Category: цаг-үе

Дэлхий нийт болон Монгол Улс сүүлийн хэдэн жил твиттер, фэйсбүүк гэсэн хоёр ертөнцтэй болсон. Твиттер, фэйсбүүкийн ертөнцтэй бидний анхны сонгууль өнөө жил болно. Хүн төрөлхтөн, тэр дундаа монголчууд бид цахим ертөнцийг өдөр тутмынхаа салшгүй нэг хэсэг болгосноор амьдралын их зүйл өөрчлөгдөж байна. Урьд нь өөрт таалагдахгүй бүхнээ гэртээ суугаад элдвээр харааж зүхдэг байсан хүмүүс олон нийтийн сүлжээгээр бухимдлаа илэрхийлж байна. Ингэж хувь хүн өөрийн үзэл бодлоо илэрхийлж байгаа нь олон нийтэд нөлөөлөх хандлагатай болчихлоо. Нэг ёсондоо хүмүүс үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрх чөлөөгөө бүрэн эдэлж байна. Өнөөдөр твиттер, фэйсбүүкийн ертөнц нийгэмд сайн, муу гэсэн хоёр нөлөө үзүүлж байгаа. Мэдээж хэрэг сайн нөлөө нь илүү давамгай. Харин манай Монголд сүүдэртэй, сөрөг тал нь нийгмийн сэтгэлзүйг жолоодоод байгаа нь айхтар санагдаж байна. Ялангуяа хэдэн жиргээч нөхөд байдаг. Тэд яг л цөөвөр чонын зарчмаар ажилладаг. Цөөврүүд нэг амьтныг сүргээс нь тасдаж аваад хөөчихнө. Зогсоо зайгүй элдсээр байгаад унагаж авдаг. Тэгж байгаад өнөөхийгөө хэдэн талаас нь мэрсээр барьж иддэг. Яг л энэ зарчим ажиглагдаад байгаа юм. Гурван жилийн өмнө тавгийн боов буруу өрлөө гээд хоёр үйлчлэгч бүсгүй рүү зогсоо зайгүй дайрсаар байгаад ажилгүй болгож байсан даа. Угтаа ажилгүй болсон хоёр үйлчлэгч бүсгүй өөрийн дураар ингэж өрөөгүй юм. Цаанаасаа хувь хүний захиалга байсан нь сүүлд ил тод болж байлаа.

Бас Ерөнхий сайд асан Н.Алтанхуягийг алиа салбадай болгон хувиргах ажлыг “цөөврүүд” л хийсэн. Тэд өдөр шөнө, өглөө оройгүй зогсоо зайгүй боорлосон. Инээж байгаа зурагнаас нь нүүр хэсгийг тасдаж аваад есөн шидээр эвлүүлэн муулаад байсан. Үр дүнд нь Монголын нийгэмд Н.Алтанхуяг шиг муу хүнгүй болоод, эцэстээ Ерөнхий сайдаар ажиллуулаагүй. Фортуна Н.Батбаяр байна. Сайд байхад нь мөн л элдвээр хэлсээр байгаад унагаж байлаа. Одоо Хөгжлийн банкны захирлыг яг үүн шиг “боорлож” байна. Сая бас нэг яамны түшмэлийг унагаад авлаа. Тасдаж авч боорлосоор байгаад эд бад хийчихлээ шүү дээ. Энэ бүхнийг, ингэж боорлохыг цаанаас нь захиалдаг бололтой юм. Хэн захиалга өгдгийг мэдэхгүй. Ямартай ч онилсон нэгийгээ өдөр шөнө, өглөө оройгүй сошиал ертөнцөөр боорлож байна. Ажлаа өгсөн яамны түшмэл хүүхэн амьд явах аргагүй боллоо, амьд явах эрх зөрчигдөж байна гэж байна лээ. Ингэж төрийн сайд, түшмэлээс эхлээд ердийн нэг үйлчлэгч, цэвэрлэгчийн хүртэл амьд явах эрх зөрчигдөж “цөөврүүд”-ийн довтолгоонд өртөж байгаад төр буруутай. Тэднээс хамгаалж чадахгүй байгаагийнхаа төлөө төр хариуцлага хүлээх хэрэгтэй. Төр өөртөө зүтгэж буй хүмүүсээ үндэслэлгүй, увайгүй довтолгооноос хамгаалах үүрэгтэй. Хоёр үйлчлэгчийг ч, Ерөнхий сайдыг ч, түшмэл эмэгтэйг ч хамгаалж чадаагүйнхээ төлөө төрд хариуцлага хүлээлгэе. Хамгийн зэвүүн нь төр “цөөврүүд”-тэй нийлж заримдаа бүр өнөөдүүлийнхээ хэлснээр үйл ажиллагаа явуулж байгаа нь Монголын нийгэмд айдас хүйдэс төрүүлж байна. Энэ бүхэн аливаа таагүй үйл явдал тохиолдоход төр өөрөө захиалаад байгаа мэтээр харагддаг болж. Уг нь төр засаг сайн бүхнийг дэмжин дэлгэрүүлж, магтан сайшааж байх ёстой. Харин саар, муу бүхнийг хориглож, зохицуулж байх үүрэгтэй билээ. Монголын төр энэ үүргээ биелүүлэх цаг болжээ.

МХЕГ–ын даргын үүрэг гүйцэтгэгч Ц.Шаравдоржтой ярилцлаа.

–АТГ танд хаягласан сануулга явуулсан байна лээ. Шуудхан хэлэхэд халаа сэлгээндээ ашиг сонирхлын зөрчилтэй хандаж болохгүй шүү гэсэн анхааруулга гэмээр бичиг харагдсан. Тэр бичгийг хүлээж аваад ямар бодол төрөв?

-Тэр бичгийг хараад л сууж байна. Үнэнийг хэлэхэд АТГавлигын эсрэг олон нийтийг соён гэгээрүүлэх, авлигаас урьдчилан сэргийлэх, авлигын гэмт хэрэгтэй тэмцэх гэсэн үндсэн чиг үүрэгтэй. Хууль харахаар АТГ-ын чиг үүрэгт байгууллагын дотоод ажилд оролцох, тэр дундаа боловсон хүчний халаа сэлгээ, томилгоотой холбоотой асуудал байдаггүй. Энэ албан бичгийг би хувьдаа гайхаж байгаа. АТГажил хэргийнхээ шугамаар маш олон албан бичиг гаргадаг байлгүй. Гэтэл надад явуулсан бичгээ л сайтдаа байрлуулаад хэвлэл мэдээллээр шуугиулаад байгаа нь ямар учиртай юм бол доо. 2015 онд 460 гаруй хүнийг халсан байна лээ. Энэ он гарсаар 40 гаруй хүнийг халж өөрчилсөн гэсэн тоо бий. Би МХЕГ-ын даргын ажлыг нэгдүгээр сарын 21-нээс авсан. Үүнээс хойш зургаа, долоон хүний ажлын асуудлыг шийдэж байгаа. Гэхдээ ажлаас үндэсгүй халагдсан, шүүхийн гурван шатны шийдвэр гарчихсан хүмүүсийг ажилд нь эргүүлж авсан. Миний өөрчилж, томилж буй хүний асуудал арвын дотор эргэлдэнэ. Өмнөх асуудлыг үнэнийг хэлэхэд мэдэхгүй юм. Хэрвээ АТГэнэ асуудалд тэгж их санаа зовж байгаа бол өнгөрсөн жил 460 гаруй хүн халж сольж байхад юу хийж байсан юм бэ. Тэр үеийн удирдлагад хандсан юм байдаг болов уу. Ийм бодол төрж байна. Сүүлийн үед над руу сошиал ертөнцийнхөн, хэвлэл мэдээллийнхэн анхаарлаа их хандуулж байх шиг. Санаа зовж, сандарч мэгдэх зүйл алга. Хийдэг ажлаа хийж явна. Мэргэжлийн хяналтын ажлыг аль болох голдрилоор нь явуулахын төлөө зүтгэж байна. Надад хэн ч саад болж чадахгүй. Би хийдгээ л хийнэ, байгууллагаа удирдана. Манай хамт олон хяналт шалгалтынхаа үүргийг гүйцэтгээд явах бүрэн боломжтой. Ганц хоёрхон хүний хийж байгаа ажил нэг их газар авахгүй байх. Дашрамд хэлэх`эд АТГч бай, хэвлэл мэдээллийнхэн ч бай энэ асуудлыг бичихийн өмнө надтай ирээд уулзсан бол бодит тайлбар сонсох л байсан.

–Таныг халаа сэлгээ хийж багаа бүрдүүлж байна гэсэн шүүмжлэл яваад байх юм. Дэлгэрэнгүй тайлбар өгөх боломж байна уу?

-Юун баг бүрдүүлэх байхав дээ. Түүнтэй манатай л байна. Намайг ажлаа хүлээж авахад МХЕГ-ын төв аппаратад 20, НМХГ-т 20 нийт 40 хүн батлагдсан орон тооноос илүү ажиллаж байсан. Үүнээс гадна ажлаас үндэслэлгүй халагдсан тул гурван шатны шүүхийн шийдвэр гарч, ажилд нь эргүүлэн томилох учиртай арваад хүн байна. Цаана нь ч ийм үндэслэлээр нэлээд хүн шүүхээр явж байгаа дуулдана. Энэ асуудлыг зохицуулах гэж л хамаг цагаа барж байна. Илүү орон тоон дээр байгаа хүмүүст учрыг нь ойлгуулан хэлж чөлөөлөхийг нь чөлөөлж, заримынх нь ажлыг зохицуулах гэж оролдож байна. Өнгөрөгч хоёрдугаар сард Төрийн албаны зөвлөлөөс манайд хийсэн шалгалтаар “МХЕГорон тооны дээд хязгаарыг 129 албан хаагчаар тогтоосон байхад 20 албан хаагч хэтрүүлсэн” гэсэн. Энэ нь Засгийн газрын 387 дугаар тогтоолоор баталсан орон тооны хязгаарыг зөрчсөн гэсэн үг. МХЕГөөрөө хууль зөрчихгүй байх ёстой.

–Халгаа сэлгээ ярьсных нэмж тодруулах зүйл байна. МХЕГ–ын дэд дарга Б.Бат–Эрдэнэ, захиргаа удирдлагын газрын дарга Л.Бямбасүрэнг халж оронд нь өөрийнхөө хүмүүсийг тавьсан, аймаг нийслэлийн Мэргэжлийн хяналтын газрууд халгаа солионд өртөж байна, цагаан сарын үеэр аймаг нийслэлийн МХГ–ын дарга нарыг дуудан ирүүлж ажлаа өгөхөд бэлтгэхийг шаардсан гэх мэдээлэл цацагдсан. Үнэхээр тийм зүйл болсон юм уу?

-Цагаан сар аль хэдийнэ өнгөрсөн биз дээ. Ахмадуудаа хүндэтгэж золголт хийсэн. Энэ арга хэмжээнд аймаг нийслэлийн Мэргэжлийн хяналтын газрын дарга нар ирээгүй, тэднийг дуудаа ч үгүй. Ийм үндэсгүй юм бичүүлээд байгаа нөхдийг мэдэж байгаа. Тэр байтугай над руу янз бүрийн мессэж бичиж, заналхийлэх маягийн юм гаргаж л байна. Б.Бат-Эрдэнийн хувьд удаан хугацааны сургалтад явах хүсэлтээ гаргасан юм. Харин Л.Бямбасүрэнгийн хувьд урьд ажиллаж байсан хүн нь ажлаас үндэслэлгүй халагдсан гэж гурван шатны шүүхийн шийдвэр гарсан тул түнийг чөлөөлж шүүхийн шийдвэрийг л биелүүлсэн.

–Та нийслэлийн Мэргэжлийн хяналтынханд төсвийн орлого бүрдүүлэхийн төлөө ажиллахаа болих тухай үүрэг өгсөн гэх юм. Уг нь дарга нар төсөв бүрдүүл гэж шахмаар юм…?

-Хяналт шалгалтын хуулиар мэргэжлийн хяналтын байгууллагыг төсвийн орлого бүрдүүлж ажиллахыг хориглосон. Гэтэл нийслэлийн удирдлагаас төсвийн орлого бүрдүүлэх үүргийг НМХГ-т өгсөн байна. Ингэснээр Мэргэжлийн хяналтын газрыг хууль зөрчиж ажиллахыг шаардсан гэж ойлгож болно. Хэрэв энэ үүргийг биелүүлнэ гэвэл зориудаар торгууль ногдуулж, иргэд, аж ахуйн нэгжийг хохирооно гэсэн үг. Тиймээс “Хуулийн дагуу ажиллахаас биш, төсвийн орлого бүрдүүлэхийн төлөө ажиллаж болохгүй” гэж нийслэлийн Мэргэжлийн хяналтынхандаа үүрэг өгсөн. Учир нь ердөө л энэ.

–Мэргэжлийн хяналтын ихэнх ажил шалгах хянах байсан бол одоо зөвлөх урьдчилан сэргийлэхэд анхаарна гэж байгаа. Та ийм чигээр ажиллах уу?

-Урьд нь ч одоо ч мэргэжлийн хяналтын байгууллага хяналт шалгалтад голчлон анхаараад, урьдчилан сэргийлэх, зөвлөх, туслах ажлаа хоёрдугаар зэрэгт тавьж ирсэн. Өөрөөр хэлбэл, нийт ажлын 70 хувийг хяналт шалгалтад, 30 хувийг зөвлөн туслах, урьдчилан сэргийлэх ажилд зарцуулдаг байсан юм. Харин одоо 70 хувийг зөвлөн туслах, урьдчилан сэргийлэхэд, 30 хувийг хянаж шалгахад чиглүүлнэ. Мэргэжлийн хяналтын байгууллагад иргэд, аж ахуйн нэгж, үйлчлүүлэгч итгэж ирдэг, зөвлөгөө авдаг, итгэлтэй түнш нь байх ёстой. Илэрхий хууль, норм стандарт зөрчсөн, санаатай үйлдлийн улмаас хор хохирол учруулж байгаа бол төрийн олгогдсон бүрэн эрхийн дагуу хянаж, шалгаж хариуцлага тооцоохоос өөр арга байхгүй.

–Өвлийн морин уралдааныг хориглох асуудалд МХЕГ нэлээд хатуу байр суурьтай байх шиг байна. Амтай бүхэн л буруу гэдэг ч бодитой ажил хийдэггүй. Бодитой, мэдрэгдэхээр ажил хийх бодол байгаа юу?

-Монголчуудын хувьд хурдан морин уралдаан нь уламжлалт сайхан наадам. Гэхдээ мориндоо хайртай монголчууд өвөл хаврын хахир хүйтэнд морь урлдуулдаг ёс заншил байсан уу. Хамгийн гол аюул нь цастай мөстэй, газар хатуурч хөлдсөн үед уралдааныг явуулж байгаагаас хүүхэд унаж бэртэх, морь малд ч халгаатай ноцтой үр дагавар гардаг юм байна. Монголчууд сүүлийн үед зугаа цэнгэлд хэт их анхаарч, гарч болох эрсдэлийг тооцоолж, хор хохирлоос сургамж авах нь бага байх шиг. 2014 онд морин уралдааны үед 466 хүүхэд мориноос унаж, 28 нь хүнд, 438 нь хөнгөн гэмтсэн байдаг. 2015 онд гэхэд 319 хүүхэд мориноос унаж, нэг хүүхэд нас барж, 12 нь хүнд, 91 нь хөнгөн гэмтсэн гэх тоо баримт бий. Үүнээс гадна стандартын хамгаалалтын хувцас хэрэглэл өмсүүлэхгүйгээр хүүхдийг уралдуулж байгаа нь элбэг. Энэ бүхэн өвөл хаврын цагт морин уралдаан хийхийн хор уршгийг хэлээд байгаа юм. МХЕГ-аас Монголын морин спорт уяачдын холбоонд гуравдугаар сард болох хурдан морины уралдаанд насанд хүрээгүй хүүхдээр морь унуулахгүй байх, хэрэв насанд хүрсэн унаачид оролцсон уралдааныг зохион байгуулсан нөхцөлд унаачийн болон уралдааны аюулгүй байдлыг хангаж ажиллахыг үүрэг болгосон албан бичгийг хүргүүлсэн. Аймаг, орон нутгийн мэргэжлийн хяналтын газрын удирдлагуудад холбогдох хууль журмын дагуу ажиллахыг хатуу сануулж, удаа дараа зөвлөсөөр байхад хууль зөрчсөн албан тушаалтнуудад хариуцлага тооцохыг үүрэг болгосон байгаа.

–Нийслэлийн болон МХЕГ төв аппаратын ажилтнуудтай уулзалт хийхдээ “МХЕГ дарга агентлаг байж болохгүй, улсын ахлах байцаагчдын агентлаг баймааргүй байна” гэж хэлсэн чинь их содон сонсогдсон. Яагаад ингэж хэлсэн юм бэ?

-Засгийн газрын 2014 оны арванхоёрдугаар сарын 15-ны өдрийн “Засгийн газрын агентлагийн талаар авах арга хэмжээнүүдийн тухай” 387 дугаар тогтоол бий. Үүнд “…. агентлагийн зохион байгуулалтын бүтцийн нэгжийг орлогч даргагүй, газар нь дотроо хэлтэсгүй, хэлтэс нь дотроо тасаг албагүй, газар хэлтэс нь орлогч даргагүй, нэгжийн орон тоог долоогоос доошгүй байх чиглэл баримтлах, Засгийн газрын агентлагийн зохион байгуулалтын бүтцийг нэгж, ажилтны чиг үүргийг хариуцах ажил нь давхардалгүй байх” гээд заачихсан. Энэ тогтоолыг л бид биелүүлж ажиллах ёстой. Гэтэл манай агентлагийн төв болон нийслэлийн аппаратын хувьд үнэнийг хэлэхэд хэт олон хэлтэстэй байна. Үүнийг дагаад хэлтсийн дарга гэж олон орон тоо, ажлын давхардал үүссэн. Ийм учраас л дарга агентлаг болж харагдмааргүй байна гэсэн юм. Гуравхан хүнтэй хэлтэс, нэг хэлтсийн дарга, улсын ахлах байцаагч, улсын байцаагч байх хэрэггүй биз дээ. “Улсын ахлах байцаагчдын агентлаг”баймааргүй байна гэсний хувьд улсын ахлах байцаагчийн эрхийг шагналын журмаар өгөхгүй гэсэн санаагаар хэлсэн юм. Бид дотроо бодож цэгцлэх асуудал нэлээд байна.

–Та антибиотикийн эмийн зохиостой хэрэглээ үндсэндээ алдагдаж, монголчууд антибиотикт живж байна гэж мэдэгдсэн. Үүнийг та ямар үндэслэлээр хэлэв. Засч залруулахад МХЕГ юу хийх вэ?

-МХЕГ-аас зохиож байгаа “Эмийн зохистой хэрэглээ” сарын аяны нээлтээр хэлсэн үг л дээ. Манай улсад эмийн үндэсний бодлого үндсэндээ алдагдчихаад байна. Дэлхийн бусад орнуудад антибиотикийг эмчийн хяналт дор туйлын болгоомжтой хэрэглэдэг бол монголчууд дуртай эмийн сангаасаа аль болох хүчтэй антибиотикийг хүссэнээрээ авч хэрэглэдэг. Манай эмийн сангийн ажилтнууд ч хэлснээр нь эм олгоод сурчихсан. Эмээ л борлуулж, орлого олж байвал цаад хор хөнөөлийг нь тоохгүй байна. Антибиотикийг болгоомжтой хэрэглэх нь нянд тэсвэртэй, хоруу чанар, өндөр дархлаа үүсэхээс сэргийлэх чухал нөхцөл юм. Тиймээс МХЕГ “Эмийн зохистой хэрэглээ” сарын аяны хүрээнд хяналт шалгалтын болон урьдчилан сэргийлэх нэлээд ажлыг хийж гүйцэтгэхээр ажиллаж байна. Монгол Улсад нийт 33 улсын 58 нэр төрлийн 802 янзын антибиотик эм эмийн бүртгэлд бүртгэгдсэн байдаг. Энэ бүгдийг зохистой хэрэглэх, болзошгүй аюулаас урьдчилан сэргийлэхэд эмийн үйлдвэр, эм ханган нийлүүлэх байгууллага, эмийн сан, мэргэжлийн байгууллагууд хамтарч ажиллах ёстой.

–Монгол Улсаас мах махан бүтээгдэхүүн экспортлохын төлөө авч явуулж байгаа арга хэмжээнд аж ахуйн нэгжүүд ам сайтай байна. Энэ тал дээр МХЕГ ямар оролцоотой ажиллаж байна вэ?

-Бургастайн боомтоор БНХАУ руу малын мах экспортлох шийдвэр гарч, тодорхой арга хэмжээ авагдаж, зөвшөөрөлтэй аж ахуйн нэгжүүд малын махаа гаргаад эхэлчихсэн. Цаашид ийм аж ахуйн нэгжийн тоог нэмэх боломж бий. МХЕГ болон БНХАУ-ын чанарын хяналт шалгалт, хорио цээрийн ерөнхий газар хооронд хүнсний бүтээгдэхүүний импорт, экспортын аюулгүй байдлын газрын даргын түвшний ажлын хэсгийн уулзалтаар Монгол Улсаас БНХАУ-д адууны ясны гурил болон адууны махан бүтээгдэхүүн (адууны махан бууз, банш) экспортлох үеийн хяналт шалгалт, хорио цээрийн хамтын ажиллагааны протоколуудад гарын үсэг зурж баталгаажуулсан. Хоёр тал идэвхтэй ажилласны үр дүнд 2015 оны арваннэгдүгээр дүгээр сард Ерөнхийлөгчийн айлчлалын үеэр Монгол Улсаас БНХАУ-д дулааны аргаар боловсруулсан мах махан бүтээгдэхүүнийг ариун цэврийн гэрчилгээнд гарын үсэг зурж баталгаажуулснаар экспорт хийх боломж бүрдлээ.

Мөн БНСВУ-ын хөдөө аж ахуй, хөдөөг хөгжүүлэх яамны мэргэжилтнүүд гүйцэд боловсруулсан болон гүн хөлдөөсөн бүх төрлийн мах, махан бүтээгдэхүүний 20 үйлдвэрт МХЕГ-тай хамтарсан хянан магадлагаа хийснээс дөрвөн аж ахуйн нэгж хиам, лаазалсан болон гүйцэд боловсруулсан бүтээгдэхүүнийг вьетнамчууд экспортлох, дөрвөн аж ахуйн нэгжид Вьетнамын талаас шалгаж, олж илрүүлсэн дутагдлыг засан, НАССР, эсвэл ISO 2200 стандартыг нэвтрүүлсэн тохиолдолд гүн хөлдөөлтийн аргаар боловсруулсан хонь, ямааны махыг экспортлох эрхийг тус тус олгосон.Энэ бүгдэд Монголын тал анхаарч ажиллах, дамжин өнгөрөх асуудал шийдэгдсэнээр мах махан бүтээгдэхүүн БНСВУ-д экспортлогдож эхлэх юм.

–Та МХЕГ–т ирээд удаагүй байна. Энэ байгууллагыг удирдах хугацаандаа заавал хийнэ гэж төлөвлөсөн ажил гэвэл юуг онцлох вэ?

-Үнэнийг хэлэхэд МХЕГ-т ажиллагсдын нийгмийн асуудал сайн биш. Одоогоор шийдвэрлэгдсэн байдал адил түвшинд мөр зэрэгцэн ажиллаж байгаа гааль, хилийн болон бусад агентлагуудаас нэлээн хоцорсон байдалтай байна. Хяналт шалгалт хийхийг шахаж шаардах, юм болгонд “мэргэжлийн хяналт” ийм тийм байх ёстой гэж нэхэх, шаардахаас биш төрийн зүгээс шийдвэрлэсэн зүйл, анхаарал халамж сул байна. Хилийн боомтод ажиллаж байгаа ажилтнуудын дүрэмт хувцасны норм хэдэн жилийн өмнө дууссан. 4-5 жил хувцсаа сольж чадахгүй байгаагаас манай ажилтнууд арга буюу хувийнхаа мөнгөөр дүрэмт хувцсаа захиалж өмсөөд явж байна. Тэр ч байтугай улсын байцаагчийн тамгаа өөрсдийн мөнгөөрөө хийлгэсээр өдийг хүрчээ. Энэ мэт яривал зовлон их байна. Улс орны эдийн засгийн чадал, боломж сул байгааг бид ойлгож, төрийн өмнө хүлээсэн үүрэгт ажлаа шат шатандаа сайн хийж, гүйцэтгэхийг хичээн ажиллаж байна. Гэхдээ бодит байдлыг ойлгож шийдвэрлэх хэрэгтэй байгааг Засгийн газар, УИХ анхаараасай гэж хүсч байна.

–МАХН–аас нэр дэвшээд ялалт байгуулах өндөр магадлалтай, УИХ–д арваад жил гишүүн байсан хүн нэр дэвшихгүй ийм хэл амтай албанд ирсэнд гайхаж л байна. Яагаад ийм шийдвэр гаргасан юм бэ?

-Намайг мэргэжлийн хяналтад байлгахгүй нь зарим хүнд ашигтай байж магадгүй л юм (инээв). Хүн ямар ч албан тушаал хашиж болно. Тэр дундаа улс төрөөс ёс зүй цэвэр гарч чаддаг байх ёстой. Би 16 жил УИХ-ын гишүүн явлаа. Улс төрд ёстой тоосон дунд нь явсан хүн.Одоо болно оо.

–Ийм учраас л яагаад гэж асуугаад байна л даа?

-Цөөхөн хүн ингэж бодож байж магадгүй. Ер нь намайг улс төрөөс яваасай гэж боддог нь олон байх. Улс төрд надад орон зай бий. Гэхдээ улс төрөөс толгой өндөр, нэр цэвэр, зай барьж чаддаг байх ёстой. Тийм учраас намынхаа нөхдөд ирэх сонгуульд нэр дэвшихгүй гэдгээ хэлсэн.

–О.Баасанхүүгийн элдэв үйлдэл мэдэгдэл, Г.Шийлэгдамбын сүүлд хийсэн алхам гээд харахаар МАХН–ын даргатай холбоотой таагүй шүүмжлэлүүд өрнөөд байдаг. МАХН тойрсон элдэв яриаг та яаж хүлээж авдаг вэ?

-Би МХЕГ-ын дарга. Улс төрөөс түдгэлзсэн албан тушаалтан. Тэгэхээр нэг улс төрийн намын талаар яримааргүй байна. Хэлбэл олон зүйл бий. Хөндөж яривал та нарын сонирхол татсан асуудлыг ч хөндөж магадгүй. Гэхдээ яриад хэрэггүйг ойлгох биз ээ.

–Тэгвэл намынхаа даргын тухай бодож явдгаа хэлээч?

-Н.Энхбаяр даргын тухайд бол цөөн үг хэлж болох юм. Нэг намын тухай биш, Монгол орны хөгжил, Монголын ард түмний сайн сайхны төлөө юу ярьж хэлээд байгааг хараа биз ээ. Өнөөгийн улстөрчдөөс хувь илүү, толгой дээгүүр хүн юм даа гэж боддог. Саявтар хоёр намын хамтарсан хурал болсон доо. Тэр үед тавьсан илтгэлээс харахад л андашгүй байсан. МАН-ын даргын хэлсэн үгнээс хэд дахин илүү өндөр ач холбогдолтой үг хэлнэ лээ.

–МАН–ын зүгээс МАХН хүсвэл нэгдэхэд асуудалгүй гэдгээ удаа дараа илэрхийлж байгаа. Хоёр намын нэгдэл дээр та ямар байр суурьтай явдаг вэ?

-Намын гишүүн байсан хүний хувьд гэж яривал, дунд болон доод шатанд энэ хоёр намыг хамтарч сонгуульд ороосой гэсэн хүсэл байдаг юм билээ. Бараг зуун хувь. Үүнийг олж харах мэдрэмж дээд түвшинд хэр байгаагаас л шалтгаалах болов уу. Түүнээс биш би ингэх, тэгэх ёстой гэж хэлэх хүн биш.

Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Г.Батбаяр тоглолтын бэлтгэл хийгээд тун завгүй байхад нь уулзахаар очсон юм. Морины хэмээн олноо алдаршсан дуучин маань саяхан хөдөө орон нутагт тоглолтоо хийгээд ирсэн тухайгаа ярив. Түүнтэй уран бүтээлийнх нь талаар ярилцсаныг сонирхуулъя.

–Ямар концертод оролцох гэж байна?

-Манай Цэргийн дуу бүжгийн чуулгын 95 жилийн ойн концерт болох гэж байна. Мөн манай зэвсэгт хүчин үүсэж хөгжсөний 95 жилийн ойд зориулсан тоглолт юм. Энэ концертод “Тогтохоо болилоо”, “Хардэл бэйсийн унага” гэсэн хоёр дуугаараа оролцож, хоортой цуг дуулна. Өнөөдрөөс эхлээд нэмэх хэмд ороод гадаа их сайхан байна. Дулаарч байна. Миний хувьд хамгийн гоё улирал бол хавар. Юм болгон цэцэглэж дэлгэрч байгаа болохоор их сайхан байдаг. Хаврыг би ер нь дандаа маш гоёор төсөөлж бодож явдаг хүн.

–Та саяхан хөдөө орон нутагт тоглоод ирсэн гэсэн. Аль аймгаар явав?

-Хөвсгөлд тоглоод ирлээ. Дундговийн хэд хэдэн суманд очиж үзэгчдэдээ уран бүтээлээ хүргэсэн. Ирээд Мартын 8-ны тоглолтод оролцлоо.

–Үзэгчид маань таныг их сайхан хүлээж авсан биз дээ?

-Миний ард түмэн хайрлая, сонсъё гэсэн уран бүтээлчээ үеийн үед дээдэлсээр ирсэн. Мөн үеийн үед тусалж дэмжиж явдаг ард түмэн. Их сэтгэлтэй тул би олон түмэндээ баярлаж явдаг дуучин. Яагаад гэхээр автомашины осолд орж үнэхээр хэцүү байсан үед миний Монголын ард түмэн намайг орхиогүй. Өнөөдрийг хүртэл уран бүтээлийг маань шимтэн сонсож “Тэр дуучин яасан бол оо. Хөл нь гайгүй болсон болов уу. Бие нь гайгүй болов уу. Яагаад дуугаа дуулахгүй байна?” гэж үргэлж асууж сураглан тусалж дэмждэг. Үүний хүчинд би өнөөдрийг хүртэл мориныхоо уран бүтээлийг өргөн бариад явж байгаа.

-“Хардэл бэйсийн унага” бол таны брэнд дуу гэж болно. Яаж яваад энэ дууг дуулахаар болсон түүхээсээ уншигчдадаа сонирхуулаач?

-Миний брэнд нэлээд олон дуу бий. Соёлын тэргүүний ажилтан Батцэрэнгийн ая, яруу найрагч Ж.Саруулбуянгийн үг “Ээжээ зорьё”, “Хардэл бэйсийн унага”, “Төрийн минь магнай”, “Адуучны жаргал” гээд. “Хардэл бэйсийн унага” дууны хувьд гэвэл би чинь анх Хилийн цэргийн ансамблиас гараагаа эхэлсэн дуучин. Анх морины уран бүтээлд хөтлөн оруулсан дуу бол “Гал шаргын унага”. Уг ансамбльд байхдаа Ж.Саруулбуян гуайгаас “Хардэл бэйсийн унага” дууны үгийг нэлээд олон хоног хөөцөлдөж байж авсан. Түүнд Соёлын тэргүүний ажилтан Батцэрэн аялгуу хийсэн. Би шүлгийг нь авчирч өгчихөөд Халх гол руу яваад ирэхэд Батцэрэн гуай аяыг нь хийгээд бэлэн болгочихсон байсан. Хөдөөнөөс ирэхэд Батцэрэн гуай намайг хүлээгээд байж байсан. Төгөлдөр хуур дээр тоглоод “Нэг ийм дуу боллоо” гэж билээ. Сонсоод болох юм байна гэсэн бодол төрсөн. Ингээд Монголын радиод бичүүлж энэ дуу нийтэд түгсэн байгаа юм.

–Анх сонсонгуут л сэтгэлд тань буусан гэсэн үг үү?

-Тийм ээ. Сонсонгуут л буусан. Анх бичүүлэхдээ дээд нотыг яаж авах вэ гэж жаахан бодсон. Бүтэн хоолойгоороо дуулах уу гээд нэлээд эргэлзэж байхад Хаянхярваа гуай бүтнээр нь авсан нь дээр гэж зөвлөсөн. Нэлээд хөдөлмөр гаргасны эцэст сайхан уран бүтээл болсон. Түүнээс хойш бараг өдөр алгасалгүй энэ дуугаа дуулж явна.

-“Гал шарын унага” бол бас л таны брэнд дуу. Яагаад дуулах болсон түүхээсээ хуваалцаач?

-Тэрбишийн хөгжим, Ардын уран зохиоч П.Бадарчийн шүлэг. Бас их сонин түүхтэй. Хилийн цэргийн ансамбльд манай дарга Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн хурандаа Төмөрбат гэж байсан. “Цэнхэр хангайн нутаг” гээд дуугаа би гайгүй дуулсныг Тэрбиш гуай сонссон юм байлгүй. Манай Хилийн цэргийн ансамбль дээр дуугаа барьж ирээд “Г.Батбаяр гэдэг залуу дуучнаар дуулуулмаар байна. Шинэ уран бүтээлдээ оруулж өгөөч ээ” гэж хэлсэн. Ингэж л олны хүртээл болсон түүхтэй.

–Сүүлийн үед ямар шинэ уран бүтээл туурвиж байна?

-Сүүлийн үед нэлээд шинэ уран бүтээл хийж байгаа. Том охин маань дуулаад эхэлчихсэн. Сонгуулийн өдөр төрсөн болохоор Сонгууль гэдэг нэртэй. Охин маань зууны манлай дуучин, Ардын жүжигчин Х.Уртнасангийн шавь. Хүргэн маань Цэргийн дуу бүжгийн эрдмийн чуулгад дуучин Дөлбадрах . Х.Үнэнхүү багшийн шавь. Саяхан охин, хүргэн хоёр маань надтай хамтран “Монголдоо би хайртай” гэдэг уран бүтээлээ хийсэн. Одоо тус тусдаа бүтээлээ туурвиж байгаа. “Тэмүүлэл”, “Зүүдний өнтэй нутаг” зэрэг дуунуудыг дуулсан. Охины маань дуулсан “Зүүдний өнтэй нутаг” нь TV 10-ийн “Гоё” гэдэг хит парадыг гурван удаа тэргүүлчихээд байгаа. Би өөрийнхөөсөө гадна хүүхдүүдийнхээ бүтээл дээр нэлээд ажиллаж байна. Тэднийгээ сайхан ард түмний хайртай дуучин болгочих юмсан гээд л хичээж явна. Аавынх нь хувьд тус дэм болох гээд л. Миний хувьд гэвэл морины тухай шинэ уран бүтээлүүд гарсан. Хүн бол эх орон, ард түмэн, хань ижил, үр хүүхдээрээ баян байдаг. Хамгийн сүүлд “Монголоороо би баян” гэдэг дуу дууллаа. Бас их сонин сэдэв. Хүмүүс мөнгөтэй бол баян гэж ойлгодог. Гавьяат Ч.Бат-Эрдэнийн ая “Суман хүрэн” гэж шинэ дууг дууллаа. Ноднин жил дуулсан “Егзгөр хээр” гэдэг дуу маань одоо яг хүмүүсийн дуулуулах дуртай дуу болоод байна. Миний уран бүтээлийг радиогоор явуулах эсвэл фэйсбүүкт тавихад өөрийн эрхгүй хүмүүс өлгийдөж аваад явчихдаг. Ийм сонин уран бүтээл хийдэг хүн л дээ. Би чадалтайдаа биш, ард түмэн маань маш сайн сонсдог гэсэн үг.

–Таны охин Б.Сонгууль тань Ардын жүжигчин Х.Уртнасангийн шавь гэж та ярилаа. Дуурийн дуучнаар сурдаг юм уу?

-Охин маань сургуулиа төгсөөд бараг хоёр жил болж байна. Хүүхэдтэй болсон.

–Ойрын үеийн уран бүтээлийнхээ төлөвлөгөөнөөс сонирхуулаач?

-Цэргийн баярт зориулсан тоглолтод оролцсоны дараа хийх ажил их бий. Янз бүрийн концертууд байгаа. Миний дуунуудын клипний чанар муудчихаад байгаа. Тиймээс морины тухай уран бүтээлээ шинэчлэх ажилдаа орно. “Хардэл бэйсийн унага”, “Гал шарын унага”, “Адуучин миний жаргал” зэрэг дууныхаа клипийг шинэчилнэ. Энэ ажлаа эхлүүлнэ. Хүүхдүүдийнхээ уран бүтээлийг түлхүү явуулна. Ирэх аравдугаар сард хүүхдүүдтэйгээ хамтран CD гаргах гэж байгаа.

–Шинэ дуу дуулуулах санал их ирж байна уу?

-Тэгэлгүй яахав. Саяхан Соёлын тэргүүний ажилтан Дашзэвэг морины тухай шинэ дуу өгсөн байгаа. Өчигдөр очиж нотыг нь авсан. Ойрын өдрүүдэд дуулна. Морины уран бүтээлүүд надад түлхүү ирдэг. Морины тухай сайхан дуу дуулдаг болохоор өглөө босохдоо ч их цоглог байхаас өөр арга байдаггүй. Ард түмэндээ ийм сайхан бүтээлүүд хүргэсэндээ маш их омогшиж явдаг.

–Бие тань их сайн байгаа бололтой, та их сайхан харагдаж байна.

-Баярлалаа. Энэ бол миний уран бүтээлийн хүч, миний ард түмний хүч. Үеийн үед л хайрлаж хүндэлж байдаг. Эмнэлэг дээр яваад очсон ч Батбаяр гуай яасан туслах юмсан гэдэг. Би ийм л сайхан хайр, хүндлэлд умбаж явдаг хүн дээ. Тиймээс энэ сайхан хайр, хүндлэлийг үеийн үед дааж явах юмсан гэж боддог.

Сэтгүүлчид биднийг хүнтэй ярилцдаг ажилтай хүмүүс гэж тодорхойлж болно. Жолоочоос жолоодогчийг хүртэл олон хүнтэй өнгөрсөн хугацаанд хөөрөлджээ. Мэдээж хүний сэтгэлийн гүнд нэвтрэхийг хичээнэ, амжилтад хүрсэн нууцыг олох гэж хайгуул хийнэ.

Салбар бүрийн удирдагчидтай уулзана. Амжилтад хүрсэн хүмүүс ямар зан чанартай байдаг тухай сэтгэл зүйчид, мэргэжилтнүүдийн зөвлөгөөг бишгүй уншсан санагдана. Үнэндээ удирдагчид хэн нь хэн болохыг хамгийн сайн мэддэг хүмүүс сэтгүүлчид шүү дээ. Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд байсан хүмүүстэй ч олонтоо уулзжээ. Нэг удаа өөртөө ийм асуулт тавьсан юм. “Удирдагчдад нийтлэг чанар байдаг уу” гэж. Бодож үзээд өөртөө ингэж хариуллаа. Амжилтад хүрсэн удирдагчид хүнтэй харилцах чадвар сайтай байдаг гэж. Энгийн сонсогдож байгаа биз. Удирдагчдыг боловсролоор нь аль эсвэл нас гэх мэт өөр онцлогоор нэгтгэх хэцүү л дээ.

Зарим нь өчнөөн олон мундаг сургууль төгссөн байхад өөр бусад нь төгссөн сургууль топ биш ч амьдралын хар ухаан сайтай байх нь бий. Шижигнэсэн залуу удирдагчид ч бий, насны нар хэвийж буй хүмүүс ч бий. Нийгмийн угсаа гарлаар нь “сорт”-лох ч хэцүү. Нэртэй хүний зүстэй хүү байхад жирийн малчин айлын боловсрол нимгэн ээжээс олныг оройлсон удирдагчид төрсөн байх жишээтэй. Тэгээд л харилцааны чадварыг онцолсон хэрэг. Жинхэнэ том удирдагчид бол хүнийг ангилж, голж шилдэггүй. Хүүхдэрхүү гэнэн ч гэмээр хүмүүс байх нь элбэг. Хүнтэй ярьж, хүний сэтгэлд нэвтэрч чаддаг хүмүүс байх нь олонтоо. Хурган дарга нарын дунд бол өөрийгөө том гэж бодоод, харилцагчаа жижиг мэтээр харьцдаг хүмүүс цөөнгүй л дээ. Харин хүнтэй харилцах чадвар тааруу том удирдагчтай ер нь л таарч байсангүй дээ.

1

“Радиогийн бүдүүн дуут”. Сонсогч түмнээсээ овог нэрнийхээ өмнө ийм хүндтэй тодотголыг хүртэж чадсан сэтгүүлч, яруу найрагч бол Базарын Цэдэндамба. Анх Монголын радиод нэвтрүүлэгчээр шалгуулж тэнцээд овоо хэдэн сар ажиллаж байтал наад буриад аялгатай нөхрөө халаач гэж хэн нэгэн нь дүвчигнэснээс болоод нэвтрүүлэгч хийхээ больсон гэж Дамбаа ах надад ярьж байсан. Энэ эрхэм хүн “Ургацын далай” долгилоод ирэхээр унзад хоолойгоо засаад Улаанбаатараас Сэлэнгэ, Дарханы зүг хөлгийн жолоо зална. Газар тариаланчид, ногоочдоо, газар нутгаа гарын арван хуруу шигээ мэднэ. Үйл явдлыг газар дээрээс нь сурвалжлах гаргууд авьяастай бэлэн сэцэн үгтэй, Радиогийн сурвалжлагчийн микрофоныг төгс эзэмшсэн хүн. Микрофоны сэтгүүлч ч гэж хэлж болно. Газар тариаланчдын тухай гайхамшигт сайхан найруулал олныг бичиж байлаа. Миний ой тойнд “Гашилсан сүү” найруулал байдаг юм.

Бид хоёр Монголын радиод олон жил ах дүүс шиг анд нөхөд шиг явлаа. Сурвалжлагынхаа аппаратад “магтуулаад” радиогоосоо гарч байсан удаатай. Ер нь унаж босож явсан, юм юмыг үзсэн ухаантай буриад эр. “Улаалзай”,”Монголын сайхан орон”,”Ятгын эгшиг”,”Хангайн дуу” гээд олон сайхан дуутай сан. Бага сургуулийн хүүхэд байхдаа

“…Байгалийн сайхан цэцгүүдээс

Бадралтайяа Улаалзай

Байгаль тивийн дорно зүгт

Бахдалтайяа Монгол минь” гэж цангинуулж явлаа.

2.

“…Будан татаад дуниартсан

Буурал хангайн сайхныг ээ

Буурь нь хүртэл арилаагүй

Буянтай аавын минь нутаг аа…

…Манан татаж униартсан

Магнаг хөвчийн сайхныг ээ

Манан дундуур саравчилсан

Миний ээжийн нутаг аа …” гэх энэ дууг би Москвад хэдэн жил болохдоо найз нөхдийн наргиан цэнгээн дээр хундага өргөх болгондоо дуулж, манай Цэдэндамбаа ахын шүлэг гэж заавал хэлдэг байв даа.

“Угаас надад заяатай

Усан боргил хангайяа

Уяран санаж хайрласан

Унаган багын минь нутаг аа…” гэх нутаг усандаа хайртай хүүгийн сэтгэл нэвт шингэсэн дуу. Хүн харахад бардам, сагсуу байрын боловч өөрийгөө яруу найрагч гэж биширч байхыг хараагүй үлгэр авмаар даруу, номхон хүн шүү дээ. 1980-аад онд нэг удаа гэрт нь очиход орныхоо доороос хуучин хар чемодан гаргаж ирээд бөөн хуйларсан цааснаас сугалж шүлгээ уншиж байсныг мартдаггүй юм. Шүлгээ бичээд л чемодандаа чихдэг юм билээ. Их сонин санагдаж байж билээ. 1989 онд Москвагийн украин зочид буудалд буусан байхад нь очиж уулзав. Бид хоёр ёстой нэг сайхан байсаан. Энэ уулзалтыг Дамбаа ах дурсах дуртай. Зохиолчдын эвлэлийн шагналыг тэтгэвэрт гарах үедээ авчихаад дарга П.Баярсайханд хандаж:

“Эрх мэдлийнхээ алтан ордонг

Энгэр дээр минь зүүж өгсөн

Эвлэл тандаа баярлалаа

Эрхэм дүү нартаа баярлалаа” гэсэн гэдэг. Би хувьдаа Дамбаа ахаас түрүүлж эвлэлийн шагнал авсандаа ичиж л явдаг байсан. Ер нь утга зохиолын салбарт бол Базарын Цэдэндамба найрагчийг дутуу үнэлсэн гэж би боддог юм. Сэтгүүлчийн хувьд бол төрдөө, түмэндээ үнэлэгдсээн.

3.

Монголын радиогийн захирал, зохиолч П.Баярсайхан, сэтгүүлч, яруу найрагч Л.Мөнхтөр, Б.Цэдэндамба бид дөрөв 1998 оны зургадугаар сарын дундуур Сэлэнгэ аймгийн зочид буудалд оройхон буулаа. П.Баярсайхан, Л.Мөнхтөр хоёр өглөө эртлэн босоод аймгийн дарга нартай уулзаж, ажил төрлөө ярилцахаар явахдаа хараахан орноосоо босоогүй бид хоёрт хандаж, буудалдаа тухалж байхыг бас гадуур гарч “сахилга” алдахгүй байхыг санууллаа. Бид хоёр ч тэгэсгээд босч ор дэрээ янзаллаа. Дамбаа ах гэнэт гараад явснаа хоёр хүүхэн дагуулаад ирлээ. Нөгөө хүүхнүүд нь их баяртай инээлдэж хөхрөлдөөд л. Ерөө ч бил үү Хараа ч бил үү зүгийн газар тариалангийн бизнес эрхэлдэг бүсгүйчүүд гэнэ. “Ингэж Цэдэндамбаа гуайтай уулздаг байна шүү. Радиогоор ярихыг нь л сонсоод байдаг байлаа. Сайхан нэвтрүүлэг хийдэг, сайхан дуу хоолойтой хүн шүү” гээд үнэхээр хүндэтгэж байна. Нэг хүүхэн нь өрөөнөөсөө шил юм авчраад ширээн дээр тавьчихлаа.

Улаанбаатараас ирэх замдаа жаахан хэтрүүлсэн бид хоёрт том олз байлгүй яахав. “Өнөөдөр Буйр хээрт “Эв модны наадам” болох юм байна. Улсын заан Баярсайхан тэргүүтэй бөхчүүд ирчихэж. Та хэд тийшээ очно биз дээ” гэж нэг бүсгүй нь яриа өрнүүлэв. Гурван хундага татсан Дамбаа ахын дуу нь чангараад ирлээ. “Тэр Баярсайхан хаана байна. Миний муу хүү ирж л дээ” гэж байна. Хүүхнүүд ч нүд нь гялалзаад “Баярсайхан заан таны хүү юм уу. Ямар сайхан хүүтэй юм бэ” гээд бахархах аятай Дамбааг харж байна. Би дотроо Баярсайхан Төв аймгийнх, манай хүн Хэнтийнх, сайхан залж байна даа гэж бодоод инээд хүрч суулаа даа. Дамбаа ахин нэг хундага хөнтөрч, миний тамхийг амнаас суга татаж зуугаад “Баярсайхан заан миний хүү. Цэдэндамбын Баярсайхан гэдэг биз дээ” гэж маш үнэмшмээр дуугарч байна шүү. Нээрээ л Цэдэндамбын Баярсайхан гэдэг дээ. Хоёр хүүхэн ч үнэн юм байна гэж бодоод гарцгаалаа. Эв модны наадмын газар заан Баярсайхан тэргүүтэй бөхчүүд ирчихсэн байна. Заан Баярсайхан чинь өнөөх “Радиогийн бүдүүн дуут” Цэдэндамба сэтгүүлчийн хүү юм гэнээ гэсэн “зарыг” өнөөх хоёр хүүхэн тараачихаж.

П.Баярсайхан дарга ч мэдчихсэн байна. “Тэр заан хүүгээсээ очоод архины мөнгө аваад ир” гэж Дамбааг загнаж байна. Мань эр юу ч хэлж чадахгүй байна. Ёстой хулхи нь буугаад архи нь гараад явчих шиг болж билээ. Манай Дамбаа ах нэг иймэрхүү гэнэн цайлган, онигоонд амархан ордог хүн. Тэгэхдээ бас онигоо зохион ярихдаа гаргууд нэгэн. Орой нь дарга нарын хүлээн авалтад Баярсайхан, Мөнхтөр хоёр явахдаа бид хоёрыг зочид буудалд цоожлоод орхиж билээ.

Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн, Д.Нацагдоржийн шагналт яруу найрагч Бямбажавын Хүрэлбаатар

“Дэлхийн цирк Монголд-2016” тоглолт энэ сарын
26-наас эхлэх гэж байна. Энэ талаар “Монгол циркийн хөгжлийн төв” төрийн бус
байгууллагаас мэдээлэл хийсэн юм. Тус байгууллагын хувьд дэлхийн тодотголтой уг
циркийн тоглолтыг уламжлал болгон зохион байгуулж байгаа билээ. Үүний ачаар бид
циркийн урлагтай танилцаж байна. Тухайлбал, энэ удаагийн циркийн тоглолтод
зөвхөн халуун оронд амьдардаг арслан, сармагчин, лам гөрөөс, одой морь зэрэг
олон ховор сонин амьтад оролцоно. Мөн орон орны төлөөлөл болсон шилдэг циркийн
уран бүтээлчид манай циркийн тайзнаа гарах нь ээ. Ингээд хэвлэлийн хурлын үеэр
тус төвийн тэргүүн Н.Эрдэнээс зарим зүйлийг тодрууллаа.

-“Дэлхийн цирк Монголд-2016”
тоглолтод 15 орны уран бүтээлчид оролцоно гэсэн. Аль улсын циркчид ирэх вэ?

-Энэ сарын 26-наас дөрөвдүгээр
сарын 10-ны өдөр хүртэл тоглохоор тов гараад байна. Нийтдээ 15 орны 70 гаруй
циркчид оролцоно. Хятад, Орос, Америк, Румын, Бразил, Испани, Итали, Франц,
Этиоп, Украин, Беларусь, Казахстан, Узбекстанаас циркчид ирэх юм.

-Энэ жилийн тоглолтын онцлог юу
вэ?

-Дэлхийн цирк гэж тодотгосны
учир бол олон улсын чанартай тэмцээнүүдэд алт, мөнгө, хүрэл цом хүртсэн
авьяаслаг циркчдийг Монголд урьж тоглолтоор нэгтгэдгээрээ онцлогтой. Тоглолтын
нэр жил бүр адилхан байдаг боловч үзүүлбэрүүд давтагдахгүй байх болно гэдгийг
энд хэлэх таатай байна.

-Ямар амьтадтай үзүүлбэрүүд
байгаа вэ. Өнгөрсөн жил арслантай үзүүлбэр гэж байгаад арслан ирээгүй санагдаж
байна?

-Энэ жилийн тоглолтод лам
гөрөөс, арслан, сармагчингууд, одой морь, сургуулилттай нохой зэрэг олон
төрлийн амьтад оролцоно. Эдгээр амьтад ерөнхийдөө ховорт тооцогддог гэж хэлж
болно. Дээрх амьтдыг эх орондоо авчрахаар бэлтгэл ажил бүрэн хангагдчихаад
байна.Өнгөрсөн жилийн тухайд хил дээрээс арслан буцаагдсан харамсалтай
тохиолдол болсон. Бид ямар учраас, ягаад буцаагдсаныг мэдэхгүй шүү дээ. Цаад
хариуцсан газар нь л мэдэж байгаа.

-Амьтад хэзээ ирэх вэ?

-Хэрвээ амьтдын талаар ямар нэг
эргэлзээ байгаа бол амьтад маань аль хэдийнэ манай улсыг зориод ирж байгаа
учраас эргэлзэх хэрэггүй гэж хэлмээр байна.

-Тоглолтод оролцох гэж буй
амьтдыг хаана байршуулах вэ?

-Амьтдын байрлах байрыг бид
зохих стандартын дагуу барьж байгуулж байна. Арслан, лам гөрөөс, одой морь
зэрэг нь ховорт тооцогддог халуун орны амьтад шүү дээ. Бидний зүгээс амьтдын
аюулгүй байдлыг өндөр түвшинд хангах хамгийн чухал. Байрлах байрнаас эхлээд
хоол тэжээлийн хувьд ч тодорхой арга хэмжээг авч байна.

-Халуун орны уур амьсгал
тодорхой хэмжээгээр амьтдад нөлөөлөх байх даа?

-Тэгэлгүй яахав. Манайх шиг эрс
тэс уур амьсгалтай орны цаг агаар мэдээж амьтдад нөлөөлнө. Ялангуяа арслан
нэлээдгүй дулаан орчинг шаарддаг амьтан л даа. Тийм учраас бид байрлах орчинд
их ач холбогдол өгч ажилласан, бэлтгэл ажил маань дуусчихсан байна.

-Шинэ содон үзүүлбэрүүдийн
талаар мэдээлэл өгөхгүй юу?

-Өмнөх жилүүдийн үзүүлбэр
давтагдахгүй. Онцлох үзүүлбэрүүд гэвэл үзэгчдийн сонирхлыг ихээр татаж байгаа
амьтдын үзүүлбэр байна. Мөн “Дэлхий циркийн хаан” гэж нэрлэгддэг агаарын
гимнастикийн үзүүлбэр байна. Энэ үзүүлбэрийг өмнөх жил хойд Солонгосын циркчид
тоглож байсан бол энэ удаад Беларусь, Украин улсын циркчид үзэгчдэд хүргэх гэж
байна. Агаарын гимнастикийг газрын үсрэлттэй хослуулж анх удаа гэж хэлж
болохуйц үзүүлбэр тоглоно.

-Ямар журмаар олон орны
циркчдийг эх орондоо урьж тоглолт зохион байгуулдаг юм бол?

-Миний бие өөрөө Монгол Улсын
тамирчдаа олон улсын тэмцээнд оруулах тал дээр нэлээд санаа тавьж ажилладаг. Би
олон улсын тэмцээнд шүүгчээр ажиллах үедээ гадаадын циркчдийн үзүүлбэрээс
сонгож албан ёсоор Монголд тоглох урилга өгдөг байгаа. Тэгэхээр энэ тоглолт яг
энэ бүрэлдэхүүнээрээ Монголд л ганцхан болно гэсэн үг.

-Дэлхийд алдаршсан циркчин
байгаа юу?

-Бүгд олон улсын тэмцээнд
оролцож алт, мөнгө, хүрэл цом хүртсэн циркчид байгаа. Тухайлбал, Оросын их
нэртэй алиалагч ирж байгаа. Энэ алиалагч олон улсын дөрвөн тэмцээнээс нэг
мөнгөн цом, гурван хүрэл цом хүртсэн мундаг алиалагч юм. Мөн Испаниас агаарын
гимнастикийн жүжигчин ирнэ. Дэлхийд цор ганц маш их эрсдэл дагуулдаг
элементүүдийг гүйцэтгэдэг жүжигчин ирж байна. Ер нь улс орны шилдгүүд ирнэ.

-Монголын циркчид ямар үзүүлбэр
үзүүлэх вэ?

-Монголын үндэсний циркийн
Номунбаатар ахлагчтай жүжигчид саяхан олон улсын тэмцээнээс алтан цом хүртсэн.
Шидэх банзнаас үсрэгчид гэсэн үзүүлбэрээрээ үзэгчидтэйгээ уулзах болно. Мөн Сэлэнгэ
багштай уран нугараачдын баг “хунгийн бүжиг” гэх цоо шинэ уран нугаралтын
үзүүлбэрээ үзүүлнэ. Монголын үндэсний циркийн агаарын гимнастикийн жүжигчид
оролцоно.

-Өмнөх жилүүдэд үзэгчдийн
хүсэлтээр өдрөө сунгаж дахин тоглож байсан. Ер нь циркчидтэй хичнээн хоногийн
гэрээтэй ажилладаг вэ?

-Циркчидтэйгээ 10+7 хоног гэсэн
гэрээ байгуулсан. Хэрвээ үзэгчид хүсвэл өдрөө сунгаж тоглох бүрэн боломжтой.

-Тоглолтын эхний өдрийн
тасалбар зарагдаж дууссан гэсэн. Хэдэн төгрөг гэж байна?

-Тасалбар 15000-30000 төгрөгийн
үнэтэй байгаа. Ийм үнээр дэлхийн хэмжээний циркийн үзүүлбэрийг үзнэ гэдэг маш
том боломж, бэлэг гэж ойлгож болно. Үзэгчид ч гэсэн их хүлээлттэй байх шиг
байна.

-Монголын циркчид олон улсын
тэмцээнд чамгүй амжилттай оролцож байгаа. Одоогоор ямар амжилт үзүүлээд байна
вэ?

-Өнгөрсөн оны есдүгээр сард
Москвад болсон олон улсын циркчдийн тэмцээнд Монголын үндэсний циркийн
Номунбаатар ахлагчтай “Шидэх банзнаас үсрэгчид, шидэлттэй акробат” үзүүлбэрээр
оролцсон. Энэ тэмцээнээс мөнгөн цом хүртсэн. Нийт 15 орны 130 гаруй циркчид
оролцсон. Бидний хувьд олон улсын анхны тэмцээн байсан л даа. Өнгөрсөн хоёр
сард болсон тэмцээнд алтан заан цом хүртсэн. Дараагийн тэмцээн маань энэ сарын
8-ны өдөр өндөрлөсөн. Тус тэмцээнээс “Алтан баавгай” цомыг эх орондоо авчирсан
байгаа.

-Таны хувьд олон улсын
тэмцээнүүдэд шүүгчээр ажиллаж байгаа. Ер нь шүүгчээр ажиллах урилга их ирдэг
гэж сонссон?

-Олон улсын тэмцээний шүүгчдийн
бүрэлдэхүүнд ажиллаж байгаа шүүгчдээс насны хувьд би хамгийн залуу нь байсан.
Жүжигчдээ авч яваад олон улсын тэмцээнүүдэд оролцуулах, өөрөө шүүгчээр ажиллах
хоёр их ялгаатай юм байна. Жүжигчдийн хувьд өөрийн улсын шүүгч байлаа гээд ямар
нэг ялгаа байхгүй. Тэмцээнд хамгийн шилдэг жүжигчид оролцож байгаа учраас
шилдгийн шилдгүүдийг л тодруулж шагнадаг. Нөгөө талаас ганц надтай холбоотой
асуудал биш юм. Монголын циркийн урлагийн түүхэнд улсаа төлөөлөн шүүгчээр
ажилласнаараа манай циркийн урлаг дэлхийд хаана яваа, хэр нэр хүндтэй байгааг
харуулж чадсан гэж би ойлгож байгаа. Одоогоор он дараалан гурван тэмцээнд шүүгчээр
ажилласан. Яг одоо хоёр ч олон улсын тэмцээнд шүүгчээр ажиллах санал ирсэн
байна. Тоглолт эхлэх гээд цаг хугацааны хувьд давхцаж байгаа учраас зарим нэг
тэмцээнд шүүгчээр ажиллах боломжгүй байгаа.

Э. АРИУНЗУЛ

-НИЙСЛЭЛИЙН СОЁЛ УРЛАГИЙН ГАЗАР ТОГЛООМЫН ҮЙЛ АЖИЛЛАГАА ЯВУУЛАХ 21 ЗӨВШӨӨРӨЛ ОЛГОСОН ГЭНЭ-

“Цахим тоглоомын газар” нэртэй мөрийтэй тоглоомын газрууд нээгдэж, “Иргэд их хэмжээний мөнгөө алдаж байна” гэсэн гомдол сүүлийн үед цагдаагийн байгууллагад ирэх болжээ. Цагдаагийн байгууллагаас энэ төрлийн тоглоомын газруудыг шалгаж үйл ажиллагааг нь таслан зогсоодог боловч төд удалгүй өнөөх тоглоомын газрууд нь дахин үйл ажиллагаа явуулдаг байна. Үндсэндээ ийм тоглоомын газрууд ихэсч, цагдаагийн байгууллагад дийлдэхээ болиод байгаа аж. Энэ нь дээрх тоглоомын газруудын ард хэн нэгэн эрхтэн дархтан байна уу гэж хардахад хүргэдэг байна. Харин бид ийм төрлийн тоглоомын газрууд нэмэгдэх болсон шалтгаан, үүнд юу нөлөөлж буйг сурвалжиллаа. Эхлээд бид энэ тухай хуульд юу гэж тусгасан байдгийг хүргэе.

Монгол Улсын Эрүүгийн хуулийн 243 дугаар зүйлийн 243.1-д “Хуулиар хориглосон мөрийтэй тоглоом (казино) тоглосон, түүнийг зохион байгуулсан бол хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг таваас тавь дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгох, эсхүл нэгээс гурван сар хүртэл хугацаагаар баривчлах ял шийтгэнэ” гэж заасан байдаг. Мөн энэхүү Эрүүгийн хуулийн зүйл заалтыг Улсын дээд шүүхийн 2010 оны тавдугаар сарын 19-ний өдрийн 15 дугаар тайлбарт “Хуулиар хориглосон мөрийтэй тоглоом (казино) гэдэгт “ашиг хонжоо олох зорилгоор мөнгө буюу түүнийг орлогч металл (токенс) хэрэглэн тоглодог электрон хэрэгсэл, слот машин, мөн тоглоомын үйл ажиллагаандаа мөнгийг орлуулан хэрэглэх зориулалтын тусгай хуванцар зоос (чип) буюу шоо, хөзөр, тэдгээрт зориулсан тоглоомын тусгай ширээ зэрэг казиногийн зориулалтаар өрөө, тасалгаа, тоног, төхөөрөмжийг ашиглан үр дүнг нь урьдчилан төсөөлөх боломжгүй, аз туршиж тоглодог бүхий л тоглоом хамаарна” гэж тайлбарлажээ. Дээрх хуулийн заалтаас харвал бүхий л ашиг хонжоо олох зорилгоор мөнгө буюу түүнийг орлогч металл хэрэглэн тоглодог электрон хэрэгсэл зэргээр тоглосон бүх зүйлийг хууль бус гэж тодорхой хэлж өгсөн байгаа юм.

Хууль бус мөрийтэй тоглоомын газруудтай тэмцэх чиглэлээр Эрүүгийн цагдаагийн газар, Улаанбаатар хотын цагдаагийн газраас хамтран өнгөрсөн онд хэд хэдэн арга хэмжээ зохион байгуулж байжээ. Энэ үеэр 19 газрын үйл ажиллагааг шалгаснаас зургаан газрынх нь үйл ажиллагааг бүрэн зогсоожээ. Зөрчил гаргасан 12 газарт албан мэдэгдэл хүргүүлсэн байна. Харин он гарснаас хойш энэ төрлийн шалгалтыг хийж, есөн тоглоомын газрын үйл ажиллагааг зогсоожээ. Үйл ажиллагааг нь зогсоосон тоглоомын газруудад Эрүүгийн хуулийн 243 дугаар зүйлд зааснаар эрүүгийн хэрэг үүсгүүлэх саналтайгаар холбогдох газарт нь шилжүүлжээ. Харамсалтай нь “Дээрх тоглоомын газрууд зөвшөөрөлтэй үйл ажиллагаа явуулж байна” гэсэн үндэслэлээр эрүүгийн хэрэг үүсгэхээс татгалзах шийдвэрийг холбогдох газар гаргажээ.

Учрыг нь лавлавал энэ нь Нийслэлийн иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын тэргүүлэгчдийн тогтоолоос улбаатай аж. Өнгөрсөн онд Нийслэлийн соёл урлагийн газар тоглоомын үйл ажиллагаа явуулах 21 зөвшөөрлийг олгожээ. Ямар учраас ийм зөвшөөрөл олгож буйгаа тайлбарлахыг хуулийнхан хүсэхэд “Нийслэлийн иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын тэргүүлэгчдийн 2007 оны есдүгээр сарын 06-ны өдрийн 155 дугаар тогтоолын нэгдүгээр хавсралт, Соёл, урлагийн төлбөрт үйлчилгээний журмын 1.2.5 “Билльярд, цагариг шидэх, хийн буудлага, лото тоглоом…” гэсэн заалтыг үндэслэн дээрх зөвшөөрлийг өгсөн хэмээсэн байна.

Иймд цагдаагийн байгууллагаас Нийслэлийн соёл урлагийн газрын даргад хууль зөрчин мөрийтэй тоглоомын газруудад зөвшөөрөл өгч буй талаар нь мэдэгдэл хүргүүлж байсан аж. Мөн Нийслэлийн иргэдийн төлөөлөгчдийн хуралд тус журам нь Эрүүгийн хуультай зөрчилдөж байгаа заалтыг өөрчлөх санал хүргүүлж байжээ.

Энэ саналыг Нийслэлийн иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын тэргүүлэгчид хүлээж авч “2007 оны есдүгээр сарын 06-ны өдрийн 155 дугаар тогтоолыг хүчингүй болгожээ. Эрүүгийн хуультай зөрчилдөж байсан журмыг хүчингүй болгосон хэмээн хуулийн байгууллагынхан бодож суутал Нийслэлийн иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын тэргүүлэгчид 155 дугаар тогтоолоо хүчингүй болгосон ч 2016 оны хоёрдугаар сарын 08-ны өдрийн 09 дугаар тогтоолын нэгдүгээр хавсралт Соёл урлагийн сургалт, цэнгээнт үйлчилгээний журмыг шинэчлэн 3.1.3 “Цэнгээнт үйлчилгээний (автомат тоглоом, видео тоглоом, мөсөн болон дугуйт тэшүүрийн талбай, билльярд, боулинг, дэлгэцийн болон мини гольф) газар гэсэн заалтыг нэмж оруулан баталжээ. Ингэхдээ эхний тогтоолоо бүр дордуулан автомат тоглоом гэж нэмж оруулж ирсэн аж. Энэ нь цагдаагийн байгууллагаас хууль бус тоглоомын газруудтай тэмцэхэд улам хүндрэл учруулсан гэж цагдаагийн ажилтнууд ярьж байна.

Учир нь автомат тоглоом гэдэг нь үйлчилгээгээ аваад гарахыг хэлдэг. Гэвч тоглоомын газраар үйлчлүүлэх гэж орж ирээд бооцоотой тоглоод мөнгө хожихыг хэлдэггүй.Тоглоомын газраа мөрийтэй тоглоомын газар болгосон иргэд НИТХТ-ийн 09 дүгээр тогтоолыг үндэслэн бид зөвшөөрөлтэй хэмээн хуулийн цоорхой ашиглан хэл ам хийх болсон гэнэ. Иймд цагдаагийн байгууллагаас мөрийтэй, бооцоотой тоглохыг хориглох гэх мэтээр дээрх тогтоолд оруулах хэрэгтэй, хэрэв тэгэхгүй бол Эрүүгийн хуультай зөрчилдөж байна хэмээн үзэж Хууль зүйн сайдад танилцуулга хүргүүлжээ.

Өнөөдрийн байдлаар Улаанбаатар хотод нийт 21 газар үйл ажиллагаа явуулж байгаа аж. Тухайлбал, Баянгол дүүрэгт найм, Сонгинохайрхан дүүрэгт нэг, Баянзүрх дүүрэгт дөрөв, Хан-Уул дүүрэгт дөрөв, Сүхбаатар дүүрэгт нэг, Чингэлтэй дүүрэгт гурван тоглоомын газар байгаа юм байна.

Улаанбурхны өвчлөл нэмэгдсэний улмаас Халдварт өвчин судлалын үндэсний төв ачаалал ихтэй байгаа талаар цахим мэдээллийн хэрэгслүүдээр мэдээлж буй. Өчигдөр тус төвд очиход хүн их байсан ч, хариуцсан эмч мэргэжилтнүүд нь яамныхаа шуурхай хуралд орохоор явсан байв. “..2015 оны арванхоёрдугаар сарын 31-ний байдлаар 21 мянга гаруй хүн бүртгэгдсэн. 2016 он гарсаар 1300 гаруй тохиолдол бүртгэгдээд байна. Өнгөрсөн онд эл өвчний дэгдэлт хамгийн өндөр байснаас тав, зургадугаар сард өдөртөө 300 хүртэл тохиолдол бүртгэгдэж байсан бол найм, есдүгээр сард буурсан. Гэвч дахиад арваннэгдүгээр сараас улаанбурхны тархалт нэмэгдсэн” хэмээн өнгөрсөн нэгдүгээр сард ХӨСҮТ-ийн дархлаажуулалтын албаны даргын үүрэг орлон гүйцэтгэгч В.Байгаль манай сонинд өгсөн ярилцлагадаа мэдээлж байсан юм. Тэгвэл он гарсаар уг өвчний тохиолдол өнөөдрийн байдлаар 3000 болж өсчээ. ХӨСҮТ-ийн Хэвлэл мэдээлэл, гадаад харилцааны албаны дарга Ц.Уртнасан “Манайх 530 ортой ч өнөөдрийн байдлаар 571 өвчтөн хэвтэн эмчлүүлж байна. Эдгээр өвчтөнүүдээс 340 нь улаанбурхны улмаас хэвтэн эмчлүүлж байгаа. Бага насны 15 хүүхэд эрчимт эмчилгээ, сэхээн амьдруулах тасагт эмчлүүлж байна. Ер нь бага насны, хүндрэх эрсдэлтэй өвчтөнүүдийг хэвтүүлж байна. Насанд хүрэгчдийг гэрээр нь өрхийн эмчийн хяналтад эмчилж байгаа” хэмээн мэдээлжээ.

Улаанбурхан өвчнөөс сэргийлэх хамгийн найдвартай арга бол хүүхдээ вакцинжуулалтад бүрэн хамруулах байдаг. Манайд уг өвчний вакциныг хүүхдэд анх есөн сартайд нь хийдэг. Мөн ой хоёр сартайд нь дараагийн тунгаар давтан хийдэг билээ. Хүүхэд эрүүл, дархлаа сайтай эхээс төрвөл есөн сар хүртлээ улаанбурхнаар өвчилдөггүй ажээ. Гэтэл сүүлийн үед ХӨСҮТ-д улаанбурхнаар өвчилсөн 0-8 сартай хүүхдүүд нэмэгдэх болсон байна. Энэ онд улаанбурхнаар өвчлөгсдийн 60 хувь нь 15-28 насныхан, 30 орчим хувь нь 0-8 сартай хүүхэд, 10 хувь нь бусад насныхан байжээ. Нярай хүүхдүүд ийн улаанбурхнаар өвчлөх болсон нь хүүхдийн дархлаа муудсантай шууд холбоотой аж. Сүүлийн үед залуу ээжүүд хүүхдээ хөхөөрөө хооллох нь багасч, үүний улмаас хүүхэд нь дархлаа султай, өвчлөмтгий болжээ.

Энэ талаар Ц.Уртнасан эмч “Эх дөнгөж төрөнгүүтээ хүүхдэдээ ангир уургаа амлуулж, хоёр нас хүртэл нь хөхөөрөө хооллож, нэмэлт хоол өгөх ёстой. Гэтэл өвчилж байгаа хүүхдүүдийн ихэнх нь эхийн сүүгээр хооллоогүй, дээр нь хоолны хомсдолд орсон байдаг. Тиймээс жиндээ хүрэхгүй тураалтай, өсөлт нь муу, янз бүрийн халдварт өвчин тусах нь элбэг байна. Эхийн сүүгээр хооллоогүй хүүхэд өвчин хурдан тусч, маш амархан хүндэрдэг. Уг өвчнөөр энэ он гарснаас хойш ХӨСҮТ-д бүртгэлтэй найман хүн нас барсан байна” гэжээ.

Мөн өмнө нь вакцинд хамрагдаж байгаагүй, дархлаа тогтоогүй 15-28 насны залуус өвчлөх нь их байгаа аж. Манайд улаанбурхны вакциныг 1989 он хүртэл найман сартай хүүхдэд нэг л тунгаар тарьдаг байжээ. Тиймээс 1989 оноос өмнө нэг тун хийлгэж байсан хүмүүсийн дархлаа суларч, өвчлөх магадлал нэмэгдсэн байж болзошгүй гэнэ. Хэрэв дархлаа нь суларсан, вакцин хийлгэж байсан үгүйгээ мэдэхгүй бол ХӨСҮТ-ийн улаанбурхан, гахайн хавдраас сэргийлсэн сайн дурын дархлаажуулалтын кабинетад хандаж вакцин хийлгэж болох юм.

УЛААНБУРХАН ӨВЧНИЙ ТУХАЙД

Улаанбурхан өвчин нь вирусийн гаралтай, агаар дуслын замаар тархан халдварладаг, өндөр халдвартай, цочмог өвчин юм.

Эх уурхай нь: Халдвар авсан хүн.

Вирус амьсгалын дээд замд байрлаж ханиах найтаах, ярих үед гадаад орчинд дусал байдлаар цацагдан агаарын урсгалаар тархаж бусдад халддаг.

Улаанбурхан өвчний үед дараахь шинж тэмдэг илэрнэ.

Урьтал үед:

*Халуурах- 1-4 өдөр үргэлжилнэ.

*Нүдны салст үрэвсэх

*Хамраас нус гоожих

*Ханиалгах

*Амны салстад улаан хүрээтэй цагаан толбо үүсэх

Бие сулрах, цочромхой болох, хүүхэд тусвал ууртай болох, уйлагнах, толгой өвдөх, хоолны дуршил буурах, нойр хямрах зэрэг шинжүүд илэрнэ. Ид үед дээрх шинж тэмдэг дээр нэмэгдээд нүүрнээс эхлэн толбот-гүвдрүүт тууралт гарч эхлэх бөгөөд доошилсоор бүх биеэр тууралт гарна. Тууралт арилахдаа гарсан дарааллаараа ялимгүй хогжруут гуужилт бүхий хүрэн бор өнгийн нөсөө үүсэх бөгөөд 1-3 долоо хоногийн дараа арилна.

Эмчилгээ:

Хүндрээгүй үед гэрээр эмчилнэ

-Хүүхдийг тусгаарлан хэвтрийн дэглэм сахиулна

-Чанартай хөнгөн хоол өгч, шингэн их уулгана

-Витамин эмчилгээ хийнэ. (+А витаминыг эмчийн заалтаар уулгана)

Хамгийн гол нь асаргаа сувилгаа чухал

*Амны хөндийг буцалсан ус, хоёр хувийн содын уусмалаар зайлуулна

*Нүдэнд 20 хувийн сульфацил натрийн уусмалаар өдөрт 3-4 удаа 2-3 дуслаар дусаах, буцалсан усаар угаах

*Ор дэрний хэрэглэлийг цэвэр байлгах зэргээр ариун цэвэр сайн сахих

*Өрөөг дулаан чийглэг, агааржуулалт сайтай байлгах. Чийгтэй цэвэрлэгээ тогтмол хийх

Хүндэрсэн үед эмнэлэгт хэвтүүлж эмчийн хяналтад эмчлүүлнэ.

Анхааруулга:

Халууралт, тууралт бүхий өвчний шинж тэмдэг илэрвэл харьяа Өрхийн эрүүл мэндийн төвдөө хандах, эсвэл ХӨСҮТ-ийн 100 дугаарын утаснаас зөвлөгөө авах, дуудлага өгөн үзүүлэх боломжтой.

Өөртөө болон хүүхдэдээ дархлаажуулалтын вакцин хийлгэхдээ дараахь зүйлийг анхаараарай:

•Вакцин хийлгэхээсээ өмнө усанд орж, дулаан хувцасласан байх

•Вакцины хүчинтэй байх хугацааг харах

•Вакцины шошгон дээрх заалт (монитор)-ын өнгө өөрчлөгдсөн эсэх

•Нэг удаагийн зүү тариур хэрэглэж байгаа эсэх

•Хэрэглэсэн зүү тариурыг аюулгүй хайрцагт хийж байгаа эсэх

•Вакцин хийлгэсэн тухайгаа эрүүл мэндийн дэвтэр болон эрүүл мэндийн даатгалын гэрчилгээнд тэмдэглүүлэх

•Вакцин хийлгэсний дараа гурав хоног ус хүргэхгүй, усанд орохгүй байх

•Халуун хүйтэн харшуулахгүй, хөлөрсөн үедээ салхинд гарахгүй байх

•Ядрахгүй байх

•Гурав хоногийн турш хүүхдийнхээ биеийн байдлыг ажиглах

•Вакцин тариулсан хэсгийг цэвэрхэн байлгах шаардлагатай.

Танд сорочкан даашинзан дээр ноосон цамц өмсөхийг зөвлөж байна. Учир нь сорочкон даашинзыг олон янзаар хослуулж болдог. Ажил хэрэгч, өмсөхөд хялбархан учраас бүтэн жилийн турш тренд болж байна. Сорочкан захтай богино цамцан дээр ноосон цамц өмсдөг байсан бол одоо энэ моод урт даашинзан дээр өмсөж, хормойг нь ил гаргадаг болж өөрчлөгджээ. Томдсон эсвэл уртадсан юм шиг сорочкан даашинзнуудаас даавуун материалтай цагаан өнгөтэй нь загварлаг бүсгүйчүүдийн дунд хамгийн эрэлттэй байна. Энэ трендийн нэршил нь “даашинз” боловч цамц шигээ шулуухан хормойтой, бэлхүүс гаргаагүй байх нь чухал аж. Сорочкан даашинзаа заавал цагаан өнгийн биш, шулуун зураастай, формны цэнхэр өнгөтэй гээд төрөл бүрийн өнгөөр хослуулж болно. Та уг трендэд зориулан авсан цагаан сорочкан даашинзаа хавар дуустал ноосон цамцтай хослуулж байгаад зуны дулаахан өдрүүдэд дангаар нь өмссөн ч болох юм. Дангаар нь өмссөн сорочкан даашинзныхаа доор ямар ч сандааль, өндөр өсгийт, гутал, урт түрийт өмсөж болно.

Мөн та энэ хаврын гоёлдоо гар аргын чимэглэл орсон хурц тод өнгөтэй хувцас сонгоход буруудахгүй гэнэ. Туузан зураас, талын улаан цэцэгс, цагаан цэцэгсийг голчилсон гурван төрлийн өнгө энэ хаврын тренд юм байна.

Сүүлийн үеийн загварын чиг хандлага хормой шиг нүсэр ханцуйгаар гангарч, өөрийнхөө эрх чөлөөт стилийг илэрхийлдэг болжээ. Өдөр тутмын хувцаслалтад хар, улаан зэрэг бусад өнгөнөөс илүү цагаан өнгийн, дэрвэгэр ханцуйтай цамцнууд өргөн сонгогджээ. Ийм цамцыг шулуун, скинни, брюкэн, жийнсэн, даавуун гээд бүх л өмдөн дээр хослуулж өмсөж болдгоороо давуу талтай. Хонхон ханцуйнууд бүгд ижилхэн юм шиг харагдавч, хэлбэр, хэмжээ, гарын аль хэсгээс эхэлсэн зэргээрээ олон төрөл байдаг. Гэхдээ аль ч төрөл нь хувцаслалтын гол цөм болж, эмэгтэйлэг бөгөөд хиппи уур амьсгалыг оруулах болно. Хонхон ханцуйтай цамцны хамгийн их алдаршиж байгаа загвар нь тохойноос эхэлсэн, бөмбөгөр биш шулуувтар урт трапецан ханцуйтай, цээжин хэсгээрээ ч трапецан хэлбэртэй цамц орж байна. Энэ трендийг өмсөхдөө хоёр трапецийг хослуулсан ч өөртөө итгэлтэй алхаж болох нь ээ. Харин трапецан ханцуйтай даашинз өмсөхөөр шийдсэн бол доор нь туфлинээс илүү богино түрийтэй намхан гутал зохицох юм. Трендийн мөн чанар 70-аад оны уур амьсгалыг оруулснаар дэгжин харагдах гэнэ.

Энэ хавар трапецан жийнс эргэн моодонд орлоо. Шуумаг нь газар шүргэсэн урт хэрнээ суудал нь богинохон байвал илүү загварлаг харагдана. Трапецан өмдний шуумаг газар чирэгдэж сэмэрч урагдах нь трендийн нэг хэсэг нь болдог. Мөн 2000 онд Солонгос, Тайвань, Монгол, Америк, Английн гээд тухайн үеийн бүх л эмэгтэй хамтлаг дуучид кепкан малгай, жийнсэн юбкыг хослуулдаг байсан. Энэ трэнд энэ хавар мөн л бүсгүйчүүдийн анхаарлыг татах юм байна.

Эрчүүдийн хувьд арваад жилийн өмнө моод болж байсан пиджакны дотуур малгайтай цамц өмсөх тренд энэ хавар эргэн иржээ. Та пиджакны дотуур малгайтай цамц өмсөөд хоёулангийнх нь ханцуйг давхраар нь хойшлуулахаа бүү мартаарай. Мөн нэг мөрөө дамнуулан хажуудаа гаргаж үүрдэг цүнх эргэн моодонд оржээ.

Бэлтгэсэн С.АРИУН

Энэ сарын 21-27-нд Францад олон улсын Абилимпиксийн ес дэх удаагийн наадам болох гэж байна. Тодруулбал, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн мэргэжлийн ур чадварыг хөгжүүлэх зорилготой тэмцээн юм байна. Энэхүү тэмцээний нарийн боовны төрөлд тогооч Б.Дашням оролцохоор болжээ. Тэрээр “Шангрилла” зочид буудалд нарийн боовны тогоочоор ажилладаг юм байна. Ингээд түүнтэй ярилцсанаа хүргэе.

–Юуны өмнө олон улсын тэмцээнд эх орноо төлөөлөн оролцох болсонд баяр хүргэе?

-Баярлалаа. Монгол Улсаас анх удаа би оролцож байгаа учраас надад их хариуцлага ноогдож байгаа. Улсынхаа нэрийг гаргахын тулд өөрөөсөө дайчилж болох бүхий л хүчээ шавхана даа. Надаас гадна арваад хүн оёдол, гар урлал зэрэг хэд хэдэн төрлөөр оролцох юм билээ.

–Бэлтгэлээ хэр хангаж байна?

-Олон улсын тэмцээнд оролцохын тулд хувь хүний зүгээс дайчлах бүхий л чадлаа дайчлан бэлтгэлээ хангаж байна. Олон улсын дүрмийн дагуу бэлтгэлээ хийгээд эхэлчихсэн байгаа. Надаас шалтгаалах хамгийн том зүйл бол бэлтгэл гэж би боддог. Бэлтгэлээ сайн хангаад очоод тэргүүн байр эзлэхийн төлөө чармайж, хичээж оролцох болно. Анх удаа олон улсын тэмцээнд оролцож байгаа учраас олон орны тогооч, нарийн боовчдоос суралцаж, туршлага хуримтлуулаад ирнэ ээ.

–Энэхүү тэмцээнд оролцохын тулд ямар шаардлага хангасан байх ёстой вэ. Ямар шалгуураар тэмцээнд оролцох эрх авсан бэ?

-Миний оролцож байгаа тэмцээний хувьд зөвхөн хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд л оролцох ёстой байдаг. Юун түрүүнд хөгжлийн бэрхшээлтэй байх ёстой. Тухайн зохион байгуулж буй байгууллагаас өмнөх жилийн оролцогчдод тавигдах шаардлагыг нийтэлсэн байдаг. Хоёрдугаарт, дээрх тавигдсан шаардлагыг хангасан байх хэрэгтэй. Мөн тэмцээнд хэрэглэгдэх багаж төхөөрөмжийг ч гэсэн зааж өгдөг. Манайд өмнө нь хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн мэргэжлийн ур чадварыг дээшлүүлэх талаар онцгойлон анхаарч ажилладаг байгууллага байгаагүй. “Олон улсын абилимпийн холбоо” гэж Японд төвтэй байгууллага 1938 онд байгуулагдсан байдаг. Энэ жил Франц улсад ес дэх удаагаа энэхүү тэмцээнийг зохион байгуулж байна. Монгод Улсад 2015 онд Т. Цэдэнбалын санаачилгаар “Монголын Абилимпийн холбоо” байгуулагдсан. Албан ёсоор 2015 оны аравдугаар сард олон улсын абилимпийн холбоонд гишүүнээр элссэн юм билээ. Гишүүн болсон цагаасаа эхлээд олон улсын байгууллагынхаа үйл ажиллагаанд идэвхтэй оролцсоноор Францад болох олон улсын тэмцээнд оролцох эрхийг авсан байсан. Тиймээс холбооныхоо хүмүүст маш их баярлалаа гэж хэлмээр байна.

–Таны бодлоор тэмцээнд хэрхэн оролцвол илүү үр дүнтэй гэж бодож байна. Ийм бүтээгдэхүүн хийнэ гэдэг ч юм уу?

-Тэмцээнээс өмнөх бэлтгэлийн үед өөрийн хийе гэсэн бүх нарийн боовоо хийе гэж бодож байна. Өөрийн хийж чадах бүх л хувилбарын нарийн боов хийж бэлтгэл хийж байна. Тэмцээний өдөр оролцогчид яг юу хийж өрсөлдөх талаар мэдээлэл задардаг юм билээ. Тэр заавар дээр юу хий гэсэн байна түүнийг нь оролцогчид хийж өрсөлдөх байх.

–Тэмцээнд нарийн боовны хичнээн тогооч өрсөлдөх бол. Энэ талаар мэдээлэл байна уу?

-Нийт 41 орны тогооч оролцоно. Үүнээс нарийн боовны төрлийн 16 тогооч өрсөлдөнө. 16 тогоочийг хоёр хэсэг болгон хуваасан байгаа. Миний хувьд хоёрдугаар хэсэгт багтсан.

–Мэргэжлээрээ хэр удаан ажиллаж байна вэ?

-Би Хан-Уул дүүрэг дэх Технологийн дээд сургуульд нарийн боовчин мэргэжлийг эзэмшсэн. Сургуулиа 2013 онд төгссөн. Би мэргэжлээрээ дөрөв дэх жилдээ ажиллаж байна.

–Хэдэн настай вэ?

– Одоо 25 настай.

-“Шангрилла” зочид буудалд хэзээнээс тогоочоор ажилласан бэ?

-Би сургуулиа төгсөөд л “Шангрилла” зочид буудалд ажилд орсон. Анх “Шангрилла” зочид буудалд ажилд орох анкет бөглөсөн. Тэгээд хэсэг хугацааны дараа “Шангрилла” зочид буудлаас ажилд авсан талаар хариу ирсэн. Энэ буудлын гал тогоонд орсон даруйдаа гурван сарын хугацаанд дадлага хийж туршлага хуримтлуулсан. Ингээд үндсэн ажилтан болсон.

–Энэхүү тэмцээнд орох болсонд хамт олон чинь хэр хүлээн авч байна. Таны тэмцээнд оролцох зардлыг бүрэн гаргахаар болсон гэж сонссон?

-Манай хамт олон надад маш таатай ханддаг. Ажилчдын зан харилцаа эелдэг, сайхан уур амьсгалтай. Энэ нь надад ажиллах маш таатай нөхцөлийг бүрдүүлдэг. Урам өгдөг. Өндөр зэрэглэлийн зочид буудал болохоор хүчирхэг, чадалтай хамт олонтой гэж хувьдаа боддог. Ийм чадалтай эелдэг, зан харилцаа сайтай хүмүүстэй хамт ажиллахад их сайхан байдаг шүү. Бас олон зүйлийг хамт олноосоо сурч авдаг. Зардлын тухайд гэвэл “Монголын хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн байгууллагуудын үндэсний холбоо” болон “Монголын Абилимпийн холбоо”-ны ерөнхийлөгчийн зүгээс намайг ийм тэмцээнд оролцох гэж байгааг “Шангрилла” зочид буудлын захиргаанд албан тоот бичиг хүргүүлж мэдэгдсэн. Их сайхан хүлээн авч манай байгууллагын зүгээс намайг их дэмжсэн. “Шангрилла” зочид буудлын удирдлагуудад маш их талархаж байна. Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийг дэмжих нь зүйтэй юм аа гээд намайг дэмжсэнд нь маш их баярладаг.

–Таны хамгийн их хийх дуртай амттан юу вэ?

-Миний хамгийн хийх дуртай амттан бол “Cheese cake”. Яагаад вэ гэвэл хийхэд хялбар хэрнээ амттай байдаг. Бас ихэнх хүмүүс “Cheese cake”-нд их дуртай байдаг. Би нарийн боов хийхээс гадна бүх төрлийн амттан хийдэг. Чихэр, шоколад, mousse бялуу, аяган бялуу гээд ер нь талхнаас бусад бүх төрлийн амттан, нарийн боовыг хийдэг.

–Хүссэн хүн болгон амттан урлаад байдаггүй. Ер нь тогооч мэргэжлийн сайхан нь юу вэ?

– Би мэргэжил бүхэн сайхан гэж боддог. Миний мэргэжлийн хувьд зөв технологи хамгийн чухал. Бас үйлчлүүлэгчийн сэтгэлд амт чанар, үзэмж, сэтгэл ханамж, сэтгэлд нь нийцэх их чухал. Миний хувьд амттан хийдэг. Амттанд дургүй хүн гэж ховор болов уу. Миний хийсэн амттанг идээд тухайн үйлчлүүлэгч таатай мэдрэмжийг авна гэдэг үнэхээр сайхан.

–Мөрөөдлөөсөө манай уншигчидтай хуваалцахгүй юу?

-Би энэ байгууллагынхаа шилдэг ажилтнаар тодорч байсан. Ирээдүйд мэргэжлийнхээ дагуу өөрийн гэсэн кофе шоптой болохыг мөрөөддөг. Өөрийнхөө кофе шопд хамгийн амттай гэсэн бүхий л амттануудыг хийж хүмүүст хүргэхийг хүсдэг. Ирээдүйд энэ мөрөөдөл маань биелэх байх аа. Мөрөөдлөө биелүүлэхийн тулд хичээж ажиллаж байна.

Э.Ариунзул