Category: цаг-үе

Чөлөөт бөхийн Оросын аварга
шалгаруулах тэмцээнтэй холбоотой бичлэг цахим ертөнцөд шуугиан дэгдээж, спорт
сонирхогчдын халуухан сэдэв болж байна. Орос гүрэн чөлөөтийн спортоор дэлхийд
ноёлдог. Тиймээс чөлөөтийн Оросын аваргын тэмцээн дэлхий нийтийн анхаарлын төвд
байдаг. Ялангуяа олимпийн өмнө бол бүр ч нарийн нягт анхаарал хандуулах нь
мэдээж. Ийм цаг үед болсон уг тэмцээний 57 кг-ын хагас шигшээд дэлхийн хошой
аварга Якутын тамирчин Виктор Лебедев, Европын залуучуудын аварга Дагестаны
тамирчин Исмаил Мусукаев нарын барилдааны шүүлт хуурамч болсон нь гол шуугианыг
дэгдээхэд хүргэсэн юм. Тус барилдааныг шүүсэн дөрвөн шүүгчийг тэмцээнээс
хөөсөн. Хөөгдсөн дөрвөн шүүгчийн хоёр нь Монголын шүүгчид байсан.

Ялалт авсан тамирчин Лебедев
“Манай нутагт болсон болохоор намайг ялуулах гэж оролдсон. Шүүгчид миний талд
ажилласан нь надад таалагдаагүй. Олон жил хөдөлмөрлөж, хөлс хүчээ шавхчихаад
луйвардуулж ялагдахын зовлонг би мэднэ” гээд Рио-2016 зуны олимпийн их наадамд
оролцохгүй гэдгээ албан ёсоор мэдэгдсэн. Мөн олимпийн гурван удаагийн аварга
ОХУ-ын Төрийн думын гишүүн Александр Карелин “Манай дотоодын тэмцээнийг
Монголын шүүгч шүүх болтлоо бид нэг нэгэндээ итгэхээ больсон хэрэг үү” гэж
хэлсэн нь асуудлыг бүр ч хурцатгасан. “Батгана суусан газар балагтай” гэгчээр
монголчуудын шүүсэн шүүлт ийм боллоо. Нэг үхрийн эвэр доргивол мянган үхрийн
эвэр доргидгийн жишгээр орос гүрэн Монголыг зүхэж байна. Ялангуяа илт ялагдал
хүлээсэн дагестанчууд, ялсан хэрнээ хэл амтай энэ олимпод оролцохгүй гэж домог
болсон тамирчин нь мэдэгдэл гаргаад байгаа якутууд монголчуудыг нэг нүдээрээ ч
үзэж чадахгүй байгаа. Ингэж бид тив дэлхийд шившгээ дэлгэж байна.

Ер нь ганцхан энэ удаагийн
тохиолдолд алдаа гарган, хэдэн халтар цааснаас нэр хүндээ барж байгаа юм биш л
дээ. Монголчуудын өнөөдөр болж байвал маргааш хамаагүй, өөрөө л болж байвал
бусад нь хамаагүй гэх энэ өчүүхэн, өрөвдмөөр, арчаагүй сэтгэлгээ биднийг уруу
дорой харагдуулж, улс орны хөгжил дэвшлийг арагш нь улдан чангааж байгаа юм.
Зөвхөн хар амиа оторлон өнөөдрөө бодно гэдэг хамгийн ядарсан, увайгүй арга шүү
дээ. Нэг өдөр нэр төрөө хугалан байж таван төгрөг олоод нэг насаараа хэн ч биш
болно гэдэг ямар аймшигтай вэ. Үүнийг монголчууд ухаарч чадахгүй байна. Хоёр
өдрийн цаадахыг харах билиг оюун бидэнд алга болжээ.

Оросын чөлөөтийн тэмцээний
шүүлтийг худлаа болсон гэж үзээд байгаа. Магадгүй манай шүүгчдийг хахууль авсан
гэж хардаад буй. Тэр үүднээс аваад үзвэл 20 мянган доллар авсан байлаа гэж
бодъё. Баталж хэлж байгаа юм биш. Бусдын адил хардаж байна л даа. Өнөөдөр хэн
нэгэн хүн өөрийнхөө нэрийг хугалаад зогсохгүй улс үндэстэн ард түмнийхээ нэрийг
хугалаад 20 мянган доллар аваад яах юм бэ. Тэр мөнгийг цаашдынхаа 40, 50 жилийн
амьдралтай харьцуулахад юу болох билээ. Дэндүү өрөвдмөөр дүр зураг харагдана.
Тэр хүн ердөө мянган төгрөгийн үнэтэй нөхөр болоод зогсохгүй итгэл, сэтгэл,
хүнлэг чанар, жудаг ёс гээд хүний хорвоогийн бүхий л сайн сайхан зүйлийг
уландаа гишгэлээд зүгээр л нэг хүн сүг болж дуусна. Бид аливааг ирээдүйтэй харж,
өргөн сэтгэж, нэр төрөө сэвтээлгүй хадгалж үлдэх нь юунаас ч чухал гэдгийг
огтхон ч ухаарахаа больсон нь олон зүйл дээр илт анзаарагдах юм. Нэр хугарахаар
яс хугар гэдэг. Магадгүй ясаа хугалаад хэвтэж байгаа хүн “Бусдад тэгж
хэлмээргүй юм байна. Бараг нэр хугарсан нь дээр юм байна” гэж бодно.

Гэвч амьдрал дээр нэрээ хугалан
нэг насаараа хэн ч итгэхээ байчихсан, бусдын доог тохуу болж, хүн гэж харахын
эцэсгүй нийгмийн шаар шавхай болчихвол яах вэ. Хугарсан яс эдгэдэг л байхгүй
юу. Спортын шуугианаас үүдээд үүнийг бичиглэлээ. Энэ бол монголчуудын
өөрсдийгөө үл хүндэтгэж, улс орныхоо өмнө хүлээсэн үүрэг хариуцлагыг умартаж,
эцэс сүүлд нь ямар ч үнэ цэнгүй болдог монгол зантай холбоотой.

Билгийн улирлын зуны эхэн сарын арван. Жил жилийн эл өдөр манай Шинэжинст сумынхан нутгийн шүтээн хайрхныхаан тайлгын ёслолыг гүйцэлдүүлж, зараа үстэй, аргалийн дуутай, алтан унага савдагтай дагшин хайрхандаан тахил тавиг өргөж, адуун сүргийнхээн хишиг буяныг даллан дуудаж заншил болсон. Аргадан тайтгаруулж, хур бороо, хутаг өлзий эгээрдэг уулын маань алдар нэр Залаажинст.

Төлдөрхөн нутгаас баяртай мэдээ ирлээ. Шинэжинст суманд бороо, цас холилдон хоёр, гурван өдөр хур буулаа гэсэн чимээ чих алт болгов. Хэдхэн хоногийн урьд буюу тавдугаар сарын 16-нд өнөө зуны тэргүүн сарын арван таарсан билээ. Уул хайрхнаан тахиж тайсан манай нутгийн ард зон долоо ч хоноогүй байхад хуртай золгож дээ. Нарийн ногооны чийг гүйцэд ханасан сайхан зун ийнхүү нутагт маань даан оройтолгүй айлчилж, хүн зоны нуруу тэнийж эрээн борогт хонь адуу хэдийнэ цадах болсон нь аштай юу.

Өнөө жил Баянхонгор аймгийн Шинэжинст сумынхан жаран жилийн түүхэн ойтойгоон золгож байна. Тийм ээ. Гал бичин жилийн зун бол урьд урьдынхаас өөр, Залаажинстийнхны бүтэн жарны түүх дүүрэн зузаарсан онцлог он билээ. Анх ардын хувьсгалын дараахан Хантайшир уулын аймгийн Бай Баян-Өндөр уулын хошуу буюу Жонон вангийн хошуунд хамжлага ардуудаар бүрдсэн сум таслан байгуулж, мөнөөхөн шүтээн уулаараан овоглуулан “Залаажинст” хэмээн нэрлэж, “Ямаан дээлт” Гоонсүрэнгээр даргалуулсан түүхтэй юмсанж. Гэтэл гай болоход Баартагчингуудын хөдөлгөөн гэгч гарч, шинэ сумын удирдлагад захирагдахгүй зөрчил даамжирснаас 1932 оны үес, арав ч хүрээгүй ойтой сумыг буцаан нэгтгэхэд хүргэжээ. Харин миний дурдан буй Шинэжинст сумыг бүр сүүлд, нэгэн мянга есөн зуун тавин зургаадугаар онд, нэгдэлжих хөдөлгөөний ялалттай давхцуулан шинэ тутам сэргээн байгуулсан билээ. Тийм болохоор Шинэжинст сумын сүүлийн жаран жилийн түүх бол хэрэг дээрээн “Дэлгэрэх” нэгдлийн түүх гэхэд хилс бага болно.

1955-1956 онд манай нутагт анхны жижиг нэгдлүүд буй болж, тэдгээрийг 1958 оны аравдугаар сард нэгтгэн “Дэлгэрэх” нэгдэл хэмээх айлын өрхийг татсан нь тус сумын хөгжил цэцэглэлтэд түүхэн шинэ хуудас болсныг дурдах учиртай. Анх Эхэн Хавцгайтын аманд, (одоогийн Хар хадны лагерь орчим) сумын суурь тавихад 52 мянган малтай, нэг мянга хүрэхгүй хүн амтай байжээ. Түүхэн үүргээн биелүүлсэн “Нэгдэл гэдэг айл нэг л биш” болж, зах зээлийн харилцаа эргэлт буцалтгүй аванхайлж, 1992 онд урьдын мал хөрөнгөөн нийгэмчилж асан ардын аж ахуйтанд халаагаан өгсөн боловч эдүгээ жаран жилийн өндөрлөгөөс эргэн харвал Залаажинстийнхны хөгжил цэцэглэл, хүн ардын нь аж амьдрал байнга өөдлөн дэвжсээр өдий хүрснийг хэн хүнгүй хүлээн зөвшөөрөх буй заа. Одоо тус сумын ард олны аж амьдралын үндсийн үндэс болсон мал сүрэг гэхэд урьд өмнө байгаагүй хэмжээ буюу 200.000-д хүрч, 2015 оноос сум төвийн эрчим хүчинд холбогдон, зах хязгаар нутгийнханд тохиолддог гачаал бэрхшээл бүхнээс ангижирч, эдүгээ өндөр хурдны цахим сүлжээ, үүрэн холбооны операторууд бүхүй шинэ цагийн төв суурингийн зохион байгуулалтад шилжиж эхэлжээ. Сүүлийн жилүүдэд байгаль цаг уур ч таатай ивээж буйг аз зол гэхээс өөрөөр хэрхэх билээ.

Манай сумынханд хаана ч байхгүй хэд хэдэн онцлог бий. Шинэжинстчүүд бусдын царай харж суулгүй, өөрсдийнхөөн амь амьдралыг хэнээс ч дутуугүй зохион байгуулж авч явдаг, хөдөлмөрч, бие даах чадвартай улс. Зах хязгаар нутгийн, байгаль цаг уурын амар бус нөхцөлд сумын хөдөлмөрч ард зон амьдарч, бүтээж, хичээн зүтгэсээр ирсээн. Нэгдэл нийгмийн үед тус сумаас БНМАУ-ын аварга малчин П.Шүхээ, С.Галдан, П.Гомбо, С.Хорол, Ц.Гантөмөр нарын зэрэг хөдөлмөрийн сайчууд, аймаг, сумын аварга малчид тодрон гарсан бол эрдэм оюуныг эрхэм болгогч өвөг дээдсийнхээн уламжлалыг хөсөрдүүлэлгүй эдүгээ хүрснийг П. Галсан, Б. Норжванчиг, Э. Сандагдорж, М. Даваа, Б. Дармаа, Л. Жаргалсайхан, Г. Бямбасүрэн нарын зэрэг арав гаруй доктор цолтон төрсөн, түүнчлэн эмч, багш нар зонхилсон дээд боловсролтой сэхээтнүүд тус сумын айл өрх бүрээс гарсан байдгаар нотолж болно. Оюуны хувьд бие даах чадалтай сэхээтэн олноор төрдөг онцлогтой нутаг учраас бизнесийн салбарт хүч сорьж, олны танил болсон, хөрөнгө хүчээрээн гайхуулсан арилжаачин, худалдаачин, эсвэл улс төрчийг тус сумаас эрвэл харин ганзага хөнгөн буцаж мэдэх тал буй.

Залаажинст нутгийн байгалийн сайхан нь хаана ч давтагдахгүй. Бурхант, Бамбуу, Эхийн гол, Цагаан бургас, Өлзийт, Мухар задгай зэрэг говийн гоёл болсон үзэсгэлэнт баянбүрдүүд, Говийн их дархан цаазат газрын өег шим, өв сан болсон хар сүүлт зээр, хулан хавтгай, мазаалай баавгай, цөөвөр чоно, цоохор ирвэс зэрэг дэлхийд ховор амьтдыг эндээс л олж харна. Ногоон цавын хоолой, Дөш хайрхан, Дархан булаг, Цагаан хаалга, Улаан хайрхан, Зуун мод, Хүж хад гэх мэт аянчин жуулчдын сэтгэлийг соронзоддог байгалийн үзэмж төгс зэхээсүүдийг тоочиж яахин барах.

Шинэжинст сум цагаан ямаагаараан, дэлхийд хосгүй нарийн микрон бүхүй цагаан ноолуур бэлтгэдгээрээн улс оронд төдийгүй дэлхийд зартай. Ямаа гэхээр ярвайдаг хүн хааяа тааралддаг ч ямаа гэдэг малын ашиг шим, бэлчээр нутгийн онцлог, говийн бүсэд зохицсон араншин, ард түмнээн тэтгэж дэвжээж буй чанарыг энэ нутагт ирж, биеэр үзээд л ойлгох болно. Улсад хамгийн чанартай цагаан ноолууртай тус сум цагаан ноолуурын дээд үнийг “барьж” байдаг. Тун саяхан болсон дуудлага худалдаагаар “Залаажинстийн цагаан” шилмэл үүлдрийн ноолуур 67500 төгрөгт хүрч үнэлэгдсэн билээ. Хавар эрт биш, ноолуурын үнийн оргил үе буурсан одоо цагт энэ нь Монголд байхгүй ханш билээ.

Уран зохиолд мөнхөрч, ард түмний оюун бодолд сүмбэрлэсэн хилчин уул, эх нутгийн минь байгалийн харуул, ЮНЕСКО-гийн шим мандлын санд бүртгэлтэй домогт хөх сүмбэр оргил Сэгс Цагаан Богд хайрхан миний л нутгийнх. “Сэгс цагаан богд” найраглал ч бас манай нутгийн магтаал, бахархал, омогшил, алдаршил мөн. Найраглалын эх дүр болсон тэмээчин бүсгүй Надмидын Сүхбат гуай уран зохиолд мөнхөрсөн баатар төдийгүй ус нутгаан олонд алдаршуулан сурталчилсан гавьяатай тул “Алтан гадас” одон энгэртээн гялалзуулж, сумынхаан жарны намтрыг нас буянаараан баринтаглан зузаалж байна.

Улсаараа овоглосон цолтон, алдартан тус суманд цөөвтөр. Гэхдээн элчилгүй уудам говийнхоон хулан тахь мэт тэдгээр цөөн алдартан авьяастан нь цөм өөрсдийн уйгагүй хичээл зүтгэл, нөр шударга хөдөлмөрөөрөөн уг алдрыг хүртсэн малчин, сэхээтэн, багш, эмч, урлаг, спортын хүмүүс билээ. Гавьяат цолтонгүй ганцхан сум Монголд үлдсэн нь Баянхонгорын Шинэжинст гэж бас болно. Сүүлийн жилүүдэд “Алтан гадас”, “Хөдөлмөрийн гавьяаны улаан тугийн одон” зэрэг төрийн дээд шагналаар нэлээд олон хүнийг урамшуулжээ. Эдүгээ цагт гавьяат цолтонгүй сум байна гэдэг гайхмаар ч, үнэндээн бол хүмүүс нь өөрөөн өөрсдийгөөн шагнуулах гэхээс зовдог, зарчимч, чин шударгуу, басхүү дэндүү даруу эрдэнэ мэт чанараан хадгалж үлдсэнтэй учгийг нь холбож сэтгэвэл сая үнэнд дөхнө. Сум орон нутгийн удирдах байгууллага, дарга нар нь харин санаачилгагүй, ажил хэрэгч бус хандсан байхыг энэ сэдэвт хамаатуулан хэлэхэд илүүдэхгүй буй заа.

Залаажинстийн жаран жилийн наадам ирэх долоон сарын хорьдоор болно. Одоо хэн хүнгүй хүлэг морь, хүчит бөхөөн ярьж, нутгийнхаан наадмыг зүүдэндээн зураглан, сэтгэлдээн сэрж, баяр хөөрийн наранг дотооддоон ургуулж яваа. Наадам сайхан болоосой гэх хүмүүс, жаран жаранд ч үл давтагдах жаран жилийнхээн наадмын тухай хөөрч бие биетэйгээн мэндийн зөрүүний ард энэ тухай л хөөрч суунам. Дээлээн ч солих чөлөөгүй нутгийн минь цөөн хүрэн хөгшид үе ая, цаг зүг, хурд уяа, үзэл зорил, бай бариа.. бүх юм өөрдсөнийг мэдэвч мэдэхгүй шиг, өөрсдийгөөн айраг хүртэх азтайд багтах эсэхээн бодсон ч ер бодохгүй мэт боргил зөнгөөрөөн, борог өвснийхөөн морьдыг багынхаан сурцаар уячихаад л Хотгорынхоон талд бөөгнөж, Жалангарынхаан сэрмүүн дэнж дээгүүр морьд эргэхийг саравчилж, дуран сунгаж сууцгаах буй. Нээрээн л наадам сайхан болоосой доо. Бус газраас үнэ хаяж авчирсан ачилганы адуугаар бай харж бууж мордох шинэ цагийн цээж уяачингууд, нутгийн гаралтай хэдэн аймаг, улсын цолтнууд бусдыг баахан чирэгдүүлж буулгуулж, бөхийн наадмыг хөгийн найраа болгодог явуулын бизнес, нэргүй цол горилоочингуудыг одоо манай нутгийнхан жарныхаан түүхэн наадмаар ул дол болгон хармааргүй байгаа шүү.Тэгш ойн түүхэн наадмын сонинг наанадаж дараагийн наадам хүртэл, цаашлаад бүтэн арванаар дурсах болно. Ном түүхнээ тэмдэглэж үлдээх нь зайлбаргүй. Түүнд нэр усаан дорд, базаахгүйгээр тэмдэглүүлье гэж хэн хүсэхсэн. Тэр түрүүллээ, энэ айрагдлаа гэхээсээн “Наадам сайхан боллоо” гэсэн гэгээн яруу тайлал л Залаажинстийн жаран жилийн маргааш хөлтэй наадмын дов Хотгорын хондон талыг цэцэг мэт цэлмээж, ирээчин яваачингуудын үдэл угтал -Эхэн Хавцгайтын хөндийг өгсөн уруудан дуулиалж үлдээсэй. Нутгийн маань түүхэн наадам хаяа хатгаж буй энэхэн цагт, морь унаж өссөн монгол хүний хувьд нэгэн саналаан уншигч танд хуваасу, би. Наадмаар бүгдээрээн морион барьцгааж, хятад “яав” үл зайдалж, ирсэн зочдынхоон тос, тоос болсон төмөр хүлэгсийг хашаа хашаандаан түр амрааж, дэлийг нь зассан морьдоон тэдэндээн зориуд зэхэн бэлтгэж, дээлээн өмсч ялгаръя гэж уриалах гэсэн юм.

Насны шүтээн ууландаан очиж мөргөх, овоонд нь чулуу нэмэх хувь энэ нутагт хүй бой нь арилсан хэн бүхэнд энэ зун, ирэх наадмын үеэр эрхэм чухаг зорил байх нь дамжиггүй. Шил сав битгий орхиорой. Уул овоондоон гарсан үедээн дагшин биен дээр нь шингэн мөр үзэж бүү буртаглаарай. Моторт хүлгээрээн хөрс арьсыг нь үрж ярж сэтгэлийн нандин хайрхнаан бүү шалбалаарай гэж гуйж байгаа юм шүү.

… Ирж яваа, ирэх цагийн үрстээн шинэ цэцэрлэг барьж, шинэ цэнгэлдэх хүрээлэн ч байгуулж, Шинэжинст сум маань угтах зочноон тосох босго баганатай болж, мод тарьж, айл өрхүүд гудам хашаагаан будаж гоодон, сум даяараан ойдоон бэлтгэн цэмцийж буй дуулдана.

Сумын жаран жилийн ойтой хамт есөн жилийн дунд сургууль, эрүүл мэндийн төв бас жарны түүхээн дүүргэж буйг дурдсу. Тийм болохоор Залаажинстийн эрдмийн өргөөний үүд хаалга энэ өдрүүдэд өргөн үүдээн цэлийтэл нээж, өндөр их босгоон буулгаж, үе үеийн төгсөгчид, ахмад буурлууд, эрдмийн эзэд болсон багш нар, жаран замнасан сургуулийнхаан нэрийн хуудас болсон сааршгүй сайхан бичигтэн төгсөгчдөөн урин залж, эрүүл энхийг бэлэглэгч эмч, эмнэлгийн ажилтнууд нь хүн ардынхаан эсэн мэндийн манаанд зургаан арванаар завсарлагагүй зогссон түүхэн гавьяагаан тодолж байгаа.

Эхэн Хавцгайт. Энэ бол манай сумын төвийн нэр. Шинэжинстийн төрөх тасагт мэндэлсэн хүүхдүүд цөм ийм бүртгэлтэй гэрчилгээ өвөрлөдөг. Ижийгээс төрж, ээж аав гэж хэлд орж, эх орноон таньж хөлд орсон эндхийн үр сад бүхний эхлэл нь Эхэн Хавцгайт. Эргэж буцдаг жамтай хүмүүний орчлонд бас эцэст тэмүүлэх цэг нь аав, ээжийн нь амь амьсгал шингэсэн Эхэн Хавцгайт байх, Залаажинстдээн л залуулах тийм жам заяатай…

Хувь тавилангаар онож төрсөн тоонот нутаг тань таныг залж, даллаж байнам. Эхэн Хавцгайтдаан эргэж нэг золгоцгооё.

Залаажинстийн жаран жилийн зун айсуй

Жаранд нэг тохиох миний нутгийн наадам айсуй

Б. Элбэгзаяа-Монгол хэл бичиг судлаач-багш, “Хүмүүн бичиг” сонины эрхлэгч

Р.Амаржаргалтай ярилцлаа.

-Та Сүхбаатар дүүргээс нэр дэвшээд сонгогдох өндөр магадлалтай байсан ч нэрээ татсан. Үүнийгээ эмэгтэйчүүдийн 20 хувийн квотыг хангахгүй бол нам сонгуульд орохгүй болно гэж тайлбарлаж байлаа. Гэвч шинэ Засгийн газар байгуулахад сайд болох зорилготой нэрээ татчихлаа гэсэн яриа гадуур гараад байна?

-Би ер нь ямар нэгэн болзол тавьж ажил хийдэггүй шүү дээ. Зөв, буруу гэдэг зарчмаар л ажилладаг хүн. Намайг тэгвэл би ингэнэ үүнийг ингэвэл тэгнэ гэж наймаалцдаг зүйл надад төрөлхийн байхгүй. Тийм учраас зүгээр л тухайн үедээ зөв л гэж үзсэн миний шийдвэр юм. Ер нь бол эмэгтэйчүүдийн улс төрд оролцох оролцоог хангах, үүнийг жаахан бэхжүүлэх чиглэлээр дээр үеэс анхаарал тавьж ажилладаг байсан. 1997, 1998 онд санагдаж байна. Монголын үндэсний ардчилсан нам гэж байлаа. Талийгаач С.Зориг бид хоёр тэгэхэд МҮАН-ын гүйцэтгэх зөвлөлд эмэгтэйчүүдийн квотыг анх оруулж батлуулж байсан. Тэр үеэс эхлээд энэ явсаар байгаад өдийг хүрсэн л дээ. Угаасаа чиг хандлага нь ч тийм байгаа юм. Ганцхан Монголд ч биш дэлхий даяар эмэгтэйчүүдийн оролцоо тэртэй тэргүй нэмэгдэнэ. Эмэгтэйчүүдийн чанар чансаа нь ч гэсэн ондоо болчихоод байгаа шүү дээ. Тэдний мэдлэг боловсрол, хийж байгаа ажлынх нь цар хүрээ ямар байгаа билээ. Цаашдаа ч нэмэгдэх хандлагатай. Энэ утгаараа гарцаагүй л хэн нэгэн хүн дэмжих ёстой байхгүй юу. Том юмаа харах юм бол нэгдүгээрт нь тийм юм.

-Хоёрдугаарт нь?

-Хоёрдугаарт нь мэдээж намын эрх ашиг гээд юм байж байгаа шүү дээ. Хүн болгон дотроо зөв гэж бодож байгаа атлаа дэмжихгүй суугаад байх. “Тийм тийм уг нь эмэгтэйчүүд хэрэгтэй байгаа юм”, “Тийм ээ парламентад оруулах нь зөв, гэхдээ одоо яана аа” гээд аман дотроо шогшроод байх уу. Сая ҮЗХ-ны хуралдаанаас харагдлаа шүү дээ. Сүүл рүүгээ хүчээр шахуу нэг хэсэг хүмүүсийг хасаад оронд нь эмэгтэйчүүдийг оруулж ирлээ. Тийм байдал руу орно гэдэг өөрөө жаахан гунигтай байгаа юм. Уг нь үүнийг жаахан цэгцтэй, замбараатай, системтэй хийх хэрэгтэй байсан байх л даа. Ямар ч байсан нам 76 хүн нэр дэвшүүлж бүгдээрээ оролцохоор боллоо. Үүнээс илүү яахав. Бас ийм үр дүнд хүрэхэд миний үйлдэл тодорхой хэмжээгээр нөлөөлсөн л гэж ойлгож байгаа.

-Эмэгтэйчүүдийг нэлээд хатуу учраатай тойргуудад нэр дэвшүүлсэн байдал харагдаад байгаа?

-Түүнийг бол ёстой мэдэхгүй. Би тэр юманд ердөө ч оролцоогүй. Сүүлийн сар гаруйн хугацаанд намын хороод гээд янз бүрийн нэр дэвшигчтэй холбоотой үйл ажиллагаанаас хол байлаа. Би оролцоогүй шүү, та нар л ийм маягаар хийж байгаа шүү гэдэг маягаар зугтаж байсан.

-Та аль нэг сонгуулийн штабт ажиллах уу?

-Намайг хэрэгтэй гэж үзвэл чадлынхаа хэрээр л тусална. Ерөнхийдөө Монголын гайгүйхэн шиг төр бүрдэх учиртай гэж ойлгож байгаа. Тийм учраас өөрийн зөв гэж үзсэн хүнээ хүний өөрийн гэхгүй дэмжиж ажиллана гэдгээ би илэрхийлчихсэн. Гэхдээ чухам юу хийж чадахаа сайн мэдэхгүй л байна. Хэн нэгэн хүн орж ирээд туслаарай, дэмжээрэй гэвэл би сүрхий татгалзаад байхгүй л гэж бодож байгаа.

-Блүүмбергээс таныг оны шилдэг эдийн засагчаар тодруулсан байна лээ. Ер нь эдийн засгийг тун таагүй байна гэж их ярьдаг боллоо. Нэг хэсэг нь дэлхийн эдийн засгийн хямралаас хамаарч байна гэх. Манайхаас гаргадаг байгалийн түүхий эдийн үнэ ханш унаад байгаагаас боллоо гээд янз бүрийн тайлбар явж байна. Та үүнийг юунаас шалтгаалсан гэж харж байгаа вэ?

-Наадах чинь бүгд л үйлчилж байгаа зүйл шүү дээ. Дэлхийн зах зээлийн нөхцөл байдал ч үйлчилж байна.Дотооддоо бид өөрсдөө ч бас нэг арчаагүй байдалд байна. Энэ бүх зүйлийг үгүйсгэх арга байхгүй. Ер нь юмны цаад углуурга, асуудал нь чухам юундаа байна гэдэг дээр нэлээд анхаарал тавимаар байгаа юм. Яг цэвэр эдийн засгийн талаас нь бид өдий болтол хариулт өгч чадахгүй байгаа. Осолгүй нэг хэсэг хүмүүс энд тэнд юм хэлээд онош тавиад байгаа боловч яг системийн шинж чанартай өнөөдөр үүсчихээд байгаа эдийн засгийн нөхцөл байдал маань ямар шалтгаантай юм бэ гэдгийг тайлбарлаж чадахгүй байна. Үйл хөдлөлийн эдийн засаг гэж шинжлэх ухааны нэг чиглэл байдаг. Би хувьдаа тэр талаас нь илүү харж өнөөгийн үүсчихээд байгаа байдлыг тайлбарлах ёстой юм болов уу гэсэн бодолтой байгаа. Дээрээс нь нэмээд улс төрийн эдийн засгийн талаас нь үүнийг бас тайлбарлах ёстой болов уу. Өөрөөр хэлбэл энэ хоёр арга зүйг хэрэглэж байж өнөөгийн үүсчихээд байгаа нөхцөл байдлын арай жаахан бодитой дүр төрхийг гаргаж ирэх байх.

Манайд нэг буруу ойлголт сүүлийн үед яваад байгаа. Нэг аж ахуйн нэгж, байгууллага, компани удирдаж байсан хүн хүрч ирээд улс орныг удирдаад аваад явж чадна гэж бодоод байх шиг байгаа юм. Тэндээ тодорхой хэмжээний амжилтад хүрсэн байж болно. Гэхдээ компани удирдах, улс орны эдийн засгийг удирдах чинь шал ондоо байхгүй юу. Тэс өөр эдийн засгийн нэр томьёонууд, категориуд хэрэгтэй болно. Тэр бүгдийг ойлгодог байх хэрэгтэй. Тэдний уялдаа холбоог нь хөгжил хөдөлгөөнд нь олж харж чаддаг байх ёстой. Хамгийн энгийн жишээ хэлэхэд компанийн хэмжээнд боловсон хүчин, хүний нөөцийн асуудал л гэж яригддаг биз дээ. Гэтэл улсын хэмжээнд ороод ирэхээр хөдөлмөрийн зах зээлийн асуудал болчихно. Энэ чинь хоёр ондоо ойлголт шүү дээ. Хөдөлмөрийн зах зээл дээр өрнөж байгаа асуудал, аж ахуйн нэгжийн боловсон хүчний асуудал гэдэг хоёр өөр зүйл гэсэн үг. Ялгаж салгаж чадах ёстой байхгүй юу. Манайхан үүнийг ерөөсөө ойлгодоггүй. Тэгсэн атлаа би ингэж байсан юм чинь юухан байхав удирдана гэдэг. Мөн манайд өнөөдөр яг үнэнийг хэлэхэд макро эдийн засгийн түвшинд улс орны эдийн засгийг аваад явах эдийн засагч нарын цөм ерөөсөө бүрдэж өгөхгүй байгаа. Ганц нэг хүн энд тэнд харагдаад байх боловч хүч нь нэгдэж чаддаггүй. Тэр утгаараа цаашдаа эдийн засгийн боловсролыг нэлээд гүнзгийрүүлэх, чанарын шинэ шатанд гаргах чиглэлээр анхаарч ажилладаг юм бил үү гэсэн бодол надад бий. Үүн дээр ач холбогдол өгөхгүй бол цаашдаа олигтой явахгүй юм шиг байна гэсэн ойлголт төрөөд байгаа.

-Засгийн газрыг төсвийн алдагдлыг зээлээр нөхөж байна. Энэ нь зөв, буруу гэсэн яриа их гарах юм. Та энэ талаар юу гэж боддог вэ?

-Энэ бол техникийн чанартай асуудал. Яах ёстой вэ энэ тэр гэдэг нь сурах бичиг дээр байж байдаг зүйл. Тийм учраас би хөндөж ормооргүй байна. Хамгийн гол нь энэ бүх асуудлын чинь утга учир, мөн чанар, үр дагавар нь юундаа байгаа юм гэдгийг хараад түүн дээр нь дүгнэлт хийх субьект байх ёстой. Тэр субьект байхгүй тухай асуудлыг би хөндөөд байгаа юм. Наад асуудлыг чинь Монгол Улсын Ерөнхий сайд өөрөө харж байх ёстой. Сангийн сайд харж байх ёстой. Асуудлыг бүхэлд нь харж байдаг Монголбанк гэж байх ёстой. Эд нарын чинь уялдаа холбоо энэ бүгдийг харах чадвар гэдэг чинь нэлээд чухал зүйл. Энэ субьектүүд өнөөдөр байхгүй байна. Яг ний нуугүй хэлэхэд өр ч гэж юу юм. Яаж ч тэрийг шийддэг юм. Ер нь ямар үр дагавартай байдаг юм гэдгийг дээр миний хэлээд байгаачлан компанийн хэмжээнд сэтгээд байгаа байхгүй юу. Макро эдийн засгийн хэмжээнд бол ямархуу янзын үр дагавартай юм бэ гэдгийг ердөө ойлгохгүй байна шүү дээ. Болно, болно ингээд тэгчихнэ гэсэн тиймэрхүү хандлагаар хараад байна л даа.

-Эдийн засгаа солонгоруулахын тулд уул уурхайгаа хөдөлгөх ёстой гээд байдаг шүү дээ. Уул уурхайгаасаа олсон орлогоор л бусад зүйлсээ хийж авах бололтой юм?

-Дахиад хэлье. Наадуул чинь дандаа техникийн чанартай асуудлууд юм. Хариултууд нь бэлэн байж байгаа. Солонгоруулах, солонгоруулахын тулд хөрөнгийн эх үүсвэр хаанаас авах, түүнийгээ хааш нь чиглүүлэх, юунд мөнгө зарах юм гэдгийг бүгд ярьдгаа яриад одоо сахал ургачихсан хуучин зүйл. Хүн болгон мэддэг болчихсон. Би сүүлийн үед хамгийн гол асуудал нь юундаа байна гэхээр хүндээ байна гэж л бодоод байгаа. Энэ бүгдийг чинь ойлгож, харж, хэрэгжүүлэх чадвартай боловсон хүчний асуудал. Дээр субьект гээд ярьсан шүү дээ. Тэр субьектуудын асуудал чухал. Бид тэр лидерүүдээ гаргаж ирж чадахгүй байгаа юм. Салбар салбар дээр нь бид өөр өөрсдийнх нь лидерүүдийг тодруулаад гаргаж ирэх ёстой юм л даа. Аж үйлдвэр, хөдөө аж ахуй, банк санхүү, барилга, шинжлэх ухаан, техник технологийн салбар, төсөв дээр ч гэдэг юм уу. Тэр хүмүүсээ гаргаж ирдэг механизм нь байхгүй болчихсон. Өнөөдөр улс төрийн намууд гэдэг юманд энэ байгаа цөөхөн хэдэн хүн бий шүү дээ. Тэр цөөхөн хэдэн хүн дотор бас авьяастай, чадалтай, мэдлэгтэй, боловсролтой нь бүүр цөөхөн байгаа. Тэднийгээ улс төрийн намуудаар тараагаад цөмийг нь буюу хүчийг нь бүрдүүлж өгөхгүй байгаа байхгүй юу. Тарааж хаячихаад байгаа. Ийм учраас улс төрийн нам гэж харгалзахгүйгээр Монгол Улсын эрх ашиг том юмаа хараад цаашаагаа явж чадах баг бүрдүүлэх. Тийм хүмүүсийг төр засаг руу авчирдаг механизм юу байна гэдэг дээр манай холбогдох хүмүүс анхаарлаа хандуулж, бодож, өөрсдийнхөө байр суурийг илэрхийлэх цаг болсон байх.

-Улс оронд нөлөөгөө үзүүлэх томоохон төслүүдийг хөдөлгөх гэтэл улс төрийн оролцоо их байдгаас гацчихдаг гэсэн шүүмжлэл бий. Тавантолгойгоор жишээ авахад бизнесийн чиглэлээр нь явуулах ёстой гэдэг атлаа улс төрийн шалтгаанаар явуулахгүй байна гэдэг?

-Наадах чинь бол зүгээр л нэг тохиолдлын чанартай зүйл харагдаж байгаа. Том системээрээ юу харагдаад байна гэхээр шийдлүүд нь тэртэй тэргүй байж байгаа. Таван толгойг яаж явуулах вэ гэдгийг бүгд мэдэж байгаа шүү дээ. Инженер, техникийн хүмүүсийг авчраад тавьчих юм бол тэд аваад л явчихна. Үүнийг чинь хэрэгжүүлдэг тэр субьектууд нь чухам хаана, юу байгаа юм. Тэр маань үүнийг авч яваад цааш нь чанарын шинэ шатанд гаргаад ирэх тэр тогтолцоо манайд хаана байна вэ. Өнөөдөр жишээ нь Таван толгойн асуудал Улсын Их Хурлын асуудал болчихоод байгаа. Тийм биз?

-Тийм.

-Би одоогоос долоо, найман жилийн өмнө энэ бол үсрээд нэг агентлагийн газрын даргын хэмжээнд л яригдах ёстой асуудал гэж ярьж байсан. Нэг аж ахуйн нэгж байгууллагын асуудал шүү дээ. Хэрвээ төр нь ухаантай бол УИХ-аа ийш татаж оруулахгүй. Бүр яамыг ч татаж оруулахгүйгээр агентлагийн түвшинд залаад чиглүүлээд төрийнхөө эрх ашиг, Монголын эрх ашгийг хангаад явж болох байхгүй юу. Гэтэл манай тэр агентлаг энэ ажлаа хийх чадвар байхгүй. Тэгээд яам нь орж ирээд шийдэх гэхээр бас чадваргүй. Засаг нь орж ирээд бүхэлдээ үүнийг шийдэх гэхээр бас чадвар байхгүй. Тэгээд Их хурал дээрээ үүрч авчраад тавьчихсан. Ингээд хууль тогтоох байгууллага чинь Засгийн газрын ажлыг хийгээд эхэлж байгаа байхгүй юу. Энэ чинь нөгөө хамаг юмыг нь бужигнуулаад хаячихаж байна шүү дээ. Хэрвээ Монгол Улсын эрх ашиг зөв томьёологдоод түүнийг зөв хэрэгжүүлдэг механизм нь байсан бол иймэрхүү асуудлууд яамны нэг хэлтэс ч юм уу эсвэл агентлагийн хэмжээнд шийдэгдээд явах ёстой. Тэнд Монгол Улсын эрх ашиг 100 хувь хангагдаж байх ёстой. 51 хувь нь төрд байх нь ашигтай юм уу эсвэл 34 хувь нь байх ёстой юм уу. Хаанаас хөрөнгө оруулалтаа татаж байх ёстой юм. Тэр дэд бүтцийг яах ёстой вэ гэдэг тэр хэмжээнд шийдэгдэж байх ёстой. Манайх тэр хэмжээнд ажиллаж чадахгүй байна л даа. Тэгээд явсаар явсаар байгаад яамныхаа хийх ажлыг засаг нь хийгээд засгийн хийх ажлыг Их хурал нь хийж байна. УИХ-ынхаа хийх ажлыг Ерөнхийлөгч нь хийгээд Ерөнхийлөгчийнхөө хийх ажлыг агентлагийн дарга нь хийгээд байхаар энэ улс орон чинь яаж хөгжих вэ дээ. Миний нөгөө яриад байдаг зүйл чинь тэр шүү дээ. Дээрээ суудлаа олохгүй бол доороо хэзээ ч гүйдлээ олохгүй нь ээ гэж.

-Тэгэхээр одооноос яг ямар ажил хийвэл зөв голдрилдоо орох юм бэ?

-Яривал зөндөө юм байгаа л даа. Өнөөдөр ярих цаг нь мөн үү, биш үү гэдгийг би хэлж мэдэхгүй байна. Сонгууль өнгөрөөд шинэ засаг төр нь бүрдээд ирсний дараа бол ганц хоёр өөрийн гэсэн санаа, хэрэгжүүлье гэж бодож явдаг зүйлээ холбогдох хүмүүстэй хуваалцах байх. Сонсох нь уу, сонсохгүй юу тэд нарын асуудал. Миний хувьд бол юу гэж ойлгож байгаа вэ гэхээр нэн түрүүн энэ улс орон эзэнтэй л болох ёстой. Юм цэгцрэхэд энэ их чухал зүйл.

Ж.БАЯРСАЙХАН

Дэлхийн хөрөнгийн зах зээл дээр тоглодог эрхмүүд литигийн хайгуулын төслүүдэд гар татахгүй байна. Литигийн хайгуул хийх компаниудад том биржүүдээс мөнгө босгох боломж зуу, хоёр зуун хувь байгаа гэсэн үг. Манай улсын хувьд литигийн хайгуулын хэд хэдэн төсөл эхэн шатандаа яваа юм байна. Мэдээж хөрөнгийн зах зээлийнхний сонирхож байгаа ховор металл учраас амжилттай хэрэгжээд эхэлсэн нь тодорхой. Хамгийн хөнгөн металл гэдэг литиг одоохондоо утас, компьютерийн батарейд ашиглаж байгаа. “Тесла”-гийн цахилгаан машин дэлхийн хэрэглээ болбол литигийн ханш хаданд гарна гэсэн таамаг бий. Ер нь технологи хөгжих хэрээр лити гэх мэт элементүүд “моодонд” орно гэж шинжээчид онцолдог. Европын холбоо гэхэд л өндөр технологид ашиглагдах ийм металлуудын нийлүүлэлтэд аль хэзээнээс анхаараад эхэлчихсэн. Лити бол ховор металл. Газрын ховор элемент биш ч нарийн технологийн үйлдвэрлэлд гүйцэтгэх үүрэг нь асар их. Технологийн ертөнцийн ус агаар гэх нь бий. Ховор металлд литигээс гадна бериллий, тунгстен, вольфрам, цезий, рубидий, циркони, гафний, антимони, кобалт, цагаан тугалга багтдаг. Ганц Европ ч биш дэлхий даяараа ховор металлд анхаарлаа хандуулж байна. Өндөр хөгжилтэй орнууд литигийн нөөц дажгүй улсуудад төсөл хэрэгжүүлээд эхэлсэн өчнөөн жишээ бий.

ЛИТИ ГЭЖ ЮУ ВЭ?

Дэлхийн хөрөнгийн зах зээлийн халуун сэдэв болоод байгаа лити нь Мендеелевийн үелэх системийн элемент. Тодруулж хэлбэл, мөнгөлөг цагаан өнгөтэй металл юм. Бүх металлаас хамгийн хөнгөн нь. Хар тугалганаас зөөлхөн. Давтагдах, сунахдаа сайн. Хэд хэдэн металлтай хамтатгаж хайлш хийдэг. Халуун тэсвэрлэдэг хайлшууд хийхэд хөнгөн цагаан, магни, бериллийн хамт хэрэглэдэг. Литиг эдгээр металлтай хольж хийсэн хайлш өндөр үнээр үнэлэгддэг. Хэт хөнгөн, бат бөх, зэврэлтэд тэсвэртэй учраас ийм хайлшаар пуужингийн эд анги хийдэг. Металл лити, түүний нэгдлүүд нь пуужин, дуунаас хурдан онгоц, усан доогуур шумбагч онгоцны тусгай түлшний үндсэн бүрэлдэхүүн хэсэг болдог аж. Бас нисэх хүчин, сансар судлал, хар ба өнгөт металлург, цөмийн энерги, шил ба керамик эдлэлийн үйлдвэр, агааржуулалтын систем, хими ба нефтийн үйлдвэрт өргөн хэрэглэдэг. Литийн нэг хувийн хольц, хөнгөн цагааны хоёр хувийн хольцтой зэсийн хайлшууд гэхэд л маш бат бөх, зэврэлт, үрэлтэд тэсвэртэй, цахилгаан дулаан сайн дамжуулдаг давуу талтай байдаг. Лити атомын реакторт дулаан зөөгчийн үүрэг гүйцэтгэдэг. Мөн энэ элементийг эмнэлгийн практикт сэтгэц, гутралын өвчний эмчилгээнд ашигладаг байна. Хүний биед литийн хэмжээ 70 мг байдаг гэнэ. Литийн нэгдлүүд амьтны элэг, бөөр, дэлүү, уушги, цус, сүүнд хуримтлагддаг. Литийн агуулгын дээд хэмжээ хүний булчинд илэрчээ.

ЛИТИГ МООДОНД ОРУУЛСАН ЦАХИЛГААН МАШИН ДЭЛХИЙН ХЭРЭГЛЭЭ БОЛНО

Литиг хөрөнгийн зах зээлийн шуугиан болгосон “Тесла”-гийн цахилгаан машиныг дэлхий даяараа хэрэглэх цаг ойрхон байна. Ганц цахилгаан машин ч биш цахилгаанаар ажилладаг гэр ахуйн бүх л хэрэглээг зай хураагуураар шийдэх боломж байгааг “Тесла”-гийн эзэн Элон Маск ердөө хэдхэн сарын өмнө цахим орчинд жиргэсэн юм. Түүний жиргээ “лити” хэмээх мөнгөлөг өнгөтэй металлыг сонирхох хүсэл нь аль хэдийнэ асчихсан хөрөнгө оруулагчдыг “галзууруулж” орхисон хэрэг.

“Тесла”-г ирээдүйн машинуудыг бүтээгч гэдгийг хэн ч хүлээн зөвшөөрнө. “Гэхдээ яг ч машин бүтээгч биш. Тэд бол машины зай хураагуур бүтээдэг компани” гэж барууны хэвлэлүүд онцолдог. “Тесла моторс” компанийн гол зорилго бол дэлхий нийтэд цахилгаан машины хэлбэр загвар, хүчин чадал, боломжийг бүрэн харуулах, цахилгаан хөдөлгүүртэй машиныг түлшээр ажилладаг машинтай өрсөлдөхүйц хямд зардалтай болгох юм.

“Тесла Моторс” компанийг Мартин Эберхард, Марк Тарпeннинг, Ж.Б Стрюбелл, Иан Врайт, Элон Маск тав үүсгэн байгуулж байж. 2008 оны санхүүгийн хямралын үеэр Элон Маск компанийн бүтээгдэхүүн загварчлалын дарга болж удирдлагыг гартаа авсан түүхтэй. “Тесла моторс” анх Tesla Roadster хэмээх цахилгаан спорт машин үйлдвэрлэж 31 улсад 25000 ширхгийг борлуулж чадсан байдаг. Харин 2012 онд хоёр дахь машин болох дээвэр нь онгойдог, дөрвөн хаалга бүхий модел S загварыг болон зах зээлд чиглэсэн гурав дахь модел Х загвараа танилцуулсан нь олныг шуугиулсан мэдээний нэг болж байв. Модел Х загварыг өнгөрсөн оны эхээр үйлдвэрлэж эхэлсэн юм. Тэд машинаас гадна цахилгаан эрчим хүч дамжуулагч системийг Mersedes A Class, Daimler, Toyota гэх зэрэг компанид борлуулдаг. Тэгвэл саяхан тус компани салбартаа хувьсал хийх цоо шинэ загварын машин болох “Модел 3”-ыг танилцуулаад байна. “Тесла моторс”-ын эзэн Элон Маск танилцуулгаа хүлэмжийн хийн асуудал, дэлхийн дулаарлын сэдвээр эхлүүлсэн юм. Түүнийг ногоон дэлхийн төлөө тэрбум тэрбум доллар зарцуулж байгаа ухаалаг бизнесмэнүүдийн тод төлөөлөл гэдгээр нь дэлхий анддаггүй. Тэр бол хүн төрөлхтний хайртай бизнесмэн. Элон шинэ загвараа танилцуулахдаа “Байгаль орчинд ээлтэй тээврийн хэрэгсэл эх дэлхийн ирээдүйд маш чухал” хэмээн онцолсон юм. “Модел 3” загварын үзүүлэлтүүд хүн төрөлхтнийг дуу алдуулж байгаа. Ирээдүйн машин гэгдэж буй “Модел 3” нэг удаагийн цэнэглэлтээр 346 км зам туулна, 100 км/ц хурдыг зургаа хүрэхгүй секундэд авна, таван том хүн суух боломжтой, автомат жолоодлого, супер цэнэглэлтийн горимтой. Цахилгаан машиныг 35 мянган долларын үнээр худалдаална гэж буй. Маскийн хэлснээр “Тесла”-гийн автомашинуудын хамгийн гол үзүүлэлт бол аюулгүй байдал. Тиймээс ч шинэ загвар хагас автомат горимтойгоор хэрэглэгчдэд хүрч байгаа юм. Мөн “Тесла” компани АНУ, Европ, Ази дахь супер-цэнэглэгч, цэнэглэгч станцуудын тоогоо 2017 оны эцэс гэхэд хоёр дахин нэмнэ гэдгээ мэдэгдээд байна. Эх дэлхийдээ ээлтэй төмөр хүлгийг “Тесла”-гаас авсан хүмүүст хүссэн газраа төвөггүй хүрэх боломж нээгдэж байгаа гэсэн үг. “Тесла”-гийн Fre­mont дахь үйлдвэр баригдаж дууссан тохиолдолд жилдээ 500 мянган машин үйлдвэрлэх юм байна.

Энэ жил 50 мянган ширхэг машин үйлдвэрлэсэн “Тесла” 2020 он гэхэд жилдээ дор хаяж 500 мянган машин үйлдвэрлэхээ мэдэгджээ. Хэлснээ хэрэгжүүлдэг Элон Маскийн хувьд энэ хүсэл нь биелнэ гэдэгт дэлхий нийтээрээ эргэлзэхгүй байгаа. Тесла компани “Модел 3”-ыг танилцуулах арга хэмжээ болохоос цагийн өмнө онлайн захиалгыг цахим хуудсаараа авч эхэлсэн юм. 24 цагийн дотор 115 мянган хүн мянган доллар төлж урьдчилсан захиалга өгсөн гээд бодохоор цахилгаан машин хүн төрөлхтнийг хуйлруулах нь тодорхой байна. Хараагүй байж захиалга өгнө гэдэг Теслагийн зиндаа, нэр хүнд, хийгээд бүтээчихсэн зүйлтэй том компани гэдгийнх нь тод илэрхийлэл. Байгальд ээлтэй, үзүүлэлт нь шагшмаар ч даруухан үнэтэй цахилгаан машинууд дараа жилийн сүүлээр захиалагчдадаа хүрнэ. “Тесла”-д ойрын хоёр жилийн дотор Хятадад үйлдвэрээ барьж тухайн орны хэрэглэгчдэд илүү хямд үнээр борлуулах төлөвлөгөө бий. Мэдээж ногоон эдийн засаг гэж хүчтэй ярьж эхэлсэн Хятадын засгийн бодлогод “Тесла”-гийн төлөвлөгөө яг тохирно. Бас жилд 20 сая машин худалдаалагддаг аварга зах зээл тэнд байна. Тэгэхээр цахилгаан машинаа дэлхийн хэрэглээ болгох Элон Маскийн хувьд Хятад сонгохоос аргагүй улс.

Элон Маск нэг сонинд “Цахилгаан тээврийн хэрэгслийн цар хүрээг нэмэгдүүлэхийн тулд бүтэн жилийн турш Канадыг оролцуулаад хойд Америк даяар өргөжүүлэх төлөвлөгөө гарган, баруун, зүүн эрэгт байгаа станцуудыг гурав дахин нэмнэ” хэмээн ярьсан нь бий. “Тесла”-гийн сюрприз ингээд зогсохгүй. Элон Маск хоёр сарын өмнө цахим хуудсандаа удахгүй ахуйн хэрэгцээнд зориулсан эрчим хүч үүсгэх төхөөрөмж буюу айлуудыг цахилгаанаар хангаж чадах зай хураагуурыг танилцуулна. Теслагийн зай хураагуурыг зөвхөн машинд биш олон төрлөөр ашиглаж эхэлбэл нар, салхины эрчим хүч үүсгэх эх үүсвэртэй адил сэргээгдэх эрчим хүч болох юм.

“Тесла моторс”-оор зогсохгүй “Соларсити” ч дэлхийн дулаарлын эсрэг үйл ажиллагаа явуулдаг том компани. Үүсгэн байгуулагчийн нэг нь дэлхийн дулааралтай тэмцдэг Элон Маск. Үеэлтэйгээ хамтарч байгуулсан “Соларсити” нь Америкийн нарны эрчим хүчний хамгийн том нийлүүлэгч. Элон 2012 онд цахилгаан шугам сүлжээн дээрх нарны эрчим хүчийг тогтвортой хангахын тулд цахилгаан тээврийн хэрэгслийн зай ашиглахаа мэдэгдэж 2013 онд хөтөлбөрөө эхлүүлсэн байдаг. Хоёр жилийн өмнө тэр Америк дахь нарны эрчим хүчний хамгийн том үйлдвэрээс гурав дахин том байгууламжийг Нью-Йорк, Буфаллад байгуулахаа мэдэгдэж дэлхийн хамгийн том нарны эрчим хүч гаргах байгууламжийг босгосон түүхтэй. Дахиад ч нэлээд хэдийг барина гэж Элон Маск амласан. Товчхондоо манайд хайгуулын хэд хэдэн төсөл нь эхэлсэн литиг ийм гэгээлэг ирээдүй хүлээж байна.

Бэлтгэсэн Ц.БААСАНСҮРЭН

Б.МАРАЛМАА

Сүүлийн үед нүдний ханиад хэмээх вирусээр дамжин халдварладаг өвчин нэмэгдэх хандлагатай байна. Нүдний ханиад нь нүдний харааг муутгах аюултай өвчин бөгөөд нүдний эмнэлгүүдэд өдөрт хоёроос гурван хүн дээрх өвчний улмаас хандаж байна. Энэ өвчин нь нүд торох, загатнах, их хэмжээгээр улайх зэрэг шинж тэмдгээр илэрдэг бөгөөд хэрэв ийм шинж тэмдэг илэрвэл яаралтай мэргэжлийн эмчид хандаж эмчлүүлэх шаардлагатай бөгөөд дур мэдэн эмчилгээ хийж болохгүй. Учир нь дээрх өвчин даамжирвал нүдэнд цагаа унаж нүдний хараа муудах цаашлаад хараагүй болох аюултай юм.

ХЭРХЭН ХАЛДВАРЛАХ ВЭ?

Агаар дуслын замаар болон ахуйн байдлаар халдварлана. Мөн нийтийг хамарсан газар нэг хүн л өвдвөл бусад нь шууд халдварлана. Сургууль, цэцэрлэгт ч мөн адил. Халдвар дамжих наад захын зүйл гэвэл нүүр гарын алчуур, гарын саван байна.

ХАЛДВАР АВСАН АНХНЫ ШИНЖ ТЭМДЭГ ХЭРХЭН ИЛРЭХ ВЭ?

Уг өвчин нь удаан өвдөж хөндүүрлэж байж эхэлдэггүй. Гэнэт л юм орсон мэт аргаж, нуухтан, халуун нулимс гоожиж эхэлдэг. Тэр ч бүү хэл шөнө унтаж байхад дэр нь норж болох тийм их хэмжээний халуун нулимс гардаг. Өөрөөр хэлбэл бүх шинж тэмдэг зэрэг илэрдэг юм. Нуух нь харшлынх шиг ногоон өнгөтэй бус наалдсан, цавуулаг ч гэх юм уу гардаг.

ХЭРХЭН СЭРГИЙЛЭХ ВЭ?

Ахуйн ариун цэврийг л сайтар сахих нь чухал. Мөн өвчтэй хүнд ойртохгүй байх хэрэгтэй. Хэрэв өвдсөн бол гэртээ байж, тусгай аяга, таваг гэх мэт зүйл хэрэглэж, бусдад тараахгүй байхыг сануулъя. Уг өвчнөөс сэргийлэхийн тулд юуны өмнө биеийн эсэргүүцлээ сайжруулах нь чухал. Мөн өвчтэй хүнтэй ойр байхаас аль болох зайлсхийх, нүүр гарын алчуур, нүдний дусаагуураа сольж хэрэглэхгүй байвал өвчин авахгүй. Бас бохир гараар нүдээ нухахгүй байх, гараа ойр ойрхон угааж байх хэрэгтэй.

ХЭРХЭН ЭМЧЛЭХ ВЭ?

Сүүлийн үед энэ төрлийн ханиаданд биеийн ерөнхий эсэргүүцэл сайжруулах эмчилгээ, амин дэмээс гадна натрийн сульфацетамид, гентамицин, полимиксин В, неомицин, триметоприм зэргээс сонгон хэрэглэж байгаа ба нянгийн эсрэг үйлчилгээтэй дусаалга, тосон түрхлэг хэрэглэж байна.

Сонгуулийн ерөнхий хорооны нарийн бичгийн дарга Ц.Болдсайхантай ярилцлаа.

-Сонгуульд нэр дэвшүүлэх ажил хэднийг хүртэл явагдах вэ?

-Сонгуулийн ерөнхий хороонд нам эвслүүд сонгуульд оролцохоо илэрхийлж түүний дагуу бүртгэж авсан байгаа. 11 нам, гурван эвсэл оролцох ёстой. Нэр дэвшигчдийн мөрийн хөтөлбөрөө Үндэсний аудитын газарт хянуулсан тооноос үзэхэд 100 гаруй хүн байгаа. Хуульд зааснаар өнөөдөр (өчигдөр) буюу 30-ны 00:00 цаг хүртэл нам, эвслүүд нэр дэвшигчдийн материал өгөх хугацаа дуусна. Бид өнгөрсөн бямба гаригт нам эвслүүдийн материал авах ажлыг эхлүүлсэн. Бямба гаригт материал ирээгүй бол ням гаригт нэг нам, нэг эвсэл ирж материалаа хүлээлгэж өгсөн байгаа. Бие дааж нэр дэвшигчдийн хувьд өчигдөр (уржигдар) нэр дэвшүүлэх хугацаа нь дууссан. Зургадугаар сарын 1-нээр материалаа өгөх хугацаа нь дуусах юм. Одоогийн байдлаар 20 гаруй бие даан нэр дэвшигч материалаа өгчихсөн байна. Бид нам, эвслүүдийн нэр дэвшигчдийг өнөө маргаашгүй хурлаар оруулж хэлэлцэнэ. Тэгээд аль нэг нэр дэвшигчийн материал дутуу асуудал байвал нам, эвслийн удирдагчдад өгнө. Нэр дэвшигчдийг бүртгэх цаад хугацаа нь зургадугаар сарын 6-нд дуусна. Ингээд зургадугаар сарын 7-ны өдөр нам эвслээс нэр дэвшигч, бие даан нэр дэвшигчдэд нэгдсэн журмаар нэр дэвшигчийн үнэмлэх олгоно. Сонгуулийн ерөнхий хорооны даргын захирамжаар ажлын хэсэг байгуулагдсан. Ажлын хэсгээ дөрвөн хэсэгт хуваагаад нэр дэвшигчдийн материалыг авч байгаа.

-Намууд нэр дэвшигчдээ хуулийн хугацаанд багтаж тодруулсныг танайх хэрхэн мэдэх вэ?

-Намууд өөрсдөө материалаа авчирна. Бид авчирсан бичиг баримтыг эхний ээлжинд шууд хүлээж авна. Хугацаандаа нэр дэвшигчээ тодруулаагүй гэдэг ч юм уу гомдол санал гарах юм бол түүнийг хуулийн байгууллага тогтооно. Ер нь энэ шинэ мөрдөж байгаа хуулиар зөрчил юм уу аливаа хууль зөрчсөн асуудлыг тогтоох байгууллага нь шүүх байгаа шүү дээ. Манайхан мэдэж байгаа даа, хуучин бол сонгуулийн хороод өөрсдөө тогтоодог байсан. Мөн доод шатныхаа сонгуулийн байгууллагын шийдвэрийг буруу гэж үзвэл дээд шатны сонгуулийн байгууллага нь өөрчилдөг байсан. Шинээр мөрдөж байгаа хуульд бол ерөөсөө цагдаа шалгаад шүүх тогтоодог болсон. Хэрэв энэ төрлийн гомдол байгаа бол шүүхэд холбогдох нотолгоо баримттайгаа хандах хэрэгтэй. Шүүхээс ганцхан нэр дэвших дээр ч биш өөр бусад зүйл дээр энэ сонгуулийн хуулийг зөрчсөн байна гэвэл тэр шүүхийн шийдвэр дээр үндэслээд нэр дэвшигчийг татах ч гэдэг юм уу, бүртгэхгүй байх юм. Шүүхийн шийдвэрийн дагуу л шийднэ. Үүнийг тэгж ойлгох ёстой. Иргэд, сонгогчид ч ялгаагүй гомдолтой асуудал байх юм бол наашаа ирэхээсээ илүү шууд хуулийн байгууллагад хандах ёстой гэдгийг хэлье.

-Тухайлбал, МАХН нэр дэвшигчдээ тодруулах өдрөө шөнийн 02:00 хүртэл хуралдсан гэсэн мэдээлэл гадуур цахим орчинд цацагдсан байсан. Энэ мэт гомдол, санал танай дээр ирээгүй юу?

-Манайд янз бүрийн гомдлын чанартай зүйл ирээгүй. Энэ дашрамд хэлэхэд МАХН-ыг Сонгуулийн ерөнхий хороо бүртгээгүй юм шиг хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр яриад байх юм. Өнөөдрийн байдлаар (өчигдөр үдийн байдлаар) МАХН-аас манайд бүртгүүлэхээр ирээгүй байгаа шүү дээ. Ирээгүй байгаа юмыг Сонгуулийн ерөнхий хороо бүртгэхгүй гэж урьдчилж худлаа яриад байгаа нь сонин байна. Тэгж олон түмэнд буруу мэдээлэл цацаж болохгүй шүү дээ. Олон телевизээр ярьж байсан.

-Ялтай байх хугацаа нь дуусаагүй учраас Сонгуулийн ерөнхий хороо бүртгэхгүй гээд байгаа юм биш үү?

-Ялтай байх хугацаа дууссан, дуусаагүй бидэнд бичиг баримт нь ирээгүй байхад урьдчилан тооцож болохгүй шүү дээ.

-Ер нь ямар үндэслэлээр нэр дэвшигчийн нэрийг татах вэ?

-Материал дутуу байж болно. Энд тэндээс авсан тодорхойлолт жишээ нь өр төлбөртэй гэсэн байдаг ч юм уу. Хуульд татгалзах үндэслэл гээд заачихсан байгаа. Энэ үндэслэлүүдийг л бид баримтална шүү дээ. Хуулийн дагуу үзээд аль нэг юм нь дутуу бол бид бүртгэхгүй гэдгээ хэлнэ. Намуудын хувьд Сонгуулийн тухай хуульд заачихсан хугацаа байгаа. Бүртгэх явцад ямар нэгэн материал дутуу бол эргэж намуудад хугацаа олгоно гэсэн үг. Бид өнөө маргаашгүй материалыг үзээд ийм тийм зүйл дутуу байна гэвэл намууд зургадугаар сарын 4-нөөс өмнө тухайн нэр дэвшигчийнхээ материалыг гүйцээж өгч болно. Эсвэл дутуу материалтай байгаа хүний оронд өөр хүнийг нэр дэвшүүлэх асуудал нээлттэй байгаа. Гэхдээ энэ шинээр нэр дэвшүүлэх үйл ажиллагаа бол яг хуульд заасан журмынхаа дагуу явах ёстой. Энэ материалаа өгөөд байгаа нэр дэвшигч ямар журмаар дэвшсэн билээ яг түүнтэй ижил дэвшиж ирэх ёстой. Бид зургадугаар сарын 6-ныхаа дотор бүртгэл хийж өгөх үүрэгтэй.

-Сонгуулийн сурталчилгааны цаг, хугацааг багаар заасан нь нэр дэвшигчид мэдээллээ олон түмэнд хүргэхэд хангалтгүй байна гэдэг шүүмжлэл байдаг?

-Хуулиа л барина шүү дээ. Өдөрт нэг цагаас илүүгүй хугацаанд телевизийн эфир ашиглана гээд хуульд заачихсан байгаа. Харин ч УИХ-ын нэгдсэн чуулганаар энэ асуудлыг хэлэлцэх үед яриад хоёр цаг болгосон. УИХ-ын сонгууль, аймаг, нийслэлийн сонгууль гээд хоёр сонгууль явж байна. Энэ нэг цаг гэдэг чинь нэг сонгуульд оногдсон цаг биз дээ гэж байж өөрчилсөн. Хуульд нэг цаг гэж байгаа ч хоёр сонгууль явагдаж байгаа учраас телевизийн эфир явж байгаа хугацааг УИХ-ын сонгуульд нэг цаг, нөгөө нэг цаг нь орон нутгийн сонгуульд өрсөлдөж байгаа хүмүүсийн цаг гэж ойлгож байгаа.

-Зургадугаар сарын 10 хүртэл сонгуульт албан тушаалтнууд ажлаа хэвлэлээр тайлагнах нь нээлттэй юу. Нэр дэвшиж буй зарим хүмүүс одоо ажлаа тайлагнавал сурталчилгааны хэвлэлийн хуудасны тооноос хасагдаад явах байх гэсэн ойлголттой байсан?

-Хуулиараа УИХ-ын одоо байгаа гишүүд, бүх шатны Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын төлөөлөгчид сонгуулийн сурталчилгаа эхлэхээс өмнө урд дөрвөн жилийнхээ тайланг тавьж болно гэж байгаа шүү дээ.

-Тэгэхээр зургадугаар сарын 10-ны өдөр хүртэл тайлангаа хэвлэлээр тавих нь нээлттэй юм байна?

-Тийм. Гэхдээ аливаа ажлын тайлан нь сонгогчдын саналыг татах чиглэлээр явж болохгүй. Тэгвэл хууль зөрчсөн гэж үзнэ. Жишээлэхэд тэр тайланд намайг дэмжээрэй гэдэг ч юм уу эсвэл өөр нэг хүнээр энэ мөн сайн хүн шүү гэж яриулсан байж болохгүй. Зөвхөн хийсэн ажлынхаа тайланг тавих эрх хуулиар олгогдчихсон байж байгаа. Өөрөөр хэлбэл, нэр дэвшигчид сонгуультай холбоогүйгээр хийсэн ажлаа танилцуулж болно. Сурталчилгаа эхэлснээс хойш бас хэвлэлийн хоёр хуудсанд багтсан гээд байж байгаа шүү дээ. Тэр дээр харин дэмжээрэй гэсэн юмаа тавих нь нээлттэй. Наана нь бол цэвэр ажлын тайлангаа тавьж болно.

-Намуудаас хэн хэн аль тойрог дээр дэвших вэ гээд өчигдөр (уржигдар) асуухад зарим жижиг намууд одоохондоо зарим хүн солигдох магадлалтай байгаа учраас гээд нэрсээ өгөхгүй байсан. Тийм зүйл байж болдог уу?

-Нэгэнт материалаа авчраад энд бүртгүүлчихсэн тохиолдолд бол дараа нь солино гэж байхгүй шүү дээ. Намуудын хувьд дээр хэлсэн ерөөсөө тухайн нэр дэвшигчийн материал дутуу байвал гүйцээж авчрах асуудал байна. Эсвэл тэр хүнээ болиод оронд нь хүн дэвшүүлж болно. Гэхдээ л хуульд заасан журмын дагуу л дэвшсэн байх ёстой. Урд талын хүн нь ямар нэг журмаар дэвшсэн байгаа шүү дээ. Жишээ нь Ардын намын хувьд Бага хурлаараа хэлэлцээд нууц санал хураалт явагдаад гарч ирсэн байгаа. Яг тэр хэлбэрээр л явагдах ёстой.

Би түрүүн хэлсэн намуудад буцааж материал дутууг хэлнэ гэдэг бол бид аль болох зургадугаар сарын 4 рүү шахах утгаар биш ерөөсөө даруйхан үзээд, намууд нэр дэвшигчийнхээ материалыг эртхэн засах боломжийг олгох ёстой. Энэ бол сонгуулийн байгууллагууд нам, намаас нэр дэвшиж байгаа нэр дэвшигч, бие даан нэр дэвшигчийн хувьд ялгаагүй адил тэгш хандаж аль болох угтаж ажиллах ийм чиг барьж байгаа.

Ж.БАЯРСАЙХАН

Ам.доллар олдог гол бүтээгдэхүүн гэвэл уул уурхайд л бий. Тэр дундаа зэс, нүүрс дэлхийн зах зээлээс дажгүй валют олж ирдэг. Ганц худалдан авагч маань Хятад. Хятадын зах зээлтэй холбоотой, Монголд эерэгээр нөлөөлж мэдэх хоёр сайн мэдээг онцолъё. Зэсийн баяжмалаа зарж олсон мөнгө Монголд орж ирэх валютын урсгалын 30 орчим хувийг эзэлдэг. Зэсийн дэлхийн зах зээлийн үнэ таагүй байгаа ч Хятадын зэсийн импорт 30 орчим хувиар нэмэгдсэн гэх мэдээ бий. Нүүрсний хувьд үнэ нь түүхэнд байгаагүйгээр шалдаа унаж, хэрэглээ нь хумигдсан учраас нүүрс импортлогч компаниуд хэцүүхэн байдалд байгаа. Сүүлийн үед харин нүүрсний зах зээлтэй холбоотой эерэг мэдээ дуулдаж эхэлсэн. Хамгийн сайн нь Хятадын нүүрсний эрэлт 2030 онд оргил цэгтээ хүрнэ гэсэн таамаг.

Урд хөршийн зэсийн эрэлт өсчээ

Дэлхийн зэсийн 40 гаруй хувийг хэрэглэдэг урд хөршийн зэсийн хэрэглээ оны эхний дөрвөн сарын байдлаар ингэж өссөн ч үнийн дүнгийн хувьд 300 сая ам.доллараар буугаад байгаа юм. Хятадууд 4.7 тэрбум ам.доллараар зэсийн баяжмал худалдан авчээ. Хятадад нийлүүлдэг зэсийн баяжмалын 10 орчим хувь Монголынх. Экспортын хэмжээгээрээ илүүрхэж байгаа нь мэдээж Оюу толгой. Оюу толгойн гүний уурхайн бүтээн байгуулалт дуусахад нийлүүлэх зэсийн хэмжээ хоёр дахин нэмэгдэнэ гэсэн статистик бий. Гүний уурхайн эхний бүтээгдэхүүнүүд 2020 онд гарна, 2027 онд гүний уурхайн гарцын хэмжээ дээд түвшиндээ хүрч, жилд 500 мянган тонн зэс үйлдвэрлэнэ гэсэн мэдээг “Рио”-гоос саявтар өгсөн. Оюу толгойн гарц ингэж нэмэгдэх үед Хятадын зэсийн хэрэглээ нэмэгдэхээс гадна, үнэ нь ч давгүй байна гэсэн таамгийг шинжээчид хэлээд эхэлчихсэн. Цагаан суварга тэр үед ажиллаад эхэлнэ, Эрдэнэтээс гарах баяжмал нэмэгдэнэ гээд тооцохоор манай улс Хятадад зэс нийлүүлж буй голлох улсуудтай тоглолт хийх хэмжээнд хүрэх нь тодорхой байгаа. Одоогоор өмнөд хөршийн зах зээл дээр голлох тоглогч болох Чили, Перу гэх мэт улсууд энэ металлын үнийг тогтоож байгаа юм. Оюу толгойн гүний уурхайн бүтээн байгуулалт дуусангуут бид дэлхийн зах зээл дээр зэсийн баяжмалын үнэ тогтоогч тоглогчдын нэг болно гэсэн үг. Чили улс оны эхний дөрвөн сарын байдлаар 1.4 сая тонн зэсийн баяжмал БНХАУ-д нийлүүлсэн бол Перу 1.3 сая тонн зэсийн баяжмалыг урд хөршийн зах зээлд борлуулаад байна.

Хятадууд зэсийн үнийн сэргэлтэд эргэлзэхгүй явааг нотолсон нэг үйл явдал болоод удаагүй байна. АНУ-ын “Freeport McMoran”-ий Конгод орших Tэнгэ зэсний уурхайн хувь эзэмшлийг Хятадын “China Molybde­num “компани 2.65 тэрбум ам.доллараар худалдан авахаар тохиролцоод буй. Америкийн зэс олборлолтын том компани өрийн дарамтад орсон учраас ийм шийдвэр гаргажээ. “Freeport” Тэнгэ уурхайн 56 хувийг эзэмшдэг юм. Шинжээчдийн хувьд зэсийн үнэ тааруухан үед хийсэн Хятадын компанийн энэ алхмыг “Зэсийн үнэ урт хугацаандаа өөдрөг байхын шинж” хэмээн тайлбарлаж байна.

Манай улс энэ жилийн төсөвтөө нэг тонн зэсийн үнийг 5137.7 ам.доллараар төсөөлсөн. Гэтэл өнөөдөр дэлхийн зах зээл дээр нэг тонн зэсийг 4600 орчим ам.доллараар арилжаалж байна. Металлын ханш савлагаатай үед зэсийн үнийн талаар барим тавим тоо дуулдахгүй байгаа юм.

Сүүлийн өдрүүдэд өмнө байгаагүйгээр үнэ нь уруудсан зэсийн үнэ цаашдаа яах бол? Зэсийн үнэ буурахад нөлөөлсөн гурван шалтгаан бий гэж шинжээчид дүгнэдэг. Гурван шалтгааны хоёр нь эерэг зүг рүүгээ эргэсэн учраас шаргал металлын үнэ өсөөд шалихгүй юм аа гэхэд унаад сүйд болохгүй, тогтворжино гэсэн таамаг голлож байна.

Зэсийн үнэд муугаар нөлөөлсөн эхний шалтгаан нь Хятадын эдийн засгийн идэвхжил буурсан явдал. Гэхдээ урд хөрш үйлдвэрлэлээс үйлчилгээ, хэрэглээг шүтсэн эдийн засаг руу шилжих бодлогоо эргэж харахаар болсон, хүнд үйлдвэрлэлдээ анхаарч эхэлсэн гэх эерэг мэдээ сүүлийн үед хүчтэй дуулдаж эхэлснийг онцлох учиртай.

Зэсийн үнэд сөргөөр нөлөөлж буй хоёр дахь шалтгаан нь ам.долларын ханшийн чангаралт. Ноён ногооны ханшийн чангаралт өнгөрсөн оны сүүлээр гарсан Америкийн холбооны нөөцийн банкны шийдвэртэй холбоотой. Холбооны нөөцийн банк бодлогын хүүгээ 25 нэгжээр өсгөсөн нь ам.долларын чангаралд нөлөөлсөн юм. Энэ жил АНУ эдийн засгаасаа хамаараад бодлогын хүүгээ гурваас дөрвөн удаа өсгөнө гэсэн хүлээлт байгаа. Хэрвээ энэ хүлээлт амьдрал дээр биеллээ олбол зэсийн үнэ өсөхөд саад болно гэсэн таамаг бий.

Зэсийн үнэ өсөхгүй байгаа гурав дахь шалтгааныг газрын тос, эрчим хүчний үнэ буурсантай холбодог.Эрчим хүч бол зэсийн үйлдвэрлэлийн гол зардал, зардал нь буурангуут дагаж буух бүтээгдэхүүн нь мэдээж зэс. Гэвч гуч гаруй ам.доллар болж уруудсан газрын тосны үнэ 50 ам.доллар болж сэргээд байна. Ирэх жил бүр 60 ам.доллар хүрч өснө гэж шинжээчид таамаглаад эхэллээ. Тэгэхээр зэсийн үнэ өсдөггүй юм аа гэхэд тогтворжино гэсэн таамаг улам батжиж байна.

Хятадын нүүрсний эрэлт 2027 онд оргилдоо хүрнэ

Газрын тос, эрчим хүчний дэлхийн томоохон компаниудын нэг “BP Group” Хятадын эрчим хүчний эрэлт, нийлүүлэлтийн таамаг гаргасныг судалгааны “Эгүлэ капитал” компани цахим хуудсандаа онцолжээ. Тэдний таамгаар 2032 он гэхэд Хятад шингэн түлшний хэрэглээгээрээ АНУ-ыг гүйцэж дэлхийн хамгийн том хэрэглэгч болох гэнэ. 2035 онд Хятад дэлхийн нийт эрчим хүчний хэрэглээний 25 хувийг бүрдүүлэх нь. Нийт эрчим хүчний эх үүсвэрт нүүрсний эзлэх жин буурахаар байгаа ч Хятад дэлхийн нийт нүүрсний нийлүүлэлтийн бараг тал хувийг хэрэглэхээр байна гэж “BP Group” тооцоолжээ. Тус компанийн таамаглалаар 2027 онд дэлхийн нүүрсний эрэлт оргил цэгтээ хүрэх юм байна. Харин 2035 он хүртэл жил тутам 0.3 хувиар буурахаар аж. Хятад эрчим хүчнийхээ эх үүсвэрт хийг онцгойлж авч үзэх ч дэлхийн хамгийн том нүүрс хэрэглэгч хэвээр байна гэсэн таамаг бидний хувьд сайн мэдээ. 2035 он гэхэд нүүрсний нийт нийлүүлэлтийн бараг тал хувийг Хятад улс хэрэглэнэ гэсэн таамгийг “BP Group” гаргажээ. Мөн тэдний таамгаар 2035 онд Хятадын эрчим хүчний импортын хэмжээ Европыг гүйцэж дэлхийн хамгийн том эрчим хүчний импортлогч болох нь. Ногоон эдийн засаг гэж хүчтэй ярьж эхэлсэн ч нүүрс мөддөө моодноос гарахгүй гэдгийг Хятадаас гадна Японы жишээнээс ч харж болохоор байгаа юм.

Японы Байгаль орчны яамнаас ирэх 12 жилийн хугацаанд 43 ширхэг нүүрсний цахилгаан станц нэмж барих төлөвлөгөөг дэмжээд буй. Арлын оронд өнөөдрийн байдлаар 40.5 гегаваттын хүчин чадалтай 90 нүүрсний цахилгаан станц ажилладаг гэсэн статистик бий. Япон нүүрсний станцаа 2028 он гэхэд 50-иар нэмэгдүүлж 61 гегаваттын хүчин чадалд хүргэхээр төлөвлөжээ. Тэгэхээр нүүрсээ дэлхийн зах зээлд хямд зардлаар хүргэх төмөр замын асуудлаа шийдэж, Таван толгой гэх мэт том ордуудаа улс төрөөс хол, бизнесийн зарчмаар нь хөдөлгөж чадвал бидэнд өчнөөн боломж бийг сая хэлсэн хоёр жишээнээс харчихаж болно.

Мэдээж чадваргүй, унхиагүй хүн атаархана л даа.
Бас атаархал гэдэг их зовлон юм. Атаархаж байгаа хүн ямагт үзэн ядалт, хар хорын
сэтгэлээр дүүрэн байдаг. Нэг үгээр хэлбэл атаархаж байгаа хүмүүс бусдын аз жаргалыг,
бусдын сайн сайхан явааг харж зовж явдаг. Та хэн нэгэнд атаархаж байна уу, таны
атаархлыг төрүүлсэн хүн ямар ч буруугүй шүү. Атаархагч та өөрөө буруутай. Атаархдаг
хүмүүс сайн яваа нэгэнд муу санаж, магад тэр муу сэтгэлээс нь муу үйлдэл гарах магадлалтай.

Атаархал гэдэг өөрийгөө бусдаас дор байгаагаа мэдрэх тэр агшин юм. Тэр агшинд муу
сэтгэлийн үр боловсрон бий болдог. Тэр муу сэтгэлээс муу үйлдэл гардаг. Өөрөөсөө
илүү чадалтай, илүү үзэсгэлэнтэй, илүү мөнгөтэй, илүү сайн сайхан эхнэр, нөхөртэй,
үр хүүхэд нь сайн сайхан яваа гээд л үй түмэн аз жаргалтай хүмүүсийн байгаа байдал
таныг хэрвээ зовоодог бол, тэднийг харан үзэн яддаг бол та аль хэдийнэ зовлонт нэгэн
болж хувирчээ. Бусдад бүү атаарх. Үүний оронд өөрийгөө боловсруул.

Өөрт байгаа дутуу
зүйлээ илүү болгож болно. Тэрнийг атаа хорслын замаар биш мөрөөдөл зорилго болгож
сайжруулж болно. Байгаа зүйлдээ сэтгэл хангалуун бай. Магад чиний дутуу гэж бодож
яваа зүйл өөр хэн нэгэнд байхгүй ч юм бил үү. Таны өнөөдрийн байгаагаас илүү олон
зовлонт хүмүүн ертөнц дээр амьдарч байна. Магад таны амьдрал тэдэнд хааны амьдрал
шиг санагддаг ч юм бил үү. Хэдийгээр хүн илүү сайханд тэмүүлж байдаг ч үүнийг атаа
хорслоор даван туулдаггүй. Атаархаж хорссоноор аз жаргалтай болдоггүй.

Бүх үсгээ үзэж, дуртай үлгэрийн номоо уншаад сурчихсан жаалуудын ангид нэгэн өдрийг өнгөрөөлөө. Сонгосон анги маань Сүхбаатарын нэрэмжит хоёрдугаар сургуулийн нэгийн “В”-гийнхэн. Ангийн хаалгыг татангуут дор бүрнээ шулганасан нөхөд. Хичээл нь эхлэх болоогүй учраас ярих эрхээ эдэлж байгаа нь энэ. “Багшаа би оньсого ярья тэгэх үү”, “Чи миний балыг авчихлаа ш дээ”, “Кино үзмээр байна аа” гэж дор бүрнээ шулганасан долоон настнууд намар дөнгөж сургуульд орсон зургаатай үеэсээ ялгарах юм алга. Эдний анги 46 сурагчтай, ангийн багшийг нь Ж.Наранзул гэдэг юм байна. 26 жил бага ангид багшилсан туршлагатай багш аж. Нэгийн “в”-гийнхэн дөрвөн салаагаар сууж хичээллэдэг юм байна. Салаа бүр даргатай. Нэгдүгээр салааны дарга нь Мөнхзул. Хоёрдугаар салааг Номинсүрэн ахална. Марий Лаурэ гэж нүд нь эргэлдсэн охин гуравдугаар салааны дарга. Харин дөрөвдүгээр салааны даргаар Эгшиглэнг сонгожээ. Зургаан настнуудаас ангийн дарга сонгох тун хэцүү байсан гэнэ. “Бүгдээрээ онц сурдаг, идэвхтэй гэж жигтэйхэн учраас” гэж багш нь тайлбарлав. Том шалгуур давж байж сонгогдсон ангийн даргыг Тэргэл гэдэг аж. “Танай ангийн хамгийн хөөрхөн охин хэн бэ” гэхээр бараг бүгдээрээ “Тэргэл” гэж ам нийлүүлцгээх юм.

Зургаан настнууд хүний заасныг маш хурдан ойлгодог гэнэ. Гэхдээ хүүхэд л болсон хойно мартахдаа ч бас хурдан гэж ангийн багш нь ярьж байлаа. Нэг заасан зүйлээ олон дахин давтан хэлэхээс аргагүй байдаг бололтой. Ингэж байж л хүүхдүүд заасан хичээлийг нь өөрийн болгож дасгал даалгавраа хийх чадвартай болдог байна. Сонирхуулж хэлэхэд заах зүйлийнхээ гол агуулгыг нь гуравхан минутад багтааж хэлэхээс аргагүй болдог аж. Зургаан настнуудын анхаарал төвлөрөх хугацаа нь ердөө гуравхан минут байдаг гэнэ.

Үзгээ ч барьж чадахгүй ангийнхаа босгыг анх давсан жаалуудын гар хэдийнэ зүгширчихэж. Багшийнхаа заасан хичээлийг уралдан хийцгээж байлаа. Охид нь их цэвэрхэн, гаргацтай бичих юм. Нэгдүгээр ангийнхан өдөрт 35 минутаар дөрвөн цаг хичээллэдэг юм байна. Дундаа нэг завсарлаж үдийн цайгаа 15-20 минутад уучихдаг аж. Хичээл эхлэхийн өмнөх бэлтгэл цаг, тарах хугацаа гээд бодвол зургаан настнууд гурван цаг 30 минутыг сургууль дээрээ өнгөрөөдөг байна.

Эхний цаг монгол хэл. “Хэн шүлэг унших вэ” гэж багшийгаа асуухад бүгд гараа өргөцгөөв. Наранзул багш “За Бадмаараг уншаарай” гэж байна. Дөрөвдүгээр салааны эхний ширээний охин “А-гаас Я-г бичсээр хуулсаар

Арав тавыг нэмсээр хассаар

Нарийн биеэ дуусгалаа

Наддаа бүхнээ зориуллаа” гэж дуржигнуулав. “Харандаа” шүлгийг ангийнхан нь дагаж уншаад жигтэйхэн. Тэргэл “Зараа”, Марий Лаурэ ”Монгол хэл” шүлгүүдийг түгдрэх ч үгүй уншиж багшдаа магтуулав. Гараа өргөсөн ч нэрийг нь дуудахгүй бол дуугүй суухгүй нөхөд бас байна. “Ээ л дээ багш аа, би уншмаар байна ш дээ” гэж тэвчээр алдрах жаалуудын ихэнх нь хөвгүүд. Зарим нь ширээ тэгнэн эсэргүүцлээ илэрхийлж ч байх шиг. Дараа нь зүйр цэцэн үг хэлүүллээ. Бас л бүгд гараа өргөж, суудлаасаа өндөлзөв. Энхжин “Ахаа алд хүндэл Дүүгээ дэлэм хүндэл” гэж байна. Зүйр цэцэн үг хэлэхээр утгыг нь тайлбарлуулдаг юм байна. Энхжин хэлсэн зүйр үгээ “Ахмад хүнийг хайрлах ёстой, бас дүүгээ ч гэсэн загнаж болохгүй” гэж тайлбарлав. Хажууд нь суудаг Билгүүн ч дуугүй суусангүй “Ах хүнийг хүндлэхгүй байж болохгүй” гэж сүрхий чухал царайлав. Зүйр цэцэн үг тайлбарлах арга хүүхдүүдэд их таалагддаг бололтой. Дараа нь ертөнцийн гурав хэлцгээв. Хамгийн түрүүнд Энхрий босч ирээд “Ертөнцийн гурван баян” гэснээ хоолойгоо чанга гэгч нь зассанаа “Тэнгэр одоор баян Далай усаар баян Газар үндсээр баян” гэж цангинууллаа. Ертөнцийн гурвыг ч мундаг тайлбарлацгаах юм.

Зургаан настнуудад монгол хэл, математик, хүн орчин, дүрслэх урлаг, технологи, хөгжим, биеийн тамир, хичээлээс гадуурх үйл ажиллагаа гээд 7-8 төрлийн хичээл ордог юм байна. Мөн эцэг, эхийн оролцоог сайжруулах уралдаан, тэмцээн, дугуйлан, тайлан их зохиодог гэнэ.

Завсарлагааны цаг гэнгүүт л ангид анх орж ирэхэд угтсан шуугиан, бужигнаан давтагдав. Наранзул багш бие засах хүүхдүүдийг дагуулаад гарлаа. Дөрөвдүгээр салааныхан нийлж аваад зуныхаа амралтыг ярьж байна аа. Билгүүн, Энхжин, Оюундарь, Сэр-Од, Гэгээ, Тогтохтөр, Эгшиглэн, З.Ариунболд, Цэлмүүн нар нэг эгнээнийхэн. Оюундарь “Зуны амралтын даалгавраа хийчихээд амралтанд хөдөө явна” гэж байна. Гэгээ “Манай ээж жирэмсэн. Би охин дүүтэй болох гэж байгаа ш дээ. Аав намайг нэгдүгээр ангиа төгсөхөөр дугуй авч өгнө гэсэн. Би нээрээ үсэглэлийн баяраар хулганын дуу дуулсан ш дээ” гээд ярьж гарав. Гэтэл Сэр-Одын тэвчээр алдарсан бололтой “Чи одоо дуугүй байж бай” гэснээ “Манай гэрийнхэн хүүхдийн баяраар надад бэлэг өгнө. Би парк дээр очиж тоглоно” гэж хэлээд хажуудаа суусан Билгүүнийг хүзүүдэв. Энэ салааны хамгийн ард З.Ариунболд, Цэлмүүн хоёр нэг ширээнд суудаг юм байна. Цэлмүүн “З.Ариунболд бид хоёр цэцэрлэгтээ нэг ангид байсан ш дээ. Тэр Наранхүү бас манай анги. Харин Бадмаараг нөгөө ангийнх. Цэцэрлэгт хамт байсан мөртлөө дахиад л нэг ангид орчихсон сонин байгаа биз” гэж дуржигнуулав. Гэгээлэн “Ангиараа хүүхдийн баярын дараа музей үзээд амарна, ёстой гоё” гээд амаа дарж “аальгүйтэв”.

Дараагийн хичээл эхлэх цаг боллоо. Гаднаас орж ирэх гуч гаруй насны бүсгүйг харсан хөвгүүдийн зарим нь ширээнээсээ босч тэрүүхэндээ хөөрцөглөөд жигтэйхэн юм болов. Номинсүрэн “Yes” гэж хашгирснаа гараа элдэв янз болгон сандал дээрээ тогтож суухгүй догдолж, Нинжингийн харц нь гэрэлтээд ямар нэг гоё хичээл орох нь жаалуудын ааш аягаас тодорхой болов. Дуу хөгжмийн багш Х.Нархандыг самбарын өмнөх хөшгийг буулгахад л сая нэг ойлгов. Дуу хөгжмийн багш хүүхдүүдэд үлгэрээс сэдэвлэсэн “Халиартай гамбир” гэдэг хүүхэлдэйн кино үзүүлэхээр бэлджээ.

Наранзул багш “За хүүхдүүд ээ, нэг хичээлээс нөгөө хичээлд ороход яадаг билээ” гэхэд жаалууд “Бясалгадаг” гэж ам нийлүүлж байна. Шинэ хичээл орохын өмнө анхаарлыг нь төвлөрүүлж хэсэг чимээгүй суулгадаг аж. Ингээд кино эхэллээ. Халиартай гамбир хийж байсан туулай, гамбирыг нь идэх гэсэн баавгайн аль аль нь зальт шар үнэгэнд хийсэн гамбир, исгэж бэлдсэн гурилаа алдсан тухай өгүүлдэг их хөөрхөн кино юм. Исгэсэн гурил идэж гэдэс нь дүүрсэн үнэгийг харсан хүүхдүүд тас тас хөхрөлдөөд эдний анги нэг хэсэгтээ л хөл хөөрт умбав. Сэр-Од “Гоё л кино юм, гэхдээ баавгай, үнэгийг нь баримлын шавраар хийчихсэн юм биш үү, гэхдээ яаж хөдөлгөсөн юм бол” гэж өөртөө хэлснээ толгойгоо маажиж харагдав. Үл итгэгч маань кинон дундуур үнэгийг гарах тоолонд “Аа муу зальтай үнэг” гэж үнэн сэтгэлээсээ загнаж байсан билээ. “Халиартай гамбир” киноны дараа нэгийн “В”-гийнхэн “Дахиад ганцхан удаа багш аа, Ну погоди үзье л дээ” гэж шаагилдав. Жаалууд “Ну погоди”-г ч инээж, хөхрөлдөж үзэцгээлээ.

Хүүхдүүдийг хүүхэлдэйн кино үзэх зуур Наранзул багштай зургаан настнуудын онцлогийн тухай яриагаа үргэлжлүүлэв. Наранзул багш “Зургаан настнуудын гар нь жижиг, булчин нь хөгжиж амжаагүй байдаг учраас дээд тал нь 3-5 минут бичих чадвартай байдаг. Үүнээс илүү хугацаагаар юм бичүүлбэл гар нь чилж өвддөг. Оюун ухааны хувьд зургаан настай хүүхдүүд маш сэргэлэн. Аливаа зүйлийг илүү тусгаж авдаг. Гайхалтай сэтгэдэг бас тогтоох чадвар нь маш сайн. Энэ онцлогийг нь эрдэмтэд судалж мэдээд, зургаан настайд нь сургуульд оруулдаг болсон байх. Сэтгэл зүйн хувьд маш амархан баярладаг, амархан гомддог. Тэгэхээр аливаа зүйлийг хийхэд нь дэмжиж, тусалж, урмын үг хэлэх хэрэгтэй. Тэгвэл юмыг маш хурдан сурна, тогтооно. Тиймээс багш нар хүүхдүүдийнхээ сэтгэл зүйг судалж ажиллах ёстой. Мөн энэ талаар зургаан настнуудын эцэг эхчүүдэд зөвлөгөө өгч байх хэрэгтэй” хэмээн ярилаа.

Анх үсэг сурч байгаа хүүхдэд гарыг нь барьж бичүүлэх хүндхэн байдаг гэнэ. Наранзул багш “46 хүүхдийн гарыг бариад “А” үсэг бичүүлнэ гэдэг боломжгүй. Нэг хичээл 35 минут ордог. Бид нэг хичээл дээр дор хаяж найман зорилт тавиад хичээлдээ ордог. 46 хүүхэд тус бүрт найман зорилтоо биелүүлнэ гэвэл багш дор хаяж 560 үйлдэл хийнэ. Тэр их үйлдлийг 35 минутад амжих уу, үгүй юу гэдэг их асуудалтай. Тиймээс бид секундээр хэмжиж ажилладаг. Үүнд хичээлийн бэлтгэл ажил маш чухал. Хүүхдийн анхаарал төвлөрөх хугацаа маш богино байдаг учраас багш тэр торгон мөчид хичээлийн хамгийн чухал хэсгийг заах ёстой. Хичээлээ сэдэлжүүлсний дараагийн дөрөвхөн минутад хүүхэд маш сайн анхаарч суудаг. Тэр сэдлийг багш сайн хийх ёстой. Үйлдлээс үйлдэл дамжихдаа бас сэдэлжүүлэх ёстой байдаг. Уншуулахын тулд нэг сэдэл төрүүлнэ, бичүүлэхийн тулд бас нэг сэдэл төрүүлнэ. Үүнээс хойших гурав, дөрөвхөн минутад л багш хүүхдийн толгойд юм хийнэ. Урт хугацаанд хичээл заавал хүүхэд ойлгож чадахгүй. Учир нь энэ насны хүүхдийн онцлог, анхаарлаа төвлөрүүлэх чадвартай холбоотой байдаг. Хүүхдүүд маш сайхан бичдэг, зөв уншдаг, сэтгэдэг, ярьдаг болж чадаж байгаа нь тухайн багш хүүхдүүдийн анхаарлыг төвлөрүүлж, тэр хугацаандаа хичээлээ зааж чадаж байгаатай холбоотой” хэмээн яриагаа үргэлжлүүллээ.

Нэгийн “в”-гийнхнээс хамгийн хамгийныг нь асуухад хачин идэвхтэй хариулж гарав. Эдний ангийн онц сурлагатнуудыг Тэргэл, Эгшиглэн, Номинсүрэн, Нинжин, Бадмаараг, Мөнхзул, Сэр-Од, Билгүүн, Чинзориг, Марий Лаурэ, Дагвадорж, Наранхүү, Ариунжаргал, нар тэргүүлдэг аж. Хурдан уншдаг нь Дагвадорж бол гоё бичдэг нь Тэргэл, Марий Лаурэ гэнэ. Харин алдаагүй гоё бичдэг нь Эгшиглэн, Номинсүрэн хоёр. Мундаг тоочин нь Бо.Цэлмэг, Сэр-Од, Билгүүн, Удвал, Чинзориг тав. За тэгээд хип хоп бүжгийн мастер Баттүшиг, ой тогтоолтын аварга Батхуяг, хэнтэй ч маргадаггүй нөхөрсөг Баярцэцэг, Есүгэн, Нарангэрэл, Хонгорзул, ангийнхнаа инээлгэж хөгжөөдөг Маралхүү, даруу ухаалаг Лувсандавий, Цэнгэлмаа, Эрдэнэтуяа, ангийн дарга шиг хүндлэгддэг Мөнхзул, хөдөөний амьдралыг ангийнхандаа кино шиг тодхон ярьж өгдөг Мягмаржаргал, гоё зурдаг Номуунзул, жирийтэл сайхан бичдэг Саранзаяа, Саранцацралт, гэж ирээд тойрч суусан жаалууд бие биенээ баахан магтав.

Ангийн авьяаслаг бүжигчнээр Баттүшиг, Энх-Учралыг дуу нэгтэй нэрлэж байна. Гоё шүлэг уншдаг нь Энхрий гэнэ. Харин гоё дуулдаг нь Дагвадорж, Энхрий, Номуунзул, А.Цэлмэг нар. Хурдан гүйдэг спортлог хүүгээр Наранхүү, Төгөлдөрийг нэрлэсэн бол охид жентельмэн хүүгээр Гэгээ, Билгүүн нарыг дуу нэгтэй онцлов. Багш нь Гэгээг энэ жил соёлч сурагчаар шалгаруулжээ. Харин сайн үйлстэн нь З.Ариунболд, С.Ариунболд хоёр. Амьдайнууд ангийнхаа найзуудын мартсан зүйлийг аваачиж өгдөг, ангид байгаа хогийг хогийн саванд хийдэг мундаг жаалууд гэнэ. Ариунтөгс, Чинбат Намнансүрэн, Бя.Цэлмэг дөрөв бас эдний ангийн сайн үйлстэнүүд. Ангийнхан нь тэднийг “Дандаа тусалдаг” гэж магтацгаав. Халиун ангийнхан дундаа хамгийн хашир, ахмадуудыг хүндэлдэг сайн хүүхэд гэнэ. Билгүүнтэй нэг ширээнд суудаг Энхжин ангийнхаа авьяаслаг сурагч болжээ. Нэг ширээний хоёр хоорондоо сүрхий дотно юм. Байсхийгээд л тэрүүхэндээ юуг ч юм ярьж инээлдэнэ. Ер нь эдний ангийнхан завсарлагаанаар нэг ширээнд суудгаараа, салаа, салаагаараа аминчирхан инээд, хөөр болцгоох юм.

Математикийн хичээл орсны дараах завсарлагаанаар нэгдүгээр салааныхантай жаал хуучлав. Танай ангиас хэн хурдан уншдаг вэ гэж асуухад өөрсдийгөө магтаж гарлаа. С.Ариунболд “Аниа, манай агаа минутад 190 үг уншдаг. Би сая уншилтын шалгалт дээр онц авсан” гэж байна. Хэдэн үг уншаад онц авсныг нь сонирхоход “За даа, жар хүрсэн байх аа” гэсэн хэвлүүхэн хариу өгөв. Гэтэл Нинжин “Ээ чи иймхэнийг уншсан юм уу, би 108 үг уншсан ш дээ” гэж тэрүүхэндээ намжирдаад жигтэйхэн. Сургуульд орохын юу нь гоё талаар асуухад бүгд л унтдаггүй нь гоё гэж ам нийлүүлэв. Дагвадорж л “Надад лав цэцэрлэг нь илүү гоё, унтаад, зөндөө хоол идээд” гэж тэс хөндлөн юм ярив. Хажуугийнх нь охид шоолоод сүйд болоход тоож байгаа шинж алга. “Цэцэрлэг л гоё” гээд нөгөө салааныхантай зүггүйтэхээр цааш эргэлээ. С.Ариунболд эдний ангийн яриасаг нөхдийн нэг гэдэг нь харваас илт. Өөр салааныхантай ярилцахаар эргэтэл “Аниа, нааш ир” гэж дуудаж байна. Яваад очтол “За өөр юу байна даа” гээд нэлээд тухлах шинжтэй хөлөө ачаад суучихав. “Би ээжээсээ охин дүү нэхээд байгаа. Уг нь над шиг хүү бол гоё л доо. Гэхдээ манай гэрийн хөвгүүд нь ихдээд байгаа юм” гэж ирээд хэзээний догь эр шиг хууч хөөрч хэсэг сууснаа “За за би тоглолоо” гээд гүйж одов. Энхрий чихэнд амаа ойртуулснаа “Эгч ээ, манай багш их гоё хувцасладаг. Улаан палааж нь аймаар гоё” гэж аминчлан шивнээдэхэв. Энхрийтэй багшийн гоё даашинзыг ярьж байх үеэр Тогтохтөр дэргэд ирж хоёр ширхэг үрэл өгснөө “Та түрүүн надад модтой чихэр өгсөн шүү дээ” гэж хэлснээ найз хөвгүүд рүүгээ харайлгав.

Хүн орчны хичээл орсны дараа Наранзул багш үдийн цай болсныг зарлав. Энэ өдрийн үдийн цайнд ногоотой зутан шөл бэлджээ. Сургуулийн тогоочийг хоол оруулж ирэхэд хүүхдүүд цүнхнээсээ аягаа гаргаж салаа салаагаараа эгнэн жагсав. Зургаан настнууд маань хоол идэхийнхээ өмнө гараа угааж заншжээ.

Жаалуудыг хооллох үеэр Наранзул багшаас өнгөрсөн намар ямаршуухан нөхөд хүлээж авч байсныг нь сонирхлоо. Ангийн багш “Анх үзгээ барихдаа саваа мод атгаж байгаа юм шиг барьчихдаг байсан миний нэг хөөрхөн шавь бий. Миний хүү ингэж барихгүй долоовор хуруу, эрхийн хуруу хоёроороо барьдаг юм гэж заагаад байхад л бүх хуруугаараа атгачихна. Үзгээ яаж барихыг олон дахин үйлдлээр үзүүлнэ шүү дээ. Яваандаа ойр орчныхоо хүүхдүүдийн бичиж байгааг хараад сурсан” гэж байна. “Багш аа, би тогломоор байна. Та тоглоомуудаа гаргаад ир л дээ” гэж эрхлэх хүүхэд ч гарчээ. Наранзул багш “Тоглоом нэхэхээр нь хүүхэлдэйн зураг гаргаж үзүүлэхээр би бамбарууш тэвэрмээр байна ш дээ гэнэ. Зургаан настнууд их хөөрхөн. Хичээлээ заагаад дундаа орж байхад ёо ядарчихлаа, багш аа ор чинь хаана байна унтъя гэхээс эхлээд хөөрхөн юм болно шүү дээ. Цэцэрлэгийн орчиндоо дасчихсан, унтдаг, тоглодог байсан дадал зуршлаасаа салаагүй байдаг хэрэг л дээ. Ийм тохиолдолд их бэрхшээлтэй байдаг. Нэг өдөр самбар дээр хичээлээ зааж байгаад эргээд харсан нэг хүү алга болчихож. Гайхаад харсан чинь ширээн доороо орчихсон машинаар тоглож байсан” гэж ангийнхныхаа хөгжилтэй агшнуудаас ярьж өгөв. Өхөөрдмөөр өчнөөн үйл явдал энэ ангид өрнөжээ. Биднийг багштай ярилцах үеэр хүүхдүүд зутан шөлөө уугаад аль хэдийнэ аягаа угаагаад хураачихаж. Тарах цаг болжээ. Хичээл тарсны дараа Наранзул багш дүн гаргах их ажилтай үлдлээ.

Б.Маралмаа

Гэрэл зургуудыг Г.Лхагвадорж

-Ш.БАТХҮҮД ХОЛБОГДОХ ХЭРЭГ ӨРШӨӨЛИЙН ХУУЛЬД ХАМРАГДСАН-

“Жаст” группийн ерөнхийлөгч Ш.Батхүүгийн гэгдэх хэрэг 2013 оны наймдугаар сард нийгэм даяар шуугиан тарьсан. Энэ нь Монголын “саалийн үнээ” гэгддэг уулын баяжуулах “Эрдэнэт” үйлдвэр, УБТЗ-аар барьцаалан “Стандарт” банкны Өмнөд Африк дахь салбараас 140 сая ам.доллар залилсан гэх хэрэг юм. 2009 онд зээлсэн 140 сая ам.долларын асуудал 2013 онд сөхөгдөж, Монгол Улсын төсвийн ихэнх хувийг бүрдүүлдэг “Эрдэнэт” үйлдвэрийг банкны барьцаанд тавьсан нь тодорхой болж байв. Түүнийг “Эрдэнэт” үйлдвэр, УБТЗ-ыг барьцаалаад онц их хэмжээний мөнгө зээлсэн гэдгийг хууль хяналтынхан болоод холбогдох газрууд 2013 он хүртэл огт мэдээгүй байсан билээ. Өмнөд Африкийн “Стандарт” банк Монгол Улсын Засгийн газраас 140 сая гаруй ам.доллар нэхэмжилсэн албан тоотыг 2013 онд илгээсэн байдаг. Тэр нь “Жаст” группийн захирал Ш.Батхүү Уулын баяжуулах “Эрдэнэт” үйлдвэрийг барьцаалж, Өмнөд Африкийн “Стандарт” банкнаас их хэмжээний мөнгө зээлээд эргэж төлөөгүйтэй холбоотой өрийн бичиг байсан аж. Албан тоотод манай Засгийн газрыг 140 сая ам.долларын өрийг барагдуулаагүй тохиолдолд Арбитрын шүүхэд хандана хэмээн “Стандарт” банкнаас мэдэгдсэн юм. Ингээд дээрх хэрэг мандаж эхэлсэн билээ. Төрөөс их хэмжээний мөнгө нэхэмжилсэнтэй холбоотойгоор Засгийн газар хуралдаж энэ асуудлыг хэд хэдэн удаа хэлэлцсэн. Засгийн газар хуралдаж, Хууль зүйн яамнаас чиглэл өгч прокурор, мөрдөн байцаагч, шинжээчдээс бүрдсэн Ажлын хэсэг гаргасан. Ингээд хэргийг хууль хяналтынхан шалгаж эхэлсэн. Гэвч дээрх хэрэгтэй холбоотой асуудал сүүлийн үед чимээгүй болсон. Ш.Батхүүтэй холбогдох энэ хэрэг юу болсон талаар бид тодрууллаа.

Ш.БАТХҮҮ “Ч.ГАНЗОРИГ, Д.СУГАР, Т.ОЧИРХҮҮ НАР “СТАНДАРТ” БАНКНААС ЗЭЭЛ АВАХ ҮЕД БАТАЛГАА ГАРГАЖ ГАРЫН ҮСЭГ ЗУРСАН” ХЭМЭЭН МЭДЭГДЭЛ ХИЙЖ БАЙВ

Хамгийн эхэнд Ш.Батхүү “Стандарт банкнаас зээл авахад Уулын баяжуулах “Эрдэнэт” үйлдвэрийн дарга Ч.Ганзориг, Төрийн өмчийн хорооны даргаар ажиллаж байсан Д.Сугар, УБТЗ-ын дарга Т.Очирхүү нар зээл авахад батламж гаргаж, гарын үсэг зурсан гэх асуудал босч ирсэн. УМБГ-аас Д.Сугар, Ч.Ганзориг, Т.Очирхүү нарт эрүүгийн хэрэг үүсгэн шалгасан. Дээрх эрхмүүд харин ““Жаст” группийн ерөнхийлөгч Ш.Батхүүтэй холбоотой асуудал огт байхгүй. “Эрдэнэт” үйлдвэр болоод УБТЗ-ыг өрөнд тавьж гарын үсэг зураагүй” хэмээн мэдэгдсэн. Гэхдээ гарын үсэг хуурамч эсэхийг шинжээчид шалгаж эхэлсэн юм. Хэрэв Д.Сугар, Ч.Ганзориг, Т.Очирхүү баталгаа гаргаж гарын үсгээ зурсан гэдэг нь тогтоогдвол Монгол Улс 140 сая ам.доллар “Стандарт” банкинд төлөх нь тодорхой болно гэж албаныхан мэдэгдэж байсан. Ш.Батхүү дээрх асуудал нийгэм даяар шуугиан тарих үед сэтгүүлчдэд “Хадгаламж” банк юунаас болж дампуурсан, Олон Овоотын ордны нөөц худлаа, ТӨХ болон уулын баяжуулах “Эрдэнэт” үйлдвэр, УБТЗ-ын дарга нар “Стандарт” банкнаас зээл авах үед баталгаа гаргаж гарын үсэг зурсан нь үнэн” гэж мэдээлэл хийж байсан билээ.

МӨРДӨН БАЙЦААЛТЫН ЯВЦАД ХУУРАМЧААР ГАРЫН ҮСЭГ ЗУРСАН ГЭДГЭЭ ХҮЛЭЭСЭН ЮМ

Ш.Батхүүг Нийслэлийн прокурорын газраас 2013 оны есдүгээр сарын 23-нд хорих шийдвэр гаргасан. Түүнтэй хамт Төрийн өмчийн хорооны хоёр томоохон албан тушаалтныг хорьж байсан. Мөрдөн байцаалтын явцад Ш.Батхүү “Жаст” групп гадаадын банкнаас зээл авахдаа ТӨХ, “УБТЗ” компанийн дарга нарын өмнөөс хуурамч баталгаа гаргасан. Төрийн өмчит компаниудын өмнөөс хуурамч бичиг, баримт бүрдүүлж, гарын үсгийг нь дуурайлгаж зурсан гэдгээ хүлээсэн байдаг. Гэвч ШШГЕГ-ын харьяа цагдан хорих 461 дүгээр ангид саатуулагдан хоёр сар гаруй хоригдсон “Жаст” группийн захирал асан Ш.Батхүүгийн биеийн байдал муудсан. Улмаар “Хорих ангид эмчилгээ хийлгэх боломжгүй, нарийн мэргэжлийн эмч нараар эмчилгээ хийлгэх шаардлагатай байна. Чихрийн шижин өвчтэй бөгөөд өвчин нь хүндэрсний улмаас хөл, гар нь мэдээ алдсан” гэх эмчийн оноштойгоор УКТЭ-т хэвтэн эмчлүүлж байв. Түүнийг нэгдүгээр эмнэлэгт хэвтэн эмчлүүлж байхад нь ШШГЕГ-ын харьяа ангийн алба хаагчид ээлжлэн харгалзаж байв. Ингээд удалгүй түүнийг батлан даалтад гаргасан юм.

“ЭРДЭНЭТ” ҮЙЛДВЭР АРБИТРЫН ШҮҮХЭД ЯЛАВ

Дээрх үйл явдлууд ар араасаа гарсны дараа Ш.Батхүүд холбогдох хэргийн сураг тасарсан. Хэрэг мөрдөн байцаалт ямар шатандаа явж байгаа нь тодорхойгүй болж замхарсан гэж болно. Ш.Батхүүд Эрүүгийн хуулийн 233.1, 233.2 дугаар зүйл ангиар Эрүүгийн хэрэг үүсгэн шалгаж байсан юм. Дээрх зүйл ангийн заалтад “Тамга тэмдэг, бичиг баримт хуурамчаар үйлдсэн хэрэг нь батлагдсан тохиолдолд хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг 5-50 дахин, тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгох эсхүл 1-3 cap хүртэлх хугацаагаар баривчлах ялаар шийтгэнэ” хэмээн заасан байдаг.

Харин “Стандарт” банк Уулын баяжуулах “Эрдэнэт” үйлдвэрийг Арбиртын шүүхэд өгсөн байдаг. “Эрдэнэт” үйлдвэрийнхэн ч сандралдаж, нэртэй хуулийн байгууллагаар өмгөөлүүлэхээр болж байв. Арбитрын шүүх 2014 оны долдугаар сарын сүүлчээр хуралдаж, шийдвэр гаргасан. Арбитрын шүүхийн шийдвэрийн талаар УМБГ-ын Эдийн засгийн гэмт хэргийг мөрдөх хэлтсийн дарга Д.Энхтөр “Хурлаар Арбитрын маргааныг хоёр тасалж явуулах зэрэг процедурын талаар хэлэлцсэн байна. Улмаар тус хуралдаанаар Арбитрын процедурыг салгаж явуулах хүсэлтийг хэрэгсэхгүй болгож, “Эрдэнэт” үйлдвэр хариуцлага хүлээхгүй тухай шийдвэр гарсан байна лээ” хэмээн мэдэгдсэн. Ингээд онц их хэмжээний өрөнд унах дээрээ тулаад байсан “Эрдэнэт” үйлдвэр мөнгө төлөхгүй нь тодорхой болсон. Харин “Стандарт” банкийг Ш.Батхүүгээс өрөө нэхэмжлэх үндэслэлтэй гэсэн шийдвэр гаргасан байдаг.

Ш.БАТХҮҮ МАН-ЫН СОНГУУЛЬД АЖИЛЛАЖ БАЙГАА ЮУ

УМБГ-аас Ш.Батхүүд холбогдох хэрэг АТГ-т шалгагдсан. Дээрх хэрэгт ажиллаж байгаа шинжээчид олон удаа солигдсон. Үүнээс болж хэргийг шалгаж үйл явц удааширсан гэж албаныхан хэлж байсан. Ш.Батхүүд холбогдох хэргийн талаар албаны эх сурвалжаас авсан мэдээллээр “Өнгөрсөн онд УИХ-аар батлагдсан Өршөөлийн хуульд Ш.Батхүүд холбогдох хэрэг хамрагдсан” гэв. УИХ-ын гишүүн Д.Ганбат Өршөөлийн хуулийн хэрэгжилтийн талаар мэдээлэл өгөхдөө “Өршөөлд хамрагдсан хүмүүс хохирлоо барагдуулах ёстой” хэмээн мэдэгдэж байсан. Ш.Батхүү юу хийж байгаа талаар зарим эх сурвалж “МАН-ын сонгуулийн штабыг С.Баяр удирдахаар болсон. Харин С.Баярын сонгуулийн ажилд Ш.Батхүү тусалж, ойр байгаа. МАН-ын байраар Ш.Батхүү үзэгдэх болсон. Биеийн байдал нь сайн байгаа бололтой байна лээ” гэх мэдээллийг өгсөн юм.

Э.Баатар