Category: цаг-үе

Залуучуудын дэлхийн аваргын хүрэл,
самбо бөхийн Өсвөрийн дэлхийн аварга, саяхан болсон Улаанбаатарын гранпригаас алтан
медаль хүртсэн Монгол Улсын шигшээ баг, “Женко” клубын тамирчин ОУХМ Балдоржийн
Мөнгөнчимэгтэй ярилцлаа.

-Уран нугаралтаар хичээллэдэг байсан
гэсэн. Яагаад бөхийн спортыг сонгосон бэ?

-Би “Монгол гайхамшиг” төв дээр
Нарантуяа багшийн удирдлага дор нэгдүгээр ангиасаа эхлэн таван жил уран нугаралтаар
хичээллэсэн. Нэг удаа сургуулийнхаа гадаа тоголж байгаад эгмээ хугалчихсан юм. Тэр
үед эдгэтэл нь хоёр сар гаран гэртээ байх үедээ нэлээн жин нэмээд дахин нугарахад
хэцүү болчихсон. Түүнээс хойш нэг жил волейболоор хичээллэж байгаад л жүдогоор хичээллэж
эхэлсэн юм. Ээж маань бөх үзэх дуртай. Анх ээж маань “Бөх барилдах уу? гээд л асуусан
тэгэхэд барилдчихмаар, болчих юм шиг санагдаад л Спортын ордонд очиж Монгол Улсын
гавьяат дасгалжуулагч Ш.Цэвэлмаа багшийн шавь болж байсан. Ингээд л эргэлт буцалтгүй
жүдо бөхийн спортод орсон. Одоо ээж маань их дэмждэг. Тэмцээн уралдаанд оролцож
байгаа үед минь “Миний охин чадна аа, өөртөө итгэлтэй байгаарай, амжилт” гээд л
мессэж явуулна. Тэр дэмжиж байгаа сэтгэл нь их урам өгдөг шүү.

-Уран нугаралтаар хичээллэж байгаад
бөхийн спорт руу ороход давуу талууд байсан байх?

-Уян хатан чанар нэмэр болдог шүү.
Би тэсрэлттэй гэхээсээ илүү удаан, тайван барилддаг. Уян болохоор зууралдаад л байдаг.
Уран нугаралт ч тэр, бөх ч тэр тэвсэр хатуужилтай байхыг шаарддагаараа ижил. Спортоор
хичээллэхэд тус болсон зүйл нь тэсвэр хатуужил байсан.

-Гэр бүлд тань бөхийн удам байгаа
юу?

-Аав маань Архангай, ээж маань Төм
аймгийн Баянхангай сумын уугуул. Ээжийн маань аав аймгийн заан Дашдамба гэж хүн
байсан талаар сонсч байсан. Зургийг нь л харж байлаа. Би багадаа эмээ дээрээ өссөн
юм. Нугардаг байсан болохоор өглөө нь бэлтгэлдээ, өдөр нь хичээлдээ явж ирээд л
эмээдээ ус түлээг нь ойртуулж өгдөг байлаа. Ахтай болохоор их л эршүүд охин байсан.
Тэр бөх болоход их нөлөөлсөн болов уу гэж боддог.

-Анхны тэмцээнийхээ талаар яриач?

-Жүдогоор хичээллээд долоо хоногийн
дараа л дүүргийн аваргад орж хүрэл медаль авсан. Дараа нь өсвөрийн ДАШТ-д оролцсон
юм. Тэр үед юугаа ч мэдэхгүй, тамирчдыг гайхаж хараад л ирж байлаа. Гэхдээ том тэмцээн
үзэхээр их өөр болдог юм шиг санагдсан. Дараа жил нь Улсын өсвөрийн аварга шалгаруулах
тэмцээнд түрүүлсэн юм. Мөн Абу Дабигийн гранпри тэмцээнээс хүрэл, Чежүгийн “Дэлхийн
цом”-оос мөнгө, 2013 оны залуучуудын ДАШТ-ээс хүрэл, Москвагийн “Их дуулга”-аас
хүрэл медаль хүртсэн.

-Улаанбаатарын гран при тэмцээнээс
алтан медаль авсан. Манай жүдочид ч нийт 14 жингийн барилдаанаас есөн жинд алтан
медаль хүртсэн сайхан амжилт үзүүллээ?

-Манайхан бүгд сайн барилдаж есөн
алт, арван мөнгө, арван хүрэл медаль хүртлээ. Энэ бүхнийг манай Жүдо бөхийн холбоотой
холбож ойлгох нь зүйтэй. Бидний амжилттай байх бүхий л нөхцөл боломжийг бүрдүүлж
өгдөг. Улаанбаатарын гранпригаас өмнөхөн Францад арав хоногийн бэлтгэл хийж бэлтгэлээ
маш сайн хангасан. Улаанбаатарын гранприд тэр бэлтгэлийн үр шим гарч, амжилттай
оролцлоо. Жүдочид маань тэмцээн дуусаад нэг хоногийн дараа шууд олимпийн бэлтгэлдээ
гарч байна. Энэ бүхнийг зохицуулж, төлөвлөж, зөвхөн бэлтгэл сургуулилтдаа анхаарлаа
хандуулах боломжийг Жүдо бөхийн холбоо, тамирчдын ар гэрийнхэн олгож байгаа юм.
Ганцаараа барилдах гээд хичээгээд амжилтад хүрэхгүй, бидний ард маш олон хүний хүч
хөдөлмөр, сэтгэл зүрх оршиж байдаг.

-Таныг 63кг-д Монгол Улсын гавьяат
тамирчин Ц.Мөнхзаяагийн халааг залгах ирээдүйтэй тамирчин гэж ярьдаг?

-Бид хоёрын барилдааны онцлог ондоо,
гэхдээ Заяа эгчээс сурах зүйл их бий. Заяа эгч маш их тэсрэлттэй, дайчин, эрч хүчтэй.
Бэлтгэл хиймээр санагдтал бэлтгэлээ сайн хийдэг. Төрсөн ч гэсэн эргээд формондоо
ороод олимпод орох гэж байна гэдэг үнэхээр мундаг.

-Анхны Дэлхийн аваргыг төрүүлсэн
хүн бол Монгол Улсын Гавьяат дасгалжуулагч Ш.Цэвэлмаа. Багшийнхаа тухай яриач?

-Хамгийн анх барилдахаар ирээд багштайгаа
уулзсан. Тэр үед ямар хөөрхөн юм бэ гээд л харж байлаа. Манай багш үнэхээр дайчин
хүн. Тэрсхэн гурван жаахан хүүхэдтэй мөртлөө л бидний аваад орон нутгаар тэмцээн
уралдаанд явдаг. Өөрийнхөө хүүхдийг орхиод л хүний хүүхдийн төлөө сэтгэл зүрхээ
тэгж гаргадаг хүн ховор байх. Багшийгаа их хүндэлж явдаг юм. Бидний ээж шиг л бүх
хүнтэй тулж харьцаж ойлгож, дэмждэг.

-Багшийн тань хэлсэн үгнүүдээс санаанаас
чинь гардаггүй тийм үг байдаг уу?

-Багш маань яг дэвжээн дээр гарахаас
өмнө “За миний охин алаад өг” гээд л хэлнэ. Тэр үг дэвжээнд гарахын өмнө маш их
хүч өгөх шиг болдог. Бэртэлтэй байх үед ч “Миний охин олимпод орж амжина аа” гээд
л урам өгдөг байлаа. Би багшдаа айхтар их зэмлүүлж, зодуулж үзээгүй ч ялагдаад шатчихсан,
нервтчихсэн үед багшийн хэлсэн цөөн үг их зүйл бодогдуулдаг юм. Тэр нь дараачийн
барилдаандаа сайн барилдах, өөрийгөө хурцлах хүч болдог. Хамгийн сүүлд Азийн аваргаар
манай жинд түрүүлсэн казак тамирчныг вазари үнэлгээгээр хожиж байгаад сүүлийн гурван
секундэд ялагдсан. Тэр үед яг юу болсноо бодох гэхээр ямар ч гаргалгаа олдоогүй.
Дэвжээнээс бууж ирчихээд юу болчихвоо л гэж бодож байлаа. Тэр үед багш маань гурван
секундэд оноо алдахгүй байх боломж зөндөө байгаа том үнэлгээтэй явж байж тойроод
гүйчиж болно, хэвтсэн ч гэсэн нэг удаа торгоод илт давуу ялж болох байсан гээд л
зөвлөж, зэмлэхийн дунд хэлж байсан. Тэр бүхэн маань эргээд надад туршлага болж өгч
байгаа юм л даа. Тэр алдаагаа давтахгүй байх л чухал.

-Нэг хэсэг бэртлийн улмаас барилдаагүй.
Хэсэг хугацаа завсардсан ч эргээд амжилттай эхлүүлж байна шүү?

-Мөрний бэртлийн улмаас 2015 онд
барилдаагүй. Харин энэ он гараад Улсын аварга шалгаруулах тэмцээнээс мөнгө, “Дэлхийн
цом”, Улаанбаатарын гранпригаас алт авлаа. 2016 оны олимпод орох бодолтой байсан
ч орж амжаагүй. Харин 2020 оны олимпод амжилттай оролцох болно. Би өнгөрсөн оны
гурван сард Солонгост хагалгаанд орсон юм. “Женко” клубээс хагалгааны маань зардлыг
даасан, түүнд баяртай явдаг. Хагалгаанд орсны дараа зургаан сар болоод бэлтгэл хийж
болно гэсэн боловч найман сар хийж чадаагүй. Тэсэхгүй, бэлтгэл хиймээр санагдсан
ч олон хүний хөдөлмөрийг баллахгүй дээ гэж их хичээсэн, зааланд орох болгондоо өөртөө
хэлээд л ордог байлаа. Олимпод орох тамирчдын нэрст 13, 14-т явдаг байсан бол сүүлдээ
нэр маань доошлоод бүр байхгүй болоод ирсэн. Тэр үед их хэцүү байлаа, бүх юм дуусчихсан
юм шиг л. Дахиж барилдаж чадахгүй нь гэсэн бодол их төрсөн дөө. Барилдаж эхлээд
эхний хэдэн тэмцээнүүд амаргүй байлаа. Анх барилдаж эхэлж байгаа хүүхэд шиг бие
маань нэг л өөр байсан. Бас хүмүүс “Өө, мөр гэмтсэн бол одоо нэмэргүй. Одоо барилдахаа
боль” гээд л сэтгэлээр их унагадаг байлаа. Тэр сэтгэлзүйн дарамт бүр сэтгэлийн хаттай
болгож, тэвчээртэй болгосон гэж бодож байна. Би сайн сайхныг бодож, сайхан энерги
хуримтлуулбал бүх зүйл бүтнэ дээ л гэж боддог.

-Үлгэр дуурайлал авдаг тамирчин
байна уу?

-Хамт бэлтгэл хийж байгаа тамирчдаасаа
сурах зүйл их байдаг. Хөлсөө урсгаж амжилт өөд тэмцүүлж байгаа учраас бүгд л мундаг,
тиймээс хүндлэхээс өөр яах билээ.Шигшээ багийн тамирчид, Женко клуб, Монгол Улсын
гавьяат дасгалжуулагч Г.Энхбаяр багш, бэлтгэлийн дүү нартаа баярлаж явдгаа хэлмээр
байна.

-Жингийнхээ тамирчдаа хэрхэн судалдаг
вэ?

-Тэмцээн уралдаанд барилдах тамирчдынхаа
бичлэгийг үздэг. Би жингийн тамирчидтай бараг бүгдтэй нь барилдаад үзчихсэн. Олон
улсын тэмцээний дараа хамтарсан бэлтгэлүүд хийдэг тэр үед гол өрсөлдөгчидтэйгөө
барилдаад үзчих боломжтой. Тийм болохоор энэ тамирчин ийм онцлогтой, ингэж барилддаг
даа гэсэн багцаатай болчихдог. 2012 оноос хойш олимпоос бусад тэмцээнүүдэд явсан
байна. Жилдээ арваад тэмцээнд явчихдаг юм.

-Шигшээ багийн тамирчид хэдэн цагийн
бэлтгэл хийж байна вэ?

-Шигшээ багийнхан өглөө, орой хоёр
бэлтгэлтэй байдаг. Өглөө гурван цаг, орой бас 16 цагаас 19 цаг хүртэл нийтдээ зургаан
цагийн бэлтгэл хийнэ. Харин тэмцээний өмнөх долоо хоногт бэлтгэлээ багасгачихдаг.
Тамирчин хүн барилдсаныхаа дараа харамсахгүйн тулд дэвжээн дээрх дөрвөн минутад
бүхий л зүйлээ шавхах хэрэгтэй байдаг. Тиймээс бэлтгэлээ сайн хийх нь чухал. Риогийн
олимпод 13 жинд жүдочид өрсөлдөнө, бүгд л хичээж байгаа.

-Риогийн олимпийг үзэх үү?

-Үзнэ гэж бодож байгаа. Дараачийн
олимпод бэлтгэгдэж байгаа тамирчдаа авч явдаг.

-Завтай үедээ юунд цагаа зориулдаг
уу?

-Завтай үедээ гараар хатгамал оёх
дуртай. Одоо даалин оёж эхэлж байгаа.

О.Ариунцэцэг

“Өдрийн сонин”-ы № 156, 158 дугаарт гарсан цуврал ярилцлагыг авч нийтлэв

---

Бөхийн төрөлд Монголоос төрсөн дэлхийн анхны аварга, Монгол Улсын гавьяат тамирчин, бөхийн нэрт тайлбарлагч, булган сүүлтэй дасгалжуулагч, улсын начин Шагдарын Чанравын гэргий Лувсанчоймболын Лириймаатай уулзаж хөөрөлдлөө.

-Монгол төрийн их наадам дөхөөд ирэхээр Шагдарын Чанрав гэдэг хүний аргил сайхан дуу хоолойг монголчууд их үгүйлдэг. Та насны ханиа энэ үеэр их л үгүйлэн санана биз?

-Хорвоогоос эрт буцсан сайхан ханиа үгүйлэн санахгүй мөч хором гэж надад байхгүй. Миний Чанрав ямар сайхан хүн байлаа. Ёстой хүний дээд гэж л тэр минь байлаа. Хэнд ч нэг л зангаараа, олон таван үггүй, монгол эр хүний дээд байж. Эгч нь зориуд нэг юм хэлэхэд миний ханийн нэрийг Чанарав биш Чанрав гэж бичдэг юм шүү. Зарим хэвлэлд Чанарав гэж а үсэгтэй бичээд байдаг юм.

-Чанрав гэдэг нэр нь ямар учиртай юм бол?

-Тэрийг би сайн мэдэхгүй. Бодвол түвд үг л байх. Манай хүн чинь Баянхонгор аймгийн Хүрээмарал сумын уугуул хүн. Нутаг усаа гэж сэтгэл зүрхээ үнэн зориулдаг хүн байсан. Чанравын маань өвөө Сайн ноён хан аймгийн Пүрэв Жонон гүний хошууны харьяат Галсан хэмээх хүн Ховд аймагт Манжийн амбаны цэргийн албыг гурван жил хаагаад байхад 1910 оны хавьцаа гарч Хятадад Манж Чин улсын төр унаж, амбанаа татахад албатууд чөлөөлөгдөж нутаг усаа бараадахаар тэмцсэн гэдэг. Галсан Ховд нутагт байхдаа Б.Жаргал хэмээх өөлд бүсгүйтэй танилцан нутагтаа дагуулан ирж амьдран Г.Шагдар, Г.Чойжинзов хэмээх хоёр хүү төрүүлж өсгөсөн байдаг.

-Та ч ханиа удам судраар нь мэдэж байна шүү?

-Чанрав маань удам угсаагаа сайтар мэддэг хүн байсан. Эмэг эх Жаргал 1875 онд Хар ус нуурын хөвөөнд төрсөн хүн юм билээ. Энэ бүхнийг юунд яриад байна гэхээр монголчууд сайн бөх, хурдан морь эхийн талаа дагаж удамшдаг гэдэг шүү дээ. Жаргал эмээгийн талынхныг “Бөхийнхөн” гэж ярьдаг, биерхүү чийрэг, өвчин ярьж үзээгүй, их хөдөлмөрч хүмүүс байсан юм билээ. Тэр эмээ нь хурганы годыг элдээд хантааз хүрэм хийж өмсдөг, тэр нь биед их хөнгөн, бас гоёмсог болоод бөх хувцас болдог байж. Энэ эмээ нь Чанравыг цэргээс халагдсаны дараа 1971 онд 96 насандаа бурхан болсон байдаг. Манай Чанравын аав Шагдар Хүрээмарал сумын нутагт 1914 онд төрсөн хүн байж.

-Чанрав гуай эцэг эхээс хэдүүл хүн юм бол?

-Г.Шагдар нутгийн бүсгүй А.Цэдэнбалжиртай гэрлэн Сосорбарам, Лхагвасүрэн, Тогоонтөмөр гэдэг гурван охин, Сэнгэравдан, Чанрав гэдэг хоёр хүү төрүүлсэн улс. Тогоонтөмөр охиноо дүү Чойжинзовтоо өргүүлсэн юм билээ. Шагдар аав 1951 онд идэр залуу насандаа өнгөрөхөд Чанрав маань гуравхан настай өнчирч хоцорсон юм билээ. Манай хадам ээж А.Цэдэнбалжир 1957 он хүртэл Хүрээмарал сумын “Улаан туг” нэгдэлд мал маллаж байгаад тэтгэвэрт гарч хүү Сэнгэравданг сургууль номын, Чанравыг бөхийн мөр хөөхийг дэмжиж хотод шилжин ирж хүүхдүүддээ түшиг болж амьдарсаар 1992 онд 84 насандаа бурхан болсон доо, хөөрхий. Ээж маань их шулуун шударга үгтэй, гайхамшигтай хөдөлмөрч хүн байсан. Ямар сайндаа л Чанравыг дэлхийн аварга цолыг Монголдоо анх удаа авч ирэхэд “Онгироо хүн томдохгүй бол том л цол байна” гэж суусан гээд бод доо.

-Та ханьтайгаа хэдэн онд танилцаж ханилав?

-Би 1973 онд Хөгжим бүжгийн дунд сургуулийг төгсөөд одоогийн Үндэсний дуу бүжгийн эрдмийн чуулгад хөгжимчин болж, намар нь хөдөө урлагийн бригадаар явж байхад “Монголоос дэлхийн аварга төрлөө” гээд манайхан бөөн юм болж байлаа. Түүнээс хойш удалгүй ханьтайгаа танилцсан. Манай чуулгынхан дугуй ресторанд өдрийн хоолонд орно. Тэнд бөхчүүд бас хоолонд ордог байсан. Бодвол тухайн үедээ хоолных нь чанар гайгүй байсан юм болов уу. Тэнд ханьтайгаа учирч танилцсанаас хойш 1976 оны намар одоогийн зүүн дөрвөн замын урд талд Консулын дэнж дээр хуримаа хийж байлаа.

-Та чинь нийслэлийн унаган хүүхэд бил үү?

-Миний аав Лувсанчоймбол Аж үйлдвэрийн яамны мөн Хөнгөн хүнсний үйлдвэрийн яам гээд хоёр ч яамны сайд, Дорнод аймгийн дарга, Улаанбаатар, Дархан хотуудын дарга зэрэг хариуцлагатай өндөр албыг насаараа хашсан, ээж маань ч Боловсролын яамны сайдын нарийн бичгийн дарга, бичиг хэргийн эрхлэгч зэрэг алба хааж байсан хоёр. Хот суурин газар төрж өссөн айлын эрх танхи охин айлын бэр болж гэрт амьдарна гэдэг үнэхээр сонин өөр ертөнц байж билээ.

-Халуун ус хананаасаа аваад цай чанадаг тохилог сууцны хүүхэд монгол гэрт гал түлж амьдарна гэдэг ч бэрх байх нь тодорхой…

-Өө хэцүү байлгүй яахав. Хамгийн наад зах нь л гэхэд мод хагалж, худгаас ус авахаас эхлүүлээд намайг шинээр угтсан зүйл алийг тэр гэх вэ. Гэхдээ амьдаръя гэсэн сэтгэл байхад энэ бүхэн юу ч биш шүү дээ. Хөдөөнөөс идэш хоол ирэх үед хадам ээж маань бүтэн үхэр, адууны мах жижиглэн эвдүүлэхэд давахааргүй ажил шиг санагдаж байсан ч тэр бүхнийг хийж сурсан. Ээж бид хоёртой амьдарч байсан. Чанрав маань арван нэгэн нас хүртлээ эхийнхээ өврөөс гараагүй айлын отгон хүү гэдэг юм билээ. Ээж их цэгцтэй, хатуу дэглэмтэй, ажилсаг нямбай хүн байсан. Тэр хүний тэр гайхамшигтай чанарууд үр хүүхдэдээ нөлөөлж аливаад чин үнэнчээр ханддаг, амжилтын төлөө тэмцдэг чанарыг суулгасан нь дамжиггүй. Ээж надад амьдралын бүхий л талаар зааж сургаж, дахин хүмүүжүүлжээ гэж хүндэлж явдаг юм. Манай ээж Чанравт их хайртай, их ч хүндэлдэг байсан даа.

-Айлын эрх танхи үрс хэдэн хүүхдийн зулай үнэрлэв дээ?

-Манайх хоёр охин, хоёр хүүтэй айл. Ууган охин Жаргалан Компьютер техник менежментийн сургуулийг Үйлдвэрлэл маркетингийн мэргэжлээр төгсөөд АНУ-д нөхөр Б.Бат-Оргилын хамт амьдарч байна. Бага охин Ургахнаран МУИС-д суралцан хуульч мэргэжил эзэмшин АНУ-д хань, охин хоёртойгоо амьдарч байна. Хүү Буянтогтох Санхүү эдийн засгийн дээд сургуулийг бизнесийн удирдлага мэргэжлээр төгсөн “Мобиком” корпорацид ажиллаж байгаа. Бага хүү Мэндбаяр маань Хүмүүнлэгийн ухааны сургуульд сурч төрийн бус байгууллагад ажиллаж байна.

-Хань чинь бага насныхаа тухай их хуучилдаг байв уу?

-Багаасаа л барилдах дуртай хүүхэд байснаа их ярина. 1956 онд бага сургуульд орон дөрвөн жил онц сурч сумынхаа сургуулийн анхны “Таван онцын эзэн” болж байсан юм билээ. Хүрээмаралын сургууль чинь одоо ханийн маань нэрэмжит шүү дээ. Сургуульд байхдаа дандаа барилдаж явдаг хүүхэд байсан болохоор дээл хувцсаа ч тэсгээдэггүй байж. Ямартаа л ангийн багш Б.Вангуржав нь “Ганц морьт уралдаанч, ганц дээлт барилдаанч гэгчээр чи юунд дандаа ноцолдож явдаг хүүхэд вэ. Чи дээлээ ураад, завсарлагаанаар хоцорч орж ирж байна. Бас хүүхдийн дээл урж байна. Цаад муу ээж чинь чамд хэдэн дээл хийж өгөх чадалтай билээ” аргаа баран үглэж байсан тухай өвгөн маань дурсдаг сан.

Улсын начин цолны болзол хангав. Зүүн гараас Б.Онх, Ш.Чанрав, Д.Нэгдэл, Д.Баяраа, А.Баатархүү нар. 1979 он

-Таван онцын эзэн маань цаашид сургууль соёлын мөр хөөгөө болов уу?

-Манай хүн чинь 1960 онд дөрөвдүгээр ангиа төгсөөд сургуулиасаа гарч хөл муутай ээждээ хань нэмэр болохоор хонь хариулах болсон юм билээ. Жаран дөрвөн оноос бригадын гурван зуу шахам адуу авч малласан байдаг. Хоёр жилийн дараа аймгийн аварга адуучин болсон болохоор ямаршуухан малч хүн байсан нь тодорхой болох байх. Чанрав “Адуучин байсан үе маань миний бөх болох суурь бэлтгэл болсныг би яаж мэдэх вэ. Адуу дэллэж хөөвөрлөх үеэр бүтэн өдөржин морь уургалж өдөрт гурав дөрвөн морь эцээнэ. Орой тийшээ хоёр гар сарвайгаад уурга даахааргүй болно. Үдэш хоёр гарын шуугаа давстай хар цайгаар шавшиж шавшиж хононо. Өглөө адуугаа хурааж ирээд ахиад адуу уургална. Эхний хэдэн адууг уургалахад гар өвдөөд татаж болохгүй, уургаа алдчих гээд байна. Тэгсгээд халаад ирэхээрээ зүгээр болдогсон. Тэр л миний бэлтгэл байж. Хожим бөх болоод миний гар сарвайж бадайрах зовлонг бага амссан юм даа” гэж сурвалжлагчид ярьсан байдаг юм. Манай хүн жаран долоон оны хавар 19 насандаа цэрэгт мордсон байдаг. Цэрэгт тэнцчихээд Баянхонгороос Улаанбаатар руу гарахаас өмнө бөхийн барилдаан болоход дөрөвт үлдээд Батсүх гэдэг залуутай барилдаж тонгоруулаад унахгүй гэж мэрийсээр хүзүүндээ юм оруулснаас хотод гилжгий хүзүүтэй бууж байсан гэж байгаа. Тэр Батсүх нь хожим дэлхийн аварга болсон улсын начин Эрдэнэцогт сумын харьяат Батсүх шүү дээ. Баянхонгороос цэрэгт татагдсан гурван зуу гаруй залуу арав гаруй машинтай хоёр хоног явж Улаанбаатарт ирэхдээ машин зогссон газар бүрт хоорондоо барилдахад манай Чанрав, Батсүх хоёр л үлддэг байсан гэж онжавууд нь ч дурссан байдаг. Тэр хоёр дээлнийхээ суга, ханцуйг ханз татаад бууж байсан гэхээр овоо ноцолддог байсан байгаа биз.

-Чанрав гуай цэргийн албаа хаагаад ямар ажил алба эрхэлж байсан бол?

-1970 онд цэргээс халагдаад Улаанбаатар хотод Мах комбинатын өлөнгийн хоринтавдугаар цехэд ажиллахын зэрэгцээ Х.Намшир багшийн шавь болж бөхийн спортоор эрэмбэ дараалалтай хичээллэж эхэлсэн байдаг. Энэ үед самбо бөхийн анхны тэмцээн “Хоршоолол” нийгэмлэгийн зааланд болоход Б.Эрдэвт ялагдаж мөнгөн медаль хүртсэн. Польш улсад 1972 онд болсон олон улсын тэмцээн, Бакугаас тус бүр мөнгө, удаах жил нь Москва хотноо болсон Ах дүү армиудын аварга шалгаруулах тэмцээнээс хүрэл медаль авчирсан нь дэлхийн аварга болох гарааг бэлдэж өгсөн түүхтэй.

-Дэлхийн аваргын цомыг хэзээ гардлаа?

-Самбо бөхийн дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээн 1973 оны намар Ираны нийслэл Тегеран хотноо болсон. Энэ тэмцээнд манай Чанрав 62 кг-ын жинд зодоглохдоо хорьж боломгүй хорин таван настай байж. Тэр үед манай улсад дэлхийн аваргын тэмцээнээс алтан медаль авсан ганцхан тамирчин байсан нь байт сурын дэлхийн аварга Д.Дэмбэрэл хэмээх бүсгүй байж. Чанрав эхний тойрогт Болгарын аварга Г.Великовтой таарч ялан, хоёр, гуравдугаар тойрогт Испанийн Роца, Америкийн Пручежский нарыг цэвэр ялснаар аваргын төлөө барилдах эрхтэй болж. Аваргын төлөөх барилдаанд ЗХУ-ын Н.Козицкийг ялснаар дэлхийн самбо анхны аварга болсон. Хань минь энэ тухайгаа өдрийн тэмдэглэлдээ бичиж үлдээсэн нь бий.

-За, өдрийн тэмдэглэлдээ юу гэж бичсэн байдаг бол?

-“1973 оны есдүгээр сарын 12. Энэ өдөр миний хамгийн том баярын өдөр. Дэлхийн аварга болсон өдөр. Өнөөдөр би өглөө долоон цагт босоод постны хажууд алхаж хоёр тойроод, хэд суниагаад зарятик хийлээ. 12 цагаас жин үзэв, 17 цагаас барилдаан эхэллээ. Би стадионд очиж хувцсаа өмсөөд бие халаалт хийхээс маш их дургүй хүрээд байлаа. Дэвжээн дээр очиж бие халаалт, бага зэрэг суниалт хийлээ. Козицкий миний хажууд халаалт хийж байгаад гараад явчихлаа. Энэ хүн бол Европын гурван удаагийн аварга, Япон улсын аварга, ЗХУ-ын таван удаагийн аварга хүн юм. Би энэ хүнтэй мэх хийлцэлгүй 2:2 торгуулаад хоёр минут өнгөрч байхад нь тохой сөхөн, хонгодож хоёр оноо авлаа. Дараа нь голд Козицкий дутуу тонгороод эргэхэд нь бас суйлж нэг оноо аваад барилдаан дуусахад 45 секунд дутуу байхад Козицкий намайг босож байхад хөл рүү өчих мэх хийхэд нь би нэг алхаад, буулт өгөөд цэвэр ялалт авч дэлхийн аварга боллоо” гээд гарын үсгээ зурсан байдаг.

ДАШТ-ээс анхны аваргын цом гардан эх орондоо хөл тавилаа. 1973 он

-Дэлхийн анхны аварга маань цолоо хамгаалах гэж дахин дэлхийн дэвжээнд зодоглосон болов уу?

-Дэлхийн аварга болсны хойтон жил Улаанбаатарт болсон самбо бөхийн Дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээнд мөнгөн медаль хүртэж дэлхийн энтэй бөх болохоо нотолсон байдаг. Далан таван онд дэлхийн аваргад од муутай барилдаж дөрөвдүгээр байрт орсон бол хүсэхэд хясах гэгчээр 1976-1979 он хүртэл бүтэн дөрвөн жил самбо бөхийн дэлхийн аваргын тэмцээн зохиогдоогүй тул Чанрав дасгалжуулагчийн ажилд шилжиж, дэлхийн зиндааны олон шавь бэлтгэх болсон доо.

-Чанрав гуай үндэсний бөхөөрөө улсын начин цол хүртсэн хүн дээ?

-Манай хүн чинь Барилгын цэргийн 012 дугаар ангид хуваарилагдаж ирснээс хойш бөхөөрөө улам хорхойсох болсон гэдэг. Цэргийн ангийн хүнсний мал Архангайгаас тууж авч ирэх замдаа Төв аймгийн Алтанбулаг суманд барилдаж түрүүлэн сумын заан цол авсан юм билээ. Цэрэгт байхдаа 1969 оны хавар Армийн аварга шалгаруулах тэмцээнээр Чанрав 29 давж цэргийн арслан цол авснаас хойш заал танхимын барилдааныг алгасахаа байж. Монгол Улсын начин, самбо бөхийн олон улсын хэмжээний мастер Б.Онх “Начин наадмын чимэг” номондоо “Улсын цолгүй бөхчүүдийн барилдаанд 171 см өндөр, далаад кг жинтэй цэргийн арслан Ш.Чанрав гэдэг шар залуу гарч барилдаж эхэлснийг би мэдэх болсон. Чанрав харахад гулжиганасан, бяр нь хаанаа байгаа юм бол гэмээр барилддаг, өндөр мэдрэмжтэй, баруун сэнжигнээс хөнтөрч суйлдаг, мөн тонгорох, барилдах үеийн байрлалаас шалтгаалан гар мэхний олон хувилбар эзэмшсэн хүн” гэж дурсан бичсэн байдаг.

-Онх начин, Чанрав гуай хоёр нэг жил улсын начин цол авсан хүчтэнүүд байх аа?

-Монгол бөхийн талаар гарсан хэвлэл ном харж байхад Чанрав маань 1974 онд улсынхаа баяр наадамд гурав даваад дөрвийн даваанд улсын арслан Л.Сосорбарамд унасан бол 1975 онд гурав даваад Л.Дашдаваа начинд өвдөг шороодсон байгаа юм. Үүнээс хойш гурван ч наадамд зодоглож чадаагүй нь самбо, жүдо бөхөөр эрчимтэй хичээллэж, олон жил жин хассан байсантай холбоотой байх. Далан есөн онд манайх зүүн дөрвөн замын тэнд гэрт байхад наадмаар тав давж начин болон баахан улстай гэртээ ирж байлаа. Тэр жил улсын начин Б.Онх, Д.Нэгдэл, А.Баатархүү, улсын гарьд Дамдин аваргын хүү Баяраа нар манай хүнтэй улсын начны болзол хангаж байсан.

-Та наадам очиж үзээгүй юм уу?

-Хүүхдүүд нялх. Цэнгэлдэхэд очиж амжаагүй ээ. Гурвын даваанд одоогийн улсын заан Ж.Ганболдыг цэргийн арслан цолтой байхад, дөрөвт улсын арслан Ж.Чойжилсүрэн гуайг, тавын даваанд улсын арслан Л.Сосорбарам нарыг давж улсын начны болзлыг 31 насандаа хангаад зургаагийн даваанд дархан аварга Ж.Мөнхбатад өвдөг шороодсон түүх бичээстэй бий. Үүнээс хойш арваад жил үндэсний бөхөөрөө зодоглосон доо. Ш.Чанравыг анх барилдаж эхэлж байхад даян аварга С.Цэрэн заалны барилдаанд гурван ч удаа унаж байсан байдаг. Цэрэн аварга манай өвгөнтэй их найз. Манайхаар орж гарна. Аварга “Би өөрийгөө бяраар, биеэр хүнээс дутуугүй гэж боддог. Тэгсэн мөртлөө л “алуулчих” гээд байдаг юм. Надад бүтэн эрхтэн гэж алга” гэж гар, хөл, нүд, чих, хамар, хавиргаа үзүүлээд “Энэ арслангийн зулзага яагаад бэртдэггүй юм. Би гайхдаг юм. Барилдаанд эв гэж нэг юм байна, чи хол явна” гэж цэргийн арслан байхад нь урам хайрласан тухай Чанравын маань зулай дээр гишгэж төрсөн ах Шагдарын Сэнгэравдан маань дүүгийнхээ тухай бичсэн “Дэлхийн ууган аварга” номдоо дурдсан удаатай. Сэнгэравдан ах маань бурхан болооч дүүгийнхээ хөшөөг хөөцөлдөн байж төрөлх Хүрээмарал суманд нь босголцсон буянтай хүн дээ. Манай хүн ахдаа, ээждээ мөн ч их хайртай байсан даа.

-Чанрав гуайг дурсахад бөхийн алдартай тайлбарлагч байсныг нь яагаад ч орхиж болохгүй нь тодорхой доо?

-Миний хань бол алдарт бөх, сайн дасгалжуулагч багш төдийгүй Монголын бөхийн түүхэнд оруулсан нэг томоохон хувь нэмэр нь бөхийн спортыг мэргэжил, мэдрэмжийн өндөр түвшинд тайлбарладаг байсан хүн. 1977 онд араажаваар улсын их баяр наадмын бөхийг анх удаа шууд тайлбарлан дамжуулж, 1986 оноос А.Ганбаатарыг радиогийн тайлбарлагч болсноос хойш телевизээр тайлбарлах болсон юм. Өвгөн маань “Хурдан шалмаг барилдаан, олон хувилбар мэхтэй бөхчүүдийн барилдааныг тайлбарлахад урамтай байдаг. Сэтгэлд хоногшсон олон барилдаан бий. Тэр дотроос Д.Цэрэнтогтохын хоёр Мөнхийг орхиж улсад анх удаа түрүүлсэн 1976 оны барилдаан их содон байдаг” гэж ярьж байсан санаанд тодхон үлдэж. “Хэчнээн сайхан дуу хоолойтой, хэллэгтэй байгаад барилдаанаа ойлгож мэдрэхгүй бол тайлбарлах хэрэггүй. Зарим залуус хэн нэгнийг дуурайж ярих гээд барилдаанаасаа зөрж байна” гэж шүүмжлэлтэй хандана.

-Нийтдээ хэдэн жил бөх тайлбарласан байдаг бол?

-Бөхийн олон төрлийн барилдааныг 1973 оноос эхлэн 35 жил, улсын баяр наадам, цагаан сарын барилдааныг радио, телевизээр 1977 оноос бурхан болтлоо гучин нэгэн жил тайлбарласан. Улаанбаатар хотод наяад оны сүүлээр болсон чөлөөт бөхийн дэлхийн анхны цомын төлөө болон дэлхийн залуучуудын аварга шалгаруулах тэмцээн, 2001 онд манай эх оронд болсон жүдо бөхийн Азийн аварга шалгаруулах тэмцээнүүдийг шууд дамжуулан нэвтрүүлж “Монгол Озеров” гэж гайхагдаж байлаа. Озеров гэж ЗХУ-ын гавьяат жүжигчин, нэрт тайлбарлагч байлаа шүү дээ. Азийн аварга шалгаруулах тэмцээний дараа “Таван цагираг” сонинд “Ш.Чанравын тайлбарыг сонсоход хэрэг дээрээ жүдо бөхийн үзүүлэнтэй хичээлд суусантай адил болов” гэж бичигдэж байсан нь үзэгчдээс хайрт тайлбарлагчдаа өгсөн үнэлэлт юм даа. Ардын хувьсгалын 79 жилийн ойн баяр наадмаар А.Сүхбат, Д.Сумъяабазар нарын барилдааныг тайлбарлаж байхдаа “А.Сүхбат гар ачиж магадгүй байна” гэж хэлж дуусаагүй байтал тэр ёсоор болж давж байсныг манай бөхийн хорхойтнууд одоо ч бахархан ярьж байдаг юм.

-Бурхан болохоосоо хэд хоногийн өмнө хүртэл бөхөө тайлбарлаж байсан гэдэг бил үү?

-Муу хань минь 2007 оны улсын наадмын үед хүнд өвчин амь насанд нь аюултай болсон нь тодорхой болсон байхад ч “Нэвтрүүлэгтээ дахиад суухгүй юм чинь нэг суучихъя даа” гээд зориглон тайлбарлаж байхад үзэгчид биеийг нь сайжирч гэж их л баярлаж байсан сан. Өвчин зовуурийг нь мэдэж байсан хүний хувьд дотроо уйлж л байсан даа, бид. Тэр наадмаас хэдхэн хоногийн дараа бурхан болсон шүү дээ. Миний хань амьсгал хураатлаа бөхөөр амьсгалсан бөхийн тэнгэрлэг зүтгэлтэн байсан даа.

“Өдрийн сонин”-ы №158 дугаараас авч нийтлэв.

---

“Яг түүн шиг” шоуны хөтлөгч Э.Цолмонбаяртай ярилцлаа.

-“Яг түүн шиг” шоу олны талархлыг их хүлээж байна. Анх энэхүү нэвтрүүлгийг хөтлөх саналыг анх хэрхэн хүлээж авч байв?

-“Яг түүн шиг шоу”-г хөтлөхийг дуулаад өөр улс орны хийсэн нэвтрүүлгийг үзсэн л дээ. Яг л миний сэтгэлийн шоу байна даа гэж бодогдсон. Гадныхны нэвтрүүлгийг үзэж байхад их л мундаг, чадварлаг хүмүүс хөтөлсөн байна лээ. Хөтлөхөөр болсондоо их баяртай байсан. Quiza-тай уулзсан. Quiza текст дээр ажиллахдаа чадварлаг. Аягүй мэдрэмжтэй. Quiza миний хөтлөлтийн текстийг бэлдэж өгдөг. Мөн “Боловсрол” телевизийн хоёр редактор бид хэд нийлж ажилладаг.

-Тайзан дээрх таны хувцаслалт маш чамин, гоёмсог харагддаг. Та костьюмоо захиалж хийлгэдэг үү, худалдаж авдаг уу?

-Би нэвтрүүлэг болгоны өмнө дэлгүүр зорьж ороод сонголт хийж байгаад худалдаж авдаг. Улаанбаатараасаа л авдаг юм ш дээ (инээв).

-Та хөтлөгч. Гэхдээ хувь хүнийхээ үүднээс аль оролцогчийг дэмжиж байна?

-Найман оролцогчийг бүгдийг нь сэтгэл зүрхнээсээ дэмждэг. Хоёр загвар өмсөгч, жүжигчин Мөнхсоёл, ямар их авьяастай байна вэ. Урлагийн болоод жүжигчид дуулах хэцүү дууг хичээл зүтгэлийнхээ үр дүнд дуулж, өөрийгөө хэн бэ гэдгийг харуулж чадаж байна ш дээ. Нүүр хувиргалт, жүжиглэлтээрээ гаргаж байна. Зоригтой, дайчин чанар их харагдсан даа. Мөнхсоёлд мэдрэмж, авьяас байна аа байна. Дуучидтай бол юу ярих вэ. Энхзол ямар гайхалтай дуулдаг. Амархүүд бас нэг өөрийн гэсэн онцлог байна л даа. Классик, мэдрэмж сайтай. Үнэхээр гайхалтай. Баярцэнгэл гэж мундаг авьяастай хэрнээ энгийн залуу байна. Маралжингоогийн хоолой нь их өвөрмөц. Дуучин Маралжингоог хүмүүс нэг л төрлийн гэж ярьдаг байсан бол өнөөдөр шоугаар дамжуулж түүний авьяасыг биширч байна. “Камертон” хамтлагийн Ганаа байна. Бүр жаахан байхаасаа л сонсдог байсан. Тэгэхэд хамгийн ахмад нь гээд намба заагаад л явж байна. Энэ шоуг үнэлж дүгнэнэ гэхээр их хэцүү л дээ (инээв).

-“Яг түүн шиг” шоуг сайн болж байна гэх нэгэн байхад шүүмжлэх нэгэн ч байна. Харин таны хувьд шоуны тухайд ямар дүгнэлт өгмөөр байна ?

-Энэ шоуг манай “Боловсрол” суваг телевизийнхэн албан ёсны эрхийн дагуу хүргэж байна. Бид анхны туршилтын дугаараа гаргаж байна шүү дээ. Гаднын томчууд бүгд үзэж байгаа. Бидэнд гайхалтай үнэлгээ өгсөн л дөө. Америк, Орос, Испани, Голланд, Вьетнам, Тайвань гэх мэт улс орнууд зохион байгуулж хийсэн дээ. Тэгэхэд бидэнд нэг үнэлгээ өгсөн. Та нар Азидаа шилдэг нь байж чадаж байна. Тайз засалт, дууны сонголт, оролцогчдын эмоци бүх зүйл төгс байна гэж гаднынхан дүгнэсэн.

-Шоу цаашдаа үргэлжлэх болов уу?

-Би шоуг цаашид үргэлжлэх байх гэж бодож байгаа. Энэ шоунд оролцохыг хүссэн маш олон уран бүтээлч байна гэдгийг сонссон. Шоу ийм сайхан гэж үү гэдгийг монголчууд дотооддоо болон гадаадад мэдрүүлж чадлаа ш дээ. “Боловсрол” суваг телевизийн захирал, продюсер залуучуудад Монголын телевизийн энтертайнмэнт урлагийг хийж байгаа бүх хүнд баярлах хэрэгтэй. Энэ бол өрсөлдөөн. Үүний араас ямар шоуг хэн хийх, аль телевиз ямар шоу гаргахыг мэдэхгүй ш дээ. Бид өөрсдөө үүнээс илүү Монголдоо шоу хийж болно. Тэгээд дэлхийд гаргаж яагаад болохгүй гэж. Монголын шоуг дэлхийд гаргаж байна гээд төсөөл дөө. Үүний төлөө яв л даа. Энэ нэвтрүүлгийг хийснээр багаар ажиллах, яаж найруулах, яаж монтажлах, нүүр будалт хэрхэн хийх, олон чадварыг суралцах боломжтой.

Анхны юм бүхэн алдаа оноотой мөн амжилт дагуулж байдаг шүү дээ. “Яг түүн шиг” шоу бол ямар ч амбиц, пиар, улс төр байхгүй. Хамгийн олон үзэгчтэй цаг үеийн рекордыг тогтоож байна. Одоо “Яг түүн шиг” шоуны финалын дугаарууд үнэхээр гайхалтай болно.

-Цовоо сэргэлэн Цоомоогийн хүүхэд насны дурсамжаас хуваалцаж болох уу?

-Аав, ээж хоёр Архангай аймгийн хүмүүс. Би хотод төрсөн, өссөн газар Долоон буудал. Зургаа, долоон буудал хоёрын хооронд чулуугаар байлддаг уулын хажууд өссөн дөө. Айлын ууган хүүхэд. Тиймээс эрт биеэ даасан. Манай ээж үсчин байсан. Ээж маань их ажилтай байдаг байлаа. Аавынхаа талаар сайн мэддэггүй юм. Ээжийнхээ санааг зовоочихно гээд асуудаггүй байсан. Эртнээс хоёр эмэгтэй дүүгээ хараад өссөн дөө. Ах, эгч гэж байхгүй учраас багаасаа хүний арга эв олж явдаг, нийтэч хүүхэд байсан. Ээж ажилдаа явсан хойгуур гудамжинд тоглоод л өнжинө. Сүүдэртэй газар хоёр дүүгээ авч очоод тоглодог байсан. Нар тусахаар сүүдэртэй газар олж ширдэг дэвсээд, сагсны шийдэн дээр ах нарын тоглохыг харж, эсвэл дүү нартайгаа тоглоод л өссөн дөө.

-Та багадаа барилддаг байсан гэв үү?

-Нийслэлийн Сүхбаатар дүүргийн 35 дугаар сургуулийг төгссөн. Багаасаа бөхийн дугуйланд явдаг байлаа. Өөрөө их барилдах сонирхолтой байсан. Гэвч багш нар хэлдэг байсан л даа. “За хүү минь, иймэрхүүү онц гойд бие, авьяасгүй хүн бөх болно гэж байхгүй. Спорт хөөгөөд хэрэггүй гэж хэлдэг байсан. Би өөрөө барилдах хүсэлтэй байлаа. Харин ээж маань СУИС-д оруулах гэж их зүтгэсэн. Тухайн үед дургүйд хүчгүй гэгчээр их ундууцна. Тэгээд СУИС-ийн шалгаруулалтад тэнцээгүй. Гэртээ ирээд “Ээж харж байгаа биз дээ. Угаасаа урлагийн хүн болохгүй” гэсэн. Нэг жил ажил хийсэн л дээ. Тэгээд Бооёо ахаараа бэлдүүлж байгаад орсон. Эргээд харахад ээжийнхээ үгэнд орно гэдэг үргэлж зөв сонголт юм билээ. Эх хүний зөн совин гэдэг ямар ч бөө, мэргэн ламаас илүү байдаг.

-Жүжигчин болоход ээжээс тань өөр ямар нэг зүйл нөлөөлсөн үү?

-Хүний хувь тавилан гэж их сонин юм байна лээ. Би гуравдугаар ангиас тавдугаар анги руу үсэрч орсон. Тав, зургадугаар анги хүртлээ их даруухан хүүхэд байлаа. Хичээл номоо их сайн хийдэг. Ээжийн бага дүү нь надтай чацуу. Сургуульд хамт явдаг байлаа. Тавдугаар анги хүртлээ нагацдаа хөтлүүлээд харьчихдаг байсан даа. Хүүхдүүд их шоолно. “Байнга хөтлүүлж явдаг, доожоогүй юм аа” гэнэ. Тэгээд зургадугаар ангид ороод гэнэт задарсан. Ангид нэг, хоёрдугаар атаман шалгаруулж, зодоонд оролцдог боллоо. Тэр жил манай багш намайг сургуулийн алиалагч бол гэж байсан. Сургуулийн алиалагч болсны дараа хөтлөгч болж байлаа. Мөн “Дэвжээ” тэмцээнд оролцдог. Энэ үеэр л жүжигчин болох эхлэл тавигдаж байж. Ээж маань харж, ажигласан байна лээ. Урлагт өөрөө дургүй, багш нар Цолмонбаярыг аваад ир, оруул гэдэг байсан.Тухайн үед урлагийн үзлэгийн шалгаруулалт явагддаг. Нэг мэдэхэд л оролцоод явж байдаг болсон доо.

– Хүүхэд байхдаа хамгийн анх “Би эндээс явахгүй” кинонд тоглож дүрээ мөнхөлсөн байдаг. Яаж яваад кинонд тоглох болсон тухайгаа хуваалцахгүй юу?

-Би анх найруулагч агсан Ганбаатар ахын кинонд тоглож байсан. 1993 онд гуравдугаар ангид байхдаа, “Би эндээс явахгүй” гэдэг кинонд дүрээ үлдээсэн. Ганбаатар ах мундаг, чадварлаг найруулагч байсан. И.Оюун гуайн зохиолоор хийгдсэн бүтээл. Монголын анхны видео кино л доо. Тэр кинонд өөрийнхөө бага насны дүрийг үлдээж, мөнхөлсөндөө маш баяртай байдаг. Ээж минь тэр үед магнайгаа тэнийтэл баярлаж байсан даа. Намайг дунд сургуульд байхад тэр кино гарсны дараа хүмүүс намайг их таньдаг болсон ш дээ (инээв). Автобусанд явж байхад чи нөгөө “Би эндээс явахгүй” кинонд тоглосон хүүхэд байна гээд. Би их ичимхий хүүхэд байсан. Үгүй гэдэг байлаа (инээв).

-“Тв коктейль” хамтлагийн дурсамж бүхэн таны амьдралтай салшгүй холбоотой болов уу?

-“Тв коктейль” хамтлагтай үлдсэн дурсамжууд минь их байна даа. Хамгийн анх “Guys” болон “Acapеlla” хамтлагийн гишүүд хамтарч хийсэн уран бүтээл бол “Сайн уу амьдрал минь” юм шүү дээ. Биднийг нийгэмд таниулсан гэж хэлж болно. Мөн ард түмэнд дохио өгсөн анхны бүтээл байлаа шүү. Дараа нь “Намрын синдром”, “Мөнгөний гахай”, “Омарын эрэлд” , “Босуул” гэх мэт бүтээл дээр ажиллажээ. Өскө, Аюуш бид хэд ярилцаж байсан л даа. Өөрсдийгөө таниулъя, телевизээр ямар нэгэн нэвтрүүлэг бэлтгэж гаргая гэж байсан. Гэхдээ бид телевизийн хамтлаг ч гэсэн урлагийнхаа тогоонд коктейль шиг байя гэж шийдсэн. Коктейль бол дарс бүхний амтыг нийлүүлж байгаад нэг дарс гаргадаг. Тайз, дэлгэц, шоу бүх л зүйлийг сонирхож хийе гэж шийдсэн л дээ. Францын шилдэг зохиолчдын нэг Эрик Эммануэль Шмитийн зохиолоос сэдэвлэн бүтээсэн “Хоёр ертөнцийн буудал” драмын сонгодог жүжгийг Ж.Сэнгэдорж найруулагчтайгаа хамтарч амжилттай гаргаж байсан.

-Сүүлийн үед продюсероор нэлээд ажиллаж байх шиг. Продюсер болох таны ирээдүйн зорилго уу?

-Сүүлийн үед продюсерын ажил надад тохирох юм шиг санагдсан л даа. Яваандаа продюсерын чиглэлээр номын дуу сонсоно гэж бодож байгаа. Кинонд тоглохоосоо гадна уран бүтээлийн арын ажлыг хийхийг хүсч байна. Залуу хүн учраас өөр зорилго ч байна. Монголчууд дэлхийн шоунуудыг албан ёсны эрхтэй гаргаж байна. Цаашид Монголын шинэ уран бүтээлчид гарч ирснээр Монголын гэсэн тодотголтой үндэсний хэв маягийг агуулсан шоу дэлхий нийтийг байлдан дагуулж байхыг үгүйсгэхгүй. Монгол кино дэлхийд гарах ч юм бил үү. Жүжигчин Амраа ах, Анхням, Цэрэнболд гээд жүжигчид минь Холливудын нэртэй кинонд тоглож байна. Монгол найруулагч, зохиолч, жүжигчид, операторууд багаараа дэлхийд гарах хэрэгтэй. Гол нь өөрөө гадагшаа яваад хэл сураад байхдаа биш. Гэхдээ хүн өөрийгөө хөгжүүлэх ёстой л доо. Сайн, муу ажиллах уу гэдэг бол хувийн Цолмонбаярын хариуцлагын асуудал. Хэн ч байсан хувь хүний амжилт шүү дээ. “Тв коктейль” хамтлагийн зорилго бол бид хувиа бодохоос илүүтэй том зүйл рүү зорьж тэмүүлдэг болсон. Бид монголд зөндөө л кино, уран бүтээл хийлээ.Болж л байна л даа. Гэхдээ илүү том сэтгэх хэрэгтэй. Гаднынхантай хамтрах хэрэгтэй. Монголыг харах, Монголын уран бүтээлчдийг харах өнцгүүд нээгдэж эхэлнэ. Монголчуудтай хамтарч эхэлнэ. Монгол ёс, хэл, заншил, түүхээрээ найруулгатай уран бүтээл гаргах бололцоо байна шүү дээ. Тэрийг дагаад Монголын дуу хөгжмийг сонсож эхэлнэ. Дөнгөж бид завиныхаа тавцан дээр гарч суусан байна. Одоо хоёр сэлүүрээ олж аваад сэлүүрдэж эхлэх гэж байна. Хаа хүрэх нь хязгаар үгүй юм шүү дээ.

-“Хот чинжүү” нэвтрүүлгийг хөтөлснөөр амьдралд тань их том өөрчлөлтийг авчирсан гэдэг?

-2002-2007 онд энэ нэвтрүүлгийг хөтөлж байсан. Ер нь миний амьдралд хоёр том өөрчлөлт орсон. Энэ нэвтрүүлэг бидэнд маш их хүч, зориг өгсөн. Дээд сургуулиа төгсөөд ямар нэг ажил хийвэл болох юм байна. Цаашид уран бүтээл хийе гэсэн хүсэл, эрмэлзэл, зоригтой болсон. Хоёрдугаарт автобусанд гүрийж болохоо байсан (инээв). Тэр үед бид оюутан байсан. Ээжийнхээ өгсөн автобусны мөнгөөр цайнд орно. Автобусны мөнгө байхгүй. Ихэнхдээ алхана. Аргагүйн эрхэнд харанхуй болохоорл автобусанд суудаг байлаа л даа. Автобусны төлбөр бол чимхэлт л байлаа ш дээ (инээв). Нэг удаа автобусанд кондуктор эгчид аймаар чимхүүлсэн. Тухайн үедээ анзаараагүй. Уулга алдтал чимхсэн дээ. Тэгээд Өскө болон анд нөхдөдөө хэлсэн. Хүүе манайхаан, биднийг хүмүүс таньдаг болсон байна. Кондуктор эгч намайг чимхэж байснаа “Зурагтаар гардаг байж ичээч” гэсэн. Тэр үед бүх хүн харахад аягүй их ичиж байсан даа. Телевизийн уран бүтээлчдийн өмнөөс ичсэн. Ийм л хөгтэй зүйл болж байсан юм даа.

-Гэр бүлийнхнээ танилцуулахгүй юу?

-Миний эхнэрийг Т.Өлзийсайхан гэдэг. Оюутан ахуй цагтаа танилцаж байсан. Анх ханьдаа ухаангүй дурлаж байв. Намайг тоох болов уу гэж бодож байсан ч удаатай. Хадам аав, ээж Архангай аймгийнх. Бид хоёр өөрсдөө хотод төрсөн, бусад эмээ өвөө бүгд Архангай аймгийн улсууд болж таарсан.

Б.Уранчимэг

“Өнөр бүл”-ийн Цэрмаатай уулзахаар СУИС-ийг зорив. Гавьяат Ц.Чулуунцэцэг энд Хөгжмийн урлагийн сургуулийн Дуулах урлагийн тэнхимийн эрхлэгч хийдэг. СУИС-ийн хүүхнүүд наадмын гоёогоо ярьцгааж байна. Дээл хувцас, өнгө, даавуу материалын тухай бүсгүйчүүдийн ярианаас наадам айсуйг илүүтэй мэдрэв. Бидний яриа ч наадмын гоёоноос эхэллээ.

-Нутгийн эгч нар дээл хувцсаа оёно, гоёогоо бэлтгэнэ гэдэг наадмын уур амьсгалын нэг хэсэг байж дээ. Ингэхэд та наадмаар ямар хувцсаар гангарах вэ?

-Одоо АСЕМ гэж том үйл явдал болох гээд байна шүү дээ. Манай сургууль энэ том арга хэмжээнд их үүрэг гүйцэтгэх юм. Олон орны төрийн тэргүүн, Ерөнхийлөгч нарт зориулж монгол гэрүүд барьж байгаа. Тэр монгол гэрт манай залуу багш нар, хүүхдүүд маань дуулж хуурдаж, Монгол үндэснийхээ урлагийг сурталчлах учиртай. Тэр үеэр хэдүүлээ энгийн мөртлөө гоёмсог, нимгэн хөнгөн монгол хувцсаа тохируулж өмсөх гээд ярьж байна. Монгол хүүхнүүдийн хамгийн их гоёдог баяр наадам, цагаан сар шүү дээ. Ижилхэн дээл өмсч, ижил зүсмийн морио унасан гоё ганган хосууд гэдэг монголчуудын том өв соёл, бахархал. Би бол энэ жил нэлээд өнгөлөг хувцас сонгож байгаа. Хүн нас ахих тусмаа даруухан, бүдэгхэн юм өмсөхөөр галгүй харагдах гээд байдаг. Тийм учраас хурц тод өнгөтэй хувцас өмсөх юм.

-Та наадмын үеэр дуу хуураа өргөх үү?

-Цэнгэлдэх хүрээлэнд нээлтийн үеэр уртын дуучид оролцдог юм. Энэ жил ямар арга хэмжээ болох юм. Манай СУИС-ийн төгсөх ангийн оюутнууд “Хүй долоон худаг”-т Соёлын наадмаар ардын урлагийн цогц хөтөлбөр толилуулдаг. Энэ бэлтгэл эхэлсэн байна. Залгуулаад болох АСЕМ-ын үйл ажиллагаанд ч бэлтгэж байна.

-Та багшлахаас гадна хувийн уран бүтээлдээ цаг гаргаж байгаа юу?

-Сургалт гээд өөртөө зарцуулах цаг багасчихдаг юм байна. Манай аав 87 настай өөд болсон. Эгч дүү бид гурав аавдаа зориулж “Хан тэнгэр аав минь” гэж сайхан дуу бүтээлгэсэн. Ноднин зун манай нутагт их сайхан зун болсон доо. Цагаан суварга, Өөш манхны элс, Их газрын чулуу гээд нутгийнхаа сайхан байгальтай газруудаар явж, аавдаа зориулж, кино концерт хийсэн юм. Бас ээждээ зориулаад “Ээж минь” дууг сэргээж дуулсан. Нутагтаа дүү нар дээрээ очиж сайхан амарсан л даа. Ямаагаа холбож сааж, аргаа үүрч, аргалаа түүн, сүүгээ хөөрүүлээд монгол ахуйдаа багадаа хийж байсан ажлаа хийсэн юм. Дүү нар маань бас унага уячихсан байсан. Хэдэн гүү шувтраад айраг уусан шигээ сайхан амраад ирсэн дээ. Энэ жил ч бас цаг сайхан байна гэнэ. Бас л тиймэрхүү маягаар амрах санаатай. Ер нь хөдөө амрах сайхан. Дундговьдоо, төрж өссөн Өлзийт сумын Буянт бригаддаа очих дуртай.

-Танаас гадна хоёр ч дүү тань дуучин. Дуучин төрүүлдэг нутаг ус байх нь ээ дээ?

-Яг Буянтын хонхроос төрсөн гэвэл Монгол Улсын ардын жүжигчин А.Дашпэлжээ, Ардын жүжигчин А.Нэргүй, Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Дүнжмаа, Даариймаа гээд ЦДБЭЧ-ын дуучин байна. Ц.Туяацэцэг, Ц.Отгонцэцэг бид гурав байна. Бид бүгдээрээ төрлүүд. А.Дашпэлжээ гуай бол манай аавын эгчийнх нь хүүхэд. Тэгээд бодохоор тэр нутаг ус байгаль их нөлөөлдөг шиг байгаа юм. Хоёрдугаарт, ахуй орчин зан заншил нь бас их нөлөөтэй. Унагаа уяад “Цөөн цөд” гэж дуулна. Уг нь “Цэгээнд цад” гэсэн үг юм гэнэ лээ. Тэр нь “Цөөн цөд” гэж сонсогддог. Хонь мал тойглох, ингэ хөөслөх гэх мэт ахуй нь нөлөөлдөг. Түүнээс дуучин болно гээд гэртээ хангинуулаад сууна гэж үгүй. Би маш олон хонь тойглож байсан. Тэмээг ч их хөөслөж байлаа. Одоо бидний тэр зан үйлийг мэдэх хүн ховор болж дээ.

-Таны дүү нар бас тантай нүүр царай төрх, дуу хоолой төстэй дуучид санагддаг?

-Би дороо долоон дүүтэй, нэг эгчтэй. Хоёр эмэгтэй дүү дуучин, бусад нь янз бүрийн л мэргэжилтэй хүмүүс. Бид гурав “Дуунд уярах хорвоо”, “Эхийн ач”, “Дуу хотолсон тал”, “Говь сайхан нутаг минь” гээд хамтарсан тоглолт хийсэн. Хүмүүс маш халуун дотно хүлээж авдаг. Энэ жил миний удаахь дүү өвдлөө. Чадахаараа гурвуулаа тоглолт хийгээд, эмчилгээний зардал босгохоор болсон. Гэхдээ би хандивын тоглолт гэж хашгирсангүй. “Эндүүрмээр гэнэ ээ, би ээжтэйгээ” гээд гурвуулаа тоглочихъё гэж шийдсэн юм. Мартын үе ч таарсан. Их санаа зовж байлаа. Дүүгээ хагалгаанд оруулна гэж шийдээд л арав хоногийн өмнө зарлаад “Бөхийн өргөө”-нд тоглочихсон. Манай ард түмэн ямар ч сайхан юм. Бөхийн өргөө дүүрэн хүн үзлээ. Бид хэдийг саначихсан байна. Уйлах нь уйлаад, дуулах нь дуулаад, олон хүн талархал дэвшүүлсэн. Сайхан аав ээж, нутаг усандаа л баярлаж байлаа.

-Таныг дуучин гэж мэддэг ч хүмүүс “Өнөр бүл”-ийн Цэрмаа гэж тодотгох дуртай. Та ер нь өөр кинонд тоглосон уу?

-Би сая бурхан болсон О.Машбат болон жүжигчин Н.Батцэцэг нарын “Би мартахгүй” гээд кинонд тоглосон юм. Тэр кино гараагүй. Уг нь хөөрхөн кино болсон. Хэд хэдэн кинонд тоглох урилга авч л байлаа. Миний ажил төрөл ч болоогүй. Дахиж кинонд тоглосон ч “Өнөр бүл”-ийнхээ Цэрмаагаас давж тоглохгүй байсан байх. Би гурван хүүхэдтэй, зургаан ачтай. Амьдрал дээрээ ч би “Өнөр бүл”-тэй. Өнөр бүлийн Цэрмаа мөн үү, биш үү гэж хүмүүс их ирдэг байсан. Цэргийн ангиудад тоглоно. Тэр үедээ хүмүүс таньдаг л байсан. Би хөдөө сэтгэхүйтэй байсан болохоор “Өнөр бүл”-д тоглосон Цэрмаа гээд намайг таньж л байна гэж бодохоос биш өөр юм бодсонгүй. Яахав, “Өнөр бүл”-ийн Цэрмаа мартагдаагүй. Насан туршид маань энэ тодотгол намайг дагалаа. Дуучин, багш болсон. Их л өлзийтэй сайхан зам.

-Та кинонд тоглосныхоо дараа ханьтайгаа танилцсан уу?

-Олны танил болсон хүнд хүн болгон хайртай болно гэвэл хэцүү биз дээ. Амьдралын эрхээр нүдэнд нь өртсөн юм байгаа биз. Нэг нь биш хоёулаа бие биедээ таалагдаж байж сууна биз дээ. Ханилж сууснаас хойш сайн ч өдөр байна саар ч өдөр байна. Хувь заяатайгаа эвлэрэх ч өдөр байна, эвтэй сайхан явах ч өдөр байна. Хорвоогийн хоног өдөр өнгөрч эмгэн өвгөн болж байна. Үр ач олон болж хэрэлдэх ч завгүй болжээ.

-Саяхан “Өнөр бүл өнөө цагт” гээд танай киноны шинэ хувилбар гарсан байна лээ, үзсэн үү?

-Би үзээгүй. Залуучуудын хийж байгаа юманд бид хориг саад тавиад ч яах вэ. Нээлтэд нь намайг урьсан ч ер зав гараагүй. Тэр киног сонирхоо ч үгүй, дургүйцээ ч үгүй. Залуу хүмүүс хийх ёстой юмаа л хийж байгаа байлгүй дээ. Бид тухайн үедээ хийх юмаа хийгээд явсан юм чинь.

-Та саяхан доктор хамгаалсан гэсэн. Ямар сэдвээр судалгаа хийв?

-“Монгол Улс дахь уртын дуу, дуучдын тархалтын судалгаа” гэсэн сэдвээр доктор хамгаалсан. Би 2007 онд докторантад элссэн. Яг есөн жилийн дараа хамгааллаа. Маш сайн судалгаа хийсэн. Миний удирдагч багш маш сайн хүн байсан. Генетикч доктор Ж.Батсуурь судалгааны ажлын арга зүйн талаас удирдсан. Урлаг судлал талаас нь хөгжим судлаач доктор С.Соронзонболд ажилласан. Шүүмжлэгч багшаар Н.Жанцанноров, Н.Уртнасан гээд уртын дууг ЮНЕСКО-д бүртгүүлсэн хүн ажилласан. Хийсэн ажилдаа би сэтгэл хангалуун байгаа. Эхний гурван жил докторантынхаа сургалтыг авсан. Дараагийн гурван жил судалгаа хийсэн. Дараагийн гурван жил хийсэн судалгаагаа бөөгнүүлж зангидсан. Уртын дууг олон жил заахаар хүүхдүүд хаанаас ирж байна, ямар хоолойтой байна гэдгийг мэдэх сэдэл төрүүлээд байсан.

-Тэгэхээр уртын дуучин төрөхөд нутаг ус ген нөлөөлдөг байх нь уу?

– Цээл, баргил, тунгалаг гэх мэтээр 576 дуучны хоолойн төрлийг тогтоосон. Радиод 1962-2014 оны хооронд дуугаа бичүүлсэн дуучдыг судалсан. Нүүдлийн соёл иргэншлийг судлах олон улсын хүрээлэнтэй хамтарч 2008-2014 оны хооронд Өмнөд Монголын болон өөрийнхөө орны 182 дуучин, ардын авьяастнуудыг судаллаа. СУИС-д 1991-2014 он хүртэлх 231 оюутан дээр судалгаа хийж хоолойн цараа, төрлийг тогтоосон. Эрэгтэй дуучид Өвөрхангай аймагт элбэг юм байна. Эмэгтэй дуучид нь Дундговь аймагт илүү олон юм байна. Хөвсгөл аймгаас бас олон эмэгтэй дуучин төржээ. Баргил цээл хоолой Дундговь, Өвөрхангай, Архангай, Завхан гэх мэтээр тархсан байна. Бэсрэг уртын дуу Ховд, Увс гэж төвлөрчээ. Урлаг судлалд математик статистикийн аргаар хийсэн судалгаа байдаггүй. Шинэ уур амьсгал оруулж ирсэн гээд миний ажил нэлээд үнэлэгдсэн. Зүтгэсээр байгаад ард нь гарав. Амаргүй ажил байлаа.

-Та ер нь их хүртээмжтэй хүн шиг санагдсан. Жаран хар, арван цагаан гэж нэрлэгддэг ахмад дуучдаа орхидоггүй уулзалт, арга хэмжээг нь зохион байгуулж явдаг гэж таныг ахмадууд үнэлж байсан?

-Би дороо долоон дүүтэй. Эргээд харахад маш их ачаа үүрч өдий хүрч дээ. Дүү нараа, хүүхдүүдээ сургаад, байшингаа барьсан. Ажлынхаа хажуугаар арван жил хуушуур хийлээ, өөрийнхөө, хүүхдүүдийнхээ, дүү нарынхаа хувцсыг оёлоо. Шөнөдөө л нэг хувцас оёод хонодог хүн шүү дээ. Дуулах урлагийн тэнхимийн эрхлэгч болоод А.Долгор багштай хамтарч “Учиртай гурван толгой” дуурь тавилаа. Хувцсыг нь бүгдийг нь хийлээ. “Хүрээ хорвоо” гээд дуулалт жүжиг тавьсан. Түүнийхээ бүх хувцсыг тайзтай нь хийлээ. Багадаа цэргийн ансамбльд дуучин байлаа. Арван цагаан маань ч хөгширсөн. Юм зохион байгуулах бол “Чулуунцэцэг ээ” гэцгээнэ. Зохицуулна, холбоно, уулзана. Нэг тийм байдалтай байдаг. Ар гэр, дүү нар хүүхдүүдээ бас “базаж” явна. Дуулах урлагийн тэнхим гэдэг бас том ажил. 500-гаад оюутан 50 гаруй багш хариуцдаг.

-Их ачаа үүрэхээр өөртөө цаг гаргаж чадахгүй, бусдын төлөө амьдарч байгаа юм шиг санагдаж, ядрах үе байдаг уу?

-Би ачаа үүрэх гээд хүсээд байсан юм алга. Гэхдээ л над руу байнга л ажил орж ирээд байдаг болохоор хийх л ёстой юм байлгүй гэж боддог. Энэ бүх ажлын хажуугаар доктор хамгаална гэхээр надад маш их хүнд байсан. Ядрах үе зөндөө. Өдөржингөө хүүхдүүд оволзоод, арван амтай болоосой гэмээр үе бий. Нэг мэдэхэд орой болчихдог. 18-19 цаг хүртэл хичээлээ заана, хүүхдүүдтэйгээ ажиллана. Тэнхимийн ажил барагдахгүй, хурал хуйд сууна. Зун нь судалгаагаа хийчихээд, орой 19 цагаас хойш хаалгаа түгжиж аваад сууна. Өнгөрсөн өвөл шөнө хоёр, гурван цаг гэж л гэрийн бараа хардаг байлаа. Өглөө тав хүртэл суух ч үе гарна. Ухрах газаргүй болчихож байгаа юм. Заримдаа доктор болж үхэх үү, докторгүй амьд явж байх уу гэж бодогдох үе ч байлаа. Их ажлын ард гараад одоо л нэг юм амарч байна. Үүнээс хойш тэнхимийн ажил бол сахлын будаа л гэж бодож байна (инээв). Уртын дууны талаар хүнд зайлшгүй юм хэлэх үүрэгтэй болчихож байгаа юм. Энэ миний хамгийн дээд амжилт байх аа. “Доктор болоод доошоо бууна” гэж наргиа болгодог юм. Үүнээс илүү чадахгүй.

-Та яагаад хуушуур хийхээр болсон юм бэ?

-Хүүхэд залуучуудын паркт “Түмэн эх” чуулгын дуучин байлаа. Ерэн хэдэн онд урлагаа хаяад үүргэвч үүрээд наймаа хийгээд явах уу гэдэг сонголт тулгарсан. Хүүхдүүд маань ч бага байв. Хүүхдийн парк түрээслүүлдэг хөөрхөн байруудтай. Тийм байранд хуушуур хийхээр болоод охин, хүү, нөхөртэйгөө гэр бүлээрээ тэнд арван жил хуушуур хайрсан. Өдөр шөнө, өглөө оройгүй зүтгэж тэндээс амьдралаа цэцэглүүлсэн. Тэнд байхдаа байртай, машинтай болсон. Дүү нараа сургууль соёлд сургалаа. Хүн үнэнчээр зөв бодолтой хөдөлмөрлөж явбал идэж байгаа хоол ч амттай. Бурхан тэнгэр ч хүнийг ивээдэг гэж боддог. Миний дуучин болсон охин нэгдүгээр ангид байхдаа л хуушуурын гурил элдсэн. Аравдугаар анги төгстөл нь хуушуурын гурил элдүүлсэн. Миний том хүү арван жил хуушуур хайрсан. Хөдөөнөөс дүү нартаа мах шөлөө захиж авчруулдаг. Энэ зун нэг дүүгийнхээ байрны урьдчилгаа хийнэ гэх маягаар л зүтгэсэн. Сайхан газар авсан. Кино үйлдвэрийн тэнд сайхан байр барьсан. Хүүхдүүд, дүү нартаа бүгдэд нь хүрз бариулж, тоосго үүрүүлсэн дээ. Хөлс хүчээ гаргаж байж зургаан давхар байшин барьсан юм. Эхлээд гараашаа, нэг давхартайгаа барьсан. Дараагийн жил хоёр, гурван давхраа барьсан. Боломжийнхоо хэрээр дээр дээрээс нь овоолоод л байлаа. Нэг хүүхэд тусдаа гарна гэхээр байраа дээшээ овоолчихно. Нэг их гоё биш ч амьдралын хэрэгцээг сайн хангадаг, дулаахан, устай, 00-той. Түүнээс илүүг хүсээд яахав.

-Таныг их л амар амьдарч ирсэн болов уу гэж бодсон юм?

-Би портер бариад, саравчтай малгай өмсөөд нүдний шил зүүгээд Гурвалжингийн гүүр, 100 айлд их очсон. “Өнөр бүл”-ийн Цэрмаа юм уу даа гэхээр нь “Адилхан байна уу” гэчихээд явчихдаг байлаа. Хуушуураа зарж суухад “Өнөр бүл”-ийн Цэрмаа юм уу гэхээр нь “Мөн ч байж магадгүй биш ч байж магадгүй” гээд л өнгөрөөнө. Хөдөлмөр хийж байхдаа би хүнээс ичиж байгаагүй. Шаардлагатай бол шал угаагаад ч амьдарна.

-Таны яриаг сонсоод зориг орж байна шүү. Хүн юу ч хийгээд амьдарч болох юм байна?

-Манай аав намайг “Миний хүү сайн малчин болно” гэдэг байсан. Багш нь малчин байсан бол өдийд хөдөлмөрийн баатар биш юм аа гэхэд улсын аварга малчин болсон байна гэж хүүхдүүддээ хэлдэг юм. Сая зуслан дээрээ гэр барьсан. Өрхөө гоё болгоно гээд оосор бүчээ өөрөө томж, оёлоо. Анх би тэмээчин байлаа. Тэмээчин байхдаа “Өнөр бүл” кинонд тоглосон хүн шүү дээ. Ингээ саагаад, тэмээгээ услаад явж байсан бор бүсгүй кинонд тоглохоор ирж байлаа. Тэмээчин охин байхад Д.Жигжид гуай намайг олж авсан юм.

Булган аймгийн Могод сумын уугуул Монголын Улсын заан Дамдинсүрэнгийн Лхагвасүрэнгийнд өнжлөө. Эл эрхэм эдүгээгээс дөчин таван жилийн өмнө буюу нэгэн мянга есөн зуун далан нэгэн онд ардын хувьсгалын түүхт 50 жилийн ойгоор заан цол хүртсэн юм. Хүчит арслан Өлзийсайханы Эрдэнэ-Очир, уран барилдаант аварга Чойжилын Бээжин нарыг дараалуулан орхиж зааны босго алхсан тэрээр самбо бөхийн дэлхийн аваргын мөнгөн медаль хүртэж, улсын шигшээ багийн тамирчин явсан түүхтэй.

Лхагваа заан руу утсаар холбогдон өнжих тухайгаа дуулгахад, цаана нь бөөн дуу чимээ нажигнаж байв. “Буянт-Ухаа”-гийн спорт цогцолборт олон улсын жүдо бөхийн “Чингэс хаан” гран при тэмцээнийг үзэж яваа аж. Амралтын өдрөөр гэрт нь тавиад буулаа. “Зуслан дээр байж байтал гэрт зочин ирэхээр боллоо гэж манай хүн дуудуулаад. Бид гурав ч ум хумгүй орж ирээд байна” хэмээн гэрийн эзэгтэй өгүүлэн, хоёр зээтэйгээ шуугилдан угтлаа. Гэрийн эзэн буйдан дээр цээж нүцгэн тэрийгээд хэвтчихсэн, амар амгалан гэж жигтэйхэн. “Өвөөгийнхөө цамцыг аваад ир” гээд зээ хүүдээ хэлээд, хөгшнөөсөө хөөрөг даалингаа сураглав.

“Энэбиш, Хишигдаваа бид гурав Баавайн гол, Хулжийн голд өссөн нэг довны хүүхдүүд юм” гэж заан аядуухан хэлснээ сурагчийн дэвтрийн шугамдсан хуудсан дээр хэд хэдэн зүйл тэмдэглэчихэж, түүнээ үзүүлэв. Өвөр бэлд нь өсч торнисон Баян уулынхаа тухай бичсэн нь энэ ажээ. Наадмын дараахан “Сайхан Хулжийн гол” дууны клипийг Могод суманд хийх гэнэ. Тэр үеэр Лхагваа заан нутгийн зон олон, ах дүүс амраг садантайгаа Баян уулаа тахихаар төлөвлөж байгаа бололтой. “Нэг довны гурав” гэдэг нь Их хурлын дарга асан, төр нийгмийн нэрт зүтгэлтэн Лхамсүрэнгийн Энэбиш, “Хүч тамирын гайхамшиг” циркийн үзүүлбэрийг Дарийн Дамдин багшаасаа өвлөн авч, нуруун дээрээ найман зуун тавин килограмм ачаа үүрэн хүн төрөлхтнийг гайхашруулсан Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Гончигийн Хишигдаваа хоёрыгоо хэлж байна.

Долоохон хоногийн дараа монгол төрийн наадам эхлэх гэж буй цаг мөчид хүчит заантай уулзсаных, наадмын тухай яриа хөөрөө дэлгэх нь дамжиггүй. “Улсын наадамд хэдэн онд анх зодоглосон билээ” гээд асуучихлаа. “Жаран зургаан оны их үерийн жил юм” хэмээн яриа эхэлж байна. Хагас зуун жилийн тэртээ төрийн наадамд анх зодоглохдоо Өвөрхангай аймгийн Гучин-Ус сумын харьяат улсын арслан Гялдангийн Цоодолоор хоёр давчихаж. Төрийн наадамд Шаравын Батсуурь аваргатай хоёр жил дараалан түрүү үзүүр булаацалдаж байсан арсланг нь өвдөглүүлнэ гэдэг цэргийн хүүд том амжилт байх нь мэдээж. “Тэгтэл намайг гурвын даваанд барилдуулаагүй юм даа” гэж заан одоо хэр нь гомдолтой байдаг аж. “Үер бууж аюул болж байхад цэргийн хүүхэд барилдана гэж юу байхав. Бушуухан яв, Их тэнгэрт очиж харуул хий” гээд дарга даамлууд нь хөөгөөд явуулчихсан байна. “Улсын наадамд хоёр давчихсан хэрнээ барилдах эрхээ хасуулаад харуулд зогсож байхдаа цэргийн хүн л болохгүй юм шүү. Мөрдэстэй хүн гэдэг хэрэггүй байдаг юм байна гэх бодол төрж билээ. Ингээд цэргээс халагдахад намайг үлдээч гэсэн санал ирж байсан. Би огт зөвшөөрөлгүй нутаг явчихсан даа” хэмээн хүд хүд инээж байна.

Бөхийн зам мөр хөөхөд нь түшиг тулгуур болж дэмжсэн хүн нь олон түмнээ “тэмээ өргөдөг” гэж алдаршсан Бямбын Жамъяндорж арслан ажээ. Жараад оны сүүлээр Булган аймгийнхаа наадамд босоо явсан арсланг цэргээс халагдаж очсон залуу нэгэн барилдаанд өвдөг шороодуулчихсан байна. Тухайн барилдааны дараа Жамъяндорж гуай Лхагвасүрэнг хүнээр дуудуулжээ. “Өндөр цолтой бөхийг хаялаа гэж аашилдаг болов уу” хэмээн айж эмээсээр очтол “Чи хө, алсдаа юм дуулгах нөхөр шиг байна. Хоёулаа Хөвсгөл явж барилдана. Намайг уриад байгаа юм. Хань олдохгүй яадаг юм гэлээ гээд аргаа барж байтал, ашгүй чи гараад ирлээ” гэж урам зориг өгөн Хөвсгөл нутаг руу дагуулж явсан гэдэг.

“Тэмээ өргөдөг” арслан зам зуурт “Гурван удаагийн барилдаан хийнэ байх. Эхлээд би түрүүлнэ. Дараа нь чи түрүүлнэ, сүүлд нутгийн бөхийг түрүүлүүлнэ. Дийлмээргүй хүн байвал ахдаа дуулгачихаарай. Би аваад шидчихнэ” гэж өнөө л бүдүүн хадуун зангаараа сал пал ярьж явжээ. Лхагваа зааныг Жамъяндорж арслангийн тухай тийн дурсаж суухуйд олны дунд яригддаг хошин яриа нь санаанд буулаа. Жамъяндорж гуай жараад оны дундуур улсын наадамд барилдаж нутагтаа оччихоод найз нөхдөдөө “Хотод очиж голын цэнгэлдэхэд барилдах сайхан шүү. Өөрийн эрхгүй бяр ороод л ирж байгаа юм чинь. Дараа нь Туулын хөвөөнд суугаад хотын бөхчүүдтэй паав уух бас сайхан” гээд олны инээдийг хүргэдэг байж.

Монголын брэнд Могодын айргийг залгилсан шигээ уяа морьдын зурагтай ханан дахь хивсний өмнөх буйдан дээр зэрэгцэж суугаад бөхийн тухай хуучилж буй минь энэ. “Далан оны дүн өвлөөр Мөөеө аварга, Цэрэн аварга, Галдандагва, Юүвээ начин гээд бөхчүүдтэй Архангай, Өвөрхангай, Баянхонгор, Өмнөговь гээд олон аймгаар явж барилдаан хийсэн. Гэмпил жолоочийн цоо шинэ “тавин гурав”-тай гарч өгсөн юм. Хоёр аварга кабинд суугаад, бусад нь ачаан дээр бор эсгий дэвсээд үстэй дээл нөмрөөд хэвтчихнэ. Мөөеө аварга тэгэхэд ёстой ид байсан даа. Хөмсгөө атируулсан, булцгар цагаан жигтэйхэн амьтан байлаа. Цэрэн аварга тэр жилийн наадамд үзүүрлэж, их ойн одтой бөх гэдгээ баталж даян аварга болж байсан юм.

Халхын их хүчтэнүүдийн далбаан дор явсан тэрхүү аян зам надад өгөөжөө өгсөн. Тавин жилийн ойгоор заан цол хүртэх нөхцөл боломж тэгж л бүрдсэн. Бие хаа задарч, бэлтгэлийн формдоо орчихсон нэг л сайхан болоод ирж билээ. Сураар бол элдүүр нь ханаж байгаа нь тэр байх л даа. Эхэн үедээ Мөөеөд эргүү тэнэгээрээ дуудуулаад баахан загнуулна. Аймаг аймагт болсон барилдаануудад ихэвчлэн Мөөеө аварга түрүүлнэ. Заримдаа Цэрэн аварга түрүүлнэ. Дамдингийн Галдандагва начин ид байсан үе. Урьд жил нь Түвдэн аваргаар тав давж начин болчихсон байв. Далан оны бүх ард түмний спартакиадын тойргийн барилдаанд Галдандагва босоо түрүүлсэн. Түүнд заан цол олгох гэтэл “Улсын наадмаар заан цолоо авна. Тойргийн барилдаанаас заан болохгүй” гээд буруудсан хүн шүү дээ. Хэрвээ заан цолоо аваад барилдсан бол түрүүлэх ч юм бил үү, хэн мэдлээ. Наадмаар юун заан болох тавын даваанд Увсын Жамбалын Хайдавт унасан. Хайдав бараг л амьдралдаа хүний хөл авч үзээгүй бөх. Гэвч тэр жил Галдандагвын хөлийг аваад хаячихаж билээ. Хайдавын бэлтгэлийг Баянаа аварга долоо хоног тасралтгүй хийлгэсэн гэдэг. Гол нь Галдандагвыг унагах гээд байхгүй юу”.

Заан бид хоёрын дунд ийм л яриа хөөрөө үргэлжилсээр байгаа. Хөгшин нь хүүхдүүдтэйгээ утсаар яриад л, зуслангаас ороод ирсэн, буцаад гарна зэргээр тайлангаа тавьж байна. Ханын хүрэн шүүгээнээсээ баахан зурагт цомог гаргаад бид хоёрын орны дэргэд давхарлаад хураачихав. Нүүрэнд нь Лхагваа зааны зурагтай зузаан гэгчийн шаргал альбом дээр нь ил харагдана. Сөхөөд үзтэл домог болсон аваргуудын хөргөөс аваад жил жилийн наадмын түүхийг хадгалсан, бөхөд дуртай хэн бүхний харцыг булааж, эрхгүй сэтгэл хоргодохоор нандин эд байна шүү. Зургийн цомгийг нь шимтэнгээ заан цол хүртсэн наадмынх нь тухай асуулаа. Эрдэнэ-Очир арслан, Бээжин аварга нарыг хэрхэн сөхрүүлснийг нь сонирхлоо.

“Би чинь Түвдэн аваргынхаа (үндэсний спортын ууган гавьяат мастер, дархан аварга Бадамдоригийн Түвдэндорж) хийж өгсөн зодог шуудгийг өмсөж барилдаад улсын цол хүртсэн хүн юм” гэж ихэд бэлгэшээлтэйгээр хэллээ. “Тэр жил ээж “Улсын сайн малчдын зөвлөгөөн”-д нутгаасаа ирээд байв. Миний бие гэр бүл, хань ижил байхгүй ганц бие амьтан “Зуун айл”-д ээжийн дүү Сундуй ахынд байдаг байлаа. Ээж минь хүүгээ барилдахыг нэг харъя даа гээд төв цэнгэлдэх орсон доо” гээд дөчин таван жилийн тэртээх наадмаа дурссан билээ.

“Гурвын даваанд Говь-Алтайн Онхыг, дөрөвт Архангайн Юүвээг давсан. Онх золиг хөл авч дайраад золтой л хаячихаагүй. Бэлтгэл сайхан, хэнийг ч давна гэсэн итгэлтэй байсан учир Онх начинг сөргүүлж дайраад давсан юм. Тавын даваанд Эрдэнэ-Очир гуай амлалаа. Улсын заан цолтой, ид жагсаж явсан насандаа байв. Урьд жил нь Хайдав, Сосорбарам нарыг цувуулж орхин их шөвөгт шалгарч Дамдин аваргад тахимаа өгсөн, наадмын түрүү үзүүрт яригдаж байсан хүчтэй бөхийг их л амархан хаясан юмдаг. Золгоод тахимдтал хэвтээд өгсөн. Зургаагийн даваанд Бээжин амласан. Мань хүн далан оны наадамд ес даван түрүүлж, улсын аварга цол хүртсэн, жинхэнэ ир бяр нь тэгширч байсан үе.

Наадмын өмнө Түнхэлд болсон сорилго барилдаанд Бээжин гуайд унасан байлаа. Намайг ганцхан шүүрч аваад л тахимдаж дайраад давчихсан юм. Гэхдээ надаас бяраар илүү биш юм гэдгийг нь мэдэрсэн. Уран дайчин барилдаантай бөх байлаа. Бээжинг баруун зүүн талдаа цавчиж дайраад ороод ирэхээр нь лавхан барьц өгөөд хүчтэй халтал баруун гарынхаа хурууны өндгийг долоогоод “гаслаад” явчихлаа. Тэгэхээр нь тас тэврээд элдээд хөөчихсөн. Бид хоёрын барилдаан их уран, үзүүштэй сайхан болсон. Даанч тэр барилдаан зурагтын дүрс бичлэгт үлдээгүй байдаг юм. Камер нь гүйцэж авч чадаагүй байх л даа”.

“Та долоогийн даваанд Баянаа аваргад унасан байдаг. Үнэхээр бараагүй юу. Ер нь ид барилдаж байх үедээ хаяж чадаагүй бөх гэж байна уу” хэмээн гэрийн эзнээс өдөх маягаар асуулаа. “Баянааг хаях боломж надад байсан. Гол нь би даваандаа ханачихсан, бөхчүүдийн хэлдгээр цолондоо ханачихсан байв. Их ойн жил учир зургаа давсан бөхөд заан, долоо давсан бөхөд арслан цол өгч байсан юм. Хайдав, Дагвасүрэн хоёр тэр жил долоо даваад арслан болж байлаа. Наадмын өмнө Мах комбинатын 50 жилийн ойн барилдаан болсон юм. Тэр барилдаанд би аймгийн цолтой байхдаа Эрдэнэ-Очир, Цэрэн, Баянаа гурвыг цувуулж хаяад түрүүлчихсэн. Тиймээс барилдаж байх үедээ надад унагаж үзээгүй бөх байхгүй дээ. 1971 оны наадмын долоогийн даваанд Мөөеө Цэрэн аваргыг амлаж барилдаад унасан. Тавын даваанд Түзэлийн Зундуй заантай барилдаж байхдаа бэртчихсэн. Тэгээд Цэрэндээ өгчихсөн байхгүй юу. Надад “цаад харыгаа заавал хаяна шүү” гэж хэлж билээ. Баянааг давна шүү гэсэн. Харин би далан найман оны наадмын зургаагийн даваанд Баянааг хаячихсан юм” гэх нь тэр.

Би сортос гээд л явчихлаа. “Далан найман оны наадамд Баянаа аварга шөвгийн дөрөвт Цэрэнтогтох аваргад унасан байдаг. Цэрэнтогтох аваргын анх түрүүлдэг жил санагдана” гэхэд “Тэгсэн тэгсэн. Би Хайдаваар тав давж шөвгөрөөд зургаад аваргад амлуулж барилдсан. Баянааг хагалж цохиод гуядтал өвдөглөчихсөн. Гэхдээ унаагүй гэж зүтгээд тахимаа өгөөгүй. Хэл амны нэмэр гэж бодоод би орхисон л доо” гэж байна.

Лхагвасүрэн зааны гэр бүлийн хүн Урнаа бүхий л насаараа эрүүл мэндийн салбарт ажилласан, нэртэй эмч нарын нэгэн ажээ. Нэг нутаг усны хүмүүс юм билээ. Сонирхолтой нь тэдний гэр бүл хоёр талаасаа бөхийн зүтгэлтнүүдээр ёстой нэг бялхсан айл байна лээ дээ. Тодруулбал, Лхагваа зааны эмэг эхийн садан төрлийн хүн нь алдарт Луузангийн Нямжав заан гэдэг. Харин дүү охин Эрдэнэцэцэгийнх нь нөхөр Монгол Улсын арслан, гавьяат дасгалжуулагч Бандийн Ганбаатар. Урнаа эгчийн төрсөн дүү нь далан таван онд Сэрээтэрийн Цэрэн аваргаар тав давсан улсын начин Долгорын Загдаа. Мөн Урнаа эгчийн дүү охиных нь нөхөр буюу Лхагваа зааны баз хүргэн нь Архангай аймгийн Лүн сумын харьяат улсын начин Гүсэмийн Жалаа гэж байгаа. Ганбаатар арслангийн хүү Мөнхсайхан Японы мэргэжлийн сумод хүч үзэж байгаа, Жалаа начингийн хүү бас барилддаг гээд үргэлжилбэл тоо томшгүй юм болно.

Ийм л нэг бөхийн салбарласан гэр бүл байна. “Манай аавыг Дамдинсүрэн гэхээсээ нутгийн олон Данид гэж авгайлж, хүндэтгэнэ. Аав минь надаас хамаагүй өндөр. Аавын маань аав Пэлжээ гэж өвөг эцэг минь манай ажаагаас (төв халхынхан аавыгаа ажаа гэдэг) бас өндөр хүн байжээ. Өсөхөө аварга шиг өндөр, биерхүү хүн байж. Ажаа минь 1934-1937 онд Дорнодын Баянтүмэнгийн дивизэд гурван жил цэргийн алба хаасан. Цэрэгт байхдаа “14 дүгээр дивизийн Дамдинсүрэн” гэж зарлуулаад барилддаг, ихэвчлэн түрүүлдэг байсан юм гэнэ лээ. Жигтэйхэн бяр тэнхээтэй хүн байсан” хэмээн хуучилсан юм.

“Манай хөгшний ижий аав, өвөг дээдэс нь их сайхан насалдаг хүмүүс” гэж Урнаа эмч хэлж байна. Аав Данид нь ерэн насыг зооглосон байна. Ерэн насных нь баярт тухайн үед Их хурлын дарга байсан Цэндийн Нямдорж ирж хүндэтгэл үзүүлсэн гэдэг. Зураг хөрөг нь ч байна. Харин Нямжав нь ерэн дөрвөн нас хүрч өнгөрөгч хавар урт холын аяндаа буцжээ. Ижийгийнх нь садангийн хүн ерэн найман нас хүрснийг зааны гэргий хэлж байсан.

Лхагвасүрэн зааныд Чин Ван Ханддоржийн аяга хадгалагдаж байдаг тухай Бямбажавын Өвгөнхүү нэгэнтээ дурсаж байсан. Тэр тухай сонирхоход хөгшин нь байлгүй яахав гээд Ханд вангийн хэрэглэж байсан гэх хул шаргал өнгийн шаазан аягыг гаргаад ирлээ. Лхагвасүрэн зааны өвөг эцэг Пэлжээ Хунтын рашаанд очин майхандаа цай ууж суутал өмнүүр нь өнгөрсөн морьтой хүн зогтусан эргээд ирэв гэнэ. Тэр хүн “Чамайг таньсангүй, аягаар чинь танилаа” гэсэн гэдэг. Бадамжав гэж буриад Ханд вангийн хураалганаас тэрхүү шаазан тагшийг авч Лхагвасүрэн зааны өвөг эцэгт өгсөн түүхтэй юм билээ. Мөн зааны дүү адуучин Тангадынд Сундуй гүний айрагны луутай шаазан байдаг гэсэн. Данидынхан гэдэг ийм л үүх түүхтэй, унаган хүлгүүдээ уяж хурдлуулан айраг түрүү хүртэж, хүү хүргэнүүд нь төрийн наадмын түрүү, үзүүр бөхөөр тодорч, Баян-Уул, Хулжийнхаа голд үе удмаараа нутаглаж байгаа ёстой л манайхны хэлдгээр төрийн наадмын үүдтэй айл ажээ. Зааных Ханд вангийн өргөөний урд талын есөн давхар байранд аж төрдөг аж. “Энэбишийн маань буян юм даа. Хотын захиргаанаас орон сууц хуваарилахдаа Хишигдаваа бид хоёрт нэг нэг байр өгсөн. Хишигдаваагийнх манай хажууханд. Энэбиш төрийн ноён нуруу болсон, голчтой сайхан хүн байлаа. Манай Булганыхан ч азгүй дээ. Тэр сайхан хүнээ эрт алдсан” гэж харамсангуй өгүүлж байв.

Өнжиж буй айлын маань эзэн сав л хийвэл Мөөеө, Цэрэн хоёроо дурсана. Халхын их хүчтэн, тэр энгүй хоёр аваргын нөхөрлөж явсан он жилүүдийг хамгийн сайн мэдэх хүн нь Лхагваа заан аж. “Цэрэн аварга Уртцагааны аж ахуйн нярав байсан. Жигтэйхэн олон төмөр түлхүүр хармаалаад л явж байдаг сан” гэж гэргий нь халуун дотноор дурсч байлаа. “Мөөеө аварга наадмын бэлтгэл дээр намайг гойд анхаарч, хааш нь ч хөдөлгөхгүй, бэлтгэлийг чамбай гэгч нь хийлгэнэ. Хадааг яг л над шиг хайрлаж бэлтгэлийг нь хийлгэнэ. Сүүлд Өсөхөө аваргыг бас л өөр дээрээ аваад Сонгинын аманд бэлтгэл хийлгэж байсан” хэмээн хөөргөөр тамхилангаа сонирхуулж байлаа.

Далан зургаан онд Архангайд болсон нэгэн барилдаанд хоёр Мөнх, тухайн үед ид гарч ирж байсан Хадаа, Цэрэнтогтох гээд шилдэг бөхчүүд бүгд очсон гэдэг. Уг барилдааны үеэр Буур Жамъян аварга Хадаа, Лхагвасүрэн хоёрыг хоёр талдаа суулгаад зургаа татуулсныг заан ихэд бахархалтайгаар өгүүлсэн юм. “Тэр зургийг нэг олоод авчихсан. Архангайн айлын жаазанд байгаа сураг дуулдсан юм. Буур аварга бол цаанаа заяагдсан гайхамшигтай бие хаатай, ухаан санаа цэцэн цэлмэг сайхан хүн байсан. Манай Хадаа чинь их өндөр хүн шүү дээ. Тэгэхэд Буур аваргын дэргэд хариугүй харагдаж билээ” гээд ширээн дээр байсан өндөр савтай жүүсний хажууд өөрийнхөө хөөргийг зэрэгцүүлж тавиад, Хадаа Буур аварга хоёрын өндөр намыг жишиж үзүүлэв.

Далан гурван оны наадмын тавын даваанд тэрээр өмнийн говийн хүчтэн Дэмүүл арсланд өвдөг шорооджээ. “Дэмүүлд өөрийнхөө буруугаас, залуу насны хөөргөн зангаасаа болж унасан хүн дээ, би. Их амархан хаяна гэж бодоод буруудаж байлаа” гэв. Дэмүүл арслангаас улбаалаад одоогийн том биетэй бөхчүүдийн тухай заанаас асуулаа. “Одоогийн энэ залуус яалаа гэж Дэмүүл гуайн тамир тэнхээд хүрэхэв дээ, хөөрхий минь” гэж шуудхан хариулав.

Тэгснээ цааш нь “Өнөөгийн бөхчүүд лагс биенээс өөр юм байхгүй. Барилдаан огт гаргахгүй юм. Наад зах нь эмнэг морь уургалаад татаж үзээгүй банди нар, хоёр шуундаа бяр гэдэг байдаг юм уу. Төмөртэй л зууралдсан хүмүүс. Жин ихтэй учир орон зайгаа мэдэрч чадахгүй байна. Түлхэлцэж түлхэлцэж эцэст нь нэг нь унаж, нэг нь давж байгаа харагдах юм. Баасанхүүг эс тооцвол бөхийн мэдрэмжээр гялсхийсэн барилдаан гарахгүй, үнэндээ урамгүй юм даа” гэж үнэнийг өчсөн. “Түвдэн, Батсуурь, Чимид-Очир аваргууд наадмын асарт завилж суугаад дараа үеийн бөхчүүдээ голж байгаа нь анзаарагддаг байв. Баянаа, Мөөеө энэ хэд ч Бат-Эрдэнийг бяртай юм. Гэхдээ дэлхийн дэвжээнээс амжилт гаргасангүй гээд бас л чамладаг”-ийг хэлж байсан. Энэ жилийн наадамд хэн түрүүлэхийг олон жил барилдсан заанаас лавлахад, Оюунболд, Бүрэнтөгс хоёрын нэг баттай түрүүлнэ гэлээ.

Лхагвасүрэн зааны дүү Эрдэнэцэцэг ахындаа байхад нь Ганбаатар арслан орж гарч яваад уургалаад авсан удаатай гэнэ. Ганбаа арсланг манайхан мэднэ дээ. Наян таван оны улсын наадамд Б.Бат-Эрдэнэ, Ж.Мөнхбат, Х.Баянмөнх, Д.Хадбаатар нарын хүчит дөрвөн аваргыг дараалуулан өвдөглүүлж улсын наадмын түрүү бөхөөр тодорч байсан. Лхагваа заан Ганбаа арсланг ханьтайгаа учрахад тийнхүү санаандгүйгээр гүүр болсон бол Жалаа начинд бас л тус хүргэсэн байдаг. “Урнаагийн дүү Саранг Жалаа эргүүлэх санаатай надад хэлнэ. “Чи өөрөө л учраа олохгүй юу. Би яаж мэддэг юм, битгий хуцаад бай” гээд цаадахыг чинь явуулна. Жалаа бид хоёр шигшээгийн тамирчид байсан юм. Загдаад хэлж байгаад Саранг тэднийд аваачиж Жалаатай уулзуулж байсан” гээд инээд алдаж байлаа. Инээмсэглэлийнхээ завсарт олон жил нөхөрлөсөн, бөхийн гайхамшиг Цэрэнтогтохыгоо алдсандаа гуниглан харуусч буйгаа мөн нуугаагүй юм.

Тэднийх дөрвөн хүүхэдтэй гэнэ. Том хүү Амгалан нь Чикагод гэр бүлээрээ амьдардаг байна. Өвөө эмээ дээрээ байгаа хоёр зээ нь том охин Одгэрэлийнх нь хүүхдүүд ажээ. Бадрал гэж бумбайсан хөөрхөн банди байна. Өнөө жил 12 настай, гавьяат дасгалжуулагч Ц.Шийрэвийн удирдлагад жүдогийн бэлтгэлд явдаг гэнэ. “Өвөөгийнхөө шийрийг хатаасан бөх болох хүү” гэж эмээ нь өхөөрдөж байлаа. Бадрал хүү өнөө жилийн наадмын хүүхдийн барилдаанд зодоглохоор Ганбаа арслангийн гэргийгээр зодог шуудаг хийлгээд хэдийнэ зэхчихсэн додьгор сууна.

Лхагвасүрэн заан одоогоос гурван жилийн өмнө 70 шүргэсэн насандаа Америкийн Маяами хотод болсон ахмадын жүдогийн дэлхийн аваргаас мөнгөн медаль хүртжээ. Герман, Америк, Туркийн бөхчүүдийг ялсан байна. Тэрээр самбо, жүдогийн олон улсын хэмжээний мастер. Заантай багагүй хууч хөөрсний эцэст зураг хөрөг авах юм боллоо. Хөгшин нь цаад өрөөнөөс “Алив Лхагвасүрээн, чи энэ наадмын дээлээ өмсөөдөхөөч” гэж гуйж байна.

Жил бүрийн наадмаар, ханиа шинэ дээлээр гоёдог Урнаа эгч энэ жил цагаан саарал торгоор элбэг сайхан дээл хийжээ. Ингээд Дамдинсүрэнгийн Лхагвасүрэн зааныг наадмынх нь шинэ дээлийг өмсгөн, зээ хүүг нь зодог шуудгийг нь өмсгөөд зураг хөргийг нь дарлаа. Монгол бөхийн дэвжээнд хоёр Мөнхийг ид байх үед зэрэг гарч ирж, Дамдин, Цэрэнтогтох, Хадаа нарын домогт аваргуудтай ир бяраа сорьж явсан хүчит заантай хуучилсан тэмдэглэлээ хүргэхэд ийм буюу.

“Харанга” хамтлагийн гишүүн Монгол Улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Ц.Чулуунбаттай ярилцлаа.

-“Харанга”-ын анхны дуунуудыг одоогийн бүтээлүүдтэй харьцуулахад ямар дүр зураг харагддаг бол?

-Манай хамтлагийн хуучны дуунууд болох “Амьдралын дуу” , “Мистер Баагий” , “Алсын гялбаа” зэрэг бүтээлүүд тухайн үед хард рок жанраар гарч байсан. Эдгээр дуунууд хатуу сонсогдож, хүмүүсийн сэтгэлд хүрээгүй байж болох талтай. Тиймээс бид жазз рок урсгалаар үзэгчдийнхээ сонорт хүргэхийг зорин ажиллаж байна. Жазз рок урсгал бол хүн сонсоход эгшиглэнтэй, хөгжилтэй байдлыг шигтгэж өгдөг юм. Манай хамтлаг аливаа уран бүтээл дээр ажиллахдаа хамгийн гол нь дууны найруулга дээр маш их анхаардаг. Мөн дууны шүлэг гэдэг бол тулгуур зүйл шүү дээ. Тэгээд шүлгийг дагаад аялгуу зохицсон байх ёстой. Ер нь хүний сэтгэлд хүрэх бүтээл бий болгохын тулд аливаа зүйлд чинь сэтгэлтэй байх нь чухал. “Харанга”-ыг байгуулж байх үед хөгжмийн зэмсэг ховор байсан. Мөн тухайн үед мундаг од болъё, их мөнгө цуглуулъя гэх бодол байгаагүй. Харин мэргэжлийн хөгжимчид байсан учраас хит болох уран бүтээл гаргая л гэж чин зүрхнээсээ хүсч байсан. Тэгээд энэ хүсэл эрмэлзлээрээ өдийг хүртэл явж байна даа.

-Сүүлийн үед таныг бие даасан уран бүтээл дээр ажиллаж байгаа гэж дуулсан. Ямар уран бүтээл бол гэж хүмүүс сонирхож, үнэнч фэнүүд чинь чих тавьж байгаа нь мэдээж?

– Би жазз болон поп хөгжимд илүү дуртай. Хамтлагтаа байгаа ч гэсэн миний зүрх сэтгэл дуугаар хөглөгдөж, дуу хөгжим намайг дуудаж байдаг. 2005 онд “My Street” хэмээх CD гаргаж байсан. Энэ цомогтоо би өөрийнхөө үзэл бодол, ертөнцийг гаргаж ирсэн байдаг. Анх би арван зургаан настайгаасаа дуулж эхэлсэн. “Соёмбо” хамтлагт дуулж, “Харанга” хамтлаг маань дуучинтай учраас аргил гитарчин болсон. Тиймээс өөрийнхөө дуртай стил, жанрыг тоглохын тулд цомог гаргаж байгаа. Энэхүү цомог маань “Амьдралын бэлэг” нэртэй юм. Ирэх намар бие даасан тоглолт хийх төлөвлөгөөтэй байна. Шинэ цомогт орсон “Амьдралын бэлэг” дууны клип гарсан байгаа. Клипэнд сюрприз барин гэрлэх санал тавьж байгаа шинэхэн хосын гайхалтай сайхан мөчийг тусгасан. Уг залуус маань жүжигчид биш жинхэнэ хосууд юм шүү дээ. Ер нь миний бие даасан уран бүтээлд гуниг гутралтай зүйл байдаггүй. Амьдралд сайн сайхныг хүсэж, мөрөөдөх, тэмүүлэх байдлыг гаргадаг. Гэхдээ сүүлд “Ээж” уран сайхны киноны уран бүтээл болох “Уучил хүүгээ” дууг дуулсан. Жаахан уйтгартай дуу л даа. Киноны найруулга нь ээж, хүү хоёрын амьдралын алдаатай оноотой зүйлсийг гаргадаг. Хүү нь амьдралд алдаа гаргаж шоронд ордог. Тэгээд энэ байдлаас ээжийгээ холдуулахын тулд хатуу ширүүн үг хэлдэг. Киноны гол дүрд ардын жүжигчин Д.Мэндбаяр тоглосон. Би Мэндээ эгчийг бодож дуулсан юм шүү.

-Чука ахын хувьд олон сайхан дууны аялгуу хийсэн дээ. Ингэхэд дууны хөгжим зохионо гэдэг амаргүй байх, тийм үү?

– Ая зохионо гэдэг урлаг, мэдрэмж их шаарддаг. Дуртай үедээ дэлгүүрээс талх худалдаж аваад ороод ирэх зүйлтэй адилтгаж болохгүй. Миний хувьд ая зохиоход байнга аливаа зүйлийн цаана нуугдаж байдаг юм шиг санагддаг. Тэгээд тэр нь намайг өдөөж байдаг. Үл тайлагдах оньсого шиг. Сэтгэл санаа сайхан байхад дууны өнгө аялгуу орж ирдэг. Ямар ч уран бүтээлч хүн бүтээлээ энэ сайн боллоо гэж боддог байх. Эхэлж дүгнэлт өгөх хэцүү байдаг. Гэтэл бүтээл босоод ирэхээр олон хүний шүүлт дамжлага, их хугацаа өнгөрсний дараа сайн муу нь мэдэгддэг. Гэхдээ ерөнхийдөө хана гэж байна л даа. Тухайлбал, миний “Амьдралын бэлэг” цомог бол хамгийн шилдэг дууны нэрээр нэрлэгдсэн. Дуу зохионо гэдэг бол хүний сэтгэлийн өнгө аяс, сэтгэл хөдлөл, урам авах эсвэл гутрал ч юм уу. Нэг үгээр хэлбэл дөрвөн улирал юм шүү дээ. Миний “Дөрвөн улирлын өнгө” хэмээх дуу зун цаг болж байхад намрын налгар өдрүүд ирээсэй айргаа уух юмсан, намар болоод ирэнгүүт өвөл болоосой цасаар тоглох юмсан, цас оронгуут хавар хурдан болоосой гэдэгтэй адил. Хавар болоод шуурахаар зун болоосой. Яг үүнтэй адил хүний хүсэл дөрвөн улирлыг байнга дуудаж байдаг.

Мөн “Гэрэлт нарны охин” дуу байна. Ээждээ зориулсан дуу. Эх хүн хүүхдээ өлгийдөн аваад өсгөхөд маш их цаг хугацааг гэтэлж таарна. Хүү өсөж том болоод дуу зохиох юм уу, ямар нэгэн уран бүтээл гаргахад ээжүүд эмээ болж хөгширсөн байдаг шүү дээ. Тиймээс бүх л ээжүүд залуу, сайхан үзэсгэлэнтэй байсныг дурссан дуу. Миний ээж залуудаа намайг хөтлөөд явахад маш үзэсгэлэнтэй хүн байсан гэсэн. Хүмүүс “Энэ Сэвгэр үнэхээрийн үзэсгэлэнтэй шүү” хэмээн дуу алдацгаан ярьдаг байсан гэнэ лээ. Тийм учраас би энэ дуугаа ээждээ зориулсан.

“Энгэрт нь зүүгдсэн нар нь байлаа.

Эмтэлж болохгүй хайр нь байлаа

Та бол гэрэлт нарны охин байжээ..” хэмээн зохиосон байгаа. Энэ дуу бол ээжийнхээ залуу үеийг дурсан санахаар бүтсэн дуу юм. Ээжийнхээ залуу насыг мөнхөлсөн дуу гэж хэлж болно. Мөн “Эр хүн” дуу байна. Ядарсныг дарж, задарсныг дагаж явахгүй ээ би бол эр хүн. Ерөнхийдөө эрчүүддээ зориулсан дуу. Ямар ч эр хүн гитараа бариад дуулчихаар дуу болсон шүү. Дуу бол бодит амьдралыг илэрхийлж өгдөг. Бодит амьдрал бол бодит үг юм шүү дээ.

-Танай удамд урлагийн хүн бий юу?

-Манай аав бол Төв аймгийн Дэлгэрхаан сумын хүн. Аав, ээж хоёр маань өнгөрөөд их олон жил болжээ. Манай ээжийн удамд урлагийн хүмүүс байсан. Ээж маань “Учиртай гурван толгой” жүжгийн дууг дуулж байсан. Манай ээжийн дүү дуучин хүн юм. Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Жаргал гэж байсан. Энэ хүний нөхөр мөн гавьяат жүжигчин, хөгжмийн зохиолч Цэрэв гэж хүн байсан. Бид эцэг эхээсээ зургуулаа. Одоо гурвуулаа болсон. Хоёр дүүтэйгээ байна. Ер нь миний хүүхэд нас “Ирмүүн” студи болох чи бид хоёрын ярилцлага хийж буй газар өнгөрсөн. Бага тойруу гэж нэрлэдэг шүү дээ.

-Танай хамтлагийн “Зөвхөн Монголдоо” дуу монголчуудын сэтгэл зүрхэнд тод үлдсэн уран бүтээлийн нэг. Энэ уран бүтээл хэрхэн төрж байсан талаар ярихгүй юу?

-1997 онд “Эрин зууны хөг” хэмээх манай хамтлагийн шинэ концерт тоглогдох болдог юм. Энэ үеэр бид ханан дээр шүлэг наачдаг байсан. Шүлгүүд дундаас хамгийн сүүлд “Зөвхөн Монголдоо” дууны шүлэг үлдсэн байсан. Тэгээд шүлгийг авч үзтэл сэтгэлд бууж, ая зохиохоор шийдэж байлаа. Дорнын их найрагч Бэгзийн Явуухулан гуайн шүлэг шүү дээ. Ардын жүжигчин Ц.Гантөмөр гуай надад хэлж байсан л даа. “Миний найз Явуухулан далан гурван онд энэ шүлгийг бичсэн” гэдэг. Гантөмөр гуай Явуухулан найрагч хоёр нэг дорын хүмүүс байжээ. Гэр орон нь ойр байсан хэрэг. Тийм явах үедээ Явуу найрагч “Зөвхөн Монголдоо” шүлгээ мань хүнд уншиж өгч, хоёул тухайн цагт тэмдэглэж, хундага тулгаж байсан гэдэг. Ийм агуу хүмүүсийн уран бүтээл учраас “Зөвхөн Монголдоо” дуу Азийн шилдэг дууны санд багтсан юм шүү дээ.

-Наадам ойртож буй энэ цагт танаас “Толин хул” дууны тухай асуулгүй өнгөрч болохгүй нь. Уг дууны аялгуу эгшиглээд ирэхээр наадмын өнгө зураг тодорч, морьдын тоос босох шиг санагддаг?

-“Толин хулын тоосонд хийморь зүггүй наадам

Торгон жолоо өргөхөд нулимс тогтохгүй наадам

Толин хулын төвөргөөнд тугаа өргөсөн Монголоо…”. Энэ дууг сонсохоор яах аргагүй сэтгэл маань огшоод ирдэг. Энэхүү бүтээл олны хүртээл болсноосоо хойш даруй арван таван жил өнгөрчээ. Дууны бэлтгэл ажилд ханцуй шамлан орсон үе саяхан мэт санагдана. Би Улаанбаатарын унаган хүүхэд. Монголчуудын хурдан морь, амьдралын аж байдлыг тод дүрсэлсэн дуу. Тиймээс надад анх хол санагдаж байсан. Мөн манай хамтлагийн дуучин гавьяат жүжигчин Х.Лхагвасүрэн “Би рок дуучин учраас морины тухай дуу дуулахгүй” гэж хүртэл хэлж байсан удаатай. Гэвч бид хоёр зориг гарган дууныхаа бэлтгэл ажилд орж байсан. Би хөгжмийн найруулагчаар нь ажиллаж байсны хувьд Лхагваагийн хоолой яг тохирох юм байна гэдгийг гадарлаж таарна. Энэ дууг бүтээхийн тулд анх удаа хурдан морины уяан дээр очиж байлаа. Наадамд уралдах гэж байгаа морь сойж буй байдлыг харж авсан. Сунгаа гэж байдаг ш дээ. Тэр сунгаан дээр очиж, машины цонхоор харж байхад надад маш их омогшил төрж, сэтгэл зүрх маань дагаад догдолж байсан. Тэр морьд ямар өрөвдмөөр байсан гээч. Чих нь хулмалзаад давхиж байгаа нь сэтгэлд тод харагддаг. Хотод өссөн ч гэсэн монгол хүний цус гүйж байгаа учраас омогшдог юм байна лээ. “Толин хул” дуу ингэж л төрсөн. Манай найзууд надаас “Морь уяж байна уу” гэж асуудаг. Хариуд нь “Жил болгон морь уяж байгаа ш дээ. Морь маань түрүүлчих гээд л байна” гэж явуулна. “Толин хул”-ыгаа хэлж байгаа хэрэг л дээ (инээв).

-Монголын рок попын ертөнцөд хүндтэй байр эзэлдгийн тань хувьд асуухад, өнөөгийн рок попын урсгал ямар түвшинд явна вэ?

-Ерөнхийдөө рок поп хөгжмийн урсгал хөгжиж байгаа. Яагаад нам гүм, хөгжөөгүй юм шиг байна вэ гэхээр мэдээллийн эрин үе ирсэн.

Иймээс хаана л бол хаанаас ямар ч дуучид хамтлагийг сонсдог болсон байна шүү дээ. Тэгэхээр дуучид, уран бүтээлчид дор дороо уран бүтээлээ хийгээд явж байгаа. Тухайлбал, “Камертон” хамтлаг бие даасан цомгийн ажилдаа орсон байх жишээтэй. Залуу хамтлаг дуучдаас “Lem­ons” , “A Sound”, “Fire” амьд хөгжмийн хамтлагууд уран бүтээлээ гаргасаар байна. “Play time” амьд хөгжмийн томоохон шоу тоглолт болдог. Энэ тоглолт дээр олон залуу уран бүтээлчид оролцож байдаг шүү дээ. Тиймээс рок попын урсгал хөгжсөөр л байна. Ер нь хөгжмийн урсгалыг хүргэх мэдээллийн сан нь цалгисан гэж хэлж болно. Шинээр төрөн гарч буй хамтлаг дуучид болон хуучны уран бүтээлчид ч гэсэн шинэ дуу, цомог гаргаж байгаа. Тэр болгоныг үзэгчид үзэж, сонсоогүй байж болно. Жишээлбэл, би “Амьдралын бэлэг” хэмээх цомгоо гаргалаа. Нийтийн дуу ч мөн адил хөгжиж байна. Сонгодог урлагт бид их амжилт гаргаж байна шүү дээ.

Б.Уранчимэг

“Өдрийн сонин”-ы зургадугаар сарын 28-ны өдрийн дугаараас авч нийтлэв.

Анхаараарай, эрхэм хүндэт наадамчид аа. Улаанбаатараас ярьж байна… гээд цээл сайхан дуу хоолойгоо эх орныхоо цэлмэг хөх тэнгэрт цуурайтуулан ард түмнээ баясуулдаг байсан Монгол бөхийн гарамгай тайлбарлагч, Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн, Монгол Улсын начин Агвааны Ганбаатар агсны тухай түүний гэргий Н.Тунгалагтай хуучиллаа.

-Монгол Улсын начин Агвааны Ганбаатар аль нутгийн хүн бэ?

-Манай хүн 1964 онд Өмнөговь аймгийн Баян-Овоо сумын Налих гэдэг газар төрсөн.

-Удамд нь бөх хүн байсан юм болов уу. Радио сонсчихоод ташуураа амандаа бариад дуурайдаг байсан гэж дурссан байдаг юм билээ?

-Удамд нь бөх байгаагүй. Өөрийнх нь унаган байгалиас заяасан авьяас. 5-6 настайдаа хонь хариулж байхдаа шилбүүрээ унаад ташуураа амандаа бариад радиогоор сонссон Улсын арслан Ц.Бадамсэрээжид гуайн бөхийн тайлбарыг үг үсэг алдалгүй дуурайж хөдөө хээр талд дуржигнуултал ярьдаг байсан гэсэн. Манай хүн бага насандаа ээж, ааваасаа долоон дүүтэйгээ өнчирч хоцорсон юм. Тухайн үед ээжийнхээ дүү Энэбиш ах, Тэрбиш ах, хуурай ах Цэндоо, Батчулуун ах, бэр эгч Цэрэнчимэд нарынхаа дэмжлэгтэйгээр сайхан хүмүүжицгээсэн. Өөрөө бөхөд их дуртай, бөх болно гэж бөхийн дугуйланд орсон байдаг юм. Дугуйландаа явахын тулд гэрийнхээ ажлыг хурдхан амжуулж, дүү нартаа хоолыг нь хийж өгчихөөд бөх рүүгээ явчихдаг байж. Наймдугаар ангиа төгсөөд Налайхын ТМС руу явж, Т.Адъяатөмөр дасгалжуулагчийн шавь болсон байдаг. Тухайн үед 1964 оны луу жилтэн бөхчүүд нэг хэсэг цахиур хагалж гарч ирсэн шүү дээ. Налайхын ТМС-д байхдаа заримтай нь нөхөрлөж эхэлсэн хэрэг. 1984 онд үеийнхээ бөхчүүдийн шаардлагаар нэгэн орой бөхчүүдийн үдэшлэг хөтөлсөн юм билээ. Н.Ганбаатар багш нь Налайхад бөхийн цол их сайхан дууддаг хүү байна, түүнийг шалгаад өгөөч гээд Чөлөөт бөхийн гавьяат дасгалжуулагч Дамдиншарав багшид дагуулж очсон гэдэг. Тэгээд цомхон хэмжээний бөхийн тэмцээнийг тайлбарлуулж үзэхэд их сайн тайлбарлаж байсан гэсэн. Тэндээс л өсвөр үеийн үндэсний бөхийн тайлбарлагчаар ажиллуулж, бөхийн тайлбарлагч болох гараа нь эхэлсэн гэж өөрөө ярьдаг байсан.

-Та ханьтайгаа хэзээ танилцаж байв?

-Бид хоёр 1993 онд танилцсан юм. Би 1990 онд хуучнаар ЗХУ-ын Уралын их сургуулийг философич мэргэжлээр төгсөөд ирсэн байсан. Би хотод бөхийн орчноос тэс өөр газар өсч хүмүүжсэн болохоор бөхийн амьдралаас их хол байсан. Бөх хүнтэй сууна гэж зүүдэлж ч байсангүй. Сургуулиа төгсөөд мэргэжлийнхээ ажлыг хийж чадалгүй “Улаанбаатар” зочид буудалд зочин хүлээн авагчийн ажил хийж байхад А.Ганбаатар намайг олж харсан гэсэн. Спортын төв ордны хажууд байрладаг байсан учраас хаалгаар орохдоо энэ бүсгүйтэй танилцана даа гэж бодож байтал нь би ажлаасаа гарчихсан байж. Би ч гэсэн тухайн үед “Улаанбаатар” зочид буудалд олон бөх байрладаг байсан болохоор энэ бөх тайлбарлагч байна гэж мэддэггүй байсан. Түүнээс хойш 1993 онд би “Улаанбаатар” зочид буудлын хажууханд жуулчдад үйлчилдэг бэлэг дурсгалын дэлгүүрт ажиллаж байлаа. А.Ганбаатар гаднаас орж ирэхдээ өмнө нь намайг харчихсан байсан учраас гэнэт зог тусаад зогсчихсон. Хайж явсан хүнээ олсон юм шиг харцтай байж билээ. Тэндээс л эхлээд үерхэл маань эхэлсэн дээ. Түүнээс хойш 1995 онд анхны маань хүү мэндэлсэн.

-Хэдэн хүүхэдтэй вэ?

-Бид хоёр хүүхэдтэй. Том хүүг маань Идэрмөнх гэдэг. Охиныг маань Мөнхзаяа. Одоо хүү маань Хүмүүнлэгийн ухааны их сургуулийн Олон улсын харилцаа эдийн засгийн ангид гуравдугаар курст суралцаж байгаа. Охин энэ жил 12 дугаар ангид орно. Хүүгийн маань Идэрмөнх нэрийг Ж.Мөнхбат аварга өгсөн. 1995 онд хүүгийн минь мэндэлсэн өдөр Улаанбаатар хотод идэрчүүдийн аварга эхэлж байсан юм билээ. Хүү маань өглөө үүрээр 08:00 цагт мэндэлсэн. Эмнэлэгт төрчихөөд байж байтал сувилагч нь “Гадаа бөх байрын том биетэй хүн байна, хэний нөхөр вэ. Тэр хүн баярлаад тааз хүртэл үсрэх нь байна шүү” гэж хэлсэн. Хань маань хүүтэй болж баярлаад чөлөөтийн тэмцээнээ тайлбарлах гээд явж байтал Ж.Мөнхбат аваргатай таарсан юм билээ. Тэгтэл аварга бэлгэшээгээд Идэрмөнх гэдэг нэр өгч байсан.

-Та хоёр анх уулзаж байхад А.Ганбаатар гуайн хоолой нь их содон байсан уу. Олон сайхан найзтай учраас гэрээр чинь орж гардаг л байсан байх даа?

-Бид хоёр анх танилцаад л шууд нэг гэрт орчихоогүй. Бие биенээ таньж мэдэх үедээ орцонд их уулздаг байлаа. Би бүрх малгайтай, монгол дээлтэй хүнтэй орцонд зогсохоосоо ичдэг байсан. Ичээд гэртээ оруулчихмаар санагддаг байсан ч оруулчихаж чаддаггүй. Яагаад ч юм миний санаанд багтдаггүй байсан. Сүүлд нь бодоход инээдтэй ч юм шиг, гоё ч юм шиг л байдаг юм. Танилцсаныхаа дараа энэ хүн чинь хэн билээ, юу хийдэг хүн бэ гэж асуухад багаасаа радиогоор хоолойг нь сонсдог танил хүн байсан. Настай л хүн байдаг байх гэж бодож байсан чинь бөх тайлбарлагч Ганбаатар маань өөрөө байхад их гайхаж байлаа. Энгийн үед уулзаад ярихад хоолой нь өөр л дөө. Микрофоны ард гараад бөх тайлбарлах үед онгод нь ороод ярьж байгаа байдал тэс өөр шүү дээ.

Манай хүн хэл ярианы баялаг ихтэй, нүүрэмгий хүн учраас үеийнхэнтэйгээ нийлэхээс гадна том цолтой аварга, арслангуудтай их найз байсан. Цолны хувьд хүндлэлтэй ч Ж.Мөнхбат аваргатай илүү дотно, хоёр гэрээрээ орж гардаг байлаа. Өөрийнх нь үеийн найз гэвэл П.Сүхбат, Ц.Баярсайхан, Х.Амараа нар. Бөхчүүд айрганд их дуртай учраас анх танилцаж байхад хөдөө их явна. Ямар ч танихгүй айлд орсон нутгийнх нь бөхчүүдийг яриад л айлынх нь хүмүүсийг уяруулчихна. Тэр сайхан яриаг сонсоод дайлуулж цайлуулж суух сайхан. Тухайн үед гэр бүл болж гараагүй байсан ч сайхан л байдаг байлаа. Ямар сайндаа л нэг шавь нь түүнийг “Өлсөж явахад цадтал ярьдаг хүн ер нь ховор доо” гэж ярьж байхыг би сонсож байсан.

-Бөх тайлбарлаж байхдаа нэг ч гацахгүй хүмүүсийн өмнөх барилдаан болоод намтрыг хэлээд байдаг. Нэлээд ой тогтоолт сайтай байсан уу?

-Ой тогтоолт их сайн. Сүүлийн 50 жилийн бөхийн барилдааны дүр зураг толгойд нь хадгалаастай байдаг гэж байсан. Бөхийн бэлтгэл дээр бөхчүүд ярилцаж байхад ярьсан яриаг нь мартдаггүй гэсэн. Ном уншаад түүхийг нь судлаад байхгүй ч нэг үзсэн барилдаан, сонссон зүйлээ мартдаггүй. Х.Баянмөнх аварга “А.Ганбаатар тайлбарлагчаас өмнө бөхийн тайлбарыг хорьдог байсан эсэхийг мэдэхгүй. Тухайн үед төрсөн нутаг, байгуулсан гавьяаг зарладаггүй байсан. А.Ганбаатар тайлбарладаг болсноос хойш нутаг ус, удам судар, түүх, байгуулсан гавьяаг нь хэлж, тэдэн оны тийм барилдаанд ийм мэх хийж унагаж байсан гээд хурдан хугацаанд намтрыг нь хэлчихдэг байсан. Тэр нь барилдах гээд цолоо дуудуулж буй хүмүүст их урам өгнө. Би түүнээс нь их урам авч барилддаг байлаа. Энэ бол Ганбаатарын онцлог” гэж ярьж байсныг би сонсож байлаа. Хүмүүс Ганбаатарыг үнэн худал хэлж байгааг шалгаж, асууж шалгаадаг байсан гэсэн. Асуултад нь нэг ч бүдэрч байгаагүй. Манай хүн удирдлагын хөгжлийн институтэд сурч байсан юм. Шалгалт дөхөх үед нь чи ном, дэвтэр уншдаггүй юм уу гэж би асуухад “Хичээлээ л таслахгүй байх хэрэгтэй. Багш нарын заасан бүх хичээл миний толгойд байна” гэнэ. Хоёр хүүхдээ энэ ой ухаанаас нь өвлөсөн юм болов уу гэж харахаар одоогоор мэдэгдсэн юм алга. Хүүгээ бөхөөр явуулахыг их хүсдэг байсан ч сонирхсонгүй. Харин одоо хөлбөмбөгийн улаан фен.

-1990 оны наадмаар Дарийн Дамдин аваргыг түрүүлж тав давж начин цол авч байсан гэдэг. Тэр үеэ дурсаж ярьдаг байв уу?

-Бид хоёр танилцаагүй байсан үе. Мэдээж цол авч байгаа хүн сайхан л байсан байх. Өөрөө аль болохоор цол авахаар барилдчих санаатай ч тав давах нь ховор байсан. 1990 онд одтой сайхан барилдсан гэдэг юм. Бид хоёр танилцаад би эхний хоёр жил цэнгэлдэх хүрээлэн рүү хамт явсан. Их ганцаарддаг байлаа. Нэг, хоёрын даваанд гараад л барилдаж байтал хүмүүс “А.Ганбаатар тайлбарлах болоогүй юу” гээд яриад эхэлдэг юм билээ. “А.Ганбаатар хурдан унаасай. Бөхөө тайлбарлуулах юмсан” гэж ярилцана. Өөрөө бол аль болохоор барилдах гээд байдаг. Тавын даваа хүрчихвэл бас цолоо дуудуулчихмаар байдаг ч “А.Ганбаатар аа чи хурдан унаачээ. Бөхөө тайлбарлаачээ” л гэдэг. Би хөдөөгийн наадамд ч олон удаа дагаж явсан. Гурав, дөрвийн даваан дээр уначихаад л бөхөө тайлбарлахаар очиход алга ташилтаар угтаж авдаг байсан. Үзэгчид А.Ганбаатар уначихлаа гэж гонсойх байтал алга ташиж бөхөө тайлбарлуулахыг хүсдэг байлаа. Манай хүн ихэвчлэн тавын даваанаас эхэлж бөх тайлбарладаг байсан.Тавын даваанаас хоолой нь цангинаад бөхөө тайлбарлаж эхлэхэд үзэгчид баяр наадмын хөшиг нээгдэх шиг боллоо гэдэгсэн.

-Дээл их өмсдөг хүн байсан. Та дээлийг нь урладаг байв уу?

-Би дээл урладаггүй. Спортын ордонд байдаг оёдолчноор оёулдаг байсан. Би дээл өмсдөггүй байсан ч Ганбаатартай гэр бүл болсноос хойш наадам бүрээр хос дээл хийлгэдэг болсон. Бөхчүүд наадам, цагаан сараар шинэ дээл өмсдөг шүү дээ. Наадмаар шинэ дээлээ өмсөөд л зодоглохоор явна.

-Бөхөө тайлбарлахын хажуугаар бэлтгэл сургуулилт хийнэ гэхээр гэртээ хэр их цаг зав гаргадаг байв?

-Ер нь завгүй шүү. Гэрт байх хугацаа ховор байсан. Спортын хүн гэртээ маш бага цагийг өнгөрүүлнэ. Хүүхдүүд болон ах дүү, найз нөхөдтэйгөө сайхан харилцаатай. Их хошин, хүүхдүүдээ байнга өдөж тоглоно. Бас хоол их сайхан хийнэ. Бөхчүүд чинь мах чанаад гурилтай шөл идэх дуртай. Гурилтай шөл хийх бол өөрөө л хийдэг байсан. 40 насалсан энэ ахархан хугацаанд байгалиасаа бөхийн төлөө л төрсөн юм шиг хөдөлмөрлөсөн байдаг. 21 жил бөх тайлбарлаж, 25 жил бөхийн зодог шуудаг өмсч дэвжээнд гарсан. Сүүлийн 10 жил бөх дасгалжуулсан байдаг. Тэр үед өөртөө гурван зорилго тавьсан гэсэн. Бөх хүн байсан учраас бөх гэдэг том гэр бүлд ороод хийх ажлаа тооцоолсон. Бөхөө сайхан барилдаад начин цолд хүрчихлээ. Бөх тайлбарлаад өөртөө ч ахадмаар шагналыг ард түмнээсээ би авчихлаа. Одоо би Монгол Улсдаа төдийгүй дэлхийд дуурсагдах бөхчүүдийг гаргамаар байна гэдэг байсан. Монгол орныг бөхийн орон гэдгээр нь гадныхан танина. Үндэсний бөх хэзээ ч хаягдахгүй. Нэгэнт үндэсний бөхөөр ийм мундаг байгаа юм чинь дэлхийд чөлөөт, самбо, жүдо бөхөөр нэрээ цуурайтуулах ёстой. Тэгэхээр би өөрийнхөө шавь нарыг тэр хүртэл бэлдмээр байна гээд түүнийхээ төлөө зүтгэнэ. Бөх олон улсад очиж дэлхийн аваргуудтай гар атгалцаж байж туршлага солилцож ахина. Нүд тайлахгүй Монголдоо байвал ямар ч өөрчлөлт гарахгүй гэж хүмүүсийн өмнөөс, олон холбооны өмнөөс бөхийн спортыг дэмждэг бизнесмэнүүдтэй уулзалт хийж, хөрөнгө оруулалт цуглуулдаг байсан. Бөхийн төлөө явж байгаа учраас үйлс нь маш сайхан бүтнэ. Өөрийнхөө шавь болон Д.Сумъяабазар, Г.Өсөхбаяраас эхлээд олон сайхан тамирчинг дэлхийн олон оронд явах боломжийг нээж өгч байсан. Өөрөө ч хэл усыг нь мэддэг юм шиг Америк, Буриад, Иран, Японы тамирчидтай мөрөн дээр нь алгадаад л найзална. Нөгөөдүүл нь Ганбаатар хаачсан бэ гээд л тэмцээн дээр хайдаг юм билээ. Манай хүн дэлхийн 37 орноор явсан гэдэг .

-Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн шагналыг авч байх үед ямар сэтгэгдэлтэй байсан бэ?

-Тухайн үед бөх тайлбарлаад бага цалин авдаг байсан. Өөрөө хичнээн сайхан барилдаад сонирхол нь байдаг ч гэсэн зах зээлийн шуурганд нэрвэгдчих гээд л байсан юм. Би хичнээн дуртай гэж яваад гэр орноо тэжээж чадахгүй болох гээд байна.

Зах зээл рүү ордог юм уу даа гэж байх үед нь буюу ид сайхан бөхийн төлөө ажиллаж сэтгэлтэй байх үед нь Монгол Улсын гавьяат цол өгөхөд өөрт нь их урам өгсөн. Тухайн үед Ерөнхийлөгч П.Очирбатаас шагналаа авч байсан. П.Очирбат гуай “Чи бөх үнэхээр сайхан тайлбарладаг. Энэ эрч хүчээрээ бөхийнхөө төлөө илүү их юм хийгээрэй” гэж хэлсэн байдаг. Тэгээд ч би ийм шагнал авчихаад яаж зах зээл рүү орох вэ дээ. Бөхийн төлөө зүтгэе гээд сэтгэл шулуудаж байсан.

-Дасгалжуулагчаар ажиллаж олон сайхан шавь бэлдсэн байх?

-“Хоршоолол клуб”-т анх дасгалжуулагч хийсэн. Тэндээс олон сайхан шавь төрүүлсэн. Дараа нь “ХОТШ” банкны захирал О.Чулуунбаатар гуай дэмжиж “ХОТШ ” клубыг байгуулж тэндээ чөлөөт бөхийн олон тамирчин бэлдэн амжилттай ажилласан. Дараа нь Өмнөговийнхоо бөхчүүдийг дэмжиж, өөрийнхөө нутгаас олон сайхан бөх төрүүлье гэж шийдэж “Говь” дэвжээг байгуулсан. Сумаасаа Энхтуяа, Энхтайван гээд ах, дүү хоёр бөхийг гаргасан байдаг. Хамгийн сүүлд 2005 онд “Говь” дэвжээндээ ажиллаж байхад бие нь өвдсөн юм. Тухайн үед нутгийн шавь Р.Сэддоржоо наймдугаар сард дуудаж “Багшийнх нь бие дийлэхгүй байна. Би чамд “Говь” клубээ өгмөөр байна. Цаашдаа сайхан өргөжүүлж ажиллаарай” гэсэн юм билээ. Төд удалгүй есдүгээр сард нас барсан даа. Наймдугаар сард бөхтэй холбоотой бүх ажлаа хүмүүст даатгаж захиасуудаа хэлсэн байдаг.

-Тэгэхээр 2005 онд хамгийн сүүлийн бөхийн тайлбараа хийжээ?

-2005 оны наадмаар өөрөө барилдаагүй бүтэн тайлбараа хийсэн юм. Гэтэл тавын даваан дээр айхтар дуу, цахилгаантай ширүүн бороо орсон. Тэр үед нь ажиглаагүй л дээ. Сүүлд ярилцсан юм. Радиогийн нэвтрүүлэгч Отгон эгч их наадмын тавын даваа эхэллээ, микрофоныг А.Ганбаатарт шилжүүлье гэхэд нөхөр маань бөхөө тайлбарлаж эхэлсэн. Тухайн үед аадар бороо орж байсан ч Ганбаатар онцгой онгод нь орж бөхөө тайлбарлаж байсан гэдэг. Наадмын талбай дахин дуу хоолойг нь сонсохгүй юм шиг, хайртай хүүгээ уйлж үдсэн юм байх даа гэж хүмүүс дурсан ярьж байсан.

-Тэрнээс хойш бөх тайлбарлагч А.Ганбаатарыг жил жилийн наадмаар үгүйлсээр байсан. Нутагт нь өөрийнх нь хөшөөг босгосон юм билээ. Хэдэн онд энэ ажил өрнөсөн юм бэ?

-Хөшөөг 2014 онд Өмнөговь аймгийн Баян-Овоо сумын түүхт 90 жилийн ойгоор нутагт нь сүндэрлүүлсэн. Баян-Овоо сумын Засаг дарга Х.Батболдын санаачилгаар Баян-Овоо аймгийн Засаг даргын Тамгын газар, ИТХ, Улаанбаатар дахь нутгийн зөвлөл нь шийдээд хөшөө босгосон. Хөшөө босгох үйлсэд Өмнөговь аймгийн Засаг даргын Тамгын газар, ИТХ-аас 40 сая төгрөгийн төсөв баталж өгсөн. Энержи ресурс болон Цэдэн багштай бага ангийн хамт олон нь хөшөө босгох энэ үйлсэд хувь нэмрээ орууллаа. Мөн Үндэсний бөхийн холбоо, Чөлөөт бөхийн холбоо болоод үе тэнгийнхэн, бөх тайлбарлагчдын төлөөлөл, нутгийн зон олон ахан дүүс, шавь нараас гар бие оролцсон. Бөх хүн барилдах үедээ мөнхөд нутаг усаараа овоглож, нутгийнхаа нэрийг алдаршуулж байдаг. Өөрийнх нь хөдөлмөр, нутаг усныхаа төлөө хийсэн ажлыг үнэлж энэ хөшөөг босгосон гэж боддог. Энэ сайхан сүрлэг хөшөөг бүтээсэн Өвөрхангай аймгийн Хархорин сумын харьяат барималч Энхтөрдөө их баярлаж байна. Мөн бөхийн удамтай тэр сайхан нутгаас нь олон сайхан бөх төрөөсэй, хөшөөнд мөргөсөн эр хүний хийморь нь сэргэж байгаасай гэж хүсч байна.

-Шавь нар болон найз нөхөд нь одоо холбоотой байдаг биз дээ?

-Энхтуяа, Энхтайван, Батжаргал, Батзориг гэсэн дөрвөн шавь нь байнгын холбоотой байдаг. Найзуудаас нь Цэдэнсодном, Амараа, Баттулга нар холбоотой байдаг. Бөхийн холбооноос болоод бөхчүүдэд Ганбаатар маань одоо жаахан мартагдсан байх гэж бодогддог. Нутаг ус нь бол мартахгүй. Үргэлж холбоотой байдаг. Ялангуяа Өмнөговь аймгаас сонгогдсон УИХ-ын гишүүн, “Ажнай” корпорацийн ерөнхийлөгч Д.Бат-Эрдэнэ 2007, 2014 онуудад аймгаа төлөөлж хувийн зүгээс бидэнд хүндэтгэл үзүүлж, мөнгөн тусламж хандивласан. Баян-Овоо сум хүүгийн маань сургалтын төлбөрийг жил бүр төлдөг. Хоёр хүүхдэдээ Өмнөговь аймгийн Баян-Овоо сумынхныхаа ачийг хэзээ нэгэн цагт хариулаарай гэж би захиж хэлдэг.

-Бөх тайлбарлахдаа гойд сайхан дуугардаг хүн ер нь хоолойгоо гамнадаг байв уу?

-Хоолойгоо гамнаж сүйд болохгүй. Өөрийнх нь унаган авьяас. Дуу их сайхан дуулна, хөөмийлнө гээд их авьяастай хүн байсан. Хөшөөн дээр нь “Дуу, хоолой” гэдэг үг сийлсэн. Яагаад гэвэл Ж.Мөнхбат аварга А.Ганбаатарыг “Дуу, хоолой” гээд биччихсэн байхад бүгд мэднэ, янз бүрийн тайлбар хэрэггүй гэж хэлсэн учраас тэгж сийлсэн.

-Та одоо юу хийж байгаа вэ?

-Би сүлжмэлийн автомат “Stoll”машиныг Монголдоо борлуулагч “СЕГИТЕКС ХХК”-д менежерээр ажиллаж байна. Компанийнхаа захирал Сэргэлэнд тусалж дэмжиж явдагт баярлаж талархаж байгаагаа илэрхийлмээр байна.

-Та наадам эхлэх үед догдолдог уу?

-Догдолно. Эхний таван жил нэлээд хэцүү байсан. Наадам, цагаан сар үзэх гоё ч цаанаа л нэг юм үгүйлэгдээд хэцүү юм билээ. Одоо наадам, цагаан сараар нөхрийнхөө зодог шуудгийг гаргаад, арц, хүж уугуулиад гурван өдөр байлгадаг. Одоо наадам айхтар шимтэж үзэхээ больсон. Сураг сонсож байхад А.Ганбаатар шиг хүн гарахгүй гэдэг юм билээ. Тэр хүн дахин давтагдашгүй хоолойтой учраас өөрийг нь дуурайсан хүмүүс байна гэдэг байсан.Тэд А.Ганбаатар ах аа, та бөх тайлбарлахыг зааж өгөөч эсвэл нэг дугуйлан нээчих гэдэг байлаа. Би нээрээ дугуйлан нээгээд яаж бөх зөв тайлбарлахыг заавал зүгээр юм байна гэдэг байсан. Ханиа бурхан болсноос хойш ах, дүү нар болон хоёр хүүхдэдээ юу хийж бүтээснийг нь дурсаж байг гэж бодоод “Анорад” компанитай хамтарч “Тэнгэрийн дуу” CD-г гаргасан. Өөрөө дурьдатгалаа бичнэ гээд материал цуглуулж толгойд үлдсэн олон жилийн тэр сайхан дурсамжуудыг буулгах гэж байгаад амжаагүй. Цуглуулсан материалыг нь миний аав гавьяат эдийн засагч Ч.Намдаг эмхэтгэж цуглуулаад нутгийнх нь дүү, шавь Р.Сэддоржид номыг нь бүтээх санал тавьсан. Байгаль орчны гавьяат ажилтан, Үндэсний бөхийн зөвлөх З.Жанжаадорж гуай эмхэтгэж, Р.Сэддорж дүү маань “Бадрах Од Өгөөж” ХХК, “Ажнай” корпораци, “Эвсэг кашемир” ХХК, “ОБ Пресс” ХХК-иар ивээн тэтгүүлж багшийнхаа гэгээн дурсгалд зориулж “Tэнгэрийн Их Хийморь буюу Агвааны Ганбаатар” номын цагаан хөшөөг 2009 онд босгосон. Би үе үе CD-г нь үздэг юм. Наадмын талбайд байгаа ч юм шиг дэргэд нь байгаа ч юм шиг санагддаг. Хөшөө босгосноос нь хойш нутагт нь бөхийн музей байгуулагдсан. А.Ганбаатарын булан гэж байдаг учраас хэрэглэдэг байсан хоёр зодог шуудагны нэг болоод өөрийнх нь хэрэглэж байсан зарим зүйлийг өгсөн. Нутгийн түмэн, бөх сонирхогчид тус музейд ороод харах томоохон хөрөнгө оруулалт болсон гэж бодож байгаа. Ханийн минь дуу хоолой Монголын ард түмний зүрхэнд одоо ч сонсогдсоор байгаа. Бөх гэдэг гуравхан үсгээс бүтдэг энэ агуу том спортын гэр бүлд багтан бөх хүний гэргий байж жаргал зовлонгоо хамт хуваалцаж явсан үе минь дэндүү жаргалтай мөчүүд байлаа. Удахгүй наадам болох нь ээ. Шинээр олон шинэ цолтон төрж, үзүүштэй сайхан барилдаан үзүүлээрэй гэж ханийнхаа мэргэжил нэгт бөхчүүддээ хийморийн мялаалгыг өргөе.

Өнөө жилийн наадамд 1024 бөх зодоглоно. Улсын цол горилж байгаа бөхчүүдэд хамгийн боломжтой, зарим нэгнийх нь хувьд бараг л сүүлчийн найдвар болоод байгаа. Одоогоос таван жилийн өмнө ардын хувьсгалын 90 жилийн ойгоор 15 начин төрсөн байдаг. Түүнээс Ч.Санжаадамба шууд долоо давж заан, Г.Алтангэрэл зургаа давж харцага болж байсан. Энэ жилийн хувьд тийм хэмжээний начин төрөх байх гэх тооцоо бий. Аймгийн цолтнуудын хувьд гурвын даваа хамгийн хатуу байна гэх дүр зураг харагдаад байгаа. Уг даваанд дээрээсээ татаасгүй нөхөд хоорондоо халз тунаж таарна. Мөн цолгүй олон бөх дөрөв даваад гараад ирвэл начны даваа буюу тавын давааны төгсгөлд эрэмбээрээ оноолт таарах магадлал бас бий. 2011 оны 1024 бөхийн барилдааны тавын даваанд Б.Гончигдамба А.Алтанхуягтай, Б.Сангисүрэн А.Отгонбаатартай учраа таарч байсан. Ингээд хэдхэн хоногийн дараа болох үндэсний их баяр наадмаар улсын цол хүртэх магадлал өндөртэй бөхчүүдийг танилцуулж байна.

1.Ховд аймгийн Буянт сумын харьяат, аймгийн арслан Оргихын Хангай. “Ховд нутгийн хөгжлийн төлөө сан”-гийн нэрийн өмнөөс барилддаг. Говь-Алтай Жаргалан сумын харьяат Монгол Улсын хүчит аварга Шаравын Батсуурийн удмын бөх юм. Тэрээр морь жилийн сар шинийн барилдаанд Х.Мөнхбаатар арслан, залуу аварга С.Мөнхбат, улсын заан Ч.Санжаадамба нарыг өвдөг шороодуулж, гарьд Д.Рагчаатай түрүү үзүүрт шалгаран, үзүүр булааж шуугиан тарьсан. Тухайн цагаас хойш үзэгч олон Оргихын Хангай хэмээх оргилж өгдөг залууг улсын цолонд хамгийн ойр бөх хэмээн нэрлэх болсон. Гэвч улсын наадмын босго өндөр гэдгийг залуу арслан ойлгож, 2014 онд улсын заан Б.Сайнбаярт дөрвийн даваанд өвдөг шороодсон бол өнгөрөгч жил Архангайн Чагнаадоржийн Ганзоригтой начны даваанд тунаж барилдаад унасан.

О.Хангайгийн хувьд чансаагаар шилдэг наймд бичигдээд байгаа. Мэдээж улсын цолгүй бөхчүүдийн хамгийн эхэнд эрэмбэлэгдээд байгаа юм. Галдан Бошигтын ойн баруун бүсийн даншигт түрүүлсэн, Баянзүрх хайрхны хишиг барилдаанд Б.Гончигдамба, Э.Оюунболд нарыг хаяж түрүүлсэн гээд түүний амжилт барагдахгүй. “Хилчин” спорт хорооны дарга улсын заан Ц.Мягмарсүрэнгийн удирдлагад бэлтгэл сургуулилтаа хийдэг.

2. Архангай аймгийн Цэнхэр сумын харьяат, “Бөхбилэгт” дэвжээний бөх аймгийн арслан Мягмарын Бадарч. Сүүлийн хоёр жил дараалан төрийн наадамд дөрөв давж начны даваанд тунаж үлдээд байгаа. Өнгөрөгч жил улсын заан Б.Соронзонболдоор дөрөв давж тавын даваанд залуу арслан Э.Оюунболдод амлуулж барилдсан. Бөх судлаачдын шилж байгаагаар Оюунболд арслантай хамгийн сайн барилдсан нь Мягмарын Бадарчийг гэдэг. Тэрээр барилдааны явцад арсланг хариугүй өвдөглүүлэхийн даваан дээр босгоод ирсэн байдаг.

Архангай аймгийн Батцэнгэл сумын харьяат улсын заан Д.Хишигдорж түүнийг бөхийн замд хөтөлсөн багш нь. Тэрхийн цагаан нуурын хөвөөнд сарлаг хариулж явсан хүүг бөх болгоно хэмээн дагуулж ирсэн гэдэг юм. Бадарчийн хувьд бэлтгэл сургуулилтыг маш чамбай хийдгийг Өсөхөө аваргаас аваад алдар цуутай бөхчүүд ам сайтай байдаг. 2014 оны уяачдын наадамд Б.Соронзонболд заантай түрүү үзүүрт булаалдан түрүүлж байсан удаатай. Өнгөрөгч хавар сар шинийн баярт зориулсан аймаг, цэргийн цолтой болон залуу бөхчүүдийн 256 бөхийн барилдаанд хурц Ш.Мөнгөнбаатартай үлдэж үзүүрлэж байсан. Хийгүй нягт барилдаантай, уран гараа дэвээтэй аймгийн арсланг өнөө жил начин цолоор тогтохгүй, харцага, заан цолны төлөө барилдах боломжтой бөх гэж олон түмэн итгэж байна.

3. Баянхонгор аймгийн Богд сумын уугуул, Эрдэнэт хотын “Хангарьд” клуб, “Их Богд” дэвжээний бөх, аймгийн хурц арслан Болдын Эрдэнэхүү. Тэрээр бөхийн удамтай нэгэн. Түүний аав аймгийн хурц арслан Дорждэрэмийн Болд 1995, 2001 оны улсын баяр наадамд дөрөв давж, начны даваанд тулж очин О.Балжинням аварга, Б.Ганбат арслан нарт өвдөг шороодож байв. “Аавынхаа хүрч чадаагүй цолонд хүү нь хүрнэ, начнаар зогсохгүй өндөр цолтой бөх болно” гэж олон түмэн итгэл горьдлого тээж хүлээдэг.

Эрдэнэхүү одоогоос зургаан жилийн өмнө буюу 2010 онд Баянхонгор амйгийнхаа наадамд зодоглосон 256 бөхөөс найм давж түрүүлэн аймгийн арслан болсон байдаг. Сүүлд мөн аймгийнхаа наадамд дахиж түрүүлэн хурц чимэг хүртсэн билээ. Аймгийн арслан авснаасаа хойш улсын наадамд зодоглож гурав, дөрвийн даваанд өвдөг шороодоод байгаа. 2012 онд ардчиллын 23 жилийн ойн барилдаанд Ц.Содномдорж, Л.Пүрэвжав нарын харцагууд, шинэ арслан П.Бүрэнтөгс, начин Б.Гончигдамба (одоогийн гарьд) нарыг цувуулж орхин түрүүлж байсан удаатай. Тэрээр улс, аймгийн алдар цолтой бөхчүүдийн барилдаанд тогтмол амжилттай барилдаж ирсэн. Хэдхэн хоногийн өмнө болсон наадмын сорилго барилдаанд Төрөөгийн Баасанхүү начинтай үлдэж үзүүрлэсэн юм. Наадмын сорилгод сайн барилдсан бөхчүүд тэр жилээ цолоо ахиулдаг бичигдээгүй хууль бий. Эрдэнэхүү арслан 1987 онд төрсөн бөгөөд 194 см өндөр, 150 орчим килограмм жинтэй нэгэн юм.

4.Ховд аймгийн Зэрэг сумын харьяат, “Алдар” спорт хороо зэвсэгт хүчний 350 дугаар ангийн бөх, аймгийн арслан Баярхүүгийн Бат-Өлзий. 1992 онд төрсөн тэрээр хоёр жилийн өмнө Эрдэнэт хотын наадамд найм давж түрүүлсэн. Өнгөрөгч жилийн наадмын дөрвийн даваанд Ч.Санжаадамбатай оноолт таарч барилдаад өвдөг шороодсон. Аймгийн начин цолтой байхаасаа л заал, танхимын барилдаанд улсын цолтнуудыг өвдөг шороодуулж, бөх сонирхогч олны анхаарлыг зүй ёсоор татаж эхэлсэн байдаг.

Тухайлбал, Эрх чөлөө тусгаар тогтнолоо сэргээн мандуулсны 102 жилийн ойн “Ерөнхийлөгчийн цом”-ын төлөөх шилдэг 128 бөхийн барилдаанд залуу арслан П.Бүрэнтөгсийг эхний даваанд тахимдаж дайрч даваад шуугиулж байсан удаатай. Энэ сарын 12-нд Монгол бөхийн өргөөнд болсон Чингэлтэй хайрхны хишиг барилдаанд улсын арслан Н.Батсуурь, Х.Мөнхбаатар, улсын аварга Г.Эрхэмбаяр нарыг дараалуулан орхиж, түрүү үзүүрт аймгийн арслан Н.Золбоог давснаар түрүү бөхөөр тодорсон. Биеэр жижгэвтэр хэрнээ маш нягт барилдаантай, хэнд ч бярдуулдаггүй, унаа холтой түүнийг бөхийн замд хөтөлсөн багш нь аав Баярхүү нь юм билээ. Аав нь сумын заан цолтой бөх байдаг ажээ.

5.Хөвсгөл аймгийн Галт сумын харьяат, аймгийн арслан Чинчулууны Хөхчирэнгэр. Бөхийн хүрээнийхэнд Хөвсгөлийн Батчулуун нэрээр анх танигдаж, дараа нь нэрээ сольсон нэгэн. 2012 онд Базарын Ширэндэвийн 100 жилийн ойд зориулсан Хөвсгөл аймгийнхаа наадамд аймгийн арслан Г.Батнямаар давж түрүүлсэн. Түүнд өнөө жилийн сар шинийн барилдааны үеэр Монгол Улсын дархан, Их хурлын гишүүн А.Сүхбат “Ирээдүйн бөхийн аварга” шагналаа гардуулсан юм.

А.Сүхбат аваргын уг шагналыг Ч.Санжаадамба заан, Ө.Даваабаатар, Ц.Содномдорж нарын харцагууд гээд олон шилдэг хүчтэн хүртэж байсан. Хөхчирэнгэрийн хувьд түрүү жилийн наадмаас хойш энэ жилийн наадам хүртэлх бүтэн жилийн хугацаанд тогтмол сайн амжилт үзүүлж, жигд барилдаж байгаа бөх юм. Мөн түүний ус нутаг Галт сумаас гавьяат тамирчин улсын заан Д.Цэнд-Аюуш, С.Хүрэлбаатар нарын олон шилдэг хүчтэнүүд төрсөн түүхтэй.

6.Сүхбаатар аймгийн Онгон сумын харьяат, аймгийн хурц арслан Шарын Мөнгөнбаатар. 1983 онд төрсөн тэрээр 2011 оны сар шинийн барилдаанд баруун ташаагаар тонгорох дархан мэхээрээ түрүүлж, тухайн үед жинхэнэ шуугианы эзэн болж байсан. Тэр жилийн буюу Ардын хувьсгалын 90 жилийн ойн наадамд түүнийг начин байтугай цолонд хүрнэ гэж олон түмэн хүлээж байв. Гэвч Б.Адъяахүү багшаараа гурав даваад Сэлэнгийн Бат-Очирын Одгэрэлд дөрвийн даваанд өвдөг шороодсон билээ.

Жил бүрийн наадмын начны тааварт зүй ёсоор бичигддэг тэрээр гурав, дөрвийн даваанд тахимаа өгч, харуусалтайгаар наадмыг үдэж байсан. Өнгөрөгч жил бэлтгэл тун сайн байсан ч мөн л дөрвийн давааны оноолтод наадмын түрүү Э.Оюунболдтой учраа таараад “хяргуулчихсан”. Ямар сайндаа түүнийг наадмын одгүй бөх гэж байхав дээ. Бөхийн өргөөнд болсон томоохон барилдаануудад С.Мөнхбат аваргаас аваад бүгдийг нь тонгороод шидчихдэг хэрнээ улсын наадмаар яах аргагүй азгүйтдэг. Харин энэ жилийн 1024 бөхийн барилдаанд наран ургах зүгийн хурц арсланг начнаар тогтохгүй, дээшээ барилдана хэмээн ард түмэн итгэж хүлээдгээрээ хүлээж байгаа нь дамжиггүй ээ.

7.Сэлэнгэ аймгийн Мандал сумын уугуул “Увс нуур” бөхийн дэвжээ, “Сэргэн мандалт” корпорацийн бөх, аймгийн хурц арслан Нэгдэлийн Жаргалбаяр. Мөн л бөхийн удамтай, манайхны хэлдгээр төрмөл залуучуудын нэгэн юм. Түүний аав Увс аймгийн Тэс сумын харьяат, Довчингийн Нэгдэл 1979 оны наадамд Өлзийсайханы Эрдэнэ-Очироор тав давж начин цол хүртэж байсан. Жаргалбаярын хувьд Сэлэнгэ аймгийнх ч аавынхаа ус нутгийг даган “Увс нуур” дэвжээнд Балжаа аварга, Гантогтох гарьд нарын удирдлага дор бэлтгэл сургуулилтаа хийж ирсэн нэгэн юм. Бараг л хоёр метр орчим өндөр түүнийг жаахан зузаараад ирвэл монгол бөхийн залгамж халаа гэж үзэх хүмүүс олон бий. Сэлэнгэ аймгийн Орхонтуул сумын харьяат, улсын харцага Т.Өсөх-Ирээдүй бөхийн зам мөрийг нь эхлүүлсэн анхны багш нь юм билээ. Тэрээр аймаг, цэргийн цолтой бөхчүүдийн баритлдаанд удаа дараа түрүүлж, үзүүрлээд байгаа. Мөн улс, аймгийн алдар цолтой бөхчүүдийн барилдаанд тогтмол амжилттай барилдаж байна.

8.Баянхонгор аймгийн Баянбулаг сумын харьяат, “Хүч” спорт хороо, “Мөнхийн үсэг” группийн бөх, аймгийн арслан Нацагсүрэнгийн Золбоо. 2014 онд Баянхонгор аймгийнхаа наадамд түрүүлж аймгийн арслан цол хүртсэн. Энэ сарын аравдаар болсон Чингэлтэй хайрхны хишиг барилдаанд Б.Соронзонболд заан, Р.Пүрэвдагва начин нарыг өвдлөглүүлж үзүүр булаасан.

Үндэсний бөхөөр болон их спортоор багаасаа хичээллэсэн, чөлөөт бөхийн олон улсын хэмжээний мастер цолтой, манай шилдэг тамирчдын нэгэн юм. Түүний их спортод үзүүлж буй амжилт үндэсний бөхийн барилдаанд нөлөөлдөг нь илт мэдрэгддэг. Бөхийн анхны багш нь Увс аймгийн харьяат, улсын заан О.Одгэрэл. Харин одоогийн багш нь Баянхонгор аймгийн Баянбулаг сумын харьяат, улсын харцага Даш-Очирын Батболд.

Эдгээр бөхчүүдээс гадна Увс аймгийн Малчин сумын Оюуны Гантулга, Хөвсгөл аймгийн Шинэ-Идэрийн Бадамсамбуугийн Ганхуяг нарын аймгийн хурц арслангууд улсын цолны босго алхах боломж бүрэн байгаа. О.Гантулга түрүү жил хадам дүү болох Ц.Содномдорж харцагатай дөрвийн даваанд оноолт таараад өвдөг шороодож байсан. Б.Ганхуягийн хувьд аймаг, цэргийн цолтой бөхчүүдийн барилдаанд хамгийн олон шөвгөрсөн бөхөөр тодроод байгаа юм. Өвөрхангай аймгийн Хужирт сумын харьяат “Их Монголын хүчтэн” дэвжээ, “Аса” группийн бөх, аймгийн арслан Цэндзэсэмийн Чимэддоржийг мөн начин цолны тааварт зүй ёсоор нэрлэнэ. Үүний зэрэгцээ түрүү жилийн наадамд Д.Рагчаа гарьдаар дөрөв давж, начны даваанд Санжаадамба заанд өвдөг шороодсон Ховд аймгийн Дарви сумын харьяат аймгийн арслан Балдиржамцын Тайвангийн нэр ч бичигдэх нь мэдээж.

Завхан аймгийн Баянтэс сумын харьяат, уран барилдаантай аймгийн арслан Шархүүгийн Пүрэвгарьд шуугиулаад гараад ирэхийг үгүйсгэх аргагүй.

Өнөө жилийн Бүх цэргийн наадмын түрүү бөх, цэргийн арслан Дашдоржийн Цэрэнтогтох ч дээшээ барилдаж таарна. Мөн Завханы Их-Уулын Б.Чимэдвандан, Говьсүмбэрийн Б.Гончигтавхай, Сүхбаатарын Б.Номиндалай, Увсын Х.Оргилболд, Ц.Мөнхбаяр, Ховдын Н.Батсайхан, Архангайн Э.Ванданцэрэн, Баян-Өлгийн М.Эркебулан, Булганы Д.Амарсайхан, Дорнодын П.Мөнхбат, Сэлэнгийн Б.Дэлгэрсайхан, Өмнөговийн Шоовдорын Дарханбат, Өвөрхангайн Хүрэл-Очирын Гантулга нарын шижигнэсэн аймгийн арслангууд байгаа.

Ө.Манлай

Монголчуудын өв соёлыг багтаасан үндэсний сонгодог бүтээлийг задгай талбайд тоглох шийдвэр гаргаж, 2015 оноос эхлэн монголчууд Үндэсний их баяр наадмаараа “Учиртай гурван толгой” дуурийг үзэж цэнгэсэн билээ. Өнгөрсөн жил гавьяат жүжигчин Э.Амартүвшин, ДБЭТ-ын гоцлооч Ш.Наранчимэг нар Юндэн, Нансалмаагийн дүрд тоглож байсан юм. Харин энэ жилийн шалгаруулалтаар Юндэнд Э.Бумхүү, Нансалмаад Б.Энхнаран, Хоролмаад гавьяат жүжигчин Ө.Уянга, Балганд С.Бат-Эрдэнэ нар дуулахаар болжээ. Ингээд өнөө жилийн Юндэнд тодроод буй Э.Бумхүүтэй ярилцлаа.

-“Учиртай гурван толгой” дуурийн Юндэнгийн дүрд шалгарлаа. Өмнө нь та Балганы дүрд тоглодог байсан байх аа?

-“Учиртай гурван толгой” дуурийн шилдэг дүрийн уралдаан болж би Юндэнгээр шалгарлаа. Өмнө нь би театрынхаа хөтөлбөрт Балганы дүрээр тоглодог байсан. Энэ жил арай өөр дүрээр орж үзье гэж шийдээд Юндэнгийн дүрээр шалгаруулалтад орлоо. Нийслэлээс “Найрсаг Улаанбаатар” хөтөлбөрийн хүрээнд жил бүр “Учиртай гурван толгой” дуурийг бүрэн эхээр нь төв талбайд тавьдаг уламжлалтай болсон. Энэ шалгаруулалтад хөдөө орон нутаг болоод театр урлагийн бүх байгууллага нээлттэй оролцдог. Энэ удаагийн шалгаруулалтад “Сүлд” чуулгаас хүмүүс ирсэн байсан. Шалгаруулалт Үндэсний дуурь бүжгийн эрдмийн театрт нэг өдөр явагдсан. Жүжгээ нэгдүгээр үзэгдлээс тавдугаар үзэгдэл хүртэл бүх хувцас хэрэглэлтэй төгөлдөр хууртай тоглож шалгарууллаа. Тэргүүн Юндэнд би, Нансалмаагийн дүрд Б.Энхнаран, Балганы дүрд С.Бат-Эрдэнэ, Хоролмаад гавьяат жүжигчин Ө.Уянга нар шалгараад долдугаар сарын 10-нд төв талбай дээр тоглохоор бэлтгэл ажил хийгдээд явж байна.

-Өмнөх жилийн Юндэн төв талбайд морьтой орж ирэн үзэгчдэд бэлэг барьж байсан. Энэ жил хэр өөр байх бол?

-Найруулагчаар ардын жүжигчин А.Дашпэлжээ багш маань дахин ажиллаж байгаа. Онцлог гэвэл дуулж байгаа жүжигчин өөрчлөгдсөн. Өнгөрсөн жилийн тайз гэрэл тэр чигээрээ байх болов уу. Миний хувьд монгол эр хүний чимэг болсон халхын сайхан Юндэнгийн дүрд өөрийнхөө хэмжээнд чадан ядан сайн гаргаж дуулахыг хичээж байна.

-Та сургуулиа төгсөөд Улсын дуурь бүжгийн эрдмийн театрт орсон байх аа?

-Би 2008 онд СУИС-ийг дэд профессор, гавьяат жүжигчин М.Найдалмаа багшийн удирдлага дор дуурийн дуулаачийн мэргэжлээр төгссөн. 2008 оноос хойш Улсын дуурь бүжгийн эрдмийн театрт ажиллаж байна. Манай ангиас дөрвөн хүүхдийг дуурийн театрт шалгалт өгүүлж, хоор юм уу анхны бэлтгэл ангид авч үзье гэж хоолой болгоноос нэг хүүхэд бүртгэсэн. Баритоноос би, Ариунаа, сафроноос Урнаа, тёнороос Хосбаяр гээд дөрвөн хүүхэд театрт ирсэн. Ариунаа бид хоёр бэлтгэл ангид орж театрт гоцлол дуучнаар орж байлаа. Ингэж л дуурийн театрын босгыг алхаж орж ирсэн дээ.

-Дуурь бүжгийн эрдмийн театрын тавигдаж байгаа бүх дуурьт орж байгаа байх. Дуулъя гэж зорьж байсан дүр бий юу?

-Дуурийн дуучдын мөрөөдөл болсон дүрүүд байдаг л даа. Сонгодог болоод Монголын үндэсний дууриуд байна. Энэ жил манай театр Д.Нацагдорж гуайн “Гүн гэрийн гүнж” гэж шинэ уран бүтээл тавьсан. Тэрний Жижи Шанюу хааны дүрд энэ жил шинээр гарч тоглосон. Энэ жилийн хувьд тэр дүрдээ их дурлаж хайрлаж байгаа. Дуучин хүн шинэ дуурийн анхны үлгэрлэх дүр болно гэдэг бахархал байдаг. Ирэх жилээс өөрийнхөө хүсэл мөрөөдөл болсон баритон хоолойндоо дуулах юмсан гэж боддог. Дүрүүддээ шалгуулж, чадвал шинэ дүр бүтээнэ.

-Та баритон хоолойтой гэсэн үг үү?

-Би баритон хоолойтой. Тиймдээ ч театрт ороод л “Учиртай гурван толгой” жүжгийн Балганы дүр бүтээсэн. Энэ жилийн шалгаруулалтад Юндэнгээс гадна Балганы дүрээ мөн шалгуулсан ч бие хаа, гар хөл Юндэнд зохимжтой гэж үзээд шалгаруулсан байна лээ.

-Танд Балганы дүр арай ойр байх байж гэсэн бодол байна уу. Яах байсан бол?

-Балганд би театрт орж ирсэн цагаасаа хойш дуулсан байна. Гарт орчихсон, өөрийн дүр гэдэг сайхан байдаг. Дүрийг олон дахин хийгээд ирэхээр тайзан дээр гарахад элдүүр нь ханасан арьс шиг зөөлөрч гарт орж хаанаас нь ч дуулсан бэлэн болсон байдаг. Юндэнгийн дүрд энэ жил гарсан ч гэсэн Балганаас ялгагдах юу байх вэ. Адилхан л монгол ахуй, монгол эр хүний зан чанарыг харуулна. Тиймээс хол зөрүү байхгүй болов уу гэж бодож байгаа.

-Анх тайзан дээр гарсан үеийнхээ сэтгэгдлээс хуваалцаач?

-Анх би театрт ороод “Учиртай гурван толгой” дуурийн Балганы дүрд гарч байсан. Анхны дүр гээд л сар бэлдэж байлаа. УГЗ Саранчимэг багш маань намайг Балганы дүр дээр бэлдэж хөдөлгөөн, дүр хувиргалтыг зааж өгч тайзан дээр гаргаж байлаа. Их сандардаг юм билээ. Өмнөх шөнөөс нь л унтахгүй хөдөлгөөн, дүрээ бодсоор байгаад тоглолтод орж байсан. Бүтэн гурван цаг тоглолтод орчихоод дараа нь санах гээд бодоход юу ч толгойд орж ирдэггүй юм билээ. Тэгтлээ л сандарч тэвдсэн байдаг юм. Анхны дүрийг маань үзэгчид сайхан хүлээж авч байсан санагддаг. Одоо бол шинэ дүр ч гэсэн туршлага суучихсан учраас сандарч тэвдэх нь гайгүй шүү.

-Театрт дуулах, задгай талбайд дуулах хоёр ялгаатай байдаг байх?

-Театр акустиктай бидний дуу хоолойнд зориулчихсан ямар ч микрофон, техник хэрэгсэлгүй амьд хоолойгоор дуулдаг. Харин задгай талбайд том хүрээнд хамрах учраас микрофонтой дуулдаг. Бид амьд хөгжимтэй дуулж байгаа учраас сургуулилт сайн хийх хэрэгтэй. Талбайд аппаратур ороод ирэхэд зөрөлдөх, чанга сул дуугарах асуудал гарч магадгүй. Гэхдээ манай техник хэрэгслийн ажилчид маш сайн тааруулдаг. Өнгөрсөн жил сайхан болсон учраас тэр тал дээр санаа зовохгүй байгаа.

-Та аль нутгийн хүн бэ. Яагаад дуучин болсон бэ. Удамд нь дуучин байв уу?

-Би Завхан аймгийн Тэс сумын харьяат хүн. Багаасаа л урлаг, уран сайханд дуртай хүү байлаа. Хүүхдийн ямар л наадам болно оролцдог байсан. Манай нагац өвөө урлагт хайртай шүлэг, дуу бичдэг хүн байсан. Залуу байхдаа дэлхийн оюутан залуусын урлагийн спартакиад мөнгөн медальтай дуулж хуурддаг хүн байлаа. Тэгэхээр би удам дагаад л дуучин болсон байх. Тухайн үед дуурийн дуучин болно гэж бодоогүй байсан. Сургуульд орж байхад Жавхлан, Баясгалан хоёр од болж байлаа. Тэр хоёр шиг болно л гэж боддог байсан.

-Нийтийн дуучин болно гэж боддог уу?

-Оюутан байхдаа боддог байсан. Одоо дэлхийн болоод Монголын дуурийн дууг дуулж ард түмэндээ хүргэж байгаа ч гэсэн олны дунд дуулагдсан нийтийн дуутай болохсон гэж боддог. Манай ард түмэн дууч хүмүүс учраас дуучдаа их хүндэлдэг. Тиймээс түмний дунд түгсэн өөрийн дуутай болохсон гэж боддог. Жагаа багш “Нас тогтох сайхан”, Пүрэвдорж багш “Халуун элгэн нутаг” дууг дуулж байсан шиг он жил өнгөрөх тусам хэзээ ч ганддаггүй тийм уран бүтээл хийхийг бодож байна. Гэхдээ нийтийн дуучин болно гэж юу байхав. Мэргэжлээрээ ажиллана.

-Үлгэр дуурайл авдаг хүн байсан байх?

-Байлгүй яахав. Манай Ц.Пэлжээ багш намайг орж ирэхэд баритон хоолойнд дуулж байсан. “Риголетто” дуурийг 50 гарсан хойноо дуулж байгааг хараад дуурийн дуучин хүн ийм л байдаг болов уу гэж хүндэлж биширч байлаа. Болд багш гээд ах, эгч нар маань зааж сургаж өгснөөр би өдий зэрэгтэй явна даа.

-Дуурийн дуучин хэлний мэдлэгтэй байх ёстой гэдэг шалгуур тавьдаг шүү дээ. Та хэдэн хэлтэй вэ?

-Би гадаадад сургууль төгсөөгүй. Монголын бүтээгдэхүүн шүү дээ. Сургуулиа төгсөөд л театрт орсон. Монголоос гарсан, монгол арга барилтай, Монголын дуучин. Гадаадад сургууль төгссөн дуучид хэл сайн сурсан байдаг. Би олон хэлгүй ч дуугаа орчуулаад утгыг нь ойлгоод дуулчихдаг.

-Та хэр эх оронч хүн бэ?

-Цээжээ дэлдээд яваад байхгүй ч өөрийнхөө хэмжээнд эх орныхоо дууг дуулна. Эх орноо хайрлана шүү. Ажил хөдөлмөрөө сайн хийгээд эх орондоо татвараа төлөөд явж байгаа минь миний хувь нэмэр байх. Энэ миний эх оронч сэтгэлгээ болов уу. Гадны оронд явж дуулахдаа би эх орныхоо дууг дуулах дуртай.

-Олон улсын тэмцээнд явах боломж хэр байдаг вэ?

-Боломж бий. Би Буриад ардын жүжигчин Линховойны нэрэмжит уралдаанд очиж нэгдүгээр байрт орж байсан. Олон улсын тэмцээн нас заачихсан байдаг. Эрэгтэй 32, эмэгтэй 31 байдаг. Би 31 настай гэхээр бас хугацаа бага байна. Театр маань долоо хоног бүр жүжиг тавьдаг учраас их ажилтай байдаг. Ажлын хажуугаар тэмцээнд бэлдэнэ гэдэг асуудалтай. Ирэх жил гавьяат жүжигчин Э.Амартүвшин гадагшаа дуулахаар явна. Мөн нэг, хоёр хүн сургуульд мэргэжил дээшлүүлэхээр явж байгаа. Тиймээс ирэх жил миний хувьд ачаалал ихтэй ажиллах байх. Олон шинэ дүр гаргах төлөвлөгөөтэй байгаа.

-Дуурийн дуучин хүн хоолойгоо яаж гамнах вэ?

-Өдөр болгон дасгал сургуулилт хийнэ дээ. Тамирчин, дуурийн дуучин хоёр яг адилхан. Өдөрт 2-3 цаг бие халаалт хийнэ. Нэг цаг гам хийгээд үлдсэн хоёр цагт нь өөрийнхөө дуулах дууг дуулсан байх шаардлагатай. Тэгж байж л хоолойны форм барина. Дуулахгүй бол форм алдагдаад хүчилж чадахаа больчихдог юм. Ханиад хүрээд хоолой сөөчихвөл формдоо орох гэж сар шахуу бэлтгэл хийдэг. Эртний эдлэл олоод олон жилийн тоос шороог нь арчиж зүлгэж байж өнгө оруулдаг шүү дээ. Хоолой, хүний авьяас чадвар гэдэг яг түүнтэй адилхан.

-Гэр бүлээ танилцуулахгүй юу?

-Манай аавыг Энхбаяр, ээжийг Бямбажаргал гэдэг. Би айлын дундах хүү. Ахыг маань Буянхүү, дүүг маань Дариймаа гэдэг. Харин гэргийг маань Энхцацрал гэдэг. Бид хоёр нэг хүүтэй. Хүү маань одоо ой арван сартай, Хангал гээд залуу бий.

-Та хэр цаг завтай байдаг вэ?

-Жүжгийн бэлтгэл сургуулилттай байгаа үед гэр бүлдээ гаргах цаг ховор шүү. Урлагийн хүний гэр бүл бусад гэр бүлээс арай өөр. Тэр хүний ажлыг ойлгож ар талын амьдралыг сайн авч явдаг байх ёстой.

-Та ямар зарчим баримталдаг хүн бэ?

-Аав, ээжийн сургаалаар олонтойгоо эвтэй байхыг хичээдэг. Өөрт оноогдсон ажлыг хийж нийгэмд хэрэгтэй зүйл бүтээн, үнэнч шударга байхыг л хичээдэг дээ.

-Та театрт орсон цагаасаа хойш хичнээн жүжигт тоглосон бэ?

-Монголын болоод гадаадын гол болон туслах дүрүүд нийлээд 20 гаран жүжигт тоглосон байдаг. Ирэх жилийн тавдугаар сард театрт ороод есөн жил болох учир өөрийн гэсэн тоглолт хийх санаатай байна.

Монгол түмний эв нэгдэл, энх амгалангийн их бэлгэдэл есөн хөлт цагаан тугийг залах торгон цэргүүдийн бэлтгэл хэдийнэ ханажээ. Цэргүүд шарга морьдынхоо хамтаар Төр хурахын аманд хээрийн бэлтгэлээ хийж дуусаад байна. Туг залах ёслол хүндэтгэлийн ажиллагааг 1992 онд яруу найрагч Ш.Гүрбазар санаачлан зохион байгуулсан байдаг. Тэр цагаас хойш есөн хөлт цагаан тугийг залах ёслол нэг хэвийнээр үргэлжилжээ. Харин энэ жилээс морьдынхоо тоог нэмж сүр жавхааг нь улам бүр нэмэхээр болсон байна. Энэ тухай Зэвсэгт хүчний 032 буюу хүндэт харуулын ангийн захирагч Л.Батболд “Төрийн туг залах арга хэмжээ монгол хүн бүрийг омогшуулдаг. Тиймээс өнөө жил өөрчлөлт оруулан морьтон баатруудын хамт есөн хөлт цагаан туг залах гэж байна” гэв. Урьд өмнөх жил есөн шарга, нэг цагаан болон хээр морьтой 32 цэрэг есөн хөлт цагаан тугийг залдаг байлаа. Харин энэ жил 70 морьтон төрийн тугаа залан орж ирэхээр болжээ. Тэдний хээрийн бэлтгэлийн сүүлийн өдөр нь очлоо

Зэвсэгт хүчний нэгдсэн найрал хөгжмийнхөн ирчихсэн бэлтгэлээ хамтдаа хийх гэж байв. Хээрийн ангиа тойруулан Төв цэнгэлдэх хүрээлэнгийн хэмжээтэй дүйцэхүйц томоо тойрог татчихаж. 15 цагт эхлэх бэлтгэлийнхээ өмнө цэргүүд морьдоо барьжээ. Эдгээр адуу төрийн торгон сүрэгт байдаг. Тэр бүр унаж, эдлээд байдаггүй болохоор ихэнх нь ааштай талдаа юм. Цөөн хэд хоног бэлтгэл хийж байгаа болохоор тэр хугацаанд багтаж мориндоо дасна гэдэг цэргүүдээс багагүй хичээл зүтгэл шаарддаг гэсэн. Тиймээс бэлтгэл дууссан үед ч гэсэн мориндоо дасахыг хичээсээр овоо үр дүнд хүрч байгаа тухай цэргүүд ярьж байлаа. Өнөө жилийн тухайд есөн хөлт их тугийг 032 дугаар ангийн офицерууд зална. Тэдэн дунд ганцхан цэрэг байгаа нь Б.Бат-Отгон. Тэрээр Булганы Дашинчилэнгээс иржээ. “Цэрэгт татагдаж ирээд төрийн есөн хөлт цагаан тугийг залалцах болсондоо их баяртай байгаа. Эр хүн болгонд тэр бүр заяагаад байхгүй ховор боломж” гэж байв. Хүүгээ төрийн наадмын арга хэмжээний гол хэсэгт оролцох болсонд аав, ээж нь ихэд баяртай байгаа гэнэ. Иймд нийслэлд ирж наадмын нээлт үзэхээр болжээ.

Морьдоо нэмсэн нь тэгш ойтой холбоотой. Мөн АСЕМ-д оролцох зочид, төлөөлөгчид наадмын нээлт үзэх болохоор төрийн туг залах ёслолын ажиллагааны сүрийг нэмэхийн тулд 38 морь нэмжээ. Ингэснээр гурван цагаан, 17 шарга, 25 хонгор, 25 хээр зүсмийн 70 морь есөн хөлт цагаан тугийг зална. Тэдний 20 нь морьтон баатрын дүрээр тугны хамгаалалтад явах ажээ. Цаашид ч энэ жишгээр наадах байх хэмээн ангийн захирагч Л.Батболд хурандаа ярьж байна лээ. Ер нь туг залах ёслолд өнгөрсөн жилээс бага зэргийн өөрчлөлт орсон байдаг. Хуучин есөн шарга морь туг залдаг байсан бол өнгөрсөн жилээс их тугийг цагаан мориор залдаг болсон. Энэ жил мөн уг жишгээрээ явах юм байна.

Нэгдсэн бэлтгэл 15:00 цагт эхлэв. Яг л цэнгэлдэх хүрээлэнд байгаа мэтээр хүндэтгэлийн ая эгшиглэж шарга, хонгор морьтой 20 баатар эр түрүүлээд орж ирэв. Араас нь цагаан морьтой хонжин буюу ангийн захирагч, залгуулаад туг орж ирэх ажээ. Хэдий хээр газар ч гэлээ яг л Төв цэнгэлдэх хүрээлэнд туг орж ирж буй мэт бэлтгэлээ хийж байв. Торгон цэргүүдийн нүүрний хувирал, биеэ авч яваа байдал яг л наадмын нээлт үзэж буй мэт сэтгэгдэл төрүүлж байлаа. Нэг гараараа мориныхоо цулбуурыг бариад, нөгөө гараа ташаандаа тулаад толгой өөдөө баатар эрсийн ихэмсэг дүрд хувиран өдрийн гурван удаа бэлтгэл хийж байгаа гэнэ.

Торгон цэргүүд өглөө 06 цагт босно. Эхлээд өглөөний гүйлттэй. Дөрвөөс таван км гүйгээд анги дээрээ ирж өглөөний цайгаа ууна. Үргэлжлээд биеийн хүчний бэлтгэл хийдэг. Өөрсдийнхөө бие хааг ингэж бэлдсэний дараа морьтой бэлтгэлдээ гарна. Хоёроос гурван цаг морьдоо дасган бэлтгэл хийсний дараа өдрийн хоолтой. Тогооч нар хээрийн бэлтгэлд хамт гардаг учраас нэг, хоёрдугаар хоол хийж өгнө. Дараа нь бас л бэлтгэлээ хийнэ. Морьтой бэлтгэлийг өдөржин хийгээд байж болохгүй. Адуу хэт удаан бэлтгэл хийвэл залхуураад байдаг гэсэн. Гэхдээ олон жил туг залж яваа морьд үүргээ сайн мэддэг болчихдог гэнэ. Бэлтгэлийн үеэр ийш тийшээ өвс зулгаагаад явчихгүй. Яг л уяан дээрээ байж байна. Хоол тэжээлийн тухайд тусгай юм хэрэглэхгүй. Бэлчээрлэнэ. Яг наадмын өдөр харин гэдсээ татчихдаг гэсэн. Цэнгэлдэх дотор ороод учиргүй бааж шээгээд байхгүй. Ялангуяа олон жил болж байгаа хөгшин морьд ийм асуудал гаргахгүй. Ганц нэг жил болсон шинэ морьд л цэнгэлдэх дотор “асуудал” гаргадаг юм байна.

Өнөө жилийн тухайд хаа газар зуншлага сайхан байгаа болохоор адуу мал тарга тэвээрэг сайтай байв. Гэсэн хэдий ч наадмын өмнөхөн тамир тэнхээ нэмэх тариа хийх гэж байгаа талаар ярьж байлаа. Учир нь наадмын дараа буюу долдугаар сарын 15-нд АСЕМ-ын хуралд зориулан Төрийн ордноос Чингисийн хүрээ жуулчны бааз хүртэл 20 гаруй км туг залж явах юм байна. Ойрхон хоёр удаа туг залах учраас нэмэлт тариа хийхээс өөр аргагүй. Гэхдээ шороон замаар явбал монгол морь ер нь тэгтлээ ядарч сульдаад байдаггүй гэсэн. Харин засмал замаар явахад халтирчих гээд моринд их түвэгтэй байдаг ажээ. Нэг морь дунджаар 120 гаруй кг ачаатай явах учраас хол замд цуцах магадлал өндөр. Туг залах хүн дунджаар 70-90 кг жинтэй. Үүн дээр морьдоо 15 кг чимэглэлээр тоноглоно. Их туг 36 кг жинтэй, бусад нь 24 кг. Ийм хүнд ачаатай явах учраас тарим, бэлдмэлээ эртнээс бэлдэж байгаа юм байна. Гэхдээ хүн ч тэр, адуу ч тэр бэлтгэгдсэн учраас иймэрхүү ачааллыг даваад л гарна. Харин хамгийн их санаа зовоож буй зүйл нь Төв цэнгэлдэх хүрээлэнгийн будагтай зам, хиймэл зүлэг. Морьд ийм замаар явахаар халтирчих гээд тун ярвигтай. Тиймээс өнөөдрөөс эхлэн наадмын нээлтэд оролцох бусад уран бүтээлчийн хамтаар нэгдсэн бэлтгэлд гарахаар болжээ. Уг нь нэг эвгүй гишгээд халтирчихсан морь дахиж тэр замаараа явахаар биеэ цэнээд, алхаа гишгээгээ хянаад сүрхий болгоомжтой явдаг гэсэн.

Есөн хөлт цагаан тугийг залах хүлэг морьдыг гурван жилийн өмнөөс сэлгэж эхэлжээ. Шинэ морьд сургаж авах амаргүй байдаг ч гэлээ хөгшрөөд ирэхээр нь солихоос өөр аргагүй. Их тугийг залдаг том шарга морь л гэхэд 14 жил “төрийн албанд” зүтгээд хоёр жилийн өмнөөс халаагаа өгсөн гэнэ. Гэсэн хэдий ч уягдаад сурсан морьтой адил зун болохоор л уяан дээрээ очоод зогсчихдог болохоор нь энэ жилээс дахин авчирч морьтон баатруудын унаа болгохоор болжээ.

032 дугаар ангийнхан наадам болохоос тав хоногийн өмнө Үндэсний цэцэрлэгт хүрээлэнгийн арын талбайд байрладаг ажээ. Тэнд өдөр тутмын бэлтгэлээ хийнэ. Гэхдээ хээр байсан шиг далайцтай хэмжээнд биш. Ерөнхийдөө цомхон буюу сануулах маягтай бэлдэнэ. Бас Туул голд морьдоо усанд оруулах их ажил бий. Наадмаас өмнө гурван ч удаа усанд оруулж өнгө зүсийг нь сэргээдэг гэсэн. Ингээд 10-ны өглөө Чингисийн талбай дээр есөн хөлт цагаан тугаа цэнгүүлээд маргааш нь Төв цэнгэлдэх хүрээлэнг зорьдог ажээ.

Гэрэл зургуудыг Г.ЛХАГВАДОРЖ