасан балчир үрсийнхээ ээждээ зориулж гараа гарган хийсэн бэлгийг авч, үрсийнхээ цолгиунаар дуулах дуу, шүлгийг сонсож сэтгэлийн их цэнгэлд умбадагаа Ц.Ундрал сэтгэл дүүрэн ярьж суув. Гэр бүлийн тайлан тоглолтын дараа хоёр охиндоо “Дүү нараа унтуулж байгаарай” гэж хэлээд аавтай нь хамт гардаг байна. Гэр бүлийн найз нөхөдтэйгөө уулзаж оройжин инээлдэж байгаад тарцгаадаг гэсэн. Ц.Ундралын хамгийн их хүсэн хүлээдэг баяр Мартын 8 гэсэн.

Хүүхдүүд аавынхаа хөгжилтэй зан, өөрсдийг нь ойлгодог занд хайртай гэсэн. Харин ээжийнхээ дандаа үнэн зүйлс хэлж зөвлөдөгт нь, сайхан сэтгэлд нь хамгаас илүү хайртай гэж ам уралдан ярив. Бага үдийн алдад зочилж ирсэн бид харуй бүрий болтол өнжжээ. Ирсэн гийчид явдаг жамаар Д.Энхтөрийнхөөс гарлаа. Биднийг гарах гэж байхад Э.Тэмүгэн орон дээрээ аавтайгаа унтана гэж зөрүүдлэв. Айлын том хүүхдүүд гээд Э.Цэцлэн, Э.Цэцэглэн нар орон дээр унтаад бусад нь газраар унтдаг юм байна. Э.Тэмүүжингийн углаашийг Э.Соёнсүлд нууж дүүгээ цаашлуулсныг ч биднийг гарах үеэр аавдаа дэлгэж бөөн инээд болов. Жаргалтай тэнүүн амьдрал энд л буцалж байна. Ороод гарахад хүүхдийн инээд хөөр цалгисан, сайхан гэгээн энерги цацарсан айл байдаг даа. Д.Энхтөрийнх тийм л айл юм. Энэ хорвоо дээр ховорхон хувь тавиланд төрсөн энхрий бяцхан үрс эрүүл саруул өсч торниж байна. Хүүхдийнхээ төлөө гэх аавын сэтгэл, ээжийн хайранд ихрүүд маань сайн хүн болж хүмүүжнэ гэдэгт эргэлзэхгүй байна. Хүүхдийн гэгээн жаргал цалгих гэр бүлд сайн сайхан бүхнийг хүсэн ерөөе.

Гэрэл зургуудыг Г.ЛХАГВАДОРЖ

УИХ-ын гишүүн, УИХ дахь Ардчилсан намын бүлгийн дэд дарга С.Одонтуяатай ярилцлаа.

-Хүүхдийн эрхийн тухай болон Хүүхэд хамгааллын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулга батлагдсан. Ялангуяа эцэг, эхчүүд сонирхож байна. Уг хуулийнхаа талаар ярихгүй юу?

-УИХ-аар Хүүхдийн эрхийн тухай болон Хүүхэд хамгааллын тухай хуулийг батлуулсан. Уг хуулиуд хэрэгжсэнээр хүүхдийн эрхийг хэрэгжүүлэгч талуудын үндсэн үүрэг, тэдний хоорондын харилцан хамаарлыг илүүтэй тодорхой болгож өгсөн. Хуулийн хүрээнд улсын статустай хүүхдийн байцаагч нарыг бий болгохоор судалж байгаа. Мэргэжлийн хяналтын байгууллагууд бараа, бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, үйлчилгээний чанарт хяналт тавьж, дүгнэлт гаргадаг ч энэ нийгмийн хамгийн үнэ цэнтэй зүйл болох хүн, тэр тусмаа хүүхдийн эрх зөрчигдөж байгаа эсэхийг хянадаг, дүгнэдэг улсын байцаагч гэж манайд байдаггүй. Тэр утгаараа хүүхдийн байцаагчтай болох гэж байгаа юм.

Нэг зүйлийг нэмж өгүүлэхэд Хүүхдийн эрхийг хамгаалах тухай хууль 1996 онд батлагдсан. Түүнээс хойш 20 жилийн дараа шинэ хуультай болж байна. Хууль батлагдсанаар Монгол Улсын хэмжээнд хүүхдийн эрхийг хангах үндэсний тогтолцоо бий болж байна. Мөн аливаа хүүхэд хүчирхийлэлд өртсөн тохиолдолд хэрхэн хамгаалах вэ, хүчирхийлэлд өртөхөөс урьдчилан сэргийлэх арга хэмжээг хэрхэн зохион байгуулах зэрэг харилцааг зохицуулах эрхзүйн орчинтой боллоо.

-Хуулийн хэрэгжилтийг хэрхэн хянах вэ. Манайд батлагдсан хуулиуд олон ч хэрэгжилтийг нь хянах байгууллага, төсөв байдаггүйн улмаас “Хууль гууль боллоо” хэмээн шүүмжилдэг?

-Таны хэлж байгаа зөв. Манайхан хууль батлахдаа тухайн хуулийн хэрэгжилтийг нь хангах асуудлаа байнга бодож байх ёстой. Эдгээр хуулийг хэрэгжүүлэхэд нийтдээ 20-иод дүрэм, журам, стандарт батлах хэрэгтэй болоод байна. Салбарын яам болон Хүүхэд гэр бүлийн хөгжлийн газар, агентлагууд хамтарч тусгайлсан төлөвлөгөө гаргаж, боловсруулах ёстой. Мөн энэ хоёр хуулийг хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай санхүүгийн тооцооллыг олон улсын экспертүүдийн дэмжлэгтэйгээр бид хийж байна. Жил бүр улсын төсөвт 3.2-3.5 тэрбум төгрөг тусгуулж байж эдгээр хууль бүрэн хэрэгжих бололцоотой. Ингэхдээ хоёр үе шаттай хийнэ. 2017, 2018 оноос санхүүжилт нь шийдэгдээд явна.

-Сүүлийн үед хүүхэдтэй холбоотой сэтгэл сэртхийлгэм хэргүүд гарах болсон. Мөн гэр бүлийн хүчирхийлэл манайд төдий л буурдаггүй. Энэ бүхнийг хэрхэн зохицуулж өгч байгаа юм бол?

-Үр хүүхэдтэй хүн бүр энэ тал дээр санаа зовдог. Хүүхэд хүчирхийллийн золиос болж байгаад нийгэм даяар нэлээд шүүмжлэлтэй ханддаг болсон. Шүүмжлэлтэй хандаж байна гэдэг чинь олон нийтийн хандлага эерэг тал руугаа явж байна гэсэн үг юм. Шинэ батлагдсан Эрүүгийн хуулиар хүүхдийн эсрэг хүчирхийллийг гэмт хэрэг гэж үзэхээр болсон. Түүнчлэн Хүүхэд хамгааллын тухай хуулиар хүүхдийн эсрэг хүчирхийллийн бүх хэлбэрийг гэр бүл, сургууль, асрамжийн газар, ажлын байр, малын бэлчээр гээд нийгмийн бүх орчинд хориглож байгаа. Гэсэн ч Хүүхэд хамгааллын тухай хууль дангаараа эдгээр асуудлыг зохицуулахгүй. Монгол Улсад хэрэгжиж буй Гэмт хэргийн тухай, Эрүүгийн тухай, Зөрчлийн тухай, Гэр бүлийн тухай, Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх тухай гэх мэт хуулиуд, тэдгээрийг дагалдан гарч буй хуулиудын хүрээнд цогцоороо шийдэгдэнэ.

-Манай орны хувьд бусад орнуудыг бодоход хүүхдээ хүмүүжүүлэх тал дээр арай өөр байдаг. Уламжлалт арга барил өдгөө ч хэвээрээ байгаа. Энэ бүхнийг хуульд тусгасан уу?

-Монголчууд эрт цагаас хүүхэд хүмүүжүүлэх өөрсдийн гэсэн баялаг уламжлалтай. Ухааруулдаг, сэнхрүүлдэг, өөрөө дагуулж үлгэрлэдэг юм. Харин өөрөө зодож занчаад өөрийнх нь хэлсэн үг, хийсэн үйлдлийг дагасан хүүхдийг буруутгаж алгаддаг нь ухамсар дорой хүмүүсийн шинж. Монголчуудын хэлдгээр хааяа нэг алган боов амсуулж болох ч энэ үйлдэл байнга давтагдаад ирвэл гэмт хэргийн шинжтэй гэж үзнэ. Хүүхдийг хэдэн настайд нь хаан мэт өргөмжлөх вэ, хэдэн настайд нь найз мэт нөхөрлөх вэ гэхчилэн сэтгэл рүү нь өнгийж, дотор нь орсон юм шиг сонсч ойлгодог байх нь чухал.

-Эцэг эхчүүдийн хувьд юуг анхаарах хэрэгтэй вэ?

-Эцэг, эх ёс суртахууны доголдолтой бол Гэр бүлийн тухай хуулийн дагуу хүүхэд хүмүүжүүлэх талаар эцэг эхийн хариуцлага, мэдлэгийг дээшлүүлэх сургалтад хамрагдах шаардлагатай. Мэдээж, эдгээр үйлчилгээнүүдийг төрийн байгууллага дангаар гэхээс илүүтэй бусад хуулийн этгээдтэй хамтран хэрэгжүүлэх нь үр дүнтэй.

Гэр бүлийн тухай хуульд орж байгаа хамгийн чухал шинэчлэл нь эцэг, эхчүүд хүүхдэдээ зориулах цагийг нэмэгдүүлэх нөхцөлийг бүрдүүлсэн. Түүнчлэн ажил олгогч нь хөдөлмөрийн бүтээмж болон аюулгүй байдлыг нэмэгдүүлэх үүднээс байгууллагаараа ажилтны ар гэрт анхаарал тавих үүрэг хүлээж байгаа. Өөр нэг чухал зүйл нь гэхээр эцэг эхийн хуралд суухад цалинтай чөлөө олгох, албадан сургалтад хамрагдахад нь цалингүй ч гэсэн ажлаас нь чөлөөлдөг байхаар хуульчилж байна.

Хууль батлагдсан учраас холбогдох яамд журам гаргах ёстой. Хөдөлмөрийн яамнаас гэхэд өвлийн морин уралдаан хүүхдийн эрүүл мэндэд эрсдэлтэй гэж үзэж, журам гаргачихсан. Барилгын салбарт хүүхэд ажиллаж болохгүй гэх жишээтэй. Тэгэхээр салбар яамдын зүгээс хүүхэдтэй холбоотой журмуудыг гаргах хэрэгтэй. Энгийн жишээ хэлэхэд хөдөө аймаг, сумдад өвлийн цагт олимпиадууд зохиогддог. Хүүхдүүд өвлийн хүйтэнд, хүнд нөхцөл байдалд хол зам туулж олимпиадад оролцдог явдлыг дэмжихгүй байгаа.

-Сүүлийн үед цахим орчинд хүүхдийн хүчирхийллийн янз бүрийн бичлэг, зураг тавигдах болсон. Энэ нь нэг талдаа олны анхааралд өртөж байгаа мэт боловч нөгөө талдаа тухайн хүүхдэдээ хэцүү байдаг бололтой…

-Өмнө нь далд хэлбэрт түгээмэл байсан хэргүүд цахим орчинд тавигдаад ирэхээрээ олны анхаарлыг татах болсон. Энэ нь аливаа нэг сөрөг үйлдэл, хандлага руу олон нийтийн анхаарлыг татахад хялбар болгож байгаа. Үүнийг нь бүр хуульчлаад өгч байгаа юм. Тодруулбал, хүүхдийн эрх зөрчигдөж буйг, хүүхэд эрсдэлтэй нөхцөлд байгааг мэдсэн иргэн заавал мэдэгдэх үүрэг хуулиар хүлээнэ. Хаана, хэнд хандаж, мэдээлэл хүргүүлэх талаар хуульд тусгасан байгаа.

-Мэдээлэх үүргээ биелүүлээгүй бол тухайн иргэнийг яах юм?

-Хүүхдийн эрхийн зөрчил илэрсэн тохиолдолд ямар хариуцлага хүлээлгэх талаар Зөрчлийн тухай, Эрүүгийн тухай, Гэр бүлийн тухай, Гэр бүлийн хүчирийллийн тухай гэх мэт бусад хуульд тодорхой заасан. Хүүхдийн эрх болон Хүүхэд хамгааллын тухай хууль нь эдгээр хуультай холбогдож байж хүүхэд, гэр бүлийн асуудлаар эрх зүйн орчны шинэчлэл болж байгаа юм. Мөн тухайн шатны Засаг дарга ямар нэгэн эрсдэлтэй нөхцөлд орсон хүүхдийг түр асран байршуулах, эрхийг нь хамгаалах үүрэг хүлээж байгаа. Жишээлбэл, архичин эцэг, эх гэх мэт гэр бүлийн эрсдэлтэй орчинд амьдарч байгаа хүүхэд байж болно. Мөн алдаж эндээд, хуулийн шийтгэл хүлээж байгаа, эсвэл суллагдаад гарч ирж байгаа хүүхэд байж болно. Түүнчлэн гамшгийн нөхцөл байдал үүссэн бол тухайн хүүхдийг Засаг дарга хамгаалалтдаа авах үүрэгтэй.

-Хойд эцэг, эх, асрамжийн газар гээд хүүхдүүдийн эрх зөрчигддөг асуудлууд мундахгүй байдаг. Энэ асуудлууд хэрхэн туссан юм бол?

-Хүний амьдралд давагдашгүй хүчин зүйлүүд их байдаг. Үхэл гэдэг зүйлийг бид яаж ч чаддаггүй. Тийм болохоор хагацал, өнчрөл хүний амьдралд ирдэг жам ёсны хэцүү асуудал. Үлдсэн өнчин хүүхдийг бид ямар нэг аргаар хүн болгодог. Түүнчлэн амьдын хагацалтай тулгарсан болон бутач хүүхдүүдийн асуудлыг ч мөн хөндсөн. Өмнө нь бид өнчин хүүхдүүдийг асрамжийн газар руу явуулаад тухайн асуудлыг шийдчихэж байгаа мэтээр хардаг байсан. Гэвч асрамжинд байсан хүүхдүүд өнөөдөр амьдрах чадвар байна уу, эцэг эхийг нь орлож байгаа хүмүүс хайрлаж чадаж байна уу, боловсролтой болж чадаж байна уу гээд яривал олон асуудал бий. Бусдын асрамжинд байгаа хүүхдүүд эцэг, эхийнхээ дэргэд өссөн хүүхдүүдээс тэс өөр. Бид асуудлыг бодитоор харах хэрэгтэй. Тиймээс энэ хуулиар өнчин хүүхдүүдийг садан төрлийнх нь асрамжинд өгье гэж байгаа. Асрамжиндаа авч байгаа хүмүүст төрөөс амьжиргааны тэтгэмжээр урамшуулах заалт оруулсан.

-Хөдөлмөрийн яамнаас өвлийн морин уралдаан хүүхдийн эрүүл мэндэд эрсдэлтэй гэж үзсэн тухай дээр хэлсэн. Саяхан Дүнжингарав гээд уралдаан боллоо. Цаашид ч болох байх. Үүнийг хэрхэн зохицуулж байгаа юм?

– Хүүхдийн эрхийг зөрчиж байгаа нэг асуудал нь хүйтний улиралд хүүхдээр хурдны морь унуулж байгаа. Саяхан нэг судалгаагаар хүүхдүүдийн ихэнх нь өвлийн улиралд морь унаж уралдах хүсэлгүй болохоо илэрхийлсэн дүн гарсан байна билээ. Хүүхдийг оролцуулж ашиг хонжоо, нэр төрийн төлөө явж уралдаан наадамд оролцох нь Эрүүгийн хуулиар гэмт хэрэгт тооцсон байдаг. Энд нэг зүйлийг ялгаж салгаж ойлгох хэрэгтэй. Хүүхэд хичээлийн бус цагаар, чөлөө заваараа эцэг эх, гэр бүлийнхнийхээ бизнест туслах нь нээлттэй.

Зүүн гараас Б.Чойндон, Б.Банзрагч, Ээндэн, Д.Даржаа, Ц.Дамдинсүрэн,
Өвгөөдэй Дамдинсүрэн, О.Пунцаг нар. 1965 он

Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн, нэрт сэтгүүлч, бичгийн их утгач Өвгөөдэй Цэндийн Дамдинсүрэнгийн хүү хөдөө аж ахуйн доктор Д.Энхсайхантай ярилцсанаа хүргэе.

-Өвгөөдэй Дамдинсүрэн гуайг Монголын сэтгүүл зүй болоод бичил туурвилын ертөнцийн нэгэн оргил байсныг үе үеийн зохиолч, сэтгүүлчид дурсдаг юм. Аавынхаа удам гарал хийгээд ус нутгийн тухай ярихгүй юу?

-Миний аав хүмүүний амьдралын жаргал зовлонг биеэрээ туулж, жинхэнэ хал үзэж халуун чулуу долоосон хүн юм. Аав шиг минь зохиолч нөхдийнхөө бүтээл туурвилын төлөө сэтгэл тавьж, амьдралынхаа сүүлчийн мөч хүртэл зүтгэсэн хүн ховор болов уу гэж боддог юм. Утгын их ертөнцийн мэргэд намайг “Өвгөөдэйн хүү” гэж хүндэтгэн хайрладаг. Өдгөө ч би аавынхаа буяныг эдэлж амьдарч явна. Миний аав Хан Хэнтий уулын хошуу одоогийн Төв аймгийн Мөнгөнморьт сумын нутаг Хэрлэн, Тэнүүн, Зүлэгтийн голын Бага тохой гэдэг газар 1912 онд төрсөн. Анчин, малч удамтай хүн л дээ. “Таныг өв уламжилсан номтой хаадын хүүхэд гэж би ойлгосон. Гэтэл та чинь зүгээр нэг анчин малчны хүүхэд байжээ” гэж Эрдэнэ баавайн дурдатгалд байдаг юм. Эрдэм номыг шавь сургууль буюу гэр сургуулиар олж авсан байдаг. Балган гэж ус нутгийнхаа эрдэмтэй хүнээр бичиг үсэг заалгасан юм билээ. 1925 онд Өндөрхааны дунд сургуулийн анхны 25 сурагчийн нэг болж суралцжээ. Утга зохиолын аваргуудтай, өнөө цагт домог мэт яригдаж буй мэргэдтэй ойр дотно явснаа өндөрт бодож сүсэлдэг байв. 1928-1929 онд Багшийн сургуулийн сурагч ахуйдаа Мөрдэндэвийн Ядамсүрэн гуайгаар хичээл заалгаж явсан түүхтэй. “Сартваахь Шагж, Онходын Жамъян гүн нараар хичээл заалгасан азтай хүн ааваас чинь өөр байхгүй” гэж хүмүүс хэлдэг.

-Аавынхаа бүтээл туурвилыг гурван боть болгон хэвлүүлснийг тань уншсан. Зохиолчдын эвлэлийн гишүүний батлахаа Сономбалжирын Буяннэмэхээс авсан байдаг. Тэгэхээр аргагүй эртний хүн гэдэг нь мэдрэгддэг?

-Гучин дөрвөн онд Буяннэмэхийг “Ардын үндэсний эрх” сонины нарийн бичгийн дарга байхад нь тун ойр байжээ. “Намайг бичиг зохиол оролдохын авьяас хандлагатайг тоож уран зохиолын өндөр босго алхуулсан ачтан бол нөхөр Буяннэмэх билээ” гэж дурсамждаа өгүүлсэн нь бий. Мөн гучин таван онд Дорнод аймагт очиход нь уран зохиолын бүлгэм байгуулагдаж, алдарт Дондогийн Цэвэгмид гуай багшилж байсан гэдэг. Уг бүлгэмд хожим соёлын гавьяат болсон, “Улаан наран”, “Үүрийн цолмон” гээд олон роман туурвисан нэрт зохиолч С.Дашдэндэв тэргүүтэй хүмүүс байж. Тэдгээр нөхдийн бүтээлийг Ши.Аюуш ихэд тоож “Хувьсгалт залуучуудын эвлэл” сэтгүүлийн 1936 оны эхний дугаарт гаргасан. Ингэж аав минь Монголын их утга зохиолыг үндэслэгч Сономбалжирын Буяннэмэх, Мөрдэндэвийн Ядамсүрэн, Ширнэнгийн Аюуш нартай уулзаж, шүлэг найргийг нь сонсч, бүтээл туурвилынх нь алдар замналыг бахдаж явсан. Бас нэг зүйлийг сонин болгоход, хорин есөн онд нам эвлэлийн долдугаар их хурлын тогтоол шийдвэрийн дагуу одоогийн Говь-Алтай, Ховд аймгийн сумдад эвлэлийн гишүүдийг бичиг үсэгт сургах ажилд томилогджээ. Тийн явахдаа үндэсний эрх чөлөөний цогтой тэмцэгч Ард Аюуштай уулзаж тэмдэглэл хөтлөн түүнээ Судар бичгийн хүрээлэнд өгч байсан удаатай.

-Нам төрийн даалгавраар бага залуу наснаасаа олон газар ажиллаж, хүнд хүчир цагт эх орныхоо төлөө зүтгэж явжээ. Хилс хэрэгт гүтгэгдэх хүртлээ хаана юу эрхэлж байсныг нь сонирхуулахгүй юу?

-Багшийн сургуулийг төгсөөд одоогийн Дундговийн Дэлгэрцогт суманд багш, захирлаар очсон. Тэндээс л намтар түүх нь үргэлжилнэ. Өмнийн говь нутагт улс төрийн байдал ээдрээтэй хэцүү тэр цагт эх орны даалгавраар ажиллаж байсан. Жамсрангийн Самбуу гуай, Буджавын Чойндон гуай нартай гучаад оны эхэн үед Өмнөговийг байгуулж явсан түүхтэй. Түвдэнгийн Бор нарыг Тугийн цохион дээрээс буудан хороосон эсэргүү нарын үймээнээс Цогцолын Сайнбаяр гэж хүн хөндий цээжээрээ буудуулан амьд гарсан байдаг. Түүнийг намын тусгай даалгавраар нууцаар эмчилж, эдгээсэн ачтан бол миний ижий юм. Ээж маань бага эмчийн мэргэшил эзэмшсэн Монголын анхны эмч нарын нэг шүү дээ. Аав Дорнод аймгийн намын төв хороонд ажиллаж байгаад гучин долоон оны сүүлчээр “Үнэн” сонины эрхлэгчээр томилогдсон. Нам төрийн алба эрхэлж байгаад сонины ажилд томилогдсоноо бахархан дурсдаг юм. Ном зохиолтой холбогдон бүтээл туурвилаа бичих хүсэл сонирхол нь биелсэн нь тэр. Гэхдээ “Үнэн” сонинд удаан байлгаагүй. Нэг жил орчим болгоод гучин найман онд Мал, тариалангийн яамны нэгдүгээр орлогч сайдаар тохоон томилсон. Сайдын алба хашихдаа Жаргалант, Зүүнхараа, Баруунтурууны сангийн аж ахуйг өргөтгөн бэхжүүлж, Архангай Их Тамирын “Гэрэлт зам” зэрэг олон аймаг сумдын нэгдлийг шинэ тутам байгуулсан. 1939 оны зун Халхын голын байлдааны үед армийн хэрэгцээнд зориулсан 50 мянган малыг тууварлах ажлыг мөн хариуцсан байдаг.

-Өвгөөдэй гуайг юуны учир хэлмэгдүүлж, 10 жилийн ял оноосон юм бол?

-Ерөөсөө Японы тагнуул гэж л үзсэн юм билээ. Дорнод аймгийн намын хорооны дарга байхдаа япончуудтай ойр байсан гэж хардаж, сэрджээ. Ямар сайндаа цэргийн шүүхийн дарга Махцэнд гэгч “Дамдинсүрэн чи, Мал, тариалангийн яамыг эсэргүү зэвсэгт бослогод бэлдэж байсныгаа тодорхой мэдүүл” гэсэнд “Тэр яам чинь эсэргүү бослогод бэлдэх байтугай манаандаа барих буугүй газар шүү” гэж аав зэвүүрхсэн удаатай. 1939 оны аравдугаар сарын тавны шөнө гэнэт гэрээс нь баривчилсан. Аав тэр тухайгаас “Эхнэр хүүхэд, хөдөө гэрт очсон учир эзгүй. Эцэг Цэнд над хань болж ирсэн байв. Тэр өдрийн албанаас оройтосхийн гэртээ ирж цай хоол ууж идэж базаагаад ор дэрээ засаж тавлав. Дуг нойронд гэрийн хаалга хэмхлэх нь холгүй хүчтэй дэлдэв. Дотоод явдлын яамны буу зэсэг агссан хоёр гурван ажилтан сүр үзүүлэх байдалтай орж ирлээ. Намайг орон дээрээ эргэж суутал нэг нь өврөөсөө алгын чинээ хуудас гаргаж өгөв. Дайчлан баривчлах хуудас. Улсыг аюулаас хамгаалах газрын дарга Жамбалдоржийн гарын үсэг харагдсан шиг санагдана. Намайг баривчлагч этгээд бос, хөдлөлгүй зогс гэж зандрав. Аав маань дээрх яриа чимээнээс цочин сэрэв. Их л айсан сүрдсэн дүртэй өндийж суув. Нөгөөдүүл авдар сав, ор дэр онгичин нэгжив. Аль л өнгөтэй өөдтэй үнэ цэнтэй хувцас хунар, эд өлөг, ээмэг бөгж, аяга таваг, шүр сувд төгрөг мөнгө, ном судар, тэмдэглэлийн дэвтэр, хүүхдийн шинэ тоглоомыг хүртэл хуу хаман хураав. Тэр бүх зүйлийг нүд ирмэхийн зуур жигтэйхэн сурамгай дансалсан болж баригдаж нэгжигдэгчийн балмагдлыг далимлан гарын үсэг зуруулсан нэр зүүв. Тэгээд үүдэн зүг зааж “Явъя” гэж ширүүн дориун өгүүллээ. “Байз хө” гэж хэлсэн би, галаа сэргээв. Данх цай буцалгав. Эцэгтээ аяга дүүрэн цай хийж бариад, өөрөө нэг аягыг уув. “За аав минь, хүүгээ хэрэг хийж баригдлаа гэж бүү бодоорой. Миний өмнөх явдал ариун, зам мөр цагаан. Гэвч хүний гарт орсон хүүгээ амьд мэнд гарч ирнэ гэж тэгтэл битгий горьдоорой. Миний адил аавын олон хөвгүүд сүйдэж байгаа юм шүү. Бэр, ач хүүхдээ сайнаар асарч тэтгэж байгаарай, баяртай” гэж хэлээд түлхүүлж туугдан гэрээсээ гарсан” гэж “Цээжинд хөтөлсөн тэмдэглээ” дурдатгалдаа бичсэн.

Өвгөөдэй Дамдинсүрэн хүү Энхсайхан, бэр биологийн ухааны доктор Г.Отгон нарын хамт. 1968 он

Уг дурдатгалд До яамны “Мангас” Дорж гэгчийн хатуу хахирган ноён зан, харгислалыг, мөн хэн хэн гээч сэхээтнүүдийг хэлмэгдүүлж, тарчлаан зовоож, эцэст нь халуун амийг нь аван ар гэр, үр хүүхдийг нь өнчрөөн хоцроосныг өр шимширмээр бичсэн байдаг. Ингэж ачит эцэг минь улс төрийн хилс хэрэгт тулгагдан 10 жилийн ял сонсч, бүтэн зургаан жил яс суусан даа. Шоронд байх хугацаанд Зөвлөлтийн улаан армид бэлэглэх нэхий дээл, бээлий хантааз өдий төдийг оёсноо, нэг ёсны олз, ялалтад оруулсан хувь нэмэр минь гэдэг сэн. Дөчин таван онд шоронгоос суллагдаад хэвлэх үйлдвэр, сонины газар ажиллаж байгаад 1956 оноос зохиолчдын хороонд ирж “Утга зохиол” сонин, “Цог” сэтгүүлийн нарийн бичгийн дарга, мэргэжлийн зохиолчоор ажилласан. 1991 онд ардын хувьсгалын 70 жилийн ойгоор 79 насандаа Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн цол хүртсэн.

-Зохиолчдын хороонд ажиллаж байсан он жилүүдийнх нь тухай одоо ярья. Өвгөөдэй гуайг бичгийн их утгач гэдэг. Энэ бол яг зохисон тодорхойлолт санагддаг. Зохиолчдын бүтээлийг редакторлох ажилд олон жилийн хөдөлмөрөө зориулсан?

-Аавынхаа нийтлэл, тэмдэглэл, бүтээлүүдийг нь уншихад монгол хэлний үгийн сан ийм гайхамшигтай юм уу гэж эрхгүй бодогддог. Жинхэнэ үгийн сондрыг хэлхэж, яг оносон үгийг нь шигтгэж өгдөг байснаараа аавын бүтээл, найруулан боловсруулах эрдэм нь оршиж байж. Бусдын зохиолыг утга санааг нь алдуулалгүйгээр оносон үгийг нь зоож, хоёр гуравхаан гайхам үгээр тухайн зохиолыг босгоод ирнэ. Тийм л эрдэм чадалтай, монгол хэлний ундарга байж дээ, аав минь. Ерэн насных нь ойгоор бид мөн л зохиол бүтээлийг нь хэвлүүлж, эрдэм шинжилгээний хурлыг зохион байгуулсан. Тэгэхэд соёлын гавьяат зүтгэлтэн, доктор Чойсүрэнгийн Дагвадорж аавыг “Бичгийн их утгач” хэмээн өргөмжилж, түүнийг нь үе үеийн зохиолч, найрагчид талархан хүлээж авсан. Аав минь сэрүүн тунгалагтаа энэ алдрыг сонсоогүй ч зохиолч нөхдийнхөө дунд хамгийн нэр хүндтэй байлаа. Эрдэнэ, Явуухулан нарын авьяас билигтнүүд аавыг машид ихээр хүндэтгэн хайрлаж, “Өвгөөдэйн дэргэд халамцуу харагдахгүй юм шүү” гэж болгоомжилж байсан байдаг. Ахмадаас С.Дашдэндэв гуай, Бааст гуай, Мишигийн Цэдэндорж гуай бүгд манайхаар ирнэ. За тэгээд Явуухулан, Эрдэнэ, Дашдооров, Мягмар гээд үе үеийн мэргэд ирнэ. Аав минь хэзээний л монгол дээл, памбагар цагаан гуталнаасаа салахгүй. Зохиолч нөхдийгөө ирэхэд унд, цай болж хөл хөөрт умбана.

Зохиолчид гадагшаа яваад ирэхдээ аавд тэмдэглэлийн дэвтэр ихэвчлэн дурсгадаг байлаа. С.Дашдэндэв гуайн “Улаан наран”, Ц.Уламбаяр гуайн “Зовлон жаргал”, Ж.Лодой гуайн “Дайн” гээд аварга романуудыг аав редакторлосон байдаг. Ухаандаа, Лодой гуайн тоосго шиг зузаан гурван дэвтэр романыг нэгд нэгэнгүй уншиж, засч залруулж редакторлоно гэдэг амаргүй. Бодохоос халширмаар. Гэвч аав минь огтоос залхууралгүй уншдаг байлаа. Ажилдаа өглөө арван цагийн алдад яваад орой ирнэ. Хоол цайгаа идэж уугаад сонин, сэтгүүл бага зэрэг үзээд есөөс арван цагийн хавьд нөгөө зузаан хавтастай бичгүүдийг уншаад үүрээр дөрөв, таван цаг хүргэж унтдаг тогтсон цагийн хуваарьтай байсан. Манай гэр бүлийн хүн бид хоёр тэр зохиолуудын эхийг аавыг засахаас өмнө унших дуртай. Зассан хойно бол бараг ухаан хүрч унших аргагүй. Улаан хар харандаагаар зассан байдаг сан.

-Эрдэнэ баавайн “Диваажинд суугаа Өвгөөдэйд” хэмээх уярам нийтлэл бий. Ингэхэд яагаад “Өвгөөдэй” гэж нэрлэх болов. Овог нэр ижил эрдэмтэн Цэндийн Дамдинсүрэн гуайгаас ялгах гэж тийн нэрийдсэн болов уу?

-Аугаа их эрдэмтэн, төрийн гурван удаагийн шагналт Цэндийн Дамдинсүрэн гуай аав хоёр овог, нэр ижил. Үндсэндээ Дамдинсүрэн гуайгаас ялгах гэж аавыг Өвгөөдэй хэмээн нэрлэсэн байдаг. Жараад оны үед Эрдэнэ гуай тэр нэрийг өгсөн юм билээ. Зохиолчдын хороонд тухайн үед хамгийн ахмад нь аав байж л дээ. “Танаас нямбай хичээнгүйг хамгийн олзтой нь мартах шахсан монгол бичгээ сэргээн хэл найруулгын уран нарийнд суралцан, тэр үеийн болоод хожмын олон тууж, өгүүллэгээ шүүлгэж ариутгуулсан ачийг тань мартахгүй. Таны ариутгаж шүүсэн анхны тууж минь “Хөх хулгана жил” байлаа. “Хөх хулгана жил”-ийг ариутгуулснаас хойш би адаглахад “байна, байгаа” гэдэг үгээр өгүүлбэрээ төгсгөдөг улигт зангаа орхисон” гэж Эрдэнэ гуай “Диваажинд суугаа Өвгөөдэйд” нийтлэлдээ бичсэн нь бий. Эрдэнээ гуай аавыг багшаа гэж хүндэтгэдэг байсан. Мөн төрийн шагналт Дарамын Батбаяр, соёлын гавьяат зүтгэлтэн, доктор Ж.Саруулбуян нарын зохиолчид, түүхч Баярсайхан зэрэг олон хүн ааваар монгол бичиг заалгасан. “Монгол бичгийн дөт зам” хэмээх Шагж багшийн анхны толийг аав олон хүнд гараараа бичиж өгсөн байдаг. Сүрэнжав гуайн “Ерэн баатрын дууль”-ийг хуучин монгол бичгээр бичээд өөрт нь дурсгасныг гурван ботид нь оруулсан. Явуугийн шүлгийг ч хуучин бичгээр бичиж дурсгаж байж. Тэмдэглэлийн дэвтрийг нь бид нэгийг ч хаяагүй. Тэр ч бүү хэл завсар нь хавчуулаастай байсан цаасыг ч үрэгдүүлээгүй. Зохиолчийн өв гэж үүнийг л хэлнэ дээ гэж хүмүүс хэлдэг. Харин гучин есөн оноос өмнөх тэмдэглэлүүдээ хөтөлсөн дэвтрийг нь Дотоод яам шатаасанд өөрөө ихэд харамсдаг байлаа. Ааваараа бахархах нэг зүйл бол туйлын даруу зан. Гаднаас нь харсан хүнд дээлтэй, өндөр янхигар өвгөн харагдана. Дотроо эрдэнэ хадгалсан тийм л хүн байв. Чадраабалын Лодойдамба, Чойжилжавын Лхамсүрэн, Цэгмидийн Гайтав, Мишигийн Цэдэндорж, Намсрайн Банзрагч гээд аавын гараар ороогүй зохиолч гэж ховор. Тэр олон зохиолчийн ном редакторлож, бусдынхаа бүтээлийг ариутган шүүгээд өөрт нь зохиолоо бичих зав зай гарсангүй дээ гэж жаахан харамсдаг юм.

-Өвгөөдэй гуайд олон сайхан баримтад зохиол бий. Мөн орчуулгын бүтээлүүд ч их байдаг даа?

-Монгол Улсын хөдөлмөрийн баатар, алдарт хоньчин Ч.Нацагдоржийн тухай өгүүлсэн “Газар тэнгэрийн заагт” намтарчилсан тууж бий. Мөн Шагдарын Гонгор баатрын амьдрал тэмцлийн тухай “Тамсагбулагийн хязгаарт”, Лодонгийн Дандарын тухай “Гал дөлөн дунд” дурдатгалын номууд байна. Чойбалсангийн үүрэг даалгаврын дагуу 100 гаруй партизанын намтар түүхийг бичсэн. 1968 онд “Мандах нартай үлгэрлэе” түүвэр зохиолоо хэвлүүлсэн байдаг. Уг номын редактор нь Чойжилын Чимид гуай. Эл номонд “Эрдэмтэн генерал”, “Домогт хүний мөр”, “Цагаан хусны дэргэд” тэргүүт хорь гаруй томоохон найруулал нь багтсан юм. Жаран дөрвөн онд Халимагийн нэрт зохиолч Аксен Сусеевтэй уулзаж, дараахан нь Халимагийн яруу найрагчдын “Зүрхний дуулал” номыг орчуулсан. Халимаг, буриад гээд монгол туургатны шилмэл зохиолуудыг халх аялгуугаар утгачлан найруулж, монгол хэлний яруу гайхамшгийг үзүүлэн эх хэлнээ буулгасан гавьяатай. “Хамбуудай мэргэн хаан”, “Цагаадай мэргэн хөвгүүн”, “Луу мэргэн хаан” зэрэг туульсыг латин галигаас шинэ үсэгт буулгасныг бид бүрэн эхээр нь хэвлүүлж, уншигчдын хүртээл болгосон. Уг туульсууд Ринчен гуайн өмнөтгөл үгтэй учир тухайн үед хэвлэхгүй байсан юм билээ. Миний мэдэхийн манайд тавиад жил болсон юм даг.

-Хоёр Дамдинсүрэн гуайг андуурч байсан нь мэдээж. Тэр тухай сонирхуулахгүй юу?

-Цэндийн Дамдинсүрэн гуай “манай амьдай” гээд аавд их сайн байсан. Баялаг сайхан монгол хэлтэйг нь үнэлж, бахаддаг байсан. Аавд ирсэн захидал Дамдинсүрэн гуайд оччихно. Түүнийг өөрөө авчирч өгдөг сөн. Хүмүүс “Та хоёрыг их андуурах юм аа” гэхэд “Энгийн хүмүүс байтугай До яам хүртэл андуурч байсан юм аа хө” гээд инээд алдана. До яаманд хоёул зэрэг шахам баригдаж, шоронд хамт байсан юм билээ. Шоронд эргэлтээр орос хоол ирэхэд аав “Энэ миний хоол биш байна. Нөгөө Дамдинсүрэнгийн хоол байна” гээд харгалзагчийг нь явуулдаг байж. Өөрсдийг нь ингэж андуурахаас гадна бүтээлийг нь их андуурна. “Ахун уулын цамхаг”, “Мөнхийн сэрүүн тунгалаг дүр” тэмдэглэл нийтлэлүүдийг Цэндийн Дамдинсүрэн гуайн “Бүрэн зохиол”-ын гуравдугаар ботид оруулснаа Дожоогийн Цэдэв гуай сүүлд мэдэж аавын ботид оруулсан. Тэдгээрийг “Өвгөөдэйн бүтээл” гэдгийг нь Бааст гуай гэрчилсэн. 2002 онд Мөнгөнморьтын сургуулийг аавын нэрэмжит болгосон доо.

Монголын урчуудын эвлэлийн шагналт зураач Содномын Төгс-Оюунтай уулзаж хөөрөлдлөө.

-Эмэгтэйчүүдийн баяраа яаж тэмдэглэв. Таны бийр чинь уран, бэх будаг чинь солонгорч онгод цадиг арвин байна уу?

-Эмэгтэйчүүдийн баяр сайхан боллоо. Сүүлийн үед номын чимэг, уран зураг нэлээд зурж байна. Уран зургийн галерей бидний уран бүтээлчдийг хүлээж авч хүндэтгэл үзүүллээ. Монголын урчуудын эвлэлийн хороон дээр гарсан “Сарангоо” үзэсгэлэнд хоёр бүтээлээрээ оролцлоо. Үзэсгэлэнгийн бүтээлүүдийг хараад авьяаслаг, хүчтэй эмэгтэй зураачид олон төрж байгаад өөрийн эрхгүй бахархаж байлаа.

-Монголд эмэгтэй зураачид олон байдаг биз?

-Монголд хүн бүхэн л зураач. Одоогоос арваад жилийн өмнө би олон улсын эмэгтэй зураачдын үзэсгэлэн зохион байгуулсан юм. Тэгэхэд гучин хэдэн эмэгтэй зураачийг арайхийн цуглуулж, Соросын сангийн тусламжтай катологи гаргаж байлаа. Одоо тэр үетэй харьцуулахын аргагүй олон эмэгтэй зураач уран бүтээл туурвиж байна. Монголын урчуудын эвлэл зургаан зуу гаруй гишүүнтэй. Түүний нэг зуу гаруй нь эмэгтэй зураачид байна.

-Монголын дүрслэх урлагт Саранцацралт, Насанцэнгэл, Төгс-Оюун, Мөнхцэцэг гээд тун цөөхөн эмэгтэй зураачид байдаг байлаа даа?

-Оюунчимэг, Туяа багш, зээгт наамал хийдэг Уранчимэг, ахмад хэдэн уран хатгамалчид байдаг байсан. Одоо байдал их өөр болж, эмэгтэй зураачдын эгнээ үнэхээр өргөжсөн.

-Таны удамд уран зургийн авьяастнууд байдаг уу?

-Манай удамд зурдаг хүн мэдэгдэхээр байгаагүй. Миний хувьд багаасаа л зурж эхэлсэн. Хүүхэд болгон л зураг зурдаг даа. Зураач болно гэдгээ мэдэхгүй явж байгаад хувь заяаны эрхээр л нэг мэдсэн зураач мэргэжилтэй болсон доо. Монголын хүүхдийн ордны зургийн дугуйланд явж Энхболд багшаараа анхны мэдэгдэхүүн заалгаж, 1970 онд Хөгжим бүжгийн дунд сургуулийн уран зургийн ангид орж, ардын зураач О.Цэвэгжав, Амгалан, зураач Эрдэнэбат багш нараасаа урлах эрдэмд зүгширсэн минь хүн болсны дээдийн заяа байж. Ардын зураач Амгалан багш маань эрчтэй хөөцөлдсөний үр дүнд намайг хоёрдугаар курст байхад Дүрслэх урлагийн дунд сургууль байгуулагдсан. Энэ сургуульдаа дөрвөн жил сурч төгсөхдөө зохиолч Пэрэнлэйн Лувсанцэрэнгийн “Усны эргүүлэг буюу Борзооны явдал” туужид хийсэн чимэг зургаар дипломын ажил хамгаалж, ЗХУ-ын Суриковын нэрэмжит Уран зургийн академид явсан.

-Билгүүн хүүрнэлч Лувсанцэрэн гуайн алдарт туужийн чимэг зургаар диплом хамгаална гэдэг бахархалтай явдал шүү?

-Унаган багын найз Ш.Бадамханд, П.Бямбасүрэн нар маань тэр гайхамшигтай номыг надад бэлэглэсэн юм. Тэр өдөр би нүд салгалгүй уншиж дуусуут үзэг, бэх барин үйл явдалд нь тааруулан өч төчнөөн зураг зурж билээ. Мөнөөх зургуудыг харсан И.Цэрэнпил багш маань надаар торгон хавтастай бяцхан ном хийлгэлээ. Хавтасны зургийг торгон хэвлэлээр бүрж, бас төмөр барын зургаан том зураг бүтээлгэн хэвлүүлж, алган дээр багтах бяцхан ном маань бэлэн болсон. Гараар ном хийх аргыг зааж сургасан багшийнхаа ачийг хэзээ ч мартахын аргагүй. Миний бүтээсэн бяцхан ном Д.Амгалан багшийн маань төдийгүй өөр олон хүний талархлыг хүлээж 1974 оны намар Москва хотыг зорих замыг надад хайрласан даа. Монголын шрифтийн урлагийн мастер Цэрэнпил багш минь анхны шавиа эрдмийн моринд дөрөөлүүлсэндээ сэтгэл их өөдрөг байсныг өнөө ч би санасаар явдаг.

-Хойно хэдэн жил сурав?

-Зургаан жил сурахдаа төмөр бар, хулдаасан бар, зурагт хуудас, суурь зураасан зураг, номын чимэглэл зургийн хичээл заалгасан.

-Танаас өмнө номын чимэг зургаар дагнасан зураач Монголд олон байдаг уу?

-Зураасан зургаар Цэвэгжав багшийн хүү Дагваням гэж зураач байсан.

-Бие даасан олон үзэсгэлэн гаргасан биз?

-Англи, Япон, БНХАУ, Энэтхэг, БНСУ, ОХУ гээд гадаад, дотоодод бие даасан, хамтарсан хорь гаруй үзэсгэлэн гаргасан байна.

-Уран зургийг тайлбарлах хамгийн тэнэг гэцгээх юм билээ. Хүн хүний билгийн мэлмийд яаж буухаас шалтгаалдаг болохоор тэр биз. Урланд чинь байгаа зургуудыг харахад эмэгтэй хүний хөхөн дээр могой цагирагласан ч байх шиг, эсвэл говь нутгийн үзэсгэлэнт байгалийг ч дүрсэлсэн байх шиг. Та уран бүтээлийн сэдвээ хаанаас, яаж олдог вэ?

-Номын зураач болохоор ном их уншина. Хоёр зуу гаруй номыг хянагчийн хамт хэвлэгдэхээс нь өмнө уншсан байх жишээтэй. Тэр бүхнээс янз бүрийн санаа сэдвээ олж авна. Уншихаас гадна маш их аялна. Хорин нэгэн аймгаараа явлаа. Говьд аялах их дуртай. Сүхбаатар, Өмнөговь аймгуудад гэхэд найман ч удаа очсон. Энүүхэндээ гэхэд аялагч хүн л дээ, би.

-Эх орноороо аялж явахад сонин хачин зүйл их тохиолдох уу?

-Өө их тохиолдоно. Говь-Алтай аймгийн Хөхморьт сумаас гараад жар гаруй километр үргэлжлэх Баруун Монголын их элсийг тэмээгээр туулахад аадар бороо ороод, төөнөм их нар шараад кинон дээр гардаг шиг байгалийн түмэн янзын араншинтай учирч л байлаа. Нутгийн улсаар газарчлуулаад тэр бүхнийг даваад гарна даа.

-Хоёр зуу гаруй номын чимэг зурахдаа алдар суутай хэн хэн гээч зохиолчийн бүтээл дээр ажиллав?

-Ардын уран зохиолч, өгүүллэгийн их мастер Сэнгийн Эрдэнийн хорин ботийн зургаан номд зураг зурсан. Д.Нацагдоржийн нэрэмжит шагналт зохиолч Магваны Эрдэнэбатын “Хөлгүй цэнхэр нуур” өгүүллэг, Бидэрийн Баярсайханы өгүүллэгүүд, Чингиз Айтматов, Балжирын Догмидын өгүүллэгүүд санаанаас огт гардаггүй юм. Бавуугийн Лхагвасүрэн гуайн яруу найраг зурахад гайхамшигтай.

-Энэ жил та хаагуур аялж, хаана үзэсгэлэнгээ гаргах гэж байна?

-Баянхонгор аймгийн Баянлиг сум руу дөч гаруй зураачдын багт багтаж, Хэрмэн цав орж судалбар хийнэ. Намраас Эрхүү хотод гарах Монголын зураачдын үзэсгэлэнд оролцоно.

-Зургууд тань аль хэр гүйлгээтэй байдаг вэ?

-Зураг болгон өөрийн эзэнтэй. Өөрт таалагдахгүй байсан зургийг нэг өдөр хүн аваад явчихдаг. “Зураачийн сайн бүтээл өөрт нь хадгалагддаг” гэж багшийн маань хэлдэг үг үнэн байх. Зураг өдөр тутмын талх биш, маш үнэтэй капитал. Тиймээс үр хүүхдэд маань хэзээд л хэрэгтэй оюуны хөрөнгө дөө.

-Яруу найрагчдын нэгэндээ дурсгасан ном номын санд нь хадгалагдаж байдаг. Зураачид харин нэгнийхээ бүтээлийг галерей маягаар хадгалдаг болов уу?

-Надад тийм үнэ цэнтэй бүтээлүүд байдаг. Зураач Дүйнхоржав, Өлзийхутаг, Чогсом гуай, Базарваань гуай, Рэнцэн гуай, Дорждалам гуай, Дондог багш нарын чин сэтгэлээсээ бэлэглэсэн бүтээлүүд манайд бий. Би гэртээ өөрийнхөө зургийг огт тавьдаггүй. Уран бүтээлч нөхдийнхөө зургийг ханандаа хадсан. Ер нь галерей гэж хэлж болно. Хамгийн ойр дотнын хайртай уран бүтээлчдийн маань зургууд манайд байдаг. Миний хань, философийн ухааны доктор Сайнхишиг маань Архангайн Тариатын уугуул. Архангайн 90 жилийн ойд зориулсан үзэсгэлэнгээс би зураач Галбадрахын Хоргын тогооны зургийг худалдан авч бэлэглэсэн. Бас Булган уулын зургийг авч гэрээ чимсэн.

-Та өөрөө аль нутгийн хүн бэ?

-Би хотын унаган хүүхэд. Аавынхаа талаар Булганы Баян-Агтын хүн байхгүй юу. Булганы зураачдын үзэсгэлэн гарахаар нь нутагтай хүн болох гээд оролцсон чинь аймгийн удирдлагууд нь ч тоосонгүй. Хамгийн сонирхолтой нь баахан австралиуд ирж, миний зургуудыг худалдаж аваад, хөдөөгүүр намайг хөтчөөр авч явлаа. Дараа нь Өмнөд Австралийн цөл, Флиндерсийн нуруунд аялуулсан. Мельбурнд үзэсгэлэнгээ хүртэл гаргасан. Үүнээс хойш “Би ер нь Булганы хүн биш Австралийн хүн юм байна” гэх болсон. (инээв) Австралийн бүжгийн урлагийг сурталчилдаг Маркус Шутьенко хэмээх залуу гэргийтэйгээ миний зургуудаас худалдаж авч байлаа.

-Та сүүлд ямар бүтээл гараас гаргав?

-Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, яруу найрагч С.Оюун эгчийн “Шидэт цэцгийн эрэлд” нэртэй хүүхдийн номын зураачаар долоон настай ач охин Ү.Дөлгөөндалайгийн хамт ажиллалаа. Монгол түмний шагай наадгайн нэгэн төрөл болох дөрвөн бэрхийн тухай болон нүүдэлчин ардын амьдрал ахуй, таван хошуу малын нялх төл болох эрэлхэг унага, ботго, хурга, тугал, ишигний тухай сонирхолтой түүхийг өгүүлсэн ном байгаа юм. Олон жилийн өмнө Оюун эгчийн яруу найргийн номын зураг чимэглэлийг хийж байсан бол энэ удаа хүүхдэд зориулсан энэхүү номын зураг чимэглэлийг бас хийлээ. Энэ ном удахгүй англи хэлнээ хэвлэгдэн гарахаар болсон.

Монгол Улсын шигшээ баг , “СБЛ Хасын хүлэгүүд” багийн тамирчин Б.Билгүүнтэй ярилцлаа.

-Энэ жилийн “Бүх одод”-ын тоглолтын сонин сайхнаас хуваалцаач. Таны хувьд дөрөв дэх жилдээ тасралтгүй орсон байгаа?

-Монголын үндэсний сагсан бөмбөгийн холбоо байгуулагдаад дөрөв дэх жилдээ “Бүх одод”-ын тоглолтыг зохион байгуулж байна. Жил ирэх тусам илүү сонирхолтой, өрсөлдөөнтэй, легионер тамирчдын чадвар ч улам өндөр болсон байна. Энэ жилийн хувьд Хандгайтын шинэ ордонд “Бүх одод”-ын тоглолтоо хийсэн. Хотын захад байрлах спорт ордонд болсон учраас үзэгчдийн тоо харьцангуй бага байлаа. Түүнээс бусдаар бол легионор тоглогчидтой тоглох өрсөлдөөн яг хэвээрээ байсан. Зохион байгуулалтын хувьд ч гэсэн жил ирэх тусам сайжирсаар байна.

-Та энэ үеэр хамгийн үнэ цэнтэй тоглогчоор тодорсон байх аа?

-Намайг үнэ цэнтэй тоглогч болоход багийн тамирчид маань их тус болсон л доо. Оноо авах боломжийг бүрэн тавьж өгч, тусалсан болохоор тэрхүү шагналыг авсан гэж бодож байна. Мөн легионер тамирчдыг тусад нь шалгаруулсан учаас энэ шагналыг авахад нэлээд нөлөөлсөн юм болов уу.

-Тухайн багт нэг тамирчин 2-3 жил ажиллана гэдэг ч юм уу, баг тамирчдын хоорондох асуудал гэрээ хэлэлцээр ямархуу байдаг юм бол?

-Нэг багт заавал тэдэн жил тоглоод гар гэсэн зүйл байхгүй. Тухайн тамирчин, баг хоорондох асуудал л даа. Монголын сагсан бөмбөгийн ихэнх тамирчид жил жилээр гэрээгээ хийгээд явдаг. Ямар нэгэн нэмж хавсаргах зүйл байвал дараагийн жилдээ гэрээнд өөрчлөлт оруулдаг байх жишээтэй. Иймэрхүү замаар хамтран ажилладаг. Тухайн гэрээн дээрээ юу гэж дурдсанаас хамаараад тамирчдад тусах өнцөг ч гэсэн өөр өөр байдаг.

-Танай багийн зарим гишүүд яагаад өөр баг руу явчихав аа. Энэ тал дээр та ямар бодолтой явдаг вэ?

-Инчеоний Азийн наадамд Монгол Улсын шигшээ баг явсныг та бүхэн мэдэж байгаа. Шигшээ багийн бүрэлдэхүүнд “Хасын хүлэгүүд” багаас таван тамирчин байсан. Холбооноос Инчеоний Азийн наадамд нэг багийн гурван тамирчин шигшээ багт байна гээд заачихсан. Энэ шийдвэр нь бусад багуудын хувьд ашигтай боловч манай багийн хувьд хохиролтой шийдвэр байсан. Үүнээс болоод О.Бадрах, Д.Дэлгэрням, Т.Санчир гэх тамирчдаа өөр багт алдсан л даа.

-Таны хувьд оюутан байхдаа Солонгос улсад сурч, амьдарч байсан. Монголд бэлтгэл хийх, Солонгост бэлтгэл хийх ялгаатай юу?

-Түрүүнд хэлсэнчлэн заал танхимаас авахуулаад бүх зүйлээрээ өөр. Солонгост мэргэжлийн тамирчин гэдэг утгаараа өглөө, өдөр, оройдоо зөвхөн сагсан бөмбөгөө тоглодог. Монголын сагсан бөмбөгчид орой зургаан цаг хүртэл өөрсдийн ажлаа хийгээд орой найман цагаас бэлтгэлээ хийдэг. Жилийн бараг зургаан сар нь иймэрхүү өнгөрдөг. Бид лиг эхлэхээс хоёроос гурван сарын өмнө л бэлтгэлдээ гардаг. Тэгээд зуны гурван сар амардаг.

-Инчеоний Азийн наадамд явсан талаараа ярихгүй юу, Монголын баг тамирчид маш амжилттай оролцсон шүү дээ?

-Монголын шигшээ багийн тамирчдын тухайд 2010 оноос хойш бүрэлдэхүүний хувьд нэг их өөрчлөлтгүйгээр, тасралтгүй хамт шигшээ багт зүтгэж байна. Олон жил хамт тоглосон учраас нэг нэгнээ маш сайн ойлгодог. Тамирчдын чадвар хэдий чухал ч гэсэн сэтгэл зүрхээрээ нэгдэнэ гэдэг их чухал. Бид тийм баг байж чадсан. Бүгд өөрсдийн гэсэн ажил амьдрал, үр хүүхэдтэй хүмүүс ч гэсэн эх орныхоо нэрийг гаргаад ирье гэсэн зорилготой байсан. Тийм ч учраас зорилгоо марталгүй зүтгэж шилдэг наймд үлдэж чадсан.

-Азийн наадмын эргэн тойронд мэдээж хүндрэлтэй зүйлүүд байсан л байх?

-Хүндрэлтэй зүйл гэвэл байрны асуудал байсан л даа. Хоёр холбоодын асуудлаас болсон. Хоёулаа байр гаргаж өгнө гэсэн боловч эцсийн дүнд аль аль нь байраар хангаагүй. Тэр үед бодит тусламж үзүүлсэн байгууллага, хувь хүмүүс байгаа л даа. Тухайн нөхцөл байдалд шигшээ багийн дасгалжуулагч О.Баярцогт маань өөрийнхөө хувийн зардлаар тамирчдын тэмцээнд явах хүртэлх хоол унд, Солонгост очоод байрлах байраар хангаж өгсөн. Сагсан бөмбөгийн холбоо ирж очих зардал, тамирчдын хувцас гэх мэт зардлыг гаргасан.

-Энэ үеэр Б. Билгүүнд олон улсын лигийн тэмцээнд оролцох эрх ирсэн гэх яриа гарсан. Үнэн үү?

-Надад албан ёсоор гэрээ хийх санал ирээгүй. Би өмнө нь Солонгос улсад сурч, амьдардаг байсан учраас тэндхийн дасгалжуулагч, тамирчид намайг тодорхой хэмжээнд таньдаг. Тэр хүмүүс маань буцаад Солонгост ирж тоглох бодол байна уу, өөр ийм ийм улсуудад тоглох боломж байна гэж хэлсэн. Тэрнээс биш аль нэг орноос албан ёсны хүсэлт ирээгүй.

-Таны хувьд ид мандаж яваа тамирчин. Энэ утгаараа рекламны санал их ирдэг байх. Энэ байдалд багийн зүгээс хэр уян хатан ханддаг вэ?

-Тамирчид лигийн багтай гэрээ хийхэд иймэрхүү зүйл анги байдаг. Багийн зүгээс ямар нэг хаалт хийх нь харьцангуй бага. Холбоонд монополь ивээн тэтгэгч хоёр байгууллага байдаг. Тэр хоёр байгууллагаас өөр компаниуд ийм ажлын санал тавихад биднийг тоглуулдаггүй. Хэрвээ нэг рекламанд тогловол тодорхой хэмжээний мөнгө төлнө. Тэр нь бидний амьдралд хэрэгтэй шүү дээ. Ивээн тэтгэгч байгууллагуудаас бидэнд ийм санал тавиад тамирчид түүнээс тодорхой хэмжээний ашиг олж байвал өөр хэрэг. Ямар нэг шалтгаангүйгээр ийм хаалт тавина гэдэг тамирчдын эрхийг зөрчиж байгаа таагүй асуудлуудын нэг.

-Таны хувьд лигт тоглохын хажуугаар ямар ажил эрхэлж байна?

-Өмнө нь “Хасбанк”-нд ажилладаг байсан. Сүүлийн үед гэр бүлийн бизнес хийж байна.

-Гэр бүлтэй юу?

-Би хоёр жилийн өмнө гэрлэсэн. Эхнэр хүүхэдтэй. Гэрлэхээсээ өмнө тийм ч ил тод байгаагүй болохоор зарим хүмүүс намайг гэр бүлтэй гэдгийг мэддэггүй л дээ.

-Бусад орны тамирчид өөр ажил хийлгүйгээр зөвхөн бэлтгэл сургуулилтдаа л анхаардаг. Манай орны хувьд хараахан ийм нөхцөл бүрдээгүй байна. Энэ байдал тамирчдын ур чадварт их нөлөөлдөг болов уу?

-Мэдээж нөлөөлөлгүй яахав. Лигийн тамирчин байх 10-15 жилийн хугацаанд цалинжаад өөрийгөө боломжийн түвшинд аваад явчихна. Сагсан бөмбөг тоглохоо болиод 30,35 нас хүрээд ирэхээр юу хийж амьдрах вэ гэдэг асуудал гарч ирнэ шүү дээ. Бусад орны хувьд сагсан бөмбөгийн карьер нь дууссан тохиолдолд үлдсэн амьдралд нь хүрэлцэхүйц санхүүг босгох боломж олгодог.Бидний хувьд тийм боломж байдаггүй. Тийм болохоор хажуугаар нь заавал ажил хийх шаардлага гарч ирдэг. Сөхөөд байвал цэвэр тамирчны тал дээр асуудал их байдаг.

-Сүүлийн үед сагсан бөмбөг улстөржөөд байх шиг. Энэ тал дээр тамирчин хүний хувьд ямар байр суурьтай байна вэ?

-Миний харснаар зарим нам нэг баг бүрдүүлээд лиг рүү оруулаад байх шиг байгаа юм. Гэхдээ тэр багийнханд буруу байхгүй л дээ. Удирдлагууд намын харьяалалтайгаас зөрчилдөөний асуудал их байна. Зарим нь дээд удирдлагаасаа шууд хамааралтай болчихсон. Хэрүүл тэмцэл болно. Ямар нэг зүйлээр нь хааж боох ч асуудал их гардаг. Энэ бүхэн дээр тамирчны эрх ашиг яригдана, хөндөгдөнө. Миний хувьд сүүлийн гурав, дөрвөн жил тоглосноос хойш иймэрхүү асуудал, хэрүүлд зөндөө өртсөн. Үүнээс болоод хохирох тохиолдол ч гардаг байлаа.

-Лигийн тоглолтын үеэр шүүгчид “Хасын хүлэгүүд”-тэй ойлголцохгүй тохиолдол гарсан…?

-Монголд шүүгчдийн асуудал нэлээн хүнд. Мэргэжлийн, олон улсын шүүгч бараг байхгүй. Олон улсын шүүгч гэсэн сертификаттай боловч наад зах нь легионер тоглогчтой шууд холбоо тогтоох чадвартай байх ёстой. Тэгэхэд Монголын шүүгч нар хэл усны асуудалтай, олон улсын шүүгч гэсэн түвшиндээ хүрч чаддаггүй. Шүүгч нарын асуудлаас болоод баг тамирчид хохирох асуудал их гардаг. Лигийн тэмцээн бол тамирчдын бүтэн нэг жилийн хөдөлмөр шүү дээ. Тамирчин хүний хувьд нэг жилийн хугацаа бол маш урт хугацаа. Шүүгчийн хайхрамжгүй байдлаас болоод тамирчид хохирох явдал их гардаг.

-Легионер тоглогчид лигт тоглох нь зөв үү, энэ талаар ямар бодолтой байдаг вэ?

-Одоо нэг багт гурван легионер тамирчин, талбайд хоёр легионер тоглоно гэсэн дүрэмтэй. Багийн онооны талаас илүү хувийг легионерууд авдаг. Миний бодлоор цааш цаашдаа нэг баг хоёр легионертой, талбайд нэг легионер тамирчин тоглоно ч гэдэг юм уу иймэрхүү зохицуулалт хийвэл монгол тамирчдын тоглох орон зай арай өргөн болох болов уу гэж боддог.

-Тэднээс сурах зүйл бадйаг л биз дээ?

-Легионер тамирчид ирснээрээ Монголын тамирчдын ур чадвар харьцангуй дээшилж байгаа. Одоо бид легионеруудтай тоглоод дараа нь олон улсын тэмцээн, Ази тивийн тэмцээнд ороход илүү задарсан байдаг. NBA, NCA гээд лигүүдэд орж байсан тамирчидтай тоглоод хамгаалаад сурчихдаг. Буцаад Ази талдаа тоглоход илүү хялбар, маш давуу талтай байдаг.

-Монгол Улсад олон улсын стандарт чанарт нийцсэн заал танхим байна уу. Заалны чанар тамирчдын ур чадварт нөлөөлдөг байх?

-Монгол Улсын хэмжээнд стандартад нийцсэн заал гэвэл саяхан МУИС-ийн Эдийн засгийн сургуульд америк стандартын зууралт сайтай, талбайн хэмжээ болон бүх зүйл нь олон улсын стандартад нийцсэн заал шинээр байгуулагдсан. Халтирдаггүй, тоос шороогүй зааланд бэлтгэл хийх, энгийн зааланд бэлтгэл хийх хоёр маш их ялгаатай. Хэдий сайхан тоглолтыг гаргая гэж бодож байсан ч халтирах тохиолдол гараад чадахгүй байх нь бий. Стандартын зааланд бол санаж бодсон бүх зүйлээ хүссэнээрээ гүйцэтгэж чаддаг.

-Монголын спортын төв ордны зааланд тоглоход бэрхшээл гарч байна уу?

-Спортын ордны шал нь ойдоггүй. Шал нь тэгш хэмтэй биш, дэгэн догон гээд олон асуудал байна. Ойлт муутай учраас бөмбөг залаад гүйхэд бөмбөг ард үлдэх ч юм уу, тиймэрхүү тохиолдол гардаг.

Э. Ариунзул

Хосе Мартийн нэрэмжит нийслэлийн 52 дугаар дунд сургуулийн 10А ангийнхан 1975 онд сургуулиа төгсөж бүгд дотоод, гадаадын их, дээд сургуульд элсэн оржээ. Тухайн үед дунд сургууль төгссөн хүүхдүүдийг сурлагаар нь жагсаан улаан шугам татаж их, дээд сургуулийн хуваарь авах эсэхийг шийддэг байв. Ингэсний дараа элсэлтийн шалгалтаа ямар өгснөөс хамааран сургуулиа сонгодог байлаа. Нэлээд хатуухан даваа давсны эцэст оюутны ширээний ард суух эрх авдаг байсан гэсэн үг. Ийм цаг үед нэг ангийн 38 сурагч бүгд их, дээд сургуульд орно гэдэг ховор тохиолдол. Хан-Уул дүүрэг буюу хуучнаар Ажилчны районд байрлах 52 дугаар дунд сургуулийн 10А ангийнхан нийгмийн идэвхтэй, нийслэлийн тэргүүний эвлэлийн үүр болж, сурлага, спортоор сургуульдаа төдийгүй хотод тэргүүлж байсан, хэлэх үгтэй, хийсэн ажилтай хамт олон байжээ.

Тэднийг Цагаан сарын дараахан уулзаж байхад очсон юм. Ер нь бол ойр ойрхон ангиараа цуглардаг, байнга холбоотой байдаг гэсэн. Хүний амьдрал гэдэг эрээнтэй, бараантай, жаргал зовлон аль аль нь хосолж байдаг. Тэр бүхэнд цугларч бие биедээ тусалж, баяр жаргалаа хуваалцана. Хамгийн сүүлд гэхэд төрсөн нутаг болох Хан-Уул дүүргийнхээ нэгэн цэнгээний газар ангиараа амьд хөгжмийн аялгуунд шинэ жилээ тэмдэглэсэн тухайгаа ярив. Удахгүй болох Мартын 8, цэргийн баяраар ч уулзацгаах гэнэ.

Харин энэ удаагийн уулзалтыг, УИХ-ын гишүүн, Хүнс, хөдөө аж ахуйн сайд Р.Бурмаа зав чөлөөгөө гарган байж зохион байгуулжээ. Тэрээр ангийнхаа бахархал болсон сурагчдын нэг. Төрийн түшээ болсон ангийнхаа охиноор хамт олон нь ихэд бахархдаг гэнэ. Р.Бурмаа сургуульд байхын л нийгмийн идэвхтэй, онц сурлагатан төдийгүй, ангийнхаа эвлэлийн үүрийн дарга байжээ. Гэтэл ганцхан биеийн тамирынхаа хичээл дээр сайн гарах гээд болдоггүй. Ингээд л ангийн багш Ж.Жамъянжамц нь хөөцөлдөнө. Биеийн тамирын багш нь бөмбөг шидээд шийтэнд оруулах юм бол онц гаргана гэсэн болзол тавихад ангийнхан нь бүгд яаж шидэх талаар баахан зөвлөгөө өгдөг байсныг дурсан ярив. Хамт олныхоо дэмжлэгтэйгээр ямар ч байсан бөмбөгийг оруулж онц авдаг байжээ. Тэрээр Хүнс, хөдөө аж ахуйн яамны анхны эмэгтэй сайд. Тиймээс ч энэ жил анх удаагаа улсын сайн малчин цолыг эхнэр, нөхөр хоёрт хоёуланд нь олгуулсан. Урьд нь бол зөвхөн өрхийн тэргүүнд олгодог байсан гэнэ. Р.Бурмаа сайд, хуульч С.Оюундэлгэр хоёр арван жил нэг ширээнд суужээ. С.Оюундэлгэр нэрт хуульч Г.Совд гуайн охин, аавынхаа мэргэжлийг өвлөсөн аж. Хууль зүйн тэргүүний ажилтан тэрээр одоо ч энэ салбартаа ажиллаж байгаа.

10А ангиас зургаан доктор төрсөн. Тэдгээрийн эмэгтэйчүүд нь бүгд Жаргал, эрчүүд нь Баяр гэсэн үг орсон нэртэй гэдгийг онцолж байлаа. Геологийн доктор Л.Жаргал, биологийн ухааны доктор Д.Энхжаргал, анагаах ухааны доктор Д.Баярсайхан, биологийн ухааны доктор Л.Баярбилэг, цэргийн эдийн засгийн ухааны доктор Ж.Энхбаяр, хөдөө аж ахуйн доктор Д.Түмэнжаргал. Монгол Улсын гурван зөвлөх инженертэй. Тэдгээр нь хурандаа Л.Гүнтэвсүрэн, геологич минерологч Л.Жаргал, хоол үйлдвэрлэл үйлчилгээний С.Эрдэнэчимэг.

Эдний ангид их, дээд сургуулийн багш, хурандаа, хуульч, цахилгааны, дулааны инженер, хилийн цэргийн хошууч, цэргийн хурандаа, сайд, УИХ-ын гишүүн, улс төр судлаач, биологич гээд бүх салбарынхан байдаг. Бүгд эмээ, өвөө болсон хэдий ч сэтгэлээрээ бол залуухан, эрч хүч дүүрэн. Уулзахаараа 40 гаруй жилийн өмнөх хүүхэд насандаа очсон мэт л болно.

Тухайн үед Улаанбаатар хотын арван жилийн сургуулиудын дунд жил бүр тооны олимпиад болно. Түүнд нийслэлийн нэгдүгээр дунд сургуулийн тооны ангийнхан үргэлж тэргүүлдэг байсан гэнэ. Харин 52 дугаар сургуулийн 10А ангийнхан анх удаа түрүүлж аваргуудыг буулгаж авчээ. Энэ нь тооны хичээл заасан Ардын багш Ү.Маамын гавьяа зүтгэл байсан хэмээн бүгд ярьж байлаа. Хамгийн гол нь алдарт багш нь логик ухааныг хөгжүүлж өгсөн бөгөөд хожим сурагчдынх нь амьдралд тус болсоор байгаа гэв.

Ангийн багш Ж.Жамъянжамц гэргий Г.Долгорын хамт

Эдний анги маш журамтай. Энэ нь салаа салаагаа даахаас эхэлнэ. Соёл, урлаг, спортын арга хэмжээнээс эхлүүлээд хуулах нь хүртэл маш нарийн зохион байгуулалттай. Ингэж л сурлагаараа бусдаасаа жаахаан хоцорч яваа нэгнийгээ авч гарна. Шалгалт болоход хамгийн түрүүнд сурлагаараа тэргүүлдэг таван охин орно. Тэдний араас тусламж авах ёстой нөхдөө оруулна. Ингээд л онц сурлагатнууд нь жинхэнэ авьяас чадвараа шавхан байж цаасаа дамжуулдаг байсан гэнэ.

нгиас нь хэн хамгийн их хөдөлгөөнтэй, сэргэлэн байсныг асуухад “Манай В.Батсайхан” хэмээн бүгд хэлж байлаа. Польшид дээд сургууль төгссөн өдгөө хувиараа бизнес эрхэлдэг тэрээр онигооны мастер. Энэ удаагийн уулзалтыг зохион байгуулахад ч багагүй үүрэг гүйцэтгэсэн тэрээр боломж л гарвал онигоо ярьж өгч бусдыгаа инээлгэнэ.

Хилийн цэргийн хошууч Ш.Одонгэрэл хэмээх сайхан эмэгтэй олон жил ангийнхантайгаа уулзаж чадаагүй гэнэ. Тэрээр улсынхаа хилийг хамгаалж үүргээ гүйцэтгэж явсан тул ирж амждаггүй байжээ. Ангийн хамгийн царайлаг охидын нэг бөгөөд одоо ч сайхан хэвээрээ. Хүүхдүүд нь бүгд хилийн цэрэгт алба хаадаг гэнэ. 10А ангийнхан салхи, шуурга, савдаг гээд л янз бүрийн хочтой. Нэг нь босч үг хэлэхэд “Салхи шуурлаа, араас нь шуурга босно шүү” хэмээн бие биетэйгээ тоглоом хийнэ. Уулзалт болгоныг ивээн тэтгэдэг Б.Намнандоржийг манай Ричард Гир хэмээн цоллоно. Үнэхээр ч Холливудын алдарт жүжигчинтэй тун ч төстэй. Ангийнхныхаа уулзалтыг ихэнхдээ ивээн тэтгэдэг тул түүнийг Ричард бус Ричи хэмээн нэрлэхээр болов.

Ангийн багш Ж.Жамъянжамцын хүү Ж.Болдбаатар мөн 10А ангийнх. Багш нь хорвоогийн мөнх бусыг үзүүлсэн тул хүүг нь бүгд багш хэмээн дуудах нь ихэд сайхан сонсогдсон юм. Ингээд аавыгаа төлөөлөн хүү нь ангийнхандаа хандан үг хэлсэн юм. Энэ мөчид бүгд л Ж.Жамъянжамц багшаа дурсаж байлаа. Тэрээр олон ангийг дааж авч төгсгөсөн хэдий ч энэ ангиа үргэлж дурсан ярьдаг байсан гэнэ. Ж.Жамъянжамц багш нь 1928 онд Завхан аймагт төрж, Багшийн дээд сургуулийг дүүргэсэн. Шинэ бичгийн анхны тооны багш тэрээр Политехникум, нийслэлийн 52, 18, 75 дугаар сургуульд багшаар ажиллажээ. 2000 онд бичсэн дурсамжийнхаа номонд миний шилдэг зургаан шавь хэмээн Р.Бурмаа, Тогтохбаяр, Алтангэрэл нарыг дурдсаныг хүү нь ярьж байлаа. Дашрамд дурдахад түүний эхнэр монгол хэлний багш Г.Долгор 10А ангийнханд тав, зургадугаар ангид нь монгол хэл, уран зохиолын хичээл заадаг байжээ. Харин хүү Ж.Болдбаатар нь гэртээ ч, ангидаа ч ээж, аав хоёрыгоо багш аа хэмээн дуудна. Ангийнхан нь ихэд гайхаж “Яагаад ээж, аавыгаа багш аа гээд байгаа юм” хэмээн асуудаг байсныг дурсав.

10А ангийнхан ердөө хоёр л багшийн гар дамжсан. Анхных нь А үсэг заасан багш А.Батнямсүрэн гэнэ. “Манай ангид Ардын багш Ү.Маам, монгол хэл, уран зохиолын багш Г.Долгор хоёрыг ороод ирэхэд бүгд нам болж, ялаа нисэх нь хүртэл сонсогддог байж билээ” гэцгээв.

Энэ удаагийн уулзалтаар 10А-гийнхан бас нэгэн чухал ажил амжуулсан юм. Ангийн даргаа ил санал хураалтааар ардчилсан байдлаар сонгов. Олон жил энэ нэр хүндтэй албыг хашиж буй Д.Наранчимэг үүрэгт ажлаа сайн гүйцэтгэсэн тул энэ удаа ч улиран сонгохоор 100 хувь санал нэгтэйгээр дэмжсэн юм. Даргаа сонгосныхоо дараа олон жилийн өмнөх нэгэн явдлыг дурслаа. Эднийхэн Оросын хоёрдугаар сургуулийн нэг ангитай шефийн холбоо тогтоожээ. Гэтэл түүнээс хойш ангийнх нь сор болсон залуучууд Орос сургууль руу гүйдэлтэй болж алдах шахсан гэнэ. Зарим охид нь хөвгүүдээ “Ямар ч байсан чи тийшээ гүйдэлтэй болсон байсан” хэмээн бөөн инээдэм болж байснаа байхгүй нэгнийгээ дурсав.

Ангийн анд Л.Баярбилэг нь сурлага, мэдлэгээрээ бусдаасаа онцгой ялгардаг нэгэн аж. Москвагийн их сургуулийг дүүргэсэн ангийн анд нь 1980 онд Зөвлөлтөд сурдаг монгол оюутнуудыг төлөөлөн Ю.Цэдэнбал даргыг Москвад очиход үг хэлж байсан гэнэ. Харамсалтай нь бусдаасаа онцгой хүмүүс богино настай байдаг бололтой хэмээн ярьж билээ.

Хөдөө аж ахуйн ухааны доктор, дэд профессор Д.Түмэнжаргал нь ангийнхаа бас нэгэн бахархал. Тэрээр Булган аймгийн Сайхан сумын нутаг Эрээний нүүрсний уурхайд биологийн нөхөн сэргээлтийн ажил гүйцэтгэсэн нь тун амжилттай болжээ. Өдгөө Сайханы зургадугаар багийн малчид тэндээс хадлан авдаг. Энэ нь Монгол Улсад жишиг болсон нүүрсний уурхайн цогц нөхөн сэргээлт.

Хуучнаар Ажилчны районы нутаг дэвсгэрт хамаарах Бааст гол дээр хүүхдүүд өвөл нь гулгаж, хоккей тоглоно. 10А-гийн Ж.Энхбаяр байнга хоккей тоглодог байсан тул Бааст голын Харламов гэдэг болжээ. Нэг орцонд амьдардаг ангийн хүүхдийн аав нь Ж.Энхбаярыг байнга тоглож байгааг анзаараад “Энэ Бааст голын Харламов хичээлдээ явж байна уу, дандаа л тоглож харагдах юм ” хэмээн асуусан гэнэ. Ингэж л эцэг эх нь хүртэл хүүхэдтэй нь нэг ангид сурдаг хүүд санаа тавина.

10А ангийнхнаас өдгөө гадаадад амьдарч байгаа хэдэн хүүхэд бий. Ангийн анд Х.Энхтайван нь АНУ-ын Вашингтонд, Ч.Энхтуяа Денверт, харин Л.Энхжаргал нь Канадад амьдарч байгаа. Мөн Бельгид байгаа найз Ч.Энхсайханаа ч дурсан ярьж байлаа.

10А ангийнхан бүгд л ээлжлэн босч үг хэлэв. Ёстой л хийсэн ажилтай, хэлэх үгтэй хамт олон байна гэсэн бодол төрсөн юм. Тэд ангиараа цугласан боломжоо ашиглан ирж чадаагүй ангийн анд Ш.Батсууриа эргэхээр явсан юм.

1492 оны аравдугаар сарын 12-ны үүрээр “Пинта” хөлгийн усан цэрэг Родриго де Триана “Газар. Газар харагдаж байна” хэмээн хашгирах үед гурван онгоцны нийт гишүүд болох ер орчим хүн галзуурахад ганц хуруу дутуу болчихсон байсан гэдэг. Энэ бол Америк тивийг нээсэн Кристофер Колумбын аяллын гэрэлт хуудасны эхлэл билээ. Харин түүх нь хавьгүй өмнө, Энэтхэг, Хятадыг чиглэн өрнө зүг рүү хөдөлж хүрч болох онол дэвшүүлсэн, тэр онолоо бататгах аяллын хөрөнгө босгохын тулд Португаль, Англи, Итали, Испанийн эзэн хаадын өмнө өвдөг сөхөрч тэнүүчилж явсан Генуягийн ядуу далайчны даяанчлалаар эхэлдэг. Товчхондоо бид өнөөдөр дэлхийн түүхийг орвонгоор нь эргүүлсэн алдарт аялагч, зоригт далайчин, хэрцгий колончилогч, мухар сүсэгтэн Кристофер Колумбын тухай өгүүлэх гэсэн юм.

Колумб 1451 онд Генуяд төрсөн нь яг үнэн. Харин өсч өндийсөн орчин, эцэг эх, хүмүүжил, боловсрол зэргийнх нь талаар түүхчид алд дэлэм зөрүүтэй мэдээлэл тараадаг тул энэ хэсгийг нь орхиё. Судлаач бүхний зөвшөөрдөг нэг баримт нь түүнийг Европоос баруун зүг рүү аялан тэмүүлэхэд түлхэц болсны нэг нь Италийн газар зүйч Паоло Тосканеллиг гэдэг юм билээ. Тосканелли дэлхийг бөөрөнхий хэлбэртэй гэж үздэг, харин радиусыг нь жинхэнээс нь хэтэрхий багаар тооцоолсон тул Европоос гарч Африкийг тойрон Энэтхэг, Хятадад очсонд орвол шууд баруун зүг рүү аялж дэлхийг тойроод Ази руу очих нь бага зардалтай, богино хугацааны аялал болох юм хэмээх таамаглалыг дэвшүүлжээ. 25 настай Колумб энэ үзэл бодолд “живж” тухайн онолыг улам боловсронгуй болгосны эцэст “аялах хэрэгтэй” гэсэн зорилгод хүрчээ. Дэлхийн ихэнх хүмүүс амьдарч буй гаригаа хавтгай хэлбэртэй гэж үздэг, том чадалтай улс нь жижгийгээ шууд л цэрэг, зэвсгийн хүчээр устгаж болдог, боол хүн гэдэг нь нохой, муурны дараа бичигддэг байсан үе шүү дээ. Колумб өөрийн онолоо Португалийн хаан, Английн Генрих VII, Испанийн Фердинанд нарт ээлжлэн танилцуулаад нэмэр эс олов. Англичууд дотооддоо хаан сэнтийний төлөөх тэмцэлтэй, Испанийн хаан мавруудын нутаг Гранадыг эзлэх гээд, Португали еврейчүүдийн нүүдэлд дарагдчихсан байсан тул Колумбын утгагүй санааг огт хүлээж авсангүй. Аргаа барсан Колумб Франц руу хандах гэж байтал Испанийн хатан хаан Изабелла түүнийг дуудаж санаа оноог нь сонссоны эцэст хөрөнгө гаргахаар болжээ. Хэрвээ шинэ усан замаар Испанийн хөлөг онгоц Энэтхэг, Хятад орж чадвал энэ нь тухайн улсад асар их баялаг авчрах боломжийг нээж өгөхөөр байлаа.

Колумбын дөрвөн аяллын маршрут, цаг хугацаа

Ингээд хатан хааны санхүүгийн тусламжтайгаар Кристофер Колумб “Санта Мариа”, “Нинья”, “Пинта” хэмээх дарвуулт гурван хөлөг онгоц, 90 усан цэрэг бүхий багтай 1492 оны наймдугаар сарын 3-нд Палое боомтоос өрнө зүг рүү Атлантийн далайг чиглэн загаснаас өөр зүйл юу ч үзээгүй ус руу тэмүүллээ. Саргассын тэнгисийн ногоон замганд зоогдож, соронзон орны меридианд луужингууд нь бүгд буруу зааж эхлэх үеүдэд хөлгийнхөн “Бурхан биднийг буц гэж байна” хэмээн шүтлэгтэн бослого гаргах дөхөж байлаа. Аргагүй шүү дээ, гурван сар орчим аялсан хүмүүс ахмадынхаа үнэн худал нь мэдэгдэхгүй зөгнөлд итгэх үзэл нь мохоо биз дээ. Тэгээд Колумб “За одоо гурав хоног хөөе. Газар эс харагдваас хүрдээ буцаан эргүүлэх болно” хэмээн амласан гэдэг. Тэгээд гурав дахь хоногийнх нь төгсгөлд тэр усан цэрэг Родриго де Триана бүгдийг сэртэл хашгирсан түүх бичигджээ. Энэ усан цэрэг бол Америк тивийг харсан анхны европ хүн агаад хожмоо Колумбын нэртэй мөнхөд хамт хүүрнэгдэх азтай нэгэн болж байгаа юм. Одоо Севилья хотод түүнд зориулсан хөшөө ч бий. Колумбын анхлан очсон газар нь Багамын арлууд, Куба, Гайти байсан бөгөөд тэндхийн нутгийн иргэдтэй учирч алт, мөнгө арвинтай, үржил шимтэй, үзэсгэлэнтэй газар нутагтай болохыг нь мэдэж авсан. Европт буцаж очоод үзэж харснаа ярихдаа тэр шинэ газар, тив нээсэн гэдгээ ойлгоогүй “Энэтхэг, Хятад руу европчууд очиж байгаагүй газраас арвин олз омогтой ирлээ” гэх шахуу юм яриад л явж байсан гэдэг.

“Пинта” хөлгийн усан цэрэг Родриго де Триана

Гэхдээ аялал нь үр дүнтэй болсон нь нэгэнт ойлгомжтой тул хатан хаан Изабелла түүнд 17 хөлөг онгоц, 1500 хүнтэй баг өгч хоёр дахь аялалд нь гаргасан юм. Үүнээс хойш хоёр ч удаа шинэ тив рүү аялж эцэстээ ямар ч Энэтхэг, Хятад биш огт өөр тив нээсэн гэдгээ ойлгожээ. Колумбаас өмнө викингүүд хойд Америкийн эрэгт хүрч байсан гэлцдэг ч энэ ямар ч баримт сэлтээр нотлогдоогүй тул яах аргагүй Кристофер Колумб анхдагч болж таараад байгаа юм. Тэр үеийн нөхцөл байдал Америк тивийг нээхэд тун дөхчихсөн, Колумб биш юм аа гэхэд өөр хэн нэгэн түүний замаар аялах нь ойлгомжтой болчихсон байсан үе гэлцдэг. Тэгэхдээ л Италид төрж Португалид өссөн, Испанийн нэрийн өмнөөс бүх аяллаа гүйцэтгэх хувь тавилантай байсан Колумб хэмээх энэ залууд бүх нэр төр ирсэн билээ. Хүн хүнээ дарлаж болдог тэр цаг үеийн бодит төлөөлөгч байсан тул нутгийн иргэдийг хүйс тэмтрэх, хүчээр өөрийнхөө шашинд урвуулах, эд хөрөнгийг нь дээрэмдэх, газар нутгийг нь булаан хатан хааны эзэмшил болгох зэрэг зохисгүй үйлдэл гаргаж байсныг яалтай ч билээ. Түүний гаргасан жимээр цувсан европчууд бүр ч илүү харгислал үйлдсэн шүү дээ. Гэхдээ дэлхийн зөвхөн нэг талд чихэлдэж амьдарч байсан хүмүүс эсрэг талдаа шилжин суурьшиж Америк, Канад, Аргентинаас эхлүүлээд өөр олон олон улс үүсгэх хувь тавилангийн эхлэлийг тавьсан гээд бодохоор түүнийг буруутгах аргагүй юм. Өөрийн нэрээр нэрлэгдсэн хот, муж, хөшөө, барилга, тэр бүү хэл улстай хүн энэ дэлхийд хэд билээ. Бараг л тэр ганцаараа байх.

Д.БАТ-ЭРДЭНЭ

Хүйтний улирлаас дулааны улиралд шилжихэд хүний бие махбод орчиндоо дасан өөрчлөгдөн зохицдог. Өөрөөр хэлбэл хавар нарны тусгал хурц болж цаг агаар дулаарахад хүний бие дасах гэж нэлээд зүдэрдэг аж. Товчхондоо үүнийг л хаврын ядаргаа гэж нэрлэдэг байна. Барууны эрдэмтэд бүхий л өвчний үндэс нь ядаргаа гэж тайлбарладаг. Ядарч сульдсан махбод ямар ч дархлаагүй болж гадны бүхий л нөлөөнд автамтгай болдог. Иймээс эмч, мэргэжилтнүүд ядрахгүй байхыг, ядарсан бол түүнийгээ тэр дор нь тайлж байхыг анхааруулж байна.

Хаврын ядаргаа гуравдугаар сарын дундаас дөрөвдүгээр сарын дунд хүртэл үргэлжилдэг. Шинж тэмдэг нь тун энгийн. Ханатлаа унтсан ч нойр хүрч толгой өвдөөд байвал ядаргаанд орсны дохио. Ямар ч юманд дур сонирхолгүй хандах, хүчгүй болох, үе мөч өвдөх зэргээр шинж илэрч байвал биедээ анхаарахыг зөвлөе. Нойр хүрээд байгаа нь цаанаа нарийн учиртай. Өвлийн улиралд хүний биед мелатонин ихэсдэг юм байна. Өвлийн өдөр богино шөнө урт учраас тэр гэж эмч нар тайлбарладаг. Өөрөөр хэлбэл хүний бие “ичээндээ орж” байгаа гэсэн үг. Харин сэтгэл сэргээдэг гормон болох сератонин гэгч нь нарны гэрлийн нөлөөлөөр идэвхждэг гэнэ. Нэгэнт ичээндээ орчихсон бие дулаан ороод, нарны гэрэл хурц болоод ирэхээр сэргэх нь тодорхой. Энгийнээр хэлбэр удаан хугацаагаар унтаж байсан бие махбод энэ сэргэлтийг шууд хүлээж авахгүй. “Шилжилтийн хямрал” явагдаж таарна. Тэр шинж тэмдэг нь нойрмог байдал.

Энэ дашрамд хавартай холбоотой нэг зүйл сонирхуулъя. Хаврыг хайрын улирал гэдгийг шинжлэх ухаан талаас тайлбарлахад ядах юмгүй аж. Хаврын цагт нарны тусгалын хүч нэмэгдэж, тусах хугацаа нь ихсэх хэрээр тархинд нөлөөлж хүний биеийн гормоны ялгаралт ихэсдэг гэж судлаачид онцолдог. Жишээ нь сэтгэл хөөрлийн шалтгаан болсон эндорфин, эр хүйсийн тестостерон болон эм хүйсийн эстроген даавар урин хаврын өдрүүдэд илүү хэмжээгээр ялгардаг. Ийм шалтгаанаар л хавар хайраар дүүрэн өрнөдөг байх нь. Одоо хаврын ядаргаа сэдвээ үргэлжлүүлье. Цаг агаар дулаарч, нэмэх хэм дээшлэх хэрээр цусны судасны хана тэлж даралт буурах өөрчлөлт хүний биед илэрдэг. Даарин дээр давс гэгчээр хаврын тэнгэрийн тогтворгүй араншин даралтыг дээш доош савлуулж бие тавгүйрхэх шалтгаан болдог. Ингээд бодохоор хаврын ядаргаа өвчин биш хүйтнээс дулаан руу шилжих үед хүний биеийн бодисын солилцоо өөрчлөгдөж буй хэрэг болж таарч байна. Хүмүүсийн 50-70 хувь нь хаврын ядаргааг давахаас аргагүй болдог гэсэн судалгаа бий.

Ядаргааг ерөнхийд нь бие махбод, сэтгэл хөдлөлийн гэсэн хоёр шалтгаанаас үүдэлтэй гэж ангилдаг аж.Оюуны хөдөлмөр эрхэлдэг, өдрийн турш бичиг, цаастай ноцолдож, компьютерийн ард удаан суудаг хүмүүс стресст орохдоо амархан гэнэ. Тэд хөдөлгөөн, агаарын дутагдалд ажилладаг нь ядрах шалтгаан болдог байна. Даамжирвал хүзүү мөр хөших, толгой өвдөж, нүд чилэх, гар, хөлийн шөрмөс татах гэх эмгэгүүдтэй болдог гэнэ. Ийм шинж илрээд байхад тоохгүй ажиллавал архаг ядаргаанд хүргэдэг гэж эмч нар анхааруулдаг.

Олон цагаар ажиллаж, хийж буй ажлаасаа уйдаж, тогтмол цагт хооллохгүй, жижиг гэлтгүй зүйлд уурлаж бухимдаж, сэтгэл гутрах, түгших мэдрэмж төрж, ирээдүйдээ санаа зовдог болж, нойрон дундаа эсвэл өглөө эрт сэрж, хар дарсан зүүд зүүдлэх тань ихэсч, биеийнхээ аль нэг хэсгээр таргалж байвал та ядаргаанд орж эхэлсэн гэсэн үг. Архаг ядаргаанд орсон бол нойр нь хулжиж, яльгүй зүйлд амархан уурлаж, уцаарлаж, дуу чимээ бүхэн яршигтай санагдаж, халуун хүйтнийг хэт мэдрэх болж, заримдаа шөрмөс татаж, толгой эргэж, огиудас хүрч, хоолны шингэц муудаж, ирээдүйг бүрхэг баргараар төсөөлж, бэлгийн дур хүсэл буурдаг байна.

Ядаргааны шинж тэмдгүүд их бага хэмжээгээр илэрч л байвал яаралтай арга хэмжээ авч ядаргаагаа тайлах хэрэгтэй.

Витамин+уураг

Хүний бие хаврын урин цагт дасан зохицож эхэлтлээ ойролцоогоор дөрвөн долоо хоног болдог гэнэ. Сар орчим хугацаанд таагүй байдаг гэсэн үг. Хаврын ядаргааг давах арга ч тийм хэцүү биш. Хооллолт, хөдөлгөөн, цэвэр агаарт гарахад л болно.

Хүйтний улиралд шинэ ногоо жимс ховор байдаг учраас хүн хаврын улирал гэхэд нөөц витамин, эрдэс бодисоо алдчихсан байдаг аж. Тийм учраас л дархлаа нь суларч, өвчинд ээрэгдэхдээ амархан болдог байна. Тэгэхээр хаврын улиралд витамин дээр нэмэх нь уураг гэсэн зарчмыг хооллолтдоо мөрдөөрэй. Шинэ ногооны салат, витаминтай, хөнгөн. Учир нь хүнд хоол боловсруулах гэж энергиэ барах эрсдэл бий. Биеийн багахан энергийн ихэнх нь зөвхөн идсэн хоолоо боловсруулахын тулд “үрэгдвэл” ямар олиг байхав. Товчхондоо гурван удаа хүнд хоол идэж биеэ ядрааснаас таван удаа витаминлаг хөнгөхөн хооллох нь танд хэрэгтэй. Бас шингэнээ сайн нөхөөрэй. Өдөрт дор хаяж 1,5 литр шингэн уух учиртай. Гэхдээ жүүс, кофе, газтай ундаа шингэнд орохгүй. Хүний биед бодисын солилцоог сайжруулан энерги авахад В витамины төрлүүд хэрэгтэй. Витамин B1 мах, төмс, буудайнд, B2 сүү, сүүн бүтээгдэхүүн, элэг, загас, өндөг, бууцайнд, B6 мах, загас, байцаа, төмс, вандуй, гадил жимсэнд, B12 загас, элэг, өндөгний шаранд агуулагддаг. С витамин, төмөрлөг, магниз агуулсан хүнс ч хаврын ядаргааг ялахад тань туслах эрдэс, амин дэмүүд. С витамин жимс,тэр дундаа жүрж, нимбэгэнд ихээр агуулагддаг аж. Мөн ногоон ногоо, амтат улаан чинжүү, улаан лооль, төмс ч С витаминаар баялаг. Мах, дотор мах, ногоон ногоонд төмөр агуулагддаг. Магнизын хувьд бүтэн үр тариагаар хийсэн бүтээгдэхүүн, сүү, сүүн бүтээгдэхүүн, төмс, маханд баялаг бий.

Долоо хоногтоо нэг удаа махтай хоолноос татгалзахыг хичээгээрэй. Мах идэхгүй, өдрийнхөө хоолны цэсэнд будаа, жимс ногоо, шар сүү хэрэглэвэл зүгээр. Ингэж долоо хоногийн нэг өдөр ч гэсэн цагаан хоол хэрэглэхэд бие тань илүү хөнгөрөх болно. Махны оронд загас хэрэглэвэл биед сайн. Хүний биед зайлшгүй шаардлагатай, судсыг цэвэрлэдэг омего төрлийн тос зөвхөн загасанд л их хэмжээгээр агуулагддаг.

Хөдөлгөөн хөдөлгөөн бас дахин хөдөлгөөн

Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагаас явуулсан судалгаагаар ядаргаанд өртдөггүй, стресст ордоггүй хүмүүсээр тамирчид шалгарчээ. Тэд бэлтгэлийн явцад бүхий л бие, булчин шөрмөсөө ажиллуулж, дотоод сэтгэлдээ байгаа бухимдал, стресс зэргээ хөлсөөрөө гадагшлуулдаг байна. Ийм учраас тамирчид дунд амиа хорлох явдал барагтай бол гардаггүй гэсэн сонирхолтой судалгаа ч гарч. Тэгэхээр фитнесст явж хөлсөө гаргах нь хаврын ядаргаанд баяртай гэж хэлэх нэг шилдэг арга байх нь. Бас орчин их чухал. Гэр орон, албан тасалгаандаа цэцэг тарих, зун хашаандаа ногоо тарьж, хүлэмжинд өргөст хэмх, улаан лооль ургуулж, арчилж, тордох нь ядаргаа тайлах гайхмаар шилдэг арга гэнэ.

Ядаргаатай тэмцэхэд нойр их чухал. Насанд хүрсэн хүн хоногт 6-8 цаг унтах ёстой аж. Шөнө хэт оройтохгүй, болж өгвөл 22:00 цаг гэхэд орондоо ороорой. Учир нь энэ цагаас хойш эсийн нөхөн сэргээлт явагддаг байна.

Ядаргаа тайлахуламжлалт аргуудыг туршаарай

Эртний монголчууд ядаргаанд орж сульдсан хүнийг хонины чанасан толгойн шөл, шийртэй цай, шар будаатай хийцтэй цай зэргээр тордож, тэнхээ оруулдаг байжээ. Хонины толгой, шийрийг хуйлхалж, хярваслах үед ядаргаанд орсон хүнийг утаагаар нь утдаг байж. Таван цулын шөл, битүү шөлөөр ядаргаа тайлдаг арга ч бий. Цулхир, халгайн үр, хонины толгойн гавлын яс, тойг, дунд чөмөг, бажууны замбага, тасалсан гурил, шар тос, өрөм самарсан, хонины сүүл, өндөгтэй цай гээд олон төрлийн цайгаар ядаргаа тайлдаг. Уламжлалт аргаар ядаргааг хоол ундаар ийн тай-лахдаа хамгийн гол нь салхи авахуулахгүй, гам сайн барих хэрэгтэй байдаг. Уламжлалт анагаах ухаанд гам барина гэдэг нь тан уухаас илүү ач холбогдолтой хэмээдэг.