Category: цаг-үе

МУБИС-ийн багш, улс төр судлаач, доктор Э . Гэрэлт-Одтой ярилцлаа.

–Мэргэжлийн Засгийн газар гэдэг ойлголт гарч ирлээ. Судлаачийн нүдээр харахад мэргэжлийн Засгийн газар гэж ямар Засгийн газрыг хэлэх ёстой юм бол. Яамны хүмүүс нь мэргэжлийн байх ёстой юм уу, сайд нар нь мэргэжлийн байх ёстой юм уу?

-Мэргэжлийн Засгийн газрын талаар хүмүүс маш их ярьж байна. Ойлгомжгүй тайлбарууд ч их явж байгаа харагдсан. Шууд утгаараа бол мэргэжлийн Засгийн газар гэдэг нь моодны нэр томъёо л доо. Ямар ч Засгийн газар өөрийн чиг үүргийн мэргэжилтнүүдээс бүрддэг. Манай оронд улс төрийн томилгоо хэт хүчтэй байдаг учраас Засгийн газар болон түүний бүтэц бүрэлдэхүүний тухай асуудал дээр ямар хүн ирэх бол, ирээд яах бол гэсэн айдсын үүднээс яригдаж байна л даа. Би хувьдаа мэргэжлийн Засгийн газар гэдэг ойлголтыг тухайн Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх мэргэжлийн баг бүтцийг хэлэх ёстой гэж ойлгодог. Түүнээс сайд нь мэргэжлийнх байх уу, мэргэжлийн бус байх уу гэдэг асуудал огтхон ч биш. Асуудлаа ойлгодог, тухайн салбартаа туршлагатай сайд томилогдох юм бол сайн л даа. Гэхдээ сөрөг тал их байдаг.

-Тухайлбал, ямар сөрөг зүйлс бий гэж?

-Монгол Улс шиг цөөн хүн амтай орон танил талын хүрээ гарч ирдэг. Мөн өөрийнх нь асуудал шийдэх гэхээр өөрийнх нь өнгөрсөн улс төр болон хувийн амьдралд нь сонирхлын зөрчлүүд гардаг. Тэгэхээр мэргэжлийн Засгийн газар гэж мэргэжлийн баг хамт олноос бүрдсэн байх ёстой гэж боддог.

– Одоогийн Засгийн газрыг та мэргэжлийн Засгийн газар гэж харж байна уу. Гадуур үгүйсгэсэн, дэмжсэн янз бүрийн байр сууриуд явж байна л даа?

– Өнөөдрийн байгаа тогтолцоо зөв биш гэдгийг хамгийн сайн ойлгох хэрэгтэй. Ирээдүйд буюу 2020 оноос улс төрийн намууд илүү хариуцлагатай байя гэвэл Засгийн газраа урьчилан зарладаг системтэй болох ёстой. Өөрөөр хэлбэл манай нам ялчихбал Хууль зүйн сайд нь тэр, Эрүүл мэндийн сайд нь тэр хүн болно гээд Засгийн газрын бүтцээ урьдчилан зарлачихвал иргэд бодлогыг хэрэгжүүлэх багийг харж сонгодог болно. Түүнээс биш харанхуй сонголт хийчихээд хэн сайд болоод ирэх бол гэдэг айдастай цаг үе ирээдүйд орхигдоно. Ийм өөрчлөлт хийсэн улс төрийн нам ирээдүйд сонгогчдоос дэмжлэг авна.

-Монголчууд гурван саяулаа. Өнөөдөр манай улсад 24 улс төрийн нам үйл ажиллагаа явуулж байна. Таны яриад байгаа шалгуурт тэнцэх улс төрийн нам байна уу?

-Энэ бол бодлогын нь л асуудал. Ямар ч улс төрийн хүчин, лидер гарч ирээд мэргэжлийн Засгийн газар байгуулна гээд урьдчилан зарладаг болох нь улс төрийн нам том, жижиг байхаас үл хамаарна. Ердөө л бодлогын зүйл байгаа юм. Энэ бодлогыг Монгол Улс үйл ажиллагаа явуулж буй улс төрийн намууд хэрэгжүүлээд явах бүрэн боломжтой.

-Манай улсад шагналын буюу сонгуулийн үеэр намдаа ихээхэн хэмжээний хандив өргөсөн хүмүүс сайд болж байгаа талаар шүүмжилж байна. Ард түмний сонголт хаан сонголт гэдэг хэдий ч энэ бүхэн начир дээрээ эсрэгээрээ яваад байх юм?

-Улс төрийн намын дотоод асуудал. Хэнийгээ сайд болгохоо тухайн улс төрийн нам шийддэг. Хамгийн гол нь урьдчилаад сайд нарынхаа нэрсийг зарлачихдаг болох хэрэгтэй гэдэг чинь энэ асуулт дээр мөн гарч ирж байгаа юм. Өнөөдөр улс төрийн томилгоонууд бохир байгаа нь үнэн. Бид ч бас харанхуй байна. Өөрт таалагдсан болон танил талын хүрээгээрээ томилогдчихвол сайн байна, биш бол муу байна гэдэг ийм л дүр зураг манайд харагдаж байна даа.

– Миний таниас асуугаад байгаа асуултууд ерөнхийдөө ард түмний дунд яригдаж, оновчтой хариулт олж чадахгүй байгаа зүйлс гэхэд болно. Дэд сайд нарын орон тоо байх ёстой юу. Дэд сайдын орон тоо байснаараа ямар ашигтай юм. Байхгүй бол ямар ашигтай юм бол?

-Ямар хэрэгцээ, ямар улс төрийн шаардлага байгаа вэ гэдгээ бодох ёстой. Үнэхээр хэмнэлтийн Засгийн газар байгуулах гээд байгаа юм бол улс орны эдийн засгийг аврах гээд байгаа юм бол жилдээ хоёр тэрбум төгрөгийн зарлагатай дэд сайдаар яах юм. Харин тухайн нам боловсон хүчнээ бэлдье гэж байгаа бол тэр нам дэд сайдтай байх үгүй нь өөрсдийнх нь асуудал. Зүгээр л улс төрийн шийдэл байхгүй юу.

-Олонх болсон улс төрийн намын дарга Ерөнхий сайд байх нь оновчтой юу, УИХ-ын дарга байх нь оновчтой юу?

-Олон улсын практикийг харж байхад ялсан намын дарга Гүйцэтгэх засаглалын тэргүүнээр ажилладаг. Монгол Улс парламентын засаглалтай. Эрх мэдэл нь парламентдаа байнаа гэж үзэх юм бол ялсан намын дарга яагаад Их хурлын даргаа хийж болохгүй гэж. УИХ-ын дарга нь гол бодлогоо зангидаад Гүйцэтгэх засаглалыг дуудаж ирээд асуух зүйлээ асуугаад, ажил даалгавраа өгч болно. Яагаад өөрөө тэнд очиж хуваарилалт хийх ёстой юм. Тийм биз дээ. Энэнд мөн л улс төрийн шийдэл хэрэгтэй. Түгээмэл практик нь Ерөнхий сайд болдог л доо.

-Улс төрийн намууд шинэчлэгдэх эхний алхам юу байх ёстой бол. Манайхан улс төрийн намууд шинэчлэл хийх ёстой гэж байнга л ярих юм?

-Улс төрийн намууд хамгийн түрүүнд эв санааны нэгдэлтэй байх ёстой. Шинэчлэл залуучуудаасаа эхэлдэг л дээ. Нам хүч тарамдан сарнихгүй, үйл ажиллагаа нь тогтвортой, төлөвлөлттэй байх шаардлагатай. Тэгж байж шинэчлэл явна. Тэгж чадахгүй бол шинэчлэл яриад ч хэрэггүй.

-Монгол Улсад 24 улс төрийн нам үйл ажиллагаа явуулж байгаа нь цөөн хүн амтай оронд ахадсан тоо гэх юм. Онолын хувьд ямар байдаг вэ?

-Энэ бол тийм их биш. Байдаг л тоо шүү дээ. Монголчууд 24 намыг бүгдээрэнг нь Их хуралд гаргах гээд байгаа юм биш. Иргэдийн эвлэлдэн нэгдэх эрхийг хүлээн зөвшөөрөх ёстой. Тэр бүү хэл хоёулаа нэгдээд нам байгуулахыг хүлээн зөвшөөрчихвөл та бид хоёр яагаад нам байгуулж болохгүй гэж. Өнөөдрийн хуулиар 801 хүн нам байгуулах эрхтэй. 801 хүн эвлэлдэн нэгдээд нам байгуулах эрх нь нээлттэй байхад яагаад тоо хэмжээний хувьд их байна гээд хязгаарлах гээд байгаа юм гэсэн асуулт гарч ирнэ.

-Зургадугаар сарын 29- нд УИХ, аймаг, нийслэлийн сонгууль болж өнгөрлөө. Сонгуулийн систем хэр оновчтой байсан бэ?

-Шууд утгаараа 2000 оны сонгуулийн үйл явц харагдаж байна. Саяын сонгууль явуулсан мажоритар систем бол хамгийн муу хувилбар. Би хувьдаа холимог тогтолцоо буюу пропорциональ тогтолцоог дэмжиж байж намын төлөвшлийг бий болгоно гэж боддог. Тэгж чадаагүйгээс болоод сонгогчдоос хүчтэй хамааралтай парламентыг байгуулж байна. Энэ нь бодлогын хувьд ухралт болсон. Улс төрийн намын төлөвшлийг дэмжиж чадахгүй тийм систем.

– Манайх сонгууль бүрийн өмнө Сонгуулийн тухай хуульдаа өөрчлөлт оруулдаг. Энэ удаагийн сонгуулийн систем муу байсан юм бол зайлшгүй өөрчлөх шаардлагатай юм байна, тийм үү?

-Ер нь бол өөрчлөх ёстой. Гэхдээ улс төрийн энэ өнцгөөс харах юм бол өөрчлөгдөхгүй. МАН өөрсдийн үнэмлэхүй ялсан тоглоомын дүрмийг өөрчлөхгүй болов уу. Тиймээс өөрсдийн давуу байдлыг хадгалж үлдэхийн тулд энэ парламентын хугацаанд өөрчлөлт орохгүй байх. Судлаачийн хувьд хэлэхэд Сонгуулийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулах нь зөв.

УИХ-ын гишүүн Б.Энх-Амгалантай ярилцлаа.

-Эдийн засгийн нөхцөл байдал хүнд байна гэдгийг улам баталгаажуулж Ерөнхий сайд, Сангийн сайд нар нь мэдэгдэл хийлээ. МАН-ын мөрийн хөтөлбөр хэрэгжих боломжгүй гэдгийг мэдэгдлийнхээ хүрээнд үг дайгаад байна гэж харлаа. МАН үе шаттайгаар цалин, тэтгэврийг нэмнэ гэсэн. Гэсэн ч нэмэх боломжгүй юм биш үү?

-Бид ажил хийх ёстой. Гэхдээ эхний ээлжинд макро эдийн засгийн түвшнээ яах вэ. Нэг зүйлийг онцолж хэлье. Монгол Улс нэг төсөвтэй болох ёстой. Хоёрдугаарт, төсвийн хяналтыг маш сайн болгох хэрэгтэй. Гуравдугаарт, төсвийг хэмнэлттэй заръя, дөрөвдүгээрт, тасраад буй төсвийн алдагдлыг бууруулах, төлөгдөх ёстой өр ширийг зайлшгүй төлөх эдийн засгийн боломж, бололцоог хайх шаардлагатай.

МАН ажлын байртай болгоно, цалин хөлсийг нэмнэ. Тэтгэвэр тэтгэмжийг тодорхой хэмжээнд нэмнэ, эрүүл мэндийн асуудал дээр онцгой анхаарна хэмээн мөрийн хөтөлбөртөө тусгасан. Үүнийгээ хийнэ. Хийх ч ёстой. Ялангуяа Эрүүл монгол хүн хөтөлбөрийн хүрээнд элэгний өвчлөлийг онцгой анхаарах шаардлагатай болжээ. Элэгний өвчнөөр өдөрт долоо, жилдээ 2600 хүн амь насаа алдаж байна. Элэгний өвчлөлийн халдвар авсан хүний тоо 450 мянгад хүрчихлээ. Үүнийг үндэсний хэмжээний хөтөлбөр болгон хэрэгжүүлэх ёстой. Элэгний өвчлөлийн вирусыг устгах эмийг анх 700 ам.доллараар оруулж ирж байсан бол одоо 400 ам.доллар болгон буулгаж цаашдаа 100 ам.доллар болгох арга замыг эрэлхийлж байна. Хэрэв тэгж чадвал 150 мянган монгол хүн эмчлэгдэх боломжтой болох юм.

-Зөндөө л бичиг цаастай зууралдсан сууж байх юм. Нууц биш бол ямар гэрээ хэлцлийн бичиг баримтууд байгаа юм бэ?

-Монгол Улс дата төвтэй болох ёстой гэж үзээд гадны хөрөнгө оруулалтыг татах ажлыг эхлүүлэх хэрэгтэй болж. Ази-Европийг холбосон дата төвтэй болчихвол энэ улсад хэдэн ам.доллар нь хэрэгтэй юм болов уу гээд л ажлыг нь эхлүүлчих санаатай байна. Мөн манай улсад аж үйлдвэрийн технологийн парк зайлшгүй шаардлагатай. Бид 2008 оноос хойш энэ талаар ярьж байгаа. Энэ хүрээнд Технологийн паркийн тухай хууль, Концессийн тухай хууль гарсан. Аж үйлдвэрийн парктай холбоотой ТЭЗҮ нь гарч, зураг төсөл нь бэлэн болсон. Одоо харин үүнийг ажил хэрэг болгох ёстой.

-Хаанаас гарч ирсэн ТЭЗҮвэ. Ерөнхий сайд Монгол Улсад хийж, хэрэгжүүлээд явчих боломжтой ганц ч бэлэн ТЭЗҮалга гэж мэдэгдсэн дээ?

-Өмнө нь хотын даргаар Г.Мөнхбаяр сайдыг ажиллаж байхад хотын төсвөөр хийсэн юм. Одоо нарийвчлан боловсруулж байгаа. Байгальд ээлтэй хром, сульфитыг шүүчихдэг, малын гаралтай түүхий эдийг иж бүрнээр нь боловсруулчихдаг, ажлын байрыг нэмэгдүүлж, нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх боломж байна.

-Байршил нь хаана гэж. Одоогийн арьс, ширний үйлдвэрүүд бүгд л Туул гол руу бохироо цутгаад загас, жараахай нь үхэж байна шүү дээ?

-Эмээлтийн арьс ширний түүхий эдийн баазыг түшиглээд Хөшигийн хөндийн хойд талд байгуулах юм. Химийн бодисоор угаасан арьс, ширний бохироо шууд Туул гол руу цутгадаг гэсэн ойлголт бий. Анхан шатны цэвэрлэх байгууламжаар яваад төв цэвэрлэх байгууламж руугаа явчихдаг юм. Тэндээс гарсан ус Туул гол руу нийлж байгаа. Хэрэв энэ үйлдвэрийг бий болгочихвол зах зээлд нийлүүлэгдэж буй 10 сая ширхэг арьсыг иж бүрэн боловсруулах боломжтой болно.

-Одоо бол арьс, шир шиг хэрэггүй зүйл хөдөөнийхөнд алга. Жалгаараа дүүртэл нь овоолсон харагдана билээ. Одоо бол үнэ өсөх, экспортод гарах боломжтой болох юм байна. Энэ мөч хэзээ байх бол?

-Бид хийж үзээгүй биш үзсэн болохоор Аж үйлдвэрийн парк байгуулах ёстой. Монгол Улс гадагш нь экспортлоод байх арьс, шир, ноос, ноолуур, мах байхгүй. Харин боловсруулаад эхэлбэл баялаг болох юм. Үүнийгээ дагаад ажлын байр ч бий болно.

-Та бол аж үйлдвэрийн салбар Монгол Улсад хэрэгтэй гэж байгаа юм байна. Гэхдээ МАН Аж үйлдвэрийн яамыг татан буулгаж үндсэн чиг үүргийг нь өөр яамдад харьяалуулсан нь Монголын баялаг бүтээгчдийг цаазалчихаж байгаа хэрэг биш гэж үү?

-Аж үйлдвэрийн яамыг яагаад татан буулгах болсонтой холбогдуулан яриа явсан. Үүнд Ерөнхий сайд тодорхой тайлбар өгсөн. Яам яамны ажлыг аваад явсан нь бодлогын хувьд буруу. Аж үйлдвэрийн яам байгуулагдсанаар аж үйлдвэрийн салбар яаж хөгжив. ДНБ хэрхэн өсөв гэдэг үзүүлэлтийг харахаар бодитой дүн гарч ирэхгүй байна.

-Аж үйлдвэрийн яам байгуулагдаад нэг жил гаруйн хугацаанд ажилласан. Үр дүн гарахын өмнө цаазалчихлаа л даа. Ямар ч ажлыг хийсэн тодорхой цаг хугацаа шаардагддаг?

-Цаазалж байгаа юм биш. Аж үйлдвэрийн бодлого гэдэг зүйл салбар салбарт байдаг. Салбарт нь эрхийг нь өгөхгүйгээр нэг яаманд бүгдийг нь өгч болохгүй. Тэгэхгүй бол бусад яамдынхаа чиг үүрэгтэй зөрчилдөх юм байна гэж үзээд ийм шийдвэрт хүрсэн юм.

Шинэчлэл зөв болж уу, үгүй юу гэдгийг цаг хугацаа харуулаад өгнө. Өмнө нь ХХААХҮ-ын яам гэж байхад технологийн паркийн ажил хэвийн явж байсан. Монгол Улс үр тариагаа дотооддоо хангаад тэр бүү хэл экспортод гаргаж байлаа. Энэ бүгдийг жингийн туухай дээр тавиад харах ёстой. Аж үйлдвэрийн яамтай байсан гээд Оюу толгой, Таван толгой, төмөрлөгийн чиглэлийн зүйлс юу болов. Өргөн утгаар нь хараарай. Цаг хугацаа харуулах биз дээ.

-Эдийн засаг муу байна гээд анх удаа сонсож байгаа юм шиг МАН-ынхан хашгирцгааж байна л даа. Үнэндээ МАН-ын гишүүн Ч.Улаан хоёр жил Сангийн сайд, Ерөнхий сайд нэг жил Сангийн сайдаар ажилласан. Яагаад мэдээгүй юм шиг ийм зүйл яриад байгаа юм бэ?

-Зарим нэг мэдээлэл нь Сангийн яамаар явж байсан. Улсын нэг төсөв нь Сангийн яамаар явсан ч Монголбанк, Хөгжлийн банкны төсөвт Сангийн сайд нь тэр бүр оролцоод байх боломжгүй. Их хурал дээр нээлттэй мэдээлэл хийгээгүй тул тэр бүр мэдээлэл олж авч чадаагүй.

Нийгэмд үр ашгаа өгөхгүй төсөл хөтөлбөрүүдийг дахиж хэрэгжүүлнэ гэдэг хэцүү. Ажлын байр, хуримтлал бий болгосон, эдийн засагт эерэг нөлөөлөл үзүүлэхүйц томоохон төслүүдээ хэрэгжүүлэх цаг болсон.

-Тухайлбал…

-Ерөнхий сайд нефть боловсруулах үйлдвэрийг барих ёстой гэж байсан. Томоохон уурхайнуудыг үр ашигтай хөдөлгөж, малын гаралтай түүхий эдийг боловсруулах үйлдвэр барих ёстой. Үр тариагаараа эх орноо бүрэн хангах хэрэгтэй. Хашаа, зам тавихыг эсэргүүцэж байгаа юм биш. Хэзээ гэдэг нь чухал. Ямар хөрөнгөөр тавих вэ гэдгээ бид тооцох шаардлагатай. Үр ашгаа өгөх, мөнгө болох төслүүдэд мөнгөө зарах ёстой. Энэ чиглэл рүүгээ явах байх гэж бодож байна.

-“Сайн” хөтөлбөрүүд бол төсвөөс мөнгө гараагүй, арилжааны банк олгож байсан. Заавал энэ хөтөлбөрүүдийг зогсоож байхаар “МАНай хашаа”, “МАНай оюутан” гэдэг ч юм уу үргэлжүүлж болно гэдгийг эдийн засагч С.Дэмбэрэл хэлж байсан даа?

-Бид нийгэмд өгч байсан мессэжүүдээ эргэн санах ёстой. Улаанбаатар хот дэд бүтцийг бий болгон хувийн сайхан байшинтай болгоно гэж байсан. Дэд бүтцийг нь татаад өгнө гэсэн. Наад газар чинь маш их үнэ хүрнэ. Маргааш нь ирээд дэд бүтцийг нь тавиад өгнө гэсэн яасан гэж Яармагийнхан асууж байна. Энэ мэтчилэн үг, ажлын зөрүүнээс болсон. Үүнийгээ гоёж, чимэглэсэн шоу болгох хэрэггүй. Хашааг чинь сайхан болгож өгнө гэсэн яаав. Өнөөдөр хамгийн түрүүнд иргэд эрүүл баймаар байна шүү дээ. Хоёрдугаарт, ажилтай, орлоготой баймаар байна. Гуравдугаарт, цалингаараа авто машин, орон сууцтай болдог болмоор байна.

-Хэзээ тийм цалинтай болох нь тодорхойгүй. Гэхдээ тийм болтол Яармагтаа “заваараад” амьдар гэсэн үг үү?

-Бид энэ том ажлыг нэг амьсгаагаар шийдэж чадахгүй. Хамгийн бололцоотой газраас нь эхлэх ёстой.

-Тэндээсээ эхлээд явж байсан юм биш үү?

-Тэгсэн л юм бол энэ гэр хороолол чинь орон сууцны хороолол болохгүй яасан юм.

-Нийслэл хот нүүрээ угаасан хүн шиг боллоо гэдгийг хүн бүр яриад байгаа юм биш үү?

-Хийсэн ажлууд бий. Алдаатай хийсэн зүйлс ч бий.

-Бондын эргэн төлөлтүүд хийгдэнэ. Ирэх жилүүдэд амаргүй л байна байх даа?

-Монголчууд хувь заяа өндөртэй хүмүүс. Гурван сая ард түмэн буянт малынхаа ачаар өлсөж, цангаж үзээгүй. Юу юугүй модоо барьчихгүй байх. Төрийн зөв бодлого явуулчихад Монгол Улс босоод ирнэ. Баялаг бүтээгчдээ дэмжин, гадны хөрөнгө оруулагчдыг татаад, тэдний өмнө хүлээсэн үүргээ биелүүлээд, өмнө нь эхэлсэн томоохон төслүүдээ цаг алдалгүй явуулчихад босоод ирнэ. Бодлогын том алдааны улмаас л ийм болсон. Үндэсний үйлдвэрлэгчдээ бодитоор дэмжих цаг ирсэн. Тэгэхгүйгээр төрийн дэргэд төрийн өмчит үйлдвэрийн газар байгуулаад бизнесийг нь булааж болохгүй. Татварын хөнгөлөлт үзүүл, шударга өрсөлдөх орчныг нь нээж өг.

“Зүрхэнд гэрэлтэх од”, “Мама миа”, “Мартагдашгүй намар”,”Содура” зэрэг кинонуудыг үзэгчдийн хүртээл болгосон UBS телевизийн найруулагч Б.Жаргалсайхантай ярилцлаа. Тэрээр гурван шинэ киногоор үзэгчиддээ бэлэг барихаар болжээ.

-Таныг гурван шинэ кинон дээр ажиллаж байгаа гэж сонслоо. Ямар уран бүтээлчидтэй хамтарсан бэ?

-Энэ зун “Барьцаа 007” гэсэн кино хийлээ. Гурван гол дүртэй бөгөөд Ардын жүжигчин Г.Мягмарнаран, Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Л.Баттулга буюу Аглуу ах, СТА Д.Баттөмөр гурав гол дүрд нь тоглосон. Энэхүү инээдмийн кино маань удахгүй нээлтээ хийнэ. Мөн өнгөрсөн долдугаар сард “Мөрөөдлийн театр”-ынхантай хамтарч “Одод болох хүслэн” нэртэй кинонд ажиллалаа. Энэхүү кинонд 1990-ээд оноос хойш “Одод болохын хүслэн”, “Ирээдүйн одод”, “Оддын эрэлд” гээд шоунуудад оролцож буй хамтлагийн тухай өгүүлдэг. Түүнчлэн өнгөрсөн жил МУГЖ Одончимэг, Т.Бархүү нартай хамтран Хөх хотод хийгдсэн “Алтан өндөг” гэх кинонд найруулагчаар ажилласан. Тун удахгүй нээлтээ хийхээр төлөвлөж байгаа юм билээ.

-СУИС-ийн жүжигчний ангид сурч байсан гэсэн. Яагаад кино найруулагч болохоор шийдсэн бэ?

-Цэцэрлэг, арван жил, их сургууль хамт төгссөн найз минь кино найруулагч А.Миеэгомбо маань юм. Бид хоёр кинонд үнэхээр дуртай хүүхдүүд байлаа. Найз минь надад кино их авчирч өгнө, үзсэн кинондоо шимтээд л хоорондоо их ярьдаг байсан. Түүнээсээ улбаалж ийм кино хийвэл гоё, тийм байвал гоё гээд л төсөөлдөг. Тэр нь эргээд бид хоёрыг кино урлаг руу татах хөтөч болсон гэж боддог. Хэдий жүжигчний анги төгссөн ч кино найруулагч чиглэлээр уран бүтээл туурвих сонирхолтой байсан учраас бид хоёр хоёулаа найруулагч хийж байна.

-“Содура” киног ОХУ болон БНХАУ-д гаргах гэж байгаа гэсэн үү?

-Энэ киног анх хийхдээ л гадагшаа гаргаж үзүүлэх зорилготой байсан. Монголын онгон дагшин байгаль, цаатангуудын амьдралыг таниулахыг зорьсон. Одоогоор ОХУ, БНХАУ-д “Содура” киногоо гаргахаар болсон байна. Нэг өдөр биднийг Монгол Улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, хөгжмийн зохиолч, UBS телевизийн захирал Л.Балхжав өрөөндөө дуудан “Бүгдээрээ мюзикл болоод залуусын тухай өгүүлсэн кинонууд хийлээ. Одоо арай том сэдвийн хүрээнд уран бүтээл хийе. Цаатангуудын амьдралыг харуулсан кино хийцгээе, энэ талаар судалж үзье” гэсэн. Ингээд л анх таван хүний бүрэлдэхүүнтэй Хөвсгөлийг зорьсон. Бид Мөрөнгөөс цаашаа 300 км пургоноор яваад Цагааннуур суманд очсон. Хамгийн арын сум шүү дээ. Тэндээсээ гурван цаг гаруй морьтой явсаар цаатангууд дээр очсон. Байгаль нь үнэхээр биширмээр үлгэрийн орон л гэсэн үг. Судалгаа хийж байх явцдаа тайга болоод, цаатангуудын амьдралыг дөрвөн улирлаар харуулъя гэж шийдсэн дээ. Биднийг угтсан аж амьдрал, тэр өөр ертөнцийг кинонд үлдээнэ гэдэг үнэхээр хүнд байсан. Нэг талдаа 1200 км зам туулж техник хэрэгсэлээ аваачин, 130-аад хүний бүрэлдэхүүнтэй ажиллана гэдэг бол амархан зүйл байгаагүй. Их л эмээж байлаа. Уран бүтээл ганц хүний хүчээр хэзээ ч босдоггүй. Уран бүтээлчид, тэр дундаа туслахуудын нуруун дээр ажил урагшилдаг. Түүнчлэн биднийг кино зураг авалттай байх үед телевизийн хамт олон үлдсэн бүх ажлыг минь нугалж байлаа. Тиймээс UBS телевизийн хүчирхэг хамт олны хүчээр энэ сайхан уран бүтээл бий болж чадсан шүү гэж хэлмээр байна.

-Кинонд цаатангуудын амьдралын хэв маягийг харуулахаас гадна, цус ойртолтын талаарх асуудлыг хөнддөг. Цаатангууд энэ талаар ямар үзэл бодолтой байдаг вэ?

-Цаатан гэдэг бол их өөр ертөнц гэж би дээр хэлсэн. Хүмүүс нь маш дуугүй хүмүүс. Ямарваа нэгэн асуудлыг отгоороо ярилцаж шийдвэрээ гаргадаг. Кинон дээр гардагчлан баруун зүүн тайга гэж бий. Энэ хоёр тайга нь нийлээд л 52 айл буюу 310-аад цаатангуудтай. Цус ойртолтын асуудал цаатангуудын хувьд маш эмзэг сэдэв. Бид баруун тайгын Наягаа гэж хөгшинтэй уулзаж байхад “20 жилийн дараа гэхэд цаа хариулсан цаатангууд байхгүй болох вий дээ, би их айж байна” гэж уйлж байсан. Цаатангуудаас гадна цаа буга нь цус ойртож байгаа юм билээ. Бас зарим цаатангууд нь дархадуудтай ураг барилдах тохиолдол байдаг.

-Найруулагч хүний хувьд санаандаа тултал хийх юмсан гэсэн сэдэв байдаг байх. Ямар кино хийхийг хүсдэг вэ?

-Анхны хайрын тухай үнэхээр гоё кино хийх юмсан гэж боддог. Мэдээж “Ромео, Жульетта”, “Би чамд хайртай” гээд олон сайхан хайрын тухай бүтээлүүд байдаг л даа. Гэхдээ анхны хайр бол мөнхийн сэдэв шүү дээ. Түүнийг өөрийнхөө өнцгөөр илэрхийлэхийг хүсдэг. Хүн болгон л анхны хайртай учирсан байдаг. Яаж хийвэл гоё байх вэ гэж их бодож байна.

-Найруулагч жүжигчдэд хатуу шаардлага тавьж, зандарч байгаа харагддаг. Энэ тал дээр та яаж ханддаг вэ?

-Би ажлаа уур бухимдлаар хийхийг хүсдэггүй. Аль болох уран бүтээлчидтэйгээ ойлголцож стрессгүй л ажиллахыг эрхэмлэдэг. Ер нь ихэнх найруулагч уцаарлахаа түрүүнд бариад байх шиг ажиглагддаг. Ийм байдлаас болоод уран бүтээлчидтэйгээ хөндий болох ч тал гарна. Ер нь бүгд л дуртай мэргэжлээрээ ажиллаж байгаа учраас хүнд төвөг удахгүй л ажлаа хийгээд сурчих хэрэгтэй. Анх найруулагч хийгээд туршлагагүй байх үедээ өөрөө ойлгочихоод байгаа хэрнээ хүнд илэрхийлж чаддаггүй байсан. Харин нийгэмд гэрэл гэгээ болж чадахуйц уран бүтээл хийхийг зорьсон “Зүрхэнд гэрэлтэх од” мюзикл найруулагч хүний хувьд надад маш их туршлага хуримтлуулсан сайхан уран бүтээл болсон. Олон сайхан залуустай хамтарч ажилласан шүү. Хэдий мэргэжлийн жүжигчид биш ч бид яах уу одоо яавал дээр вэ гээд л их оролдлого сайтай хамт олон байсан. Ардын жүжигчин П.Цэрэндагва гуай тоглосон болохоор хүүхдүүдэд лекц уншдаг байлаа. Эргээд харахад их сайхан байдаг юм. Энэ бүхнээс бага багаар туршлага хуримтлуулж одоо ямар зүйл жүжигчнээс шаардаж байгаагаа тодорхой илэрхийлчихдэг учраас хүндрэл гарах нь бага байдаг.

-Та ямар найруулагчийн уран бүтээлийг шимтэн үзэж уран бүтээлдээ тусгахыг хичээдэг вэ?

-Манай дээр үеийн найруулагчдын кино үнэхээр гайхалтай. Мундаг ч сургууль төгсч ирсэн авьяаслаг хүмүүс байсан. Үзэгчид хуучны Монгол кинонуудыг хэд ч үзсэн уйддаггүй, үзэх дуртай байдаг шалтгаан нь тэр хүмүүсийн ур ухаан агуу байгаад байгаа юм. “Монгол кино үйлдвэр” гэж том айл байлаа. Уран бүтээлчид нь улсаас кино хийх даалгавраа авч явдаг байсан гэхээр маш сайн хийхээс ч өөр арга байхгүй шүү дээ. Техник технологи муу байсан хэдий ч тийм чанартай уран бүтээл хийнэ гэдэг нөр их хөдөлмөр, мэдрэмж байгаа юм. Миний хувьд Х.Дамдин найруулагчийн “Амьдралын нахиа” гэдэг кино үнэхээр хүний зүрхэнд хүрч чадсан гэж хэлнэ. Тэр кинонд Ардын жүжигчин Б.Сарантуяа, Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Ц.Төмөрбаатар, Д.Сосорбарам тоглодог. Би багадаа үзэж байсан болоод ч тэрүү маш их юм бодогдуулж байсан. Их хүнд кино л доо. Архичин нөхөр нь эхнэрийнхээ хацар дээр тамхины галаа унтраагаад л “Чи ямар шазруун хүүхэн бэ” гээд зодоод л, үр хүүхдээ зовоож байгаа тэр дүрслэл зүрхэнд орж байлаа. Миний аав архи амсаж үзээгүй хүн. Тийм болоод ч тэр үү ийм амьдрал бас байдаг юм байх даа, хэрвээ миний аав ийм үйлдэл гаргадаг бол яана гэсэн бодол төрж байсан. Тэр үеийн уран бүтээлүүд хүнд ямар нэгэн зүйлийг ухааруулж байдаг. Би сонгодог бүтээлүүд л гэж хэлнэ. Гадны кинонуудаас “Хөхөөний үүрэн дээрх нислэг”, “Сүүлчийн эзэн хаан”, “Аз шүглэсэн байшин” кинонуудыг үзээд л дүр сонголт, холбоосуудыг нь ажиглаад биширдэг юм. Кино хиймээр санагдтал сэдэл өгч чаддаг бүтээлүүд. Эдгээр уран бүтээлүүд л намайг кино урлаг руу улам татсан.

-Зун хүмүүс амарч, зугаалдаг бол уран бүтээлчид шинэ киноны ажилдаа ордог. Намар болоход маш олон кино нээлтээ хийдэг. Энэ талаар таны бодол…

-Манайхан ихэвчлэн зун кино зураг авалт хийгээд байх шиг ажиглагддаг. Гэхдээ улирал бүхэн өөрийн өнгө аясыг илэрхийлнэ. Үнэхээр гоё гал ассан шаргал намар, цан хүүрэг савссан өвлийн улирал бүгд л сайхан. Одоо маш их кино үйлдвэрлэдэг болсон байна. Миний бодлоор хийгдэж байгаа кинонуудад хэлэх гээд байгаа санаа нь огт ойлгомжгүй байна уу гэж ажиглагддаг. Энэ нь зохиол дутуутай холбоотой. Уран бүтээлчид ярилцаад зохиолоо сайн гаргаад ирвэл киногоо хийчихлээ л гэж ойлгож болно. Би зохиолоо маш сайн ярилцаж жин тан болгодог. Үг текст болгон дээрээ юуг илэрхийлэхээ бодож байдаг юм. Гэхдээ сайн ч бай, муу ч бай үйлдвэрлэж байна гэдэг чинь л өөрөө хөгжил. Ямартай ч кино урлаг урагшилсаар л байна. Мэдээж алдаа оноо байгаа ч уран бүтээлчид маань үүнийгээ дэнсэлдэг байлгүй дээ. Анх 1990-ээд онд кино урлаг зогсож байсан гэж хэлж болно. Тэр үед цөөхөн хэдэн уран бүтээлч видео хальсаар ч гэсэн кино хийж хөдөлмөрлөсний дүнд тасрах гэж байгаа амийг залгуулж байсан. Энэ хүмүүст талархахгүй байхын аргагүй.

-Жүжигчин Өөскөө, Анхням, Батаа та хэд оюутан цагийн нэг ангийнхан гэсэн. Одоо бүгд олонд танигдсан чаварлаг уран бүтээлчид болжээ?

-Бид нар 1998 онд СУИС-ын жүжигчний ангид Монгол Улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Н.Ганхуяг багшийн удирдлаган дор элсэн орж байлаа. Ангийн найзууд маань бүгд сайн жүжигчид болсон байна. Бид ч оюутан насандаа их л хөгжөөнтэй байсан. Нэг түүх ярихад бид жүжгийн хэсгээс тоглож шалгалтаа өгдөг байлаа. Түүнийгээ ажил гэж нэрлэдэг байв. Нэг удаагийн шалгалтын ажил дээр аавтайгаа хаданд амьдардаг охинд нэгэн залуу дурлаж байгаа талаар гардаг юм. Аавд нь Өөскөө, охинд нь Анхням, дурлалт залууд нь би тоглохоор болов. Аав нь намайг охинтой нь уулзаж байгааг мэдээд хороохоор болдог юм. Хороохын тулд эхлээд шуудайтай юм дээрээс унагаагаад буудах ёстой байв. Бэлтгэл дээр Өөскөө хажуу дахь олсоо татаад л шуудайтай юм нь унаад болоод байлаа. Яг шалгалт эхлээд л аав нь намайг хороохоор шуудайтай юм аа унагаах гэтэл өнөөх нь унадаггүй. За одоо өнгөрч гээд л аргалаад л жүжгээ дуусгалаа. Гэтэл дараагийн өөр хүүхдүүдийн ажил дээр өнөөх шуудайтай юм нь унасан хөгтэй явдал болж билээ. Бас биднийг оюутан байх үед 80 төгрөгөөр гөөхий, 150 төгрөгөөр бэлэн гоймон авсан нь хамгийн сайхан хооллож байгаа хүнд тооцогддог байв. Тиймээс мөнгөгүй үедээ хуруудаж байгаад л дийлдсэн нь хүмүүсээс 10, 20 төгрөг гуйж гөөхий, бэлэн гоймонгийн мөнгө цуглуулдаг байлаа. Цонхон дээр хүн бүрийн нэр нь бичээстэй чанамалны шилтэй, тэр шилэндээ гоймонгоо найруулаад л “За мартацгаая” гээд л гарцгаана. Заримдаа бүр мартаад хуурга болгочихсон тохиолдол ч бий.

-Та гэр бүлээ танилцуулаач?

-Миний гэргийг Б.Баясалмаа гэдэг. Ж.Тэмүүлэн гэж 10 настай хөөрхөн хүүтэй. Ханьтайгаа нийлээд арван нэгэн жил болж байна. Энэ хугацааны тэн хагаст нь хамт байсан болов уу. Учир нь кино, баримтат кино, нэвтрүүлгийн зураг авалт гээд л ихэнхдээ олон хоногоор явах болдог. Анхнаасаа намайг хамгийн их ойлгож, миний ар талыг бат дааж явдаг ханьдаа маш их баярлаж явдаг. Хүн болгон ийм байдаггүй шүү дээ. Нэг зүйлийн тухайд ярихад, би аав болоод удаагүй байсан юм. Хүү маань дөнгөж төрчихөөд өвдөөд эмнэлэгт хэвтчихсэн байлаа. Тэр үед нэг студид ажилладаг байсан юм. Гэтэл яг хүүхэд маань өвдчихсөн хэцүү үед намайг хулгайд сэрддэг юм байна. Тэр орой хүн гэдэг чинь яасан муухай байдаг юм бэ дээ гэж бодоод эмнэлгийн гадаа уйлж сууж билээ.

Гэхдээ хүн итгэх хүнээ зөв сонгох хэрэгтэй юм байна гэдгийг л сайтар ойлгуулж сургамж болсон. Бүх зүйлийг эхнээс нь эхлэх гээд хичээж байгаа залуус үүнийг анхаарах хэрэгтэй шүү.

А.ТУЯА

ҮДБЭЧ-ын гоцлол бүжигчин М.Бямбаатай ярилцлаа. Тэрээр бүжиглэхээс гадна “Зэрлэг цэцэгсийн хүлэмж” болон саяхан нээлтээ хийсэн “Миний эхнэр тагнуулч” гэх кинонуудад тоглосон билээ.

-Саяхан Хөх хот руу 13 орны хамтарсан фестивальд оролцсон гэсэн. Монголоос хичнээн уран бүтээлч оролцсон бэ?

-Бүжгийн чиглэлээр 13 орны хамтарсан фестиваль боллоо. Энэхүү фестивальд ҮДБЭЧ-ийн 28 бүжигчин Ардын жүжигчин, Төрийн шагналт, XX зууны манлай бүжиг дэглэгч, Сэвжидийн дэглэлт “Жалам хар”, Монгол Улсын гавьяат жүжигчин А.Даваахүүгийн дэглэлт, М.Бирваагийн хөгжим “Салхит шувуун”, “Шилийн богд”, Д.Баярбаатарын “Жороон жороо” гэсэн бүжгүүдээрээ оролцлоо.

-Хамгийн сүүлд “Миний эхнэр тагнуулч” кинонд тоглосон. Бүжиглэх, жүжиглэхийн аль нь илүү хэцүү байдаг вэ?

-Энэ оны эхээр “Шуугиан таригч” гэх инээдмийн кинонд тоглолоо. Түүнчлэн “Боловсрол” суваг телевизийн “Гэрлэн дохио” 40 ангитай цуврал кинонд туслах дүр бүтээсэн. Энэ есдүгээр сард нээлтээ хийнэ. Энэ цуврал кино нь маш мундаг жүжигчдийг хамруулсан, гоё кино болсон гэж бодож байна. “Миний эхнэр тагнуулч” кино маань өнгөрсөн сард нээлтээ хийсэн. Ажлынхаа хажуугаар зураг авалтандаа орсон учраас кино зураг авалтын багийнхан маань намайг ойлгож, дэмжсэнд баярлаж байна. Бүтээсэн дүрийн хувьд нэлээд хүн мөрдөх дуртай, шургуу найзын дүрд тоглосон. Миний дүр үзэгчдэд амьдралд хэрэггүй найз гэж байдаг, ялангуяа тэдний буруу зөвлөгөө юунд хүргэж болох талаар харуулахыг хичээсэн. Хүмүүст сайн хүрч байгаад баяртай байна. Бүжигчин хүн үггүйгээр тайзан дээр хэлэх гэсэн санаагаа ойлгуулдаг. Харин кино урлаг бол тэс ондоо учраас надаас нэлээд ур чадвар шаардаж байдаг. Гэхдээ мундаг жүжигчдээсээ бага багаар суралцсаар л байна.

-“Зэрлэг цэцэгсийн хүлэмж” киноны Яргуйн дүрээр таныг хүмүүс сайн мэддэг. Анхны дүрийнхээ талаар яриач?

-“Зэрлэг цэцэгсийн хүлэмж” киноны Яргуйн дүр хамгийн ажиллагаатай нь байсан. Үс, нүүр будалт хийхээс эхлээд бүх зүйл нь байнга гоё байх шаардлагатай. Яргуйн дүр надаас их өөр учраас их ажилласан. Дуу хоолойныхоо өнгийг хүртэл өөрчилж нарийн болгож ярьдаг байлаа. Зураггүй байсан ч өглөө таван цаг гэхэд үсээ янзлаад, нүүрээ будчихсан “Байлдааны бэлэн байдалд” гэдэг шиг л байдаг байв. Дүрээ бүтээхэд “Хувьсал” продакшны авьяаслаг жүжигчид тэр дундаа Монгол Улсын гавьяат жүжигчин У.Уранчимэг эгч маань их л зүйлийг зааж сургасан даа. Урнаа эгч намайг “Миний дүү жүжигчин бол. Хөгширсөн ч эмээ, өвөөгийн дүр олдоно” гээд инээж байсан. Хэтийн зорилгод жүжигчний мэргэжлээр сурах бодол бий. Бүжиг бол залуу хүний мэргэжил. Бид 20 жил бүжиглээд л тэтгэвэртээ гардаг учраас дараа нь юу хийх тухайгаа бодох хэрэгтэй байдаг шүү.

-Жуулчдад зориулсан урлагийн тоглолтууд хийгдэж байгаа гэсэн. Үзэгчид хэр их байна вэ?

-ҮДБЭЧ-аас жил бүрийн зургадугаар сараас арван сар хүртэл жуулчдад зориулсан тоглолт хийдэг. Одоо бол жуулчид их байгаа нь мэдэгдэж байна. Үзэгчдийн суудал дүүрэн хүнтэй л тоглолтууд үргэлжилж байна. Үндэсний урлагийг харуулдаг болохоор жуулчид маш их сонирхож үздэг шүү. Мөн энэ жил XX зууны манлай бүжиг дэглэгч, Сэвжидийн мэндэлсний 100 жилийн ой тохиож байгаа. Тиймээс ойн хүрээнд бүжгийн тоглолт хийлээ. Тун удахгүй нэрэмжит мэргэжлийн бүжигчдийн улсын уралдаан болох гэж байна. Энэхүү уралдааныг ҮДБЭЧ-ын хамт олон зохион байгуулахаас гадна бүжигчид, дэглээч нар маань оролцох болно. Түүнчлэн XX зууны манлай бүжиг дэглэгч, Сэвжидийн 100 насны ойд зориулсан хөшөө барих гэж байна.

-Яагаад Монгол бүжгийг сонгох болов. Монгол бүжгийн хамгийн сайхан зүйл нь юу вэ?

-Монгол бүжиг маш гоё хэмнэлтэй, хийморлог дээрээс нь үндэсний соёлыг шингээсэн учраас татагдахгүй байхын аргагүй. Саяхан манай чуулгынхан Италид “Монгол бүжгийн гайхамшиг” гээд тоглолт хийсэн мөн Ерөнхийлөгчийн айлчлал, Монголын соёлын өдрүүд гэх томоохон үйл ажиллагаануудад үндэсний соёлыг гадныханд тайлагнаж байдаг ийм агуу урлаг. Гадныхан ч гэсэн маш их гайхаж, биширч “Үнэхээр Чингисийн Монгол юм аа, яг морин дээрээ давхиж яваа юм шиг харагдах юм” гэцгээдэг. Хаана ч очсон монгол бүжиг маань бусад орны бүжгээс хүмүүсийн харааг булааж чаддаг. Манай чуулгынхан “Нарны домог”, “Монголын их хатдын тууль” хэмээх бүжгэн жүжиг дэглэж тайзнаа амилуулсан. Монголын түүхэн дэх Өүлэн, Алунгоо гэх есөн хатдын талаар бүжгэн жүжгээ тольлууллаа. Бүжигчдийн хувьд бүжиглэхээс гадна жүжиглэх авьяасыг шаардсан ийм уран бүтээл тавигдсан. Бүжгэн жүжгээр дамжуулаад хүмүүс тэр дундаа хүүхдүүд хоёр цагийн дотор хатдынхаа түүхийг мэдээд авчих боломжтой болж байгаа юм. Манай чуулга урын сандаа 300 шахам бүжиг, бүжгэн жүжгийн 10 гаруй уран бүтээлтэй. Энэ бүхнээс өөрийн хэмжээнд сурч, мэдэх гээд хийх зүйл их байна. Хэдий бид хоёр өдрийн тоглолт хийхийн тулд бүтэн хоёр сар бэлдэж маш их ядардаг ч гэсэн тайзан дээр гараад л тэр бүхнийг мартдаг. Мөн үзэгчдийн халуун алга ташилтан дор өөрийн орноо сурталчлаад явж байх үедээ омогшиж, нулимс дуслуулж зогсох үе ч байдаг юм. Энэ бүхэнд л өөрийнхөө мэргэжлээр бахархаж явдаг юм даа.

-Та хэзээнээс ҮДБЭЧ-ын бүжигчнээр ажиллаж эхэлсэн бэ?

-Миний ээжийн өвөө нь цам бүжиглэдэг хүн байсан юм билээ. Би бүр багадаа цамын бүжиг үзэх их дуртай, дахиж үзнэ гэж уйлдаг хүүхэд байсан гэж ээж, аав маань ярьдаг байлаа. Тийм болоод ч тэрүү багаасаа л бүжигчин болох хүсэл мөрөөдлөөр жигүүрлэж Хөгжим бүжгийн коллежийн бүжигчний ангид элсэн орж байлаа. Хөгжим бүжгийн коллежид орсон үеэс Н.Оюун багш маань суурь хүмүүжлээс гадна бүжигчин хүн ямар байх ёстой, гоо зүй гэж юу болохыг заасан. Сургуулиа төгсөөд шууд ҮДБЭЧ-д ороогүй. Ангийнхаа хоёр охинтой хамтарч “Pinky” гээд хамтлагтай байв. Гэсэн ч дуулах гэдэг тийм амархан зүйл биш юм билээ. Тиймээс бүжигчний чиглэлээрээ чуулгад орсон. Тайзны нүүр будалтаас эхлээд л бүх зүйлийг л сурч эхэлсэн. Энэ сайхан том айлд ороод 13 жил болсон байна.

-Таны эгч Хөгжим бүжгийн сургуулийн хийлийн анги төгссөн гэсэн. Аав ээж тань урлагт хэр ойр хүмүүс вэ?

-Аав, ээж минь урлагт хайртай ч энэ чиглэлийн мэргэжилтэй хүмүүс биш. Аав маань урлагийн хүн цаг, наргүй их хэцүү мэргэжил учраас бид нарыг урлагийн хүн болоход тийм ч тааламжтай хандаж байгаагүй. Биднийг бага байхад аав, ээж хоёр улсын байгууллагад ажилладаг байсан юм. Харин 1990 оноос хойш хувиараа худалдаа хийдэг болж аав минь заазуур хийж зах дээр зардаг байв. Харин ээж савхины өөдсөөр хүрэм, энгэсэгний сав хийгээд Их дэлгүүрт худалддаг байлаа. Биднийг өлсгөхгүй, юмаар дутаахгүй гэсэн дээ Хятадаас бараа зөөж, ганзагын наймаа эрхэлсэн. Аав, ээж минь гайхалтай хөдөлмөрч хүмүүс. Ямар нэг зүйлийг эхлүүлсэн бол түүнийгээ дуустал нь тууштай хийж байхыг таван охиндоо сургасан. Тиймээс мөнгөний үнэ цэнийг сайн мэддэг болж өссөн дөө. Саяхан ээж минь бурхан болсон юм. Хэдий бурхан болоод удаагүй байсан ч би тайзан дээрээ инээгээд л бүжиглэж байлаа. Уйтгар гунигийг минь урлаг хуваалцах юм шиг л тайз руугаа яарсан.

-Та охиноо урлагийн хүн болгоно гэж боддог уу?

-Миний охин урлагт үнэхээр дуртай. Дуулна, бүжиглэнэ гээд л урлагийн мэдрэмж өндөртэй. Жаахан байхаасаа эхлээд л ээжийнхээ ажил дээр, урлагийн хүмүүсийн дунд өсчихсөн болохоор дуртай байхгүй гээд ч яах билээ. Би хааяа охиндоо бүжиг дэглэж өгдөг юм. Гэхдээ урлагийн хүн болгох бодолгүй л байна. Том болохоор өөрийнх нь саналыг сонсож байгаад л шийднэ дээ.

-Тайзан дээр алдаа гаргах тохиолдол байдаг болов уу?

-Бүсний дэгээ мултрах, малгай унах, халтирч унахаас эхлээд алдаа гаргаж байсан тохиолдол гардаг. Тийм алдаа хийсэн үедээ нэг хэсэгтээ л сэтгэл санаа хямрана. Тэр бүхнээсээ суралцаж дараа нь алдахгүйн тулд л их хичээдэг дээ.

О.АРИУНЦЭЦЭГ

УИХ-ын гишүүн асан, АН-ын ҮЗХ-ны гишүүн Б.Гарамгайбаатартай ярилцлаа.

-2016 оны УИХ-ын сонгуулиар АН ялагдал хүлээлээ. Өнгөрөгч дөрвөн жилд танай нам маш их бүтээн байгуулалт хийсэн ч үр дүн гарсангүй. Иргэдийн сонголт МАН руу эргэсэн шалтгааныг та юу гэж харж байгаа вэ?

-Ардчилсан намын ялагдал хүлээх болсон хоёр том шалтгаан бий. Нэгдүгээрт, сонгуулийн өмнө Сонгуулийн хуульд өөрчлөлт оруулсан нь маш том алдаа болсон. Өнгөрөгч сонгуулиар нийт сонгогчдын 37 хувь нь Ардчилсан намд саналаа өгсөн. Үүнээс үзэхэд бид Үндсэн хуулийн Цэцийн дүгнэлтэд үндэслэгдсэн Ардын намын тоглолтод орж, жижиг мажоритар системээр сонгууль явуулсан нь бидний ялагдах хамгийн том алдаа болсон. Хоёрдугаарт, Ардчилсан намын удирдлагууд дээд түвшиндээ хэл амаа ололцохгүй тэмцэлдэж байна гэдэг шуугиан дөрвөн жил цацагдсан. Сөрөг хүчин болох МАН-ынхан Ардчилсан нам ард түмнийг удирдаж чадахгүй юм байна. Төрийг авч явж чадахгүй юм байна. Сандал ширээ булаацалдаж дөрвөн жилийг өнгөрүүлдэг юм байна гэдэг ойлголтыг төрүүлж чадсан. Үнэндээ Монгол ардын намынхны хийсэн “гавьяа” энэ л байсан. Уг хоёр хүчин зүйл Ардчилсан намыг ялагдал хүлээх гол шалтгаан болсон гэж хувьдаа бодож байгаа.

-Гэхдээ иргэдийн ая тухтай орчинд амьдрахаас эхлээд бүтээн байгуулалтын тэр том ажлууд үр дүнгүй байсан хэрэг үү. Замтай бол замтай, байшинтай бол байшинтай гээд их зүйл дөрвөн жилд өөрчлөгдсөн дөө?

-Аливаа зүйл хоёр талтай. Ард түмнийг буруутгахаасаа өмнө өөрсдөөсөө буруутныг хайх хэрэгтэй. Ардчилсан нам бүтээн байгуулалтын ажил хийсэн үү гэвэл хийсэн. Үүнийг яаж ч нуух гээд нэмэргүй. Хамгийн гол нь Ардчилсан нам өөрийн үнэт зүйлсээ ард түмэнд ойлгуулж чадсангүй. Учир нь манай нам барууны үзэл баримтлалтай. Манай нам барууны гэж байгаа ч үнэндээ консерватив нам юм уу, либериал нам юм уу эсвэл либериал консерватив юм уу гэдэг гол ялгаагаа бид ард түмэнд бүрэн утгаар нь ойлгуулж чадаагүй. Иргэддээ ойлгуулаад өгчихсөн бол бидний хийж бүтээсэн хийгээд хийхээр зорьж, тэмүүлж байсан ажлуудыг ард түмэн ойлгож, мэдрэх байлаа.

МАН өөрсдийгөө зүүний үзэл баримтлалтай нам хэмээн зарлан тунхагладаг. Гэхдээ өнөөдрийн улс төрийн нөхцөл, Ерөнхий сайд, Сангийн сайдын хоёр удаагийн хэвлэлийн хурлыг аваад үзэхээр Монгол Ардын нам социал демократ үзэл баримтлалаасаа татгалзаж байна гэж харагдлаа. Либериал юм уу, консерватив намын үзэл баримтлал социал демократ намаас эрс өөр байх ёстой. Тухайлбал, консерватив нам уламжлалаа хадгалсан, аажмаар хөдөлгөөн хийх хатуу чиг шугам барьсан тийм нам байх ёстой. Бүтээн байгуулалтын чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулж байгаа бол түүнийгээ тууштай хамгаалаад, иргэдэд ойлгуулах хэрэгтэй. Харин зорилтот бүлэгт олгох халамж тусдаа асуудал. Бид либериал гэдэг үзлээ илүү барьж байсан бол иргэдийн өөрөө өөрийгөө авч явах эрхзүйн орчныг нь яаралтай өөрчилж өгөх байсан юм. Гэвч харамсалтай нь энэ бүгдийгээ бүрэн гүйцэд хийж чадаагүй.

Ардчилсан нам яг ямар үзэл бодолтой, ямар онолоор зэвсэглэсэн, юуны төлөө явдаг вэ гэдгээ тодорхой болгож чадаагүй нь бидний алдаа мөнөөсөө мөн.

-Ардчилсан нам олон намын нэгдэл гэдэг утгаараа нэг цэгт хүрнэ гэдэг тийм ч амар биш байх л даа?

-Ардчилсан нам олон намын нэгдэл. Манай намд социал демократ, либериал, консерватив тэр бүү хэл пролетарийн үзэл ч агуулагдаж байсан. Ийм олон үзэл баримтлалтай намууд нэгдэн 26 жил болохдоо үзэл баримтлал маань яг энэ шүү гээд 100 хувь санал нэгдэж чадалгүй явсаар 26 намрыг угтаж байна. Энэ алдаа байсан гэж би хувьдаа хардаг. Бид тодорхой үзэл баримтлалыг тухайлбал, либериал консервативыг тугаа болгосон нам гэх юм бол АНУ-ын Бүгд найрамдах нам гэдэг юм уу бусад орнуудын сонгодог загварыг авч Монголын хөрсөнд буулгах ёстой байсан байхгүй юу. Түүнийгээ Ардчилсан нам хийж чадсангүй. Нэг харахад либериал ч юм шиг, нэг харахаар социал демократ ч юм шиг явсны гай өнөөдрийн байдалд хүргэсэн. Тиймээс ард түмэнд буруу өгөх боломжгүй. Тэгэх ч хэрэггүй.

Монгол ардын нам өнгөрөгч сонгуулиар үнэмлэхүй олонх болсон. Үнэмлэхүй олонх болонгуутаа бид зүүний үзэл баримтлалтай нам гэдгээ зарласан. Ардын намын сонгуульд дэвшүүлсэн мөрийн хөтөлбөр нь зүүний үзэл баримтлалын хүрээнд гарсан байхгүй юу. Гэсэн ч Ерөнхий сайд, Сангийн сайдынх нь хэлж буйгаар зүүний чиг баримжаанаасаа ухарч байгаа зүйл ажиглагдаж эхэллээ. Үндсэндээ Ардын нам ч гэсэн өнөөдөр 100 хувь зүүний үзэл баримтлалтай нам гэхэд эргэлзээтэй байна. Аль ч нам өөрсдийн үзэл баримтлалаа тодорхой болгоод үүгээрээ уралдаж байгаа гэдгээ ойлгуулахгүй бол ард түмэн тэр чигтээ үлдэнэ.

Яагаад өнөөдөр гэнэт цалин хасч, ажлын байрыг хорогдуулах болов. Үнэндээ энэ бүхэнд өмнөх Засгийн газраа буруутгаж байгаа боловч чинхүү өөрсдийн үзэл баримтлалаас ухарч байгаа гэдгээ ойлгохгүй байна.

-Ардчилсан намынхан улсын дансыг улайлгаад хаячихсан. Үүнээс өөр сонголт алга гэж байна. Та Эдийн засгийн байнгын хорооны дарга, бүлгийн даргаар ажиллаж байсны хувьд энэ тал дээр тайлбар өгөх ёстой хүний нэг л дээ?

-Намайг Эдийн засгийн байнгын хорооны дарга болсны дараа УИХ-ын дарга “Монгол орны эдийн засаг яг ямар түвшинд байна. Цаашид ямар асуудал тулгарахаар байна. Энэ бүгдээс гарах ямар гарц байна” гэдгийг тодорхойлох том ажлын хэсэг байгуулсан. Ажлын хэсгийг нь би ахалж байсан. Тэр дүгнэлтийг УИХ-ын гишүүд гаргаагүй. Эдийн засгийн чиглэлийн эрдэмтэн, судлаачдаас бүрдсэн ажлын хэсэг байгуулагдсан юм. Тийм ч сайхан эдийн засаг үлдээгээд явчихсан хүмүүс нь МАН-ынхан биш шүү дээ.

Ардчилсан намынханд муу муухай бүхнээ нялзаах гээд хэрэггүй. Хамгийн энгийн жишээ хэлэхэд Оюу толгой, Таван толгойгоос сонгуульд зориулж халамж өгөх гэж эх үүсвэргүй мөнгө тараасан гэдэг нь тодорхой байсан. Хэрэв эдийн засгийн асуудал ярих гэж байгаа бол эндээс эхэлж ярих ёстой. Яагаад бонд босгох болов, яагаад УИХ бонд гаргахыг зөвшөөрөв гээд асуултууд урган гарч ирнэ. 2012 онд үнэхээр 17.3 хувийн эдийн засгийн өсөлттэй, тийм хэмжээний санхүүгийн эх үүсвэртэй Засгийн газрыг хүлээлгэж өгсөн бол бондын асуудал яригдахгүй. Тэнэг хүн ч үүнийг ойлгоно. Тийм биш байсан тул бондын асуудал босч ирсэн. УИХ-д бонд босгох асуудал оруулахад таван тэрбум ам.долларын бонд босго гэдэг шийдвэр гарсан. Үүнээсээ эхлээд 1.5 тэрбумаа босго гэж шийдсэн. Одоо хэн нь хэнийгээ буруутгах гээд байгаа юм бэ. Ардын намынхан тэр үед хүчтэй цөөнх байсан.

-Гарцаа тодорхойлохгүй байж эргэж харж яриад байгаа нь мөрийн хөтөлбөр хэрэгжих боломжгүй боллоо гэдгээ битүүхэн сануулаад байгаа юм биш үү. Нийгэмд ийм хардлага байна?

-Манайхан “нүхээ малтана” гэж ярьдаг даа. Ардын нам тийм зүйл л хийж байхгүй юу. Яахав дээ ийм явуургүй оролдлого хийгээд эдийн засагтаа ус болно уу гэхээс тус болохгүй. Монгол ардын намынхан сонгуульд санал авахын тулд боловсруулсан өөрсдийн мөрийн хөтөлбөр нь худлаа байсан юм. Ард түмний саналыг худалдаж авсан байна гэдгийг илүү тодорхой болгож байгаа хэрэг. Өнгөрсөн дөрвөн жил Ардчилсан нам олонхийг бүрдүүлсэн, Ардчилсан намын Засгийн газар байсан хэдий ч одоогийн МАН-ын гишүүн Ч.Улаан хоёр жил Сангийн сайдаар ажилласан. Мөн одоогийн Ерөнхий сайд Ж.Эрдэнэбат нэг жил Сангийн сайдаар ажилласан бол Ардчилсан намын Б.Болор Сангийн сайдаар найман сар ажилласан байхгүй юу. Бүхэл бүтэн гурван жил Сангийн яамны төлөв байдал, Монгол Улсын эдийн засгийн нөхцөл байдал, орлого, зарлагыг хянаж байсан хүмүүс нь эд нар. Төсвийн байнгын хорооны дарга нь МАН-ын гишүүн Ц.Даваасүрэн, дараагийн дарга нь Ч.Хүрэлбаатар гээд явсан биз дээ. Бүх зүйл Ардчилсан намаас болсон гэх юм бол өрөөсгөл шүү. Одоогийн Сангийн сайд Б.Чойжилсүрэн тухайн үед Төсвийн ажлын хэсгийн гишүүн, МАН-ын бүлгээс төсвийн ажлын хэсгийг ахалж ажилладаг байсан. Ингэж явж ирсэн байж огт мэдээгүй юм шиг, гэнэтхэн ийм зүйл дээр уначихсан юм шиг ярьж байгаа нь үнэнийг хэлэхэд инээдэмтэй байна.

Ардын нам мөрийн хөтөлбөрөө хэрэгжүүлэхгүй байх арга замыг хайж буруутанг тогтооход бүх анхаарлаа чиглүүлж байна гэдгийг гадны экспертүүд тодорхой биччихсэн байна лээ. Бодит үнэн ердөө л энэ. Би МАН-ын Засгийн газрыг 100 хоноогүй байхад нь тийм, ийм гэж ярихаасаа илүүтэй мэдэгдэл хийж байгаа хүмүүс нь туйлын хариуцлагагүй байна л гэж хэлэх гээд байгаа юм.

Ийм нөхцөлд бид юу хийж байсан бэ гэхээр УИХ-ын чуулганыг яаралтай зарлан хуралдуулж, Байнгын хороон дээр эхэлж хэлэлцээд, нийтэд цацах шаардлага байна уу үгүй юу гэдгээ ярилцан хариуцлагатай мэдэгдэл гаргадаг байлаа. Мэдэгдэл гаргахдаа ийм байгаа зүйлийг ийм болгох гэж байна гэсэн тодорхой чиглэл гаргадаг байсныг санаж байгаа байх. Одоо УИХ-ын чуулган нь завсарлачихсан, Засгийн газартаа чиглэл өгсөн боловч Засгийн газар нь юу хийх ухаанаа олохгүй байна. Тиймээс ойр ойрхон буруутан хайсан мэдэгдэл хийлээ.

-Одоо асуудлаа шийдэх гарц байгаа болов уу. МАН-ын мөрийн хөтөлбөр хэрэгжих үү?

-Б.Чойжилсүрэн “Бид мөрийн хөтөлбөрөө хэрэгжүүлж чадахгүй боллоо гэдгээ зарлая” гээд зарлачихсан шүү дээ. Үүнийг Ерөнхий сайд нь баталгаажуулаад өгчихсөн. Энэ бол тодорхой асуудал. Буруутан нь Ардчилсан нам гэж байгаа юм бол энэ нам чинь эзэнтэй. Тухайн үеийн удирдлагууд, Сангийн яам, Засгийн газрын гишүүд нь байна. Үнэхээр ил тод байлгах гээд байгаа юм бол асуудлыг тодорхой ярих ёстой. Ерөнхий сайдын ярьж буйг сонсоход аль аймаг нь мэдэхгүй, нэг аймагт таван км авто замыг найман тэрбум төгрөгөөр тавьсан байна гэсэн. Үнэхээр мэдэж байгаа бол нэр устай нь зарла л даа. Тийм зүйлээ ярихгүй, яагаад бөөрөнхийлөөд байгаа юм. Гаргалгаа нь алга. 12-18 сарын дотор эдийн засгийн эхний үе шатаа дуусгана гэж байсан. Дараа нь хоёрдугаар үе гээд явахад Засгийн газрыг хангалттай шүүмжлэх боломжийг бий болгоно.

Хоёрдугаарт, өнгөрсөн дөрвөн жилийн турш Монгол Улсын эдийн засгийг муу байлгах гэж, Ардчилсан намын Засгийн газрыг муухай харагдуулах гэж, ард түмнийг Ардчилсан намын Засгийн газар руу турхирах шат дараатай арга хэмжээ авсан. Үүний үр дүнд хөрөнгө оруулалтууд байхгүй болсон. Хөрөнгө оруулалт зогссон шалтгаан нь 2012 оноос өмнө гаргасан хууль эрхзүйн орчин байсан. Ц.Нямдорж ч гэсэн үүнийг тодорхой хэлж байсан. Бид хууль эрхзүйн орчныг нь засч залруулсан боловч хөрөнгө оруулагчид итгээгүй. Итгэхгүй байх бүх арга чаргыг Ардын намынхан өөрсдөө бүрдүүлсэн. Тэдэнд дахиад итгэдэг гадна дотнын хөрөнгө оруулагчид байхгүй. Монголын ард түмэн ойрын хэдэн жилдээ хүнд зам туулна. Нэгэнт л бид чадна, энэ Засгийн газрыг авч ингэж өөрчилнө, ийм болгоно гэж амлаж орж ирсэн хүмүүст одоо ажлаа хийх цаг чинь болчихлоо гэж хэлмээр байна. Бид ажил хийхэд нь саад болохгүй байна. Хөндлөнгөөс хийх ажлыг нь харж байна шүү дээ. Харамсалтай нь ярьж байгаа зүйлс нь өөрсдийгөө унагаад байх юм.

-Ардчилсан намын Засгийн газрын үед нэг ч бүтэн ТЭЗҮ гаргасан төсөл алга байна гэж байсан. Дөрвөн жил яг юу хийсэн болж таарч байна вэ?

-Ерөнхий сайд Ж.Эрдэнэбатын хариуцлагагүй мэдэгдлийн нэг нь энэ. ТЭЗҮ гарсан нэг ч төсөл Монгол Улсад алга байна гэхэд надад сонин л санагдсан. Тусгаар тогтносон Монгол Улсад ганц ч ТЭЗҮ бэлэн болоогүй байна гэдгийг сонсоод гайхаж байгаа юм. Нэг ч ТЭЗҮ гараагүй байгаа бол буруутан нь Ардын нам шүү дээ. 2012 оны сонгуулийн өмнө яагаад ганц ТЭЗҮ бэлэн болгож чадаагүй юм. Өнгөрсөн дөрвөн жил тэр хүмүүс бэлэн болгох нөхцөлийг нь хаасаар байгаад дууссан. Төмөр замыг жишээ авч ярьж байгаа бол 2008 оноос эхлэн ярь. Ийм асуудлууд байсаар байтал АН-ынхан зөвхөн буруутай, бид цэвэр цагаан цаас гэж ярьж болохгүй л дээ. Ингэж ярьж байгаа нь үнэндээ хүмүүст сайхан сэтгэгдэл төрүүлэхгүй байна. Бид гоншгоноод байх юм байхгүй. Энэ бол улс төр. Үнэхээр шилэн байя, үнэхээр хуулийн хүрээнд ярья гэж байгаа бол өөр асуудал.

-Засгийн газар гаднын хөрөнгө оруулагчдын эрх ашгийг хамгаалах зөвлөл байгуулсан байна лээ. Гаднын хөрөнгө оруулагчдын итгэл сэргэх байх. Эдийн засагт нөлөө үзүүлнэ гэж байгаа юм билээ?

-Ерөнхий сайд мэдэгдлийнхээ үеэр маш том алдаатай зүйл ярьсан нь наад асуудал чинь. Засгийн газар, Ерөнхий сайдын дэргэд Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг хамгаалах зөвлөл байгуулж болохгүй. Монгол Улс гадаадын хөрөнгө оруулалтыг хамгаалсан хуультай. Бид хуульд захирагдах болохоос нэг зөвлөлөөр хууль зөрчүүлсэн шийдвэр гаргуулаад явж таарахгүй. Хууль цаазтай, парламентын засаглалтай энэ оронд томилогдсон Ерөнхий сайд нь хуулиас гадуур зөвлөлөөр асуудал шийднэ гээд яриад явж байгаа нь энэ хүн хэн бэ гэдгийг харуулж өгч буй том жишээ. Шинэ хүн алдаа гаргалаа гэхэд дэргэд нь байгаа туршлагатай улстөрчид нь яагаад зөвлөхгүй байгааг гайхаж байна.

Ерөнхий сайдыг толгойгүй, эрх мэдэлгүй байна гэж шүүмжилсний хариу болгон толгойтой хүн болох гэж яаран сандран мэдэгдэл хийлээ гэж харж байгаа. Энэ миний харж байгаа өнцөг л дөө.

-ҮЗХ-ны хурал наймдугаар сарын 25-ндаа хуралдах уу. Зургаан асуудал хэлэлцэнэ гээд байгаа ч олны анхаарлын төвд байгаа нь намын даргын асуудал. ҮЗХ-ны хурлын талаар байр сууриа илэрхийлэхгүй юу?

-Ардчилсан намд шинэчлэл хэрэгтэй гэдгийг хаа хаанаа ярьж байна. Үүнийг бүгд хүлээн зөвшөөрч байгаа. Гэхдээ ямар шинэчлэл вэ гэдэг нь сонирхол татаж байгаа юм. Ардчилсан нам намын дүрмээ маш сайн хийсэн. Дүрэмд өөрчлөлт хийж алдаа гаргасан зүйл бий. Үүнийг засч залруулъя гэж байгаа бол өөр хэрэг. Гэтэл хөгшин, залуу гэж насаар нь хуваагаад тэдээс дээш насныхан хэрэггүй гэж байгаа бол асуудал өөр тийшээ эргэнэ. Залуус нь шинэчлэл хийе гэж байгаа юм бол АН-д ямар шинэчлэл хийх гэж байгаа юм бэ гэдгээ тодорхой болго. Энэ чинь тодорхойгүй байна. Манай намын залуус сэтгэлийн хөөрлөөр ажиллаж байгаа гэдэг нь харагдаад байна. Залуус л АН-ыг шинэчилнэ, хөгшчүүл зайгаа тавьж өг гэж байгаа нь учир дутагдалтай. Нам гэдэг бол тасралтгүй эргэлдэж байдаг институци. Тэнд залуу, идэр, ахмад гээд бүх үеийн төлөөлөл эргэж байдаг юм.

Бид дүрмийн алдаанууд засч урагш алхахаас биш цоо шинэ дүрэм батлан гаргана гэх юм бол тэрнээсээ илүү юм болно. Тиймээс энэ талаар ярьж байгаа хүмүүс бодож, тунгааж ярих ёстой.

Наймдугаар сарын 25-нд АН-ын ҮЗХ-ны хурал хуралдана. Хэлэлцэх асуудал нэгэнт тодорхой болсон тул тэр асуудлаа л ярих шаардлагатай. Намын даргын асуудал тодорхой болсон. Арванхоёрдугаар сарын зургаанд намын даргын сонгууль болно. Энэ удаагийн ҮЗХ-ны хурлаар Их хурал хүртэл намын даргыг сонгож болох юм. Ер нь намын даргыг анхан шатны бүх нэгжийг хамруулан сонгуулах нь зөв гэдэг дээр бүгд шахам санал нэгдэж байх шиг байна. Миний уулзсан хүмүүс үүнийг дэмжиж байгаа юм билээ. Би ч өөрөө дэмжигчдийн нэг нь. Марафоноор даргаа сонгох нь зөв. Ингэж намын дарга болсон хүн цаашид хүртээмжтэй байдлаар ажиллаж чадна, хүлээн зөвшөөрөгдөнө. Энэ удаагийн ҮЗХ-ны хурлаар сонгогдсон намын дарга энэ шаардлагыг хангахад хэцүү. Удахгүй орон нутгийн сонгууль болно. Үр дүн яаж гарахаас шалтгаалан одоо болсон намын даргыг янз бүрийн байдлаар дайрах хандлага гарч магадгүй. Одоо хуралдах ҮЗХ-ны хурлаараа ямар хүнийг намын даргаар сонгох вэ гэдгээ сайн ярих хэрэгтэй. Энэ дарга маань арванхоёрдугаар сарын зургааны өдөр Их хурлаар томилогдох намын даргын марафонд орох эрхтэй юу, эрхгүй юу гэдэг дээр асуудал боссон. Одоогийн дүрмээр намын ерөнхий нарийн бичгийн даргаар ажлын хэсгийг удирдуулаад бэлтгэл хангуулж болох ч нам удирдлагагүй боллоо гэдэг яриа байна. Үүнийг ҮЗХ-ны гишүүд шийдэх байх.

-Фракцгүй Ардчилсан нам санаачилга гарч байсан. Одоо намын даргаа бас нэг фракциас сонгочих вий гэсэн болгоомжлол байна л даа?

-Фракциуд намын дарга сонгох гэж байна гэх мэтчилэн янз бүрийн яриа байгаа ч үнэндээ улс төрийн орон зай хайсан тоглолтууд. Үнэхээр Ардчилсан намын төлөө, намын шинэчлэлийн төлөө явж байна уу гээд бодохоор бас өөр дүр зураг харагдана. Ардчилсан намыг шинэчлэхийн тулд миний дээр хэлсэнчлэн либериал нам юм уу, консерватив юм уу, либериал консерватив нам уу гэдгээ тодорхой болгох шаардлагатай. Үүндээ зохицсон дүрэм гарах байх. Би иймэрхүү л итгэл үнэмшилтэйгээр ҮЗХ-ны хурлыг хүлээж байна.

Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, дуун хөрвүүлэгч Г.Акимтай ярилцлаа.

-Та Монголынхоо газар нутгийг тойрон их судалгаа хийж байна. Яагаад түүх, археологи сонирхох болов. Байгаль дэлхий маань хэр өөрчлөгдөж байна вэ?

-Би сүүлийн арваад жил Монголынхоо уул ус, хад чулууг үзэж сонирхон аялж байна. Бор туулайнаас өөр юм тааралдахгүй байна шүү дээ. Дорнодоор явахад цагаан зээр таарч байна. Өөр амьтан юу ч таарахгүй байна. Дээр үед шөнө явахаар гэрэлд янз бүрийн л амьтан орж ирдэг байлаа. Одоо бол юу ч байхгүй болж. Монголын амьтныг дуусгасан шахуу байна. Яг ой мод руугаа орвол яадаг юм гэхээс биш. Дэлхий их дулаарч байна. Үүнтэй холбоотой манайд бас нөлөөлж байна. Жишээ нь Алтай таван богдын мөсөн гол маш багассан байна. Отгонтэнгэрийн цас их шуугдаж. Хориодхон хоногийн өмнө Увс аймгийн Цагаан Дэглий рүү яваад ирлээ. Бас л цас нь шуугдаад байж байна. Гэх мэтчилэн мөнх цас хайлна гэдэг тун аюултай. Бороо хур багаас болоод түймэр их гарч бэлчээр их шатаж байна. Үгүй бол нэг их үер бууж байна. Сүүлийн үед байгаль их өөрчлөгдөж байна. Үүнийг би хүний хүчин зүйлтэй л холбоотой гэж боддог. Японы нэг эрдэмтэн манай шороон шуурганы тухай баримтат кино хийгээд л байна. Манайхан өөрсдөө хийж байгаа юм алга. Төрөөс ч мөнгө санхүүгийн тал дээр дэмжихгүй байна. Жишээ нь археологийн судалгаан дээр гэхэд л төрөөс ямар ч мөнгө өгөхгүй байна. Хэдэн эрдэмтэд нь төсөл гуйгаад л явж байдаг. Манай төр засаг соёл, шинжлэх ухаанаа мартчихсан. Дандаа л гадаадаас зээл тусламж гуйж байна шүү дээ.

-Та мөн хадны зургийн дурсгалын талаар их судалж байгаа. Уул, усны домгийн тухай “Туульс хайлдаг уулс” номоо гаргасан. Ер нь Монголд хадны зургийн дурсгалыг судлах ажил хэр явагдаж байна вэ?

-Монголын түүх соёлын архив нь ууландаа байгаа юм. Манай эринээс нааш бичгийн дурсгалууд дэлхийд цаасан дээр үлджээ. Тэрнээс цааш болохоор ихэнх нь уулын хад чулуун дээр байна. Жишээ нь гол хүн чулуунууд гэхэд л уулын хөндийгөөр байх жишээтэй. Буган чулуунууд гэхэд мөн уулын хөндийд байдаг. Хиргисүүр, булш нь бас ууланд, уулын бэлээр байх жишээтэй. Тэгэхээр Монголын түүхийн бүх дурсгал ерөөсөө ууландаа л байж байна. Тэрнийгээ бид хэр зэрэг судалж байгаа юм бэ, хэр зэрэг уншиж чадаж байгаа юм бэ гэдэг асуудал л байна. Археологийн хүрээлэнд гэхэд хадны зургийг бүртгэж, хаана байгааг нь эрж олох түвшинд л судалгаа нь явагдаж байна. Бүгдийг нь эрж олно гэж байхгүй. Монголын дов толгод бүхэнд бараг хадны зураг байгаа учир бүгдийг нь судалъя гэвэл нэлээн олон жилийн хөдөлмөр орох байх. Гол гол зургуудыг олж тогтоох ажил явагдаж л байна.

-Увс аймгийн Хан Хөхий уулын “Цагаан гол”-ын хадны зургийг та үзээд ирсэн гэсэн?

-“Цагаан гол”-ын хадны зургийг би очиж авсан. “Туульс хайлдаг уулс” гэдэг номынхоо хоёрдугаар хэсэгт оруулъя гэж бодож байгаа. Миний бодож байгаагаар “Цагаан гол”-ын хадны зурагт хуучин чулуун зэвсгийн үеийн дүрслэл голдуу байна. Гэхдээ аль ч хадан дээр үе үеийн зураг байдаг. Хуучин чулуун зэвсгийн дунд үе, сүүл үе, хүрлийн үе, төмрийн үе, Түрэгийн үе, Хүннүгийн үе гэх мэт. Мөн XIII зуунаас хойших монгол бичгийн дурсгал хадан дээр маш их байна. Зосоор зурсан зургууд Монголын хойд хэсэг, хангайн бүс нутгаар ихэвчлэн байдаг. Ингээд бодохоор Монгол оронд маань дэлхийд хаана ч үгүй зургийн галерей байна гэж хэлж болох юм.

-Төр засгаас энэхүү гайхамшигтай дурсгалыг хэр хамгаалж байна вэ?

-Төр засгаас хамгаалж байгаа юм байхгүй. Ялангуяа зосон зураг бол сүүлийн үед их баларч байна. Тэрнийг сэргээх арга байдаггүй. Яагаад гэвэл бид зосных нь найрлагыг мэдэхгүй. Тиймээс хамгийн гол нь тэднийгээ авч үлдэх юм бол судлах, зургийг нь авч үлдэх. Манайхан энэ дурсгалуудыг судлах гэж оролдохоосоо илүү зүгээр л бүртгэчих юм. Энэ юуны талаар зурав, өвөг дээдэс, чулуун зэвсгийн үеийнхэн юу тэмдэглээд үлдээчихэв гэж судлахгүй байна. Монголын түүх дурсгал алга болж, эрэл сурал болоод олдохгүй тохиолдол ч байна. Хятад, Казахстан руу гаргачихаж байна шүү дээ. Мөн Өмнөговийн Ханбогд сумын Жавхлант хайрхан ууланд маш олон сонин зураг байна. Олон газар тааралддаггүй, тайлахад их хэцүү зургууд байдаг. Гэтэл түүн дээр “Дундад ард улс” гээд биччихсэн байх юм. Хүмүүс ямар зорилгоор нэрээ сийлж, түүхийн дурсгалыг сүйтгэж байгаа юм гэдгийг төр засаг анхаарч, даруй хамгаалалтад аваасай гэж хүсч байна. Тэр эвдэж сүйтгэж байгаа хүмүүст ял хэлэлцдэг болгох хэрэгтэй, тэгж байж бид түүх дурсгалаа хамгаалж үлдэнэ шүү дээ.

Гэтэл энэ талаар хэчнээн ч төр засагт хандаад тоодоггүй. Энэ бол Монголын гайхамшигтай түүх. Хадан дээр бичиж үлдээсэн манай өвөг дээдсийн захиа юм. Одоогийн хэллэгээр бол мессеж. “Бид чинь ингэж аж төрж байсан юм. Бид чинь ийм ан хийж байсан юм. Бид чинь ийм аж ахуй эрхэлж байсан юм. Энд чинь ийм амьтан байсан юм” гэсэн бүх захиас хадан дээр байна.

-Та Монголын түүхийг ахиулж болно гэж хэлсэн байсан. Үүнийхээ талаар тайлбарлаж өгөхгүй юу?

-Би бол зуун мянган жилээр урагшаа явна гэж хэлнэ. Оросууд Сибирьт таван метр өндөр хүн байсан. Тэр бол манай өвөг дээдэс гээд л ярьж байна. Хятадууд мөн Бээжингийн хажуунаас хоёр зуун тавин мянган жилийн өмнөх хүний яс олдсон. Тэгээд л хятадууд бид хоёр зуун тавин мянган жилийн түүхтэй гээд л ярьж байна шүү дээ. Гэтэл бид яагаад урагшаагаа тэгж ярьж болдоггүй юм бэ. Тэд юу шүтэж байна вэ гэдгээр нь хэдий үед амьдарч байж вэ гэдгийг нь мэдэж болно. Хүннүгээс өмнө ч бид амьдарч байсан. Түүний баталгаа нь хадан дээр байна. Жишээ нь монголчууд эрт үед үхэр шүтэж байжээ. Тэрийгээ хадан дээрээ зураад, хүн чулуун дээрээ сийлээд үлдээчихсэн байна. Тэд цөм ойлон зэвсэг хэрэглэдэг байжээ. Ойлон зэвсгийнх нь зураг буган чулуун хөшөөн дээр ч байна. Хадан дээр ч байна. Тэдгээр хэрэглэж байгаа зүйлсээр нь л Хүннүгээс өмнө хүрэл зэвсгийн үед бид амьдарч байжээ гэдгийг тодорхойлох боломжтой.

-Та “Хатагины ойллогын 13 овоонд өргөсөн 13 чулуу” гэдэг ном туурвисан байдаг. Энэ овоонууд нь хаана байдаг, ямар учиртай овоонууд вэ?

-Энэ овоонууд бол Хатагины бүх нутгаар байна. Жишээ нь Дорнодын Матад, Сүхбаатар аймгийн Эрдэнэцагаан, Сүхбаатар сумдад байна. Ер нь бол Монголд 13 овоо зөндөө байдаг. Гэхдээ манай Хатагины 13 овоонд нэг онцлог бий. Тэр нь юу вэ гэвэл дунд талын сүмбэр овооноос хоёр тийшээгээ зургаа, зургаан овоо байдаг. Овоо болгоны дээр манай өвөг дээдсийн “Чайга” гэж нэрлэдэг сорогшин мод байдаг. 13 овоо нь бүгд ийм модтой. Үүгээрээ бусад газрын овоонуудаас ялгаатай. Манайхан атаа 13 тэнгэрийг шүтдэг. Тэгэхээр тэрхүү тэнгэрийн л овоо юм даа. Ер нь 13-ын тоо нь монголчуудын хамгийн өлзий хутгийг бэлгэдсэн тоо гэж үздэг. Харин Баруун Европт бол чөтгөрийн тоо гэж нэрлэдэг.

-Дээрхийн гэгээнтэн Далай ламын сургаалыг та монгол хэлнээ хөрвүүлж байсан. Таны харснаар амьдралын хамгийн чухал сургаал нь юу байсан бэ?

-Би тэр номыг нэлээн дээр үед орчуулж байсан. Миний хувьд амьдралдаа Их хааныхаа сургаалыг л баримталж явдаг. Мэдээж Далай багшийн айлдварууд бол их л сайхан. Гэхдээ монгол хүн бол хааныхаа билиг сургаалыг л баримталж явах ёстой шүү дээ. Тийм учраас би “Чингисийн билиг сургаал оршвой” гэсэн номыг англи, монгол хэлээр гаргасан.

-XIII зуунд монголчууд тэнгэр шүтлэгтэй байсан. Тэгээд бөө, бөх хоёрыг монгол бичгээр бичихэд ижилхэн бичигддэг учир бөх нь тэнгэртэй холбоотой юм гэж үзэх хүмүүс байдаг. Та энэ талаар юу гэж бодож байна вэ?

-Би бөхийг тэнгэртэй холбоотой гэж үзэхгүй байна. Бөө нь бол тэнгэртэй холбогддог байсан байх. Тэрийг бол “Монголын нууц товчоо”-нд тодорхой биччихсэн байгаа. Гэхдээ одоогийн бөө нарыг бол сайн мэдэхгүй. Жинхэнэ бөө мөн үү, биш үү гэдэг нь эргэлзээтэй. XIII зуунд Их Монголын анхны зурхайч Үсүн өвгөнөөс авахуулаад гайхамшигтай бөө зөндөө байсан. Цагаан дээл өмсөж, цагаан малгай өмсөж, цагаан морь унаж явдаг эрх дархтай хүн байсан. Мөн Чингист хаан болно гэдгийг нь хэлж өгсөн Хорчи бөө байна. Мухулай ч бас бөө байсан. Тэр үед монголчууд оргилын үедээ байсан. Оргилын үеийг би Гумилевийн онолоор хэлж байна. Оргилын үед монголчууд цус нь оргилоод л, бяр нь амтагдаад л Их Монгол Улсыг байгуулсан шүү дээ. Оргилуун хүмүүс гэж бас байсан. Тэр зургаа дахь мэдрэхүй нь хөгжсөн оргилуун хүмүүс нь бөө нар байсан юм болов уу гэж боддог. Гэхдээ бүх хүмүүст зөн билиг гэж байдаг. Түүнийгээ хэр олон хүн дагаж байна вэ гэдэг бол өөр хэрэг юм.

-Монголчууд оюуны бүтээлийг хэр үнэлж байна вэ. Та энэ талаар юу гэж боддог вэ?

-Оюуны бүтээлийг даанч үнэлэхгүй байна. Монголд хүчирхийллийг үнэлдэг. Бөх барилдаж байна гэдэг чинь бие биенээ чулуудаад хүчирхийлээд л байгаа биз дээ, мөн морь уралдуулж байна гээд мориндоо допинг шахаад л өвөл, хавар, намаржингаа л уралдуулж үйлийг нь үзэж байна. Энэ бол зөвхөн мөнгөний, зугаа цэнгээний асуудал. Харин оюун гэдэг бол Монгол Улсаа хөгжүүлэхийн төлөө юм. Оюунтай хүн л Монгол Улсыг хөгжүүлэхээс биш морь уралдуулаад хөгжүүлэхгүй. Ингэж хэлэхээр манай уяачид, бөхчүүд дургүйлхдэг. Гэхдээ би тэдний дургүйлхэхээс айхгүй үнэнийг л хэлж байна. Бөх барилдаад хэзээ ч Монгол Улсыг хөгжүүлэхгүй. Хүмүүс хараад баясаад л ямар сайхан бөх вэ гээд л өнгөрөхөөс биш Монголын эдийн засаг, Монголын соёл түүхийг судалж хөгжүүлэхэд ямар ч тус болохгүй шүү дээ.

-Та Үндэсний төв номын сангийн захирлаар таван жил ажиллажээ. Таны албыг залгуулан авсан Х.Чилаажав “Төрийн албаны хүнд суртлаас болоод юм хийж чадахгүй байна” гэж хэвлэлд өгсөн ярилцлагадаа дурдсан байна лээ. Үнэхээр тийм юм уу?

-Тэр үнэн үнэн, би таван жил болоход ганцхан ном л бичсэн. Тэр нь “Хөрстөд ганцхан Чингис хаан буюу Хөх монголчуудын өлзий учрал” гэсэн Чингис хааны ертөнцийг үзэх үзлийн тухай ном юм. Өөр би юу ч бичиж чадаагүй, дандаа л аж ахуйн ажил эрхэлсэн. Яамнаас түшмэдүүдийг дуудахад очно. Амарч чадахгүй. Юмаа хийж амжихгүй тэгээд л байнгын дарамт ирдэг. Номын санг хөгжүүлэх санаатай яриа хөөрөө хийх гээд л сайдын үүдийг сахихад хүлээж авдаггүй. Төрийн хүнд суртал гэдэг бол төрд ажиллахад маш саадтай. Тийм учраас мань мэтийн юмуу Х.Чилаажав шиг уран бүтээлийн сэхээтнүүд төрд ажиллахад тун хүндрэлтэй.

-Төв номын санд ямар үнэ цэнэтэй номнууд байдаг вэ?

-“Сандуйн жүд”-ээс авахуулаад алтаар биччихсэн номнууд бий. Би үзэсгэлэн гэж байсныг нь музей болгоод байнгын ажиллагаатай болгосон. Тэнд XIV зуунаас хойших Монголын гайхамшигтай урлалууд байдаг. Ном гэдэг урлаг байсан, урлаг нь ном байсан тэр үеийн номнууд бол манай номын сангийн музейд хадгалагдаж байгаа.

О.ӨНӨРЦЭЦЭГ

“Нүдэн сондор” уран сайхны киноны гол дүрийн жүжигчин О.Амгаланбаатартай ярилцлаа.

-Сүүлийн үед ямар уран бүтээл дээр ажиллаж байна. Таны тоглосон “Нүдэн сондор” уран сайхны кино хэзээ нээлтээ хийх вэ?

-“Нүдэн сондор” киног найруулагч Энхбаатар найруулсан. Энэ кино ирэх сарын 2-нд нээлтээ хийнэ. Уг кинон дээр сар гаран ажиллалаа. Хөдөлмөрийнхөө үр шимийг удахгүй үнэлүүлэх нь байна. Кинонд гурван найзын нөхөрлөлийн тухай гардаг. Амьдралд замын голоос эргэж буцсан янз бүрийн асуудлууд гарна. Ер нь найз гэдэг эцсийн дүндээ ямар шийдвэр гаргаж болдгийг харуулсан. Нөхөрлөл гэдэг нарийн нандин холбоог илүү харуулахыг зорьсон юм шиг санагдсан. Мөн ажил төрөл, ар гэр, мөнгөний араас яаж явж байгааг харуулах юм.

-Яагаад энэ киног сонгож тоглосон бэ?

-Киноны зохиолыг уншихад нэгэн хэвийн зохиолоос эрс өөр байсан. Зөрчил, үйл явдал ихтэй юм шиг санагдсан. Зохиол нь их өвөрмөц санагдсан учраас энэ кинонд тоглох болсон доо. Тухайн үед UBS телевизээс хийж байсан нэг кинонд тоглож байсан ч зураг авалт зогсчихсон учраас тоглохоор болсон.

-Кино зохиол дээр ажиллаж байгаа гэж сонссон?

-Би багаасаа юм бичих гэж их оролддог байсан л даа. Гэхдээ миний мундаг кино зохиол бичнэ ч гэж юу байхав. Санаа гаргаад тэрийгээ мэргэжлийн хүмүүсээр засаж янзлуулах юм. Энгийн хүмүүс дунд байгаа өвөрмөц санааг олж харахыг хичээсэн. Хэрвээ санаа нь боломжийн байх юм бол мэргэжлийн хүмүүс нь засаж янзлаад кино зохиол болох боломжтой байдаг.

-Ямархуу төрлийн кино байх вэ?

-Монгол ахуй, хөдөө сумын амьдрал ахуйг харуулахаар зохиол бичих гэж оролдож байна. Миний бодлоор орчин цаг гэдэг одоо цагийг хэлж байгаа шүү дээ. Хөдөөний хүмүүс ч гэсэн орчин цагийн хүмүүс. Манайхан хотын хүнийг л орчин цагийн хүмүүс гэж буруу ойлгоод байдаг юм шиг. Тийм учраас хөдөөний орчин цагийн үйл явдлыг харуулж хийвэл их сонин байх юм болов уу гэж бодож байна.

-Амгаа ингэхэд яг ямар мэргэжилтэй билээ?

-Би олон улсын худалдааны эдийн засагч, маркетингийн мэргэжилтэй.

-Тэгвэл мэргэжлээрээ бус загвараар явсан. Харин одоо бол кино урлагт ороод жүжигчин болчихлоо шүү дээ?

-Тийм л болоод байна. Сургуулиа төгсчихөөд загвараар явсан. Загвар эрт эхлээд эрт дуусдаг мэргэжил. Намайг загвараа эхэлж байх үед хүмүүс амжилтад хүрчихсэн байдаг үе байсан. Тухайн үедээ гэрээ хийж загвар өмсдөг байсан юм.

-Одоо та бие даасан уран бүтээлч үү?

-Одоо бол мэргэжлийнхээ дагуу худалдааны ажил хийх гэж оролдож байна. Яг энэ үед эдийн засгийн хямрал нөлөөлөөд үйл ажиллагаа маань түр зогсчихоод байна л даа.

-Анхны дүрдээ яаж сонгогдож байсан бэ?

-Анхны дүр “Учиртай гурван толгой” уран сайхны кино. “Монгол филм” компаниар “Монгол модел” продюсерлож хийлгэж байсан юм. Тухайн үед би Монгол контентийн зураг авалтад нь орж байсан. Тэгээд намайг пробанд ороодохооч гэсэн юм. Пробандаа орчихоод Булганы Могод руу эмээгийндээ оччихсон байсан чинь ирээч гэж дуудаад тоглохоор болсон доо.

-Хэдэн кинонд тоглосон байна вэ?

-Дөрвөн киноны гол дүрд тоглосон байна. Туслах дүрээр бас хэдэн кинонд орсон.

-“Содура” уран сайхны киноны зохиол их содон санагддаг. Өөрийн чинь хувьд ямар санагдаж байсан бэ?

-Хэрэв киногоо гадаад зах зээл рүү гаргана гэж бодож байгаа бол дайн тулаантай экшион кино хийх нь төдийлөн амжилтад хүрэхгүй байх. Тэр тухай 100 гаруй жил хийчихсэн Америкийн киног давна гэдэг хэцүүхэн л санагддаг. Тэгэхээр монгол ахуйг харуулсан эсвэл түүхээр нь холбогдсон кино миний хувьд их өвөрмөц санагддаг. Тиймээс цаатны амьдрал ахуйг харуулна гэхэд надад их өөр санагдсан.

-Чөлөөт цагаа хэрхэн өнгөрөөдөг вэ?

-Би бүтээсэн зүйлгүй хэрнээ их завгүй байдаг юм. Би өөрөө Булганы Могодын хүн болохоор болж л өгвөл агаар салхинд гарахыг чухалчилдаг.

-Бага байхдаа загвар өмсөгч, жүжигчин болно гэж өөрийгөө төсөөлж байв уу?

-Булганых ч гэсэн Эрдэнэтэд сургуулиа төгссөн. Бурхан бас хүнийг хардаг юм байна гэж боддог. Бага насандаа их л хөдөлгөөнтэй хүүхэд байсан. Арван жил, их сургуульдаа ямар байсныг ангийнхан мэднэ дээ. Нилээн олон түүх, математикийн олимпиадад орж байлаа. Их сургуульд эрдэм шинжилгээний хурал, илтгэл, эссэ бичлэгийн уралдаан гээд их зүйлд ордог байсан. Тэр чиглэлээр бол надад 120 гаруй өргөмжлөл, медаль байдаг. Нийгмийн идэвхтэй янз бүрийн үйл ажиллагаанд их оролцдог хүүхэд байлаа. Багаасаа жүжигчин болно гэж бодож байсангүй. Хоёрдугаар ангидаа кино хийх юмсан л гэж их боддог байсан. Хүн чинь нандигнаж явдаг зүйлээ нууцалдаг шүү дээ. Багаасаа л зохион бичлэгийн олон тэмцээнд орсон гэхээр чиглэлээр нь яваад л байсан юм шиг байна. Бурхан миний мөрөөдлийг надад өгөх гээд нэг мэдсэн жүжигчин болчихсон л явна. Шууд кино хийнэ ч гэж юу байхав. Бас нэг салбарт нь орчихсон тогооноос нь хоолыг нь идэж байгаа хүн арай өөр шүү дээ. Гэхдээ кино найруулна гэхгүй. Миний мэргэжил бол угаасаа худалдааны маркетинг учраас кино продюсерлох, киноны маркетинг дээр оролцоход ойролцоо мэргэжил учраас тэгж холбогдоход болохгүй юм байхгүй гэж харж байгаа.

-Та төлөвлөгөө гаргадаг уу?

-Оюутан байхад цагаа их төлөвлөдөг байсан. Ажил дээр гараад ч гэсэн мэргэжлээрээ хэдэн жил ажиллах үедээ төлөвлөдөг байсан юм билээ. Сүүлийн үед хувь уран бүтээлч болсноосоо хойш төлөвлөгөөгүй ажилладаг болсноо анзаарсан. Тэгээд одооноос жижигхэн бор дэвтрээ олоод авчихсан бичиж эхэлж байгаа.

-Залуу хүний хувьд ямар зарчим баримталдаг вэ?

-Би юманд тууштай, шударга байхыг хичээдэг.

-Эхнээсээ мөрөөдөл тань биелж байгаа юм байна. Өөр цаашдын том мөрөөдөл юу байна вэ?

-Олон байдаг л даа. Залуу үеэ сайн дэмжиж сайн дурын үйл ажиллагаа явуулах зорилго байгаа. Энэ маань бүтэх юм шиг санагдах болсон. Чадвал энэ жилдээ багтаагаад эхлүүлнэ.

-Гэр бүлээ танилцуулбал…?

-Одоогоор бол ганц бие байгаа. Эхээс гурвуулаа, ахтай, дүүтэй айлын дундах хүүхэд. Ээжийг маань Одонгаваа гэдэг.

-Хэзээ гэр бүл зохиох гэж байна?

-Болдог бол өнөөдөр ч гэсэн зохиомоор л байна. Гэр бүлийг чинь амар шийдэж болохгүй шүү дээ.

-Ойрд уран бүтээлийн санал хэр их ирж байна?

-Яахав ирдэг л дээ. Жүжигчин Ариунбямба ах маань “Өөрөө өөртөө ханшаа тогтоох хэрэгтэй. Гэхдээ өөрөө чадалтай байх хэрэгтэй. Юу ч чадахгүй байж том дуугараад байвал хэн тоох юм бэ. Тиймээс эхлээд өөрийгөө чадваржуулах хэрэгтэй” гэж хэлж байсан. Олон сайхан ах нар маань надад зөвлөгөө өгдөг. Өөр салбарт орж ирэхэд намайг их сайхан хүлээж авсанд баярладаг.

-Жүжигчний карьераа бол мэдээж орхихгүй байх, тийм үү?

-Надад жүжигчин Ариунбямба “Чи өөрийгөө хөгжүүлээд би энд байсан гэж орон зайгаа үлдээвэл сайхан шүү дээ” гэж бас хэлж байсан. Нээрээ би дараа хүүхдэдээ аав нь энэ үед ийм байсан гэж хэлмээр байна шүү дээ. Нэг эхэлсэн зүйлийнхээ үр дүнг харах юмсан гэж боддог.

-Тоглохыг хүсдэг дүр бий юу?

-Одоо ингээд тоглосон дүрээ харахаар ер нь сайн залуугийн дүр байдаг юм. Нээлтээ хийх “Нүдэн сондор” ч гэсэн мөрөөрөө үг дуу цөөтэй залуу л байгаа. Тэгэхээр тэс өөр эсрэг талын дүрд тогломоор байна.

С.АРИУН

УИХ-ын гишүүн, УИХ дахь Ардчилсан намын бүлгийн дарга С.Эрдэнэтэй ярилцлаа.

-АН-ын Үндэсний зөвлөлдөх хорооны хуралдаан удахгүй болох товтой байгаа. Хурлаар ямар асуудлуудыг хэлэлцэх бол. Намын даргын асуудлыг хэлэлцэх болов уу?

-ҮЗХ-ны хуралдаанаар гол нь намын үндсэн дүрмийн өөрчлөлтийн болон намын их хуралд бэлтгэх ажлын хэсгийг байгуулах юм. Мөн намын даргын үүрэг гүйцэтгэгчийг томилно. Намын үндсэн дүрмийн дагуу намын даргыг Их хурлаараа сонгодог. Тэгэхээр ирэх арванхоёрдугаар сарын 6-ны намын их хурлаар албан ёсны намын дарга сонгогдох ёстой. Одоо ҮЗХ-ны хуралдаанаар томилогдох намын даргын үүрэг гүйцэтгэгч намын их хурлыг амжилттай хуралдуулах бүх нөхцөлийг бүрдүүлэх ёстой. Улмаар намын их хурлаар шинэ дарга сонгогдсоноор ажил үүргийн хуваарь нь дуусна.

-ҮЗХ-ны хуралдаан угтаад намаа шинэчлэх тухай яриа хөөрөө их гарч байна. Таныхаар шинэчлэлийг яг яаж хийх нь зүйтэй вэ?

-Би хувь хүнийхээ зүгээс л санаа бодлоо илэрхийлье. Даргаа солих юм уу одоо намын удирдлагад байгаа хэдэн хүн өөрчлөгдсөнөөр шинэчлэгдэхгүй шүү дээ. Миний харж байгаагаар энэ нам нэгдүгээрт, үзэл баримтлал, онолоо тодорхой болгох ёстой. 2000 оноос хойш үндсэндээ АН үзэл баримтлал, онолоо тодорхойлж чадаагүй л байна. Намын үндсэн дүрмийн урд талд АН-ын үзэл баримтлал гээд ганц хуудас юм байдаг. Тэр нь яг ямар онол, үзэл баримтлалтай нам юм бэ гэдгийг тодорхойлсон тодорхойлолт болж хараахан чаддаггүй. Ер нь 2000 онд баруун, зүүний баахан нам нийлээд АН-ыг байгуулсан шүү дээ. Би тэр үед нийлсэн таван намын нэгнийх нь дарга байлаа. Миний толгойлж байсан Монголын ардчилсан нам барууны чиглэлтэй байсан бол Монголын социал демократ нам зүүний чиглэлийнх байдаг ч юм уу. Эдгээр намууд маань АН-ын үзэл баримтлал, онолыг мэргэжлийн түвшинд тодорхойлж гаргаж чадаагүй өнөөдрийг хүрсэн. Энэ нь манай нам бодлогоо тодорхойлох, үйл ажиллагааныхаа үндсэн чиглэлийг гаргахад нөлөөлнө л дөө. Нөгөө талаас намын үндсэн дүрмийг өөрчлөх шаардлагатай. Анх 2000 онд гаргасан үндсэн дүрэм нээлттэй боломжийн дүрэм байсан. Харамсалтай нь хөгжлийнхөө явцад дүрмээ янз бүрээр засварласаар байгаад өнөөдөр үндсэн дүрмээрээ хамгийн хаалттай нам болж хувирлаа. Зөвхөн ҮЗХ-ны 200 гаруй хүний хүрээнд л намын хувь заяа шийдэгддэг болчихлоо. Намын анхан болон дунд шатны оролцоо байхгүй болсон. Дүрмийн өөрчлөлтөөс болоод ротаци байхгүй боллоо. Үүнээс болоод мөнхийн ҮЗХ бий болсон доо. ҮЗХ-ны гишүүн хуулиар хориглосон албан тушаалд очих, нас барах, ямар нэгэн гэмт хэрэгт шийтгэгдэх тохиолдолд орон гарсан суудал дээр нь нөхөн сонгууль явагдаж байгаа. Хуучин бол ҮЗХ-ны гишүүд сайн ч бай, муу ч бай анхан, дунд шат руугаа ажилладаг амьд холбоотой, зөвлөмж чиглэл авдаг байсан бол одоо тэгэх шаардлагагүй. Аль илүү хүчтэй дарга, фракц руу хошуурдаг ийм л гаж тогтолцоо бий болсон шүү дээ. АН-ын сонгуульд ялагдахад нөлөөлсөн олон арван алдааны гол эх үүсвэр энэ л байсан.

-Фракцийг устгах хэрэгтэй гэж сүүлийн үед их ярих боллоо. Фракцийг базаад байгаа дөрөв, тавхан хүн байна. Үүнийг тэр хэдэн хүн болиулах хэрэгтэй гэсэн яриа их гардаг?

-Нэг хэсгийг нь устгаад өөрийг гаргаж ирлээ гэхэд тэр нь дахиад л фракц үүсгээд явах юм бол хэрэг алга байна шүү дээ. Тэгвэл фракц устгах шалтгаан юу байгаа юм. Манай намд угшил гарал дээрээ тулгуурласан МоАХ, Алтангадас, МҮДН гээд фракцууд байсан. Нэмэгдээд Шонхор, МоАН нэгдэл гээд фракцууд гарч ирсэн шүү дээ. Угшил гарвал, тодорхой эрх ашгаараа нэгдсэн фракцуудаас АН тогтоод байна шүү дээ. Тэгээд дотроо эрх мэдлийн төлөөх өрсөлдөөн, янз бүрийн зөрчил гарахад нийгэмд АН тогтворгүй, зөрчилтэй мэт харагддаг. Үнэндээ фракц жижиг, том бүх намд байдаг. Зүй тогтлоороо байдаг зүйл л дээ. Жишээ нь, МАН бол хамгийн их фракцтай нам.

-Гэхдээ фракцгүй мэт л харагддаг шүү дээ?

-Увсын, хотын гээд хувь хүний фракцууд хүртэл байгаа. Залуучуудын фракц гээд дотроо байдаг арай нэр хүндтэй хүнээрээ нэрлэчихсэн фракцууд зөндөө бий. Тэрийг нийгэм мэдэж л байгаа. Гэхдээ тэдэнд нэг давуу тал байдаг. Социализмийн үеийн ямар ч үед багцлагдаж чаддаг чадвар нь фракцгүй мэт харагдуулдаг. Энэ бол удаан явахгүй. Нэг л өдөр фракцууд тэсэрнэ шүү дээ. Тэгээд ямар нэгэн байдлаар зөрчилдөөн үүсч л таарна. Манай намынхан ч сүүлийн үед фракцийг устгая, фракцгүй болъё гэж байгаа боловч нөгөө амаараа одоо залуучууд гарч ирэх цаг болсон, 70, 80-аад оныхныг гаргаж ирье гэж байна. Залуучуудаа дэмжих нь зөв. Гэхдээ угшил гарлаараа фракцладаг байсан бол одоо төрсөн, гарсан он жилээрээ фракцладаг болох нь. Гэтэл 20, 30 жил улстөрд явчихсан асар их туршлага гэж байна. Халуун, хүйтэнд нь халж хөрж, алдаж, онож явсан асар их туршлага хуримтлуулсан тэр дунд, ахмад үеэ яах гэж байгаа юм. Монголын улстөрийн нас тийм өндөр биш шүү дээ. Ер нь дэлхий нийтээрээ улс төрийн нас өндөр байдаг. Улстөрд 40-60 насныхныг яг ид насныхан гэж үздэг. Ер нь бол Ази, Америкт 60-аас дээш насныхан гол гол суудлууд дээр очиж суудаг шүү дээ. Монголчууд өнгөрсөн, одоо, ирээдүй цагийн хэлхээс бол чандмань эрдэнэ гэж ярьдаг. Улс төрд ч гэсэн өнгөрсөн, одоо, ирээдүй цаг байгаа. Энэ гурвын хэлхээ холбоо тасрах юм бол аль нь ч юу ч биш болдог. Нэг үгээр хэлбэл нэг нэгийгээ нөхөж явдаг залгамж чанар шүү дээ. Тэгэхээр бид ямар нэгэн угшил гарал юм уу насны фракц дээр тулгуурладаг нам биш үзэл баримтлал онол дээр тулгуурласан бодлогын нам байх ёстой. Өнөөдөр намын гол шинэчлэл юу руу явах вэ гэвэл нэгдүгээрт үзэл баримтлал онолтой болох хэрэгтэй. Үзэл баримтлал онол дээрээ тулгуурласан бодлогын нам байх ёстой. Намын үндсэн хууль бол үндсэн дүрэм шүү дээ. Тэгвэл тэр үндсэн дүрэм нь өөрөө жирийн гишүүдэд анхан, дунд шатны намын байгууллагад нээлттэй дүрэм байх ёстой.

-МАН-д ч фракц байгаа ч тэр талаар төдийлөн дурсагддаггүй. Харин АН-ын фракцуудыг дарга нарынхаа халаасанд орсон. Тэднийхээ хувийн эрх ашигт үйлчилдэг гэсэн яриа явсаар ойлголт болчихсон юм биш үү?

-Ардын намыг яаж ойлгож байгаа юм бол. 60 тэрбумтэй албан тушаалын наймаа хийх гэж байгаа яриа гарсан шүү дээ. Угаасаа тэрүүгээрээ алдартай. Ардын намыг дарга нарынхаа халаасанд ороогүй гэдгийг юугаар батлах юм. Яг үнэндээ Ардын нам бол дарга нар дээр л тулгуурлаж явдаг нам шүү дээ. Ардчилсан нам харин харьцангуй нээлттэй. Сүүлийн үед шилэн гэж ярих их дуртай боллоо. Тэр утгаар ярих юм бол АН шилэн нам. Хэт нээлттэй, дотор нь байгаа жижиг маргаан мэтгэлцээн хүртэл нийгэмд гарахаараа зөрчил мэт харагддаг. Тэрийгээ ч хамаагүй гаргадаг. Ер нь зарим юм хэмжээтэй байх хэрэгтэй. Бодлогын нам байхын тулд намд тактик, бодлого гэж юм байх ёстой. Тэрийгээ нууцлах үедээ нууцалж чаддаг л байх хэрэгтэй юм даа.

-Та орон нутгаараа явж гишүүд дэмжигчтэйгээ уулзсан гэсэн. Юу захиж, хэлж байна вэ?

-Ерөнхийдөө алдаа оноон дээрээ сайн дүгнэлт хий гэж байгаа. Мөн миний үзэл, баримтлал, онол дээр тулгуурласан бодлогын нам байх ёстой гэдэг саналыг бүгд дэмжиж байсан. Тэгээд үндсэн дүрэм нь дээр эрх барьж байгаа 200 хүнд үйлчилдэг биш намд жигд үйлчилж чаддаг, дүрмээ ягштал барьдаг тийм л нам болох хэрэгтэй. Ингэж чадвал нам шинэчлэгдэнэ. Тэрнээс нэг фракц нь нөгөөгөө шахаж гарч ирээд шинэ хүн даргаар тавиад нам шинэчлэгдсэн гэж харвал эндүүрэл. Дахиад л тэмцэл өрнөнө шүү дээ.

-АН-ын дарга хэн болох бол?

-Би урьдчилж хэлж чадахгүй. Миний хувьд тодорхой нэг хүн дэмжиж байгаа. Тэрийгээ ч би ҮЗХ-ны түрүүчийн хуралдаанд албан ёсоор илэрхийлсэн. Өнөөдөр намын даргын үүрэг гүйцэтгэгч бол ямар ч байсан УИХ дотроосоо байвал зүгээр юм уу гэж бодож байгаа. Намын бүлгийг толгойлж, намын хатуу хөтүүг нуруундаа үүрч, анхан, дунд шатанд ажиллаж үзсэн хүнийх нь хувьд би Д.Эрдэнэбатыг л дэмжиж байгаа. Тэгээд мэдээж арванхоёрдугаар сарын 6-нд жинхэнэ утгаараа намын дарга сонгогдоно. Тэр хурал дээр намын дүрмийн дагуу мөрийн хөтөлбөр, нэрээ дэвшүүлээд хэн ч гарсан нээлттэй шүү дээ. Мэдээж нам дотроос тодорхой дэмжлэг авч чадах дэмжлэгтэй байж л гарч ирнэ. Гэхдээ би аль нэг фракцийн дэмжлэг гэдэг утгаар биш намын үзэл баримтлал, онолын түвшинд өөрчлөлт хийж чадах, шинэ дүрмийн төслийг санал болгож гарч ирж байгаа тийм намын дарга байгаасай л гэж хүсч байна.

Ж.БАЯРСАЙХАН

Үндсэн хуулийн цэцийн дарга, Монгол Улсын гавъяат хуульч H.Жанцангийн хүү Азжаргалтай ярилцлаа. Ж.Азжаргал өдгөө “Тайванийн үндэсний их сургууль”-д хууль эрх зүйн ангид сурч байгаа. Удахгүй төгсөх энэ залуу аавынхаа мэргэжлийг өвлөж авсан отгон хүү.

-Азжаргал гэдэг нэрийг аав тань өгсөн үү?

-Миний нэрийг аав өгсөн.

-Яагаад хуулийн ангийг тэр тусмаа Тайванийг сонгосон бэ?

-Хэд хэдэн шалтгаан байсан л даа. Гэрийнхэнтэйгээ зөвлөлдөөд Тайваний хууль Монголынхтой ч төстэй юм байна гэж үзсэн. Тайваний хуулийг Монголтой адил Германаас хуулж авчирсан байдаг. Японы бага зэрэг нөлөө байдаг л даа. Манай гэрийнхэн тэр үед Тайваньд томилогдож очсон нь ч нөлөөлсөн. Аавынхаа мэргэжлийг өвлөе гэж бодсон юм. Аав мэдээж мэргэжил сонгоход миний санаа бодлыг асуусан л даа. Багаасаа л аавыг харж өссөн учраас надад ч сонирхол байсан. Аав, ээжийнхээ ажил дээр очих дуртай хүүхэд байлаа. Аавынхаа хажууд суугаад ажиллахыг нь харах гоё санагддаг. Одоо ч аавынхаа ажил дээр очих дуртай. Тайвань өртөг өндөртэй газар. Маш их мэрийж хичээхгүй бол болохгүй.

-Сурахын хажуугаар ажил хийж байв уу?

-Орчуулагч хийж үзсэн. Бас “Дэлхийн зөн”-д сайн дурын ажил хийж байлаа.

-Мэргэжил нэгтэй аав, хүү хоёрт санаа нийлдэг сэдэв, ижил хобби байгаа юу?

-Аав бид хоёр олон юман дээр санаа нийлдэг. Мэргэжил нэгтэй болохоор надад үргэлж зөвлөгөө өгч, санал бодлоо хуваалцдаг. Мөн аавын бичсэн хуулийн номнуудыг үзэж судалдаг. Аав маань зоос болон маркны цуглуулгатай. Өөрийн цуглуулгаар 2015 онд “Монгол Улсын ховор марк, мөнгөн тэмдэгт” гэдэг судалгааны шинжтэй ном гаргасан. Энэ ном Сингапур 2015 дэлхийн маркны үзэсгэлэнгээс алтадсан мөнгөн медаль хүртсэн юм. Олон улсын хошой мөнгөн медальтай бүтээл л дээ. Монгол маркийг дэлхийд сурталчилах аавын маань зорилго биелэлээ олсон. Хобби бол бие даасан шинжлэх ухаан гэж би боддог. Хоббинд маш их цаг зав шаардлагатай болохоор одоохондоо өөрийгөө хязгаарлаж байгаа. Би ч бас аав, ээж хоёр шигээ янз бүрийн зоос, марк цуглуулах дуртай. Тайваньд Монголын гоё маркууд байдаг л даа. Тайваньд Монгол хаадын хөрөг зураг байдаг. Тэднээрээ гоё марк гаргадаг. Монголын нууц товчооны эх хувь ч тэнд хадгалагдаж байдаг юм билээ.

-Ээжийнхээ тухай танилцуулаач. Ээж тань бас цуглуулагч гэсэн үү?

-Миний ээжийг Б.Насанжаргал гэдэг. Сүхбаатар аймгийн Сүхбаатар сумын хүн. Ня-бо, эдийн засагч мэргэжилтэй. Октябрийн районы Гүйцэтгэх захиргаа болон Баянгол дүүргийн Засаг даргын тамгын газарт байцаагч, мэргэжилтнээр ажиллаж байсан. Нийгмийн даатгалын тэргүүний ажилтан, Нийслэлийн тэргүүний ажилтан цол тэмдэг болон “Алтан гадас” одонгоор шагнагдсан юм. Ээж маань сүүлийн долоон жил монгол шаазан цуглуулж байгаа. Өнгөрсөн жил “Монгол шаазангийн цуглуулга” номоо гаргасан. Монгол шаазангийн цуглуулга нь 1955 оноос 1995 он хүртэлх 40 жилийн хугацааг хамардаг. Өөрөөр хэлбэл Шаазангийн үйлдвэрийн үүслээс авахуулаад хувьчлах нэрээр устгах хүртэл хугацааг хамарсан гэсэн үг.

-Аавынхаа төрсөн нутагт очиж үзсэн үү?

-Манай аав Сүхбаатар аймгийн Асгат сумын Бөөрийн сүм буюу хожим нь Асгат сумын төв байрлаж байсан Бөөр гэдэг газар төрсөн. Аавынхаа төрсөн газар хэд хэдэн удаа очиж үзсэн л дээ. Хязгааргүй уудам тэгш тал, халиуран найгасан өвс ургамал, агь таана, өвгөд, дээдсийн шүтэж ирсэн онгон шүтээн Алтан-Овоо, Өлзий давхар уул, Ганга нуур, Дагшин дуут гээд маш үзэсгэлэнтэй газруудтай. Аав маань хүүхэд байхдаа теннис, шатар тоглодог даамчин хүүхэд байсан гэдэг. Шатар даамаар ангийн аварга бол энүүхэнд. Аймгийн хэмжээнд өрсөлддөг байжээ.

-Таны хувьд ямар спортоор хичээллэдэг вэ. Жүдогийн цагаан өмсгөлтэй зургийг чинь харж байсан. Бие хамгаалах урлагаар бас хичээллэдэг үү?

-Миний хувьд ширээний теннис, шатар сагсан бөмбөгт дуртай. Бас бие хамгаалах урлагаар хичээллэдэг. Жүдогоор хичээллээд гурван жил болж байна. 2016 оны зургадугаар сард сургуулийнхаа жүдогийн аварга шалгаруулах тэмцээнд амжилттай оролцож алтан медаль авсан.

-Аавдаа зэмлүүлэх үе байсан уу?

-Аав, ээждээ зэмлүүлэх үе байлгүй яах вэ. Би багадаа нэлээд сахилгагүй хүүхэд байсан. Нэг удаа аавыг телевиз үзэж байхад нь ширээн дор нь нуугдаж ороод, аавын хөлийг ширээний хөлтэй уячихсан юм. Аав тэрийг мэдэлгүй ширээний хөлийг угз татаад босоод явчихаж билээ.

-Тэгж зүггүйтсэн хүн ямар шийтгэл хүлээв?

-Аав ээж хоёрт нэлээд их загнуулж байсан санагдана. Ширээн дээрх юмнууд нурж унаад намайг гэмтээх аюултай байсан болохоор тэр хоёр бас нэлээд сандарсан л даа.

-“Америкт суралцсан тэмдэглэл” гээд бестселлер ном байдаг. Та Тайваньд суралцах жор хэлж өгч болох уу?

-Тайваньд хүүхдүүдийг ном унших номын сан, орчинг сайхан бүрдүүлдэг. 24 цагийн номын сан ч байна л даа. Тэр нь бүр кофе шоп шиг. Номоо ч уншчихна. Компьютерээ гаргаад сайхан тухлана. Өдөржингөө тэнд сууж болдог. Би Тайваний үндэсний их сургуульд орохын тулд тухайн сургуульд бүрдүүлж өгч байгаа материалаа маш цэгцтэй бэлтгэсэн. Маш их судалгаа хийж судалгаан дээрээ үндэслэж баримтуудаа цуглуулж байсан л даа. Хуулийн чиглэлээр суралцахад Хятад хэлний түвшин тогтоох шалтгалтын дүн, дунд сургуулийн шалгалтын оноо, зэрэг материал бүрдүүлдэг. Бүрдүүлсэн материалдаа өөрийн дөрвөн жилийн зорилтоо бичих юм бол нэмэх нэгээс таван оноо өгдөг гэх мэт шалгуур байдаг. Оноогоор дүгнэдэг учраас бүх юмандаа чамбай хандах хэрэгтэй.

-Хятад сургалтын өвөрмөц арга барил байдаг уу?

-Би “Үй цай” бүрэн дунд сургууль төгссөн болохоор хятад хэлэн дээр бэрхшээл гараагүй. “Үй цай” сургууль хүүхэд бүрийг сонирхлынх нь дагуу дэмждэг. Өглөө наймд хичээл ороод, 15 цаг өнгөрөөж тардаг байлаа. Хичээлийн дараа хоёр цаг давтлага хийж, даалгавраа хийж дуусгаад харьцгаадаг. Энэ нь биднийг сууж сурахад нөлөөлсөн гэж боддог.

Тайваний боловсрол арай өөр. Багш нар нь хүүхдүүдтэйгээ яг л найз нөхөд шиг байдаг. Хажууд нь инээлдээд, хичээл зааж байхад нэг нь гараад явсан ч тоохгүй. Маш чөлөөтэй. Оюутан багшийн харилцаа гайхалтай нээлттэй байж чаддаг.

Тайвань латин америкчууд, европууд, азиуд олноороо ирж, аялдаг жижигхэн гайхалтай үзэсгэлэнтэй арал. Тэр арал дээр есөн шидийн хүмүүс ирдэг. Космополит гээд энэ дэлхий бол миний эх орон гэж үздэг залуустай найзууд болсон. Тэд бас Монголд аялсан л даа. Тэд маш бага өртгөөр хэрхэн яаж аялахыг судлаад мэдчихсэн байдаг. Тийм хүүхдүүдээс авууштай нь юу гэхээр олон газар үзэж сонирхож тухайн орны соёлоос авахуулаад маш их юм сонирхдог. Миний нэг таньдаг хүүхэд дөрвөн жил гэртээ харилгүй төгссөнийхөө дараа л нутаг буцсан. Тэр эцэг эхтэйгээ скейп, фейсбүүкээр харилцчихдаг юм. Манай багш нар бас хэлдэг л дээ. “Залуудаа улс орнуудаар аялж үз. Хил давахад та нарыг өөр уур амьсгал угтаж авна. Өөрөө хүсээд, хичээх юм бол хэрэгтэй зүйлээ мэдэж авна” гэдэг.

-Багшийнхаа зөвлөснөөр аялж амжсан уу?

-Тайваньд байгаа болохоор тэндээ нэлээд аялсан л даа. Хонгконг, Сөүл, Бээжингээр дамждаг болохоор энэ улс орноор бас явсан.

-Н.Жанцан гуайг УИХ-ын гишүүдэд тайлбар хийж байгааг харж байсан. УИХ-дээр тайлбар хийхдээ ч хатуу зарчимтай, өөрийнхөөрөө байж чаддаг хуульч?

-Манай аавын ажил хариуцлагатай, зарчимч байхыг шаарддаг. Аав, ээж маш сайхан зөөлөн хүмүүс. Хатуурхаж тэг ингэ гэдэггүй. “Юу хүсч байна. Түүнийхээ төлөө яв. Гэхдээ эцсийг нь үзэх ёстой” гэж бидэнд хэлдэг. Хамгийн гол нь эхэлсэн юмаа дуусгах ёстой. Маргааш нөгөөдөр гэж хойшлуулж болохгүй гэж захидаг.

-Эхээс хэдүүлээ вэ?

-Гурвуулаа. Манай том эгчийг Ж.Туул гэдэг. Одоо Тайваньд мэргэжил дээшлүүлж байгаа. Ахыг маань Ж.Онон гэдэг. Хувиараа ажил хийдэг.

-Хятад хэл сурах сонирхолтой хүмүүст арга барилаа сонирхуулаач?

-Хүн бүр өөрийн аргатай. Би бол цээжилж сурах нь үр дүнтэй гэж үздэг. Дасгал хөдөлгөөн хийхтэй адил шүү дээ. Хүн байнга төмөр өргөж, булчингаа хөгжүүлдэг бол байнга юм уншиж, цээжилж байж тархинд дасгал болдог. Ханзыг хүмүүс харчихаад зураг шиг гэж хэлдэг л дээ. Яаж цээжилдэг юм бэ гэдэг. Байнга цээжлэхэд нүдэнд дасал болдог юм. Тайваньд хятад хэлний нэгдүгээр курст байхад гадаад оюутнуудад хятад хэлний хичээл ордог. Шалгалт авах гээд 20 ханз цээжлэх даалгавар өгсөн. Завгүй байгаад цээжилж амжаагүй. Багш шалгалт авч эхлэхэд завсарлагааны 10 минутад 20 ханзыг гялс цээжилчихсэн. Тэгээд бодоход хүнд маш их нөөц бий. Биднийг бага байхад суулгаж юм цээжлүүлж, сургасны үр дүн.

-Ном унших дуртай гэсэн. Хамгийн сүүлд ямар ном уншив?

-Саяхан амралтаараа С.Сосорын “Хүнчин” романыг уншлаа.

-Гадаадад сурдаг ч Монголынхоо хуулийг судалж байдаг уу?

-Судлалгүй яахав төгсөөд Монголдоо ирж ажиллана гэж боддог. Монголынхоо хуулийг судлахгүй бол явахгүй шүү дээ.

-Ер нь жирийн тайваньчууд Монголын талаар хэр мэдээлэлтэй байдаг вэ?

-Хүмүүс ихэвчлэн мэддэггүй. Тайваньчууд өвөрмонголчуудтай андуураад байдаг. Гадаад Монгол, дотоод Монгол гээд нэрлэчихсэн. Бид оршин суух үнэмлэх авдаг юм. Жил бүр сунгадаг тэр картан дээр бүр “Гадаад монгол” гээд тэмдэглэчихсэн байсан. Тэгээд бид холбогдох албанд нь хандаж, “Гадаад Монгол гэж нэр томъёо байхгүй. Та нар энийгээ засах хэрэгтэй” гэж байж Монгол гэсэн нэрээрээ явах болсон. Одоо бол хаа сайгүй Монголыг таньж эхэлж байна даа.

“Малчин түмэн”-ий тодотголт МУСТА, дуучин Ч.Алтантүлхүүртэй ярилцлаа.

-“Малчин түмний дууч” хэмээх тодотголын эзэн болсон. Анх яагаад энэ сэдвээр дуулах болсон бэ?

-Манай улс хөдөө аж ахуй, тэр дундаа мал аж ахуйн орон. Энэ сэдвээр олон сайхан дуу өнгөрсөн зуунд туурвигдаж байснаас зориглон авч сэргээн дуулж эхэлсэн. Миний хувьд үр хүүхэд, ирээдүй хойч үе маань монгол улс таван хошуу малтай салшгүй холбоотой гэдгийг мэдэхгүй өнгөрчих вий гэсэн үүднээс дуугаар дамжуулж энэ бүхнийг сурталчлан таниулахыг зорьдог. Энэ хүнд хүчир хөдөлмөрийг эрхэлж байгаа, Монголын энгүй уудам нутгийн жинхэнэ эзэд нь болж амьдарч яваа хүмүүс бол малчид. Монголчуудыг дэлхий дахинаа дуурсгаж байгаа нүүдэлчин соёл ахуйг ч тэр чигээр нь хадгалж, авч яваа хүмүүс мөн л малчид. Тийм учраас энэ хүмүүсийг хэн нэг нь магтан дуулах зайлшгүй шаардлагатай гэж бодсон. Энэ хүмүүст урам зориг өгч, малчин мэргэжлээрээ, өөрөөрөө бахархаж, Монголын эдийн засгийг авч яваа том салбарын нэг хэсэг гэдгийг нь мэдрүүлэх нь зүйтэй гэж бодсон.Энэ сэдвээ ингэж өргөн хэмжээнд яригдаж, ийм том хэмжээнд намайг үнэлүүлнэ гэж тухайн үедээ бодоогүй, бас л зориг муутай эхэлж байсан.

– Ямар уран бүтээлээр эхлүүлж байв?

-Хамгийн анх Д.Лувсаншаравын хөгжим, Д.Тарва зохиолчийн шүлэг “Талын бэлчээрт” дууг сэргээн дуулж эхэлж байлаа.

-Нийтийн дуучдаас ялгарах таны онцлог юу вэ?

– Миний хувьд гурван хүүгээ төрүүлэх гэж багагүй цаг хугацаа алдсан. Үеийнхнээсээ нилээн сүүлдэж бие даан уран бүтээл хийж эхэлсэн. Тухайн үед өөр өөрийн гэсэн онцлог, өнгө аястай олон сайхан эмэгтэй дуучин аль хэдийн олонд танигдчихсан байлаа. Дуучин хүн дуулж л хоолоо олж иддэг нь нуух юмгүй зах зээлийн дүрэм. Тийм учраас шинэлэг зүйл хийж бусдаас ялгарах ёстой гэж бодсон. Мөн зохиолын дууг ардын маневраар дуулж олны хүртээл болгож явна. Ээж хүний хувьд ирээдүйн монгол орныг хамгаалж зогсох гурван эр хүнийг бэлдэж байгаагийн хувьд Монголын үнэртэй уран бүтээл туурвихыг зорьсон. Даяаршиж буй өнөөгийн нийгэмд үр хүүхдүүдээ монгол ахуй соёлтой ойрхон байлгаж, эх орноороо бахархаж, Монголдоо хайртай байгаасай гэж хүсдэг.

-Таны урын санд малчин түмний сэдэвт маш олон уран бүтээл байдаг. Гэхдээ ихэнх нь сэргээн дуулсан хувилбар. Таны дуулснаар анх олны хүртээл болсон шинэ уран бүтээл бий юу?

-Байлгүй яахав. Дуурь бүжгийн эрдмийн театрт ажиллаж байхдаа 2012 онд 15 дуунаас бүрдсэн “Хайр” анхны цомгоо гаргаж байлаа. Энэ цомогт багтсан “Хатад дамжсан бүүвэй” дууны аяыг СГЗ Б.Бямбабаяр, шүлгийг Д.Лүндээжанцан нар зохиож бас л нэг чухал сэдвийг хөндсөн уран бүтээл туурвисан Өнөө цагт бүүвэйн дуугаар хүүхдээ бүүвэйлдэг ээж хэд болсон билээ. Манай хүүхдүүд бол яг энэ бүүвэйн дуунд бүүвэйлэгдэж өссөн. Хоёр бага хүү маань нэг жилийн зайтай төрсөн болохоор хоёуланг нь бүүвэйлээд унтуулчихдаг байсан. Надад энэ сайхан дууг дуулах аз тохиож, 2011 оны “Морин хуур” наадамд энэ дуугаараа оролцож дэд байрт шалгарсан. Энэ дуундаа маш их хайртай. Мөн малчин ахуйн сэдэвтэй “Мянгат малчин”, “Алтан төлийн эзэн”, “Талын Монгол” гэх мэт шинэ уран бүтээлүүдийг амилуулсан. Ардын уран зохиолч П.Бадарчийн шүлэг, УГЗ Б.Бадарчийн ая “Дархан бэрийн дуу” уран бүтээлийг надад болон монголын бүх дархан бэрүүдэд зориулан зохиосон. Тэр дууг дуулж олны хүртээл болгосон. Ер нь олдсон дуу болгоныг дуулаад байдаггүй, аль болох хүмүүст нэгийг бодуулсан, сэрээсэн уран бүтээл хийхийг зорьдог.

-Та дууны шүлэг зохиодог уу. “Ямар их хайр вэ?” дууны шүлгийг Ч.Алтантүлхүүр гэж харагдсан?

– Энэ бас нэг эндүүрэл болсон. “Ямар их хайр вэ” уран бүтээлийн үгийг Чулуунбатын Алтантүлхүүр, аяыг Ш.Өлзийбаяр бичсэн. Гэр бүлдээ зориулж, гурван хүү нөхрөөрөө бахархах дуртай учраас гэр бүлдээ зориулсан сайхан уран бүтээл хийж өгөөч гэж хүссэний дагуу Ч.Алтантүлхүүр ах шүлгийг нь зохиож өгсөн юм. Бид хоёрыг хүмүүс их андуурдаг. “Ямар их хайр вэ” дууныхаа шүлгийг Ч.Алтантүлхүүр өөрөө бичсэн гэнэ. “Гэзэгний чинь үзүүр сэрэл хөдөлгөөд байна” дууны шүлгийг бас намайг зохиочихлоо гээд миний ойр дотны хүмүүс хүртэл над руу залгаад “хаана, хэний сэрлийг хөдөлгөж байхдаа зохиочих воо” гэсэн удаа ч бий. Уг нь дуучин, яруу найрагч гэдгээрээ ялгагдахаар байтал хүмүүс ялгадаггүй. Бид хоёр овгоо Ча, Чу болгох уу ч гэж ярьж байсан удаатай. Ахтайгаа хамтарч бүтээсэн олон ч уран бүтээл бий. Тун удахгүй ээжийн тухай сайхан дуу маань олны хүртээл болох гэж байна.

-Гэр бүлийн хүнтэйгээ хэрхэн танилцаж байсан бэ?

– Бид хоёр анх урлагийн үйл ажиллагааны үеэр танилцаж байсан. Анхны харцаар бие биендээ дурладаг гэдэгт би итгэдэг. Яагаад гэхээр бид хоёр хоёулаа анх бие биенийгээ хараад дурласан. Тэр үед би цоглог, жаахан охин байлаа. Миний хань надаас хэд ах. Нөхрийгөө хараад даруухан, дөлгөөхөн, буурьтай суурьтай тэр байдалд нь татагдсан. Бүх л хосууд тэгээс эхэлдгийн адилаар бид хоёр ч тэгж эхэлсэн. Арав гаруй жил өнгөрчээ. Энэ хугацаанд маш олон зүйлийг үзсэн. Гэр бүл болгонд байдаг маргаантай асуудал, таарч тохирохгүй, ойлголцохгүй үе биднийг тойроогүй. Тэр бүгдийг даваад өдийг хүртэл явж байна. Бидний хувьд одоо анхны харцаар бие биендээ дурлаж байсан хүмүүс биш, гурван хүүхдийн аав ээж, айл гэрийн түшиг тулгуур, хоёр багана болсон тул тэр бүр жижиг сажиг зүйл дээр нурж унаад байхааргүй бат бөх гэр бүл болсон гэж боддог.

-Тэр үед нөхөр тань дууны найруулагч байсан уу. Ямар ажил эрхэлдэг байсан бэ?

– Намайг хүмүүс их айхтар хүүхэн юм гэж боддог, ярьдаг байх л даа. Дуучин хүүхэн, дууны найруулагч, студитэй залуутай суучихдаг, энэ их бодолтой хүүхэн гэж. Үгүй ш дээ. Тэр үед миний хань Эрдэнэт хотын 14 дүгээр сургуулийн дуу хөгжмийн багш байсан. Хотод ирээд миний нөхөр Их засаг их сургуульд багшилж эхэлсэн. Манай хүн “Перфект” хамтлагийг үүсгэн байгуулагчдын нэг. “Asian shop” хамтлагийн гишүүн байсан. Поп, эстрад талдаа дуулах сонирхолтой. МУИС-ийг Урлаг судлаач мэргэжлээр төгссөн. Авьяас сонирхол, хичээл зүтгэлийнхээ ачаар дууны найруулагч гэх энэ сайхан мэргэжлийг эзэмшсэн. Тэр үеийн багшийн цалин хэцүү байлаа. Би ажилгүй, оюутан. Хоёулаа байр хөлслөх болдог. Хүүхэд маань төрж эхлээд бүх зүйл нуруун дээр ирсэн учраас яах уу гэж ярилцаж байгаад “Color music” дуу бичлэгийн студиэ ажиллуулж эхэлсэн. “Анир” дуу бичлэгийн студийн Алтанхуягийн анхны гарын шавь. Миний хань урлагийн салбарт өөрийн хүчээр өөрийнхөө орон зайг бий болгож чадсан арын албаны чадварлаг хүмүүсийн нэг.

-“Академи авардс 2016”-гаас П.Сүхдамба найруулагч “Атганд үлдсэн эрдэнэ” киноны дууны найруулгаар шагнал авсан. Энэ талаар?

-“Атганд үлдсэн эрдэнэ” киноны синхрон авалт, бүх натур дээр манай хүн дууны найруулагчаар ажилласан. Эцсийн вариантад MIX мастеринг дээр нь хамтарч ажилласан Михиа Рикардо гэдэг уран бүтээлчийг хүндэтгэж, тэр хүнд шагнал нь хадгалагдаж байгаа. Бидний хувьд ааваараа, ханиараа бахархаж, “Академи авардс”-аас шагнал авсан гэж гэр бүлийнхээ хэмжээнд тэмдэглэсэн. Манай хүн үүнээс өмнө “Зэрлэг цэцэгсийн хүлэмж”, “Зүүдэнд ч оромгүй явдал”, “Хөх толбот хүмүүс”, “Тооцоогүй тоглоом”, “Үл таних эмэгтэй”, “Ээж” зэрэг нилээн олон даацтай уран бүтээл дээр дууны найруулагчаар ажилласан. Урлагийн хоёр хүний хүүхдүүд болоод ч тэр үү хүүхдүүд маань их авьяастай. Зүүдэнд ч оромгүй явдал кинон дээр хоёр бага маань ихэр хүүхдүүдийн дүрд тоглосон. Том хүү маань “Хөх толбот хүмүүс” киноны хүүхдийн дүрд дуу оруулагч хийсэн. Дараа нь “Тооцоогүй тоглоом” кинонд Дэмбэрэлсамбуу гэдэг хүүхдийн дүрд тоглосон. Том хүү маань энэ жил хөгжим бүжигт элсэн орсон.

-Дуучин Ч.Алтантүлхүүр алдарт эхийн болзол хангалаа гэх мэдээлэл байна?

-(инээв) Мэдээж охинтой болох төлөвлөгөө бидэнд байгаа. Гэхдээ энэ удаад эндүүрэл болсон. “Хүү төрлөө” Монголын үндэсний өлгий дээл хувцасны брэндийн сурталчилгаанд тоглож өгнө үү гэсэн хүсэлт ирсэн юм. Гурван хүүтэйгээ ямархуу байдлаар авахуулмаар байна гэхэд бид ярилцаж байгаад бэлгэдлээ бодоод охин дүүтэй болж байгаа гэсэн утгатай рекламанд тоглосон. Намайг охинтой боллоо гээд маш олон хүмүүс баяр хүргэсэн. Тэр болгонд би “баярлалаа, тэр ерөөл бат оршиг ээ” гэж хүлээж авсан. Тэр зураг авалт дээр манай хүүхдүүдийн нүд харц нь их үнэмшилтэй харагддаг учраас хүмүүсийн өхөөрдлийг их төрүүлдэг. Зураг авалтын өмнө би хүүхдүүддээ “Миний хүүхдүүдийн дүү гэж бодоод дүүгээ хайрлах юм бол ээж нь охин дүү гаргаж өгнө шүү” гэж хэлж авахуулсан зураг байгаа юм.

-Гурван хүү нь Монголын үндэсний телевизээс зарласан “Алтанзул” дууны уралдаанд оролцсон. Хэрхэн оролцсон бэ?

-Хүүхдийн дууны “Алтанзул” уралдаанд манай хоёр бага хүү Б.Бямбабаярын үг, ая “Зурагтаар хурдан үзэх юмсан” гэдэг дууг, Б.Бямбабаяр ахын хоёр охинтой дуулсан. Энэ дууны утга санаа нь бид монгол хүүхдүүд шүү гэдгийг үеийнхээ хүүхдүүдэд, бусад хүмүүст ойлгуулах сэдвийг хөндсөн дуу байсан. Энэ дууг олон хүүхэд сурч, шийдвэр гаргах түвшний хүмүүст сонсгоосой гэж боддог. Хүүхдүүдээ уралдаан тэмцээнд сойход их гоё мэдрэмж төрж, хуучны сайхан дурсамж эрхгүй санагдсан. Том хүү С.Чингүн “Гэгээн зүгт” гэдэг дуугаар оролцсон. Гурван хүү минь гурвуулаа хоёрдугаар шатанд шалгарсан. Манай хүүхдүүдийн хувьд улсын хэмжээний уралдааны хоёрдугаар шатанд өөрсдийн хүчээр шалгарсан нь том зүйл. Бас л гэр бүлээрээ тэмдэглэсэн.

-Таны удам сударт дуулдаг хүн бий юу. Эцэг эхээс хэдүүл вэ?

-Би Дорноговь аймгийн уугуул. Монгол хүн бүр дуучин гэж боддог. Энэ талаар нэг яриа байдаг. Гадаадын нэг хүн “Манайхан гурван цаг дуулахад хоолой нь цуцдаггүй” гэж ярьсан чинь манай монгол хүн “Манай монголчууд гурван өдөр, гурван шөнө найрлаад, дуулаад суухад хоолой нь цуцдаггүй” гэж хариулсан гэдэг. Миний аавын талд “Баянмонгол” чуулгын Рэнцэнханд гэж түрүү үеийн эстрадын дуучин бий. Аав ээжийн маань талынхан цангисан сайхан хоолойтой хүмүүс байдаг.

-ДБЭТ-т зургаан жил ажилласан. Яагаад бие даасан уран бүтээл хийх болсон бэ?

-Би 2007 онд СУИС-ийг дуурийн дуулаач мэргэжлээр төгссөн. Энэ мэргэжлээр суралцаж төгссөнийхөө шимийг гаргах гэж 2008 оноос ДБЭТ-ийн найрал дууны ангид зургаан жил ажилласан. Энэ хугацаанд гол болон туслах дүрүүдийг бүтээж, эндээс тайзны соёл, хувцаслалт, нүүр будалт, биеэ авч явах байдал, хамт олонтой харьцаж сурах гэх мэт олон зүйл сурсан.Тийм учраас ДБЭТ-таа элэгтэй байдаг. Тодорхой хэмжээнд уран бүтээл хийхийг хүссэн боловч албан ажил, гэрийн эзэгтэйн их ажлын хажуугаар уран бүтээл хийж амжихгүй байсан. Гэр бүлийн хүнтэйгээ ярилцаж байгаад 2014 оноос уран бүтээлийн ажилдаа орж, 2015 онд “Таван эрдэнийн эх орон” анхны бие даасан тоглолтоо хийсэн.

-Дуучин Ч.Алтантүлхүүр Хөдөө аж ахуйн тэргүүний ажилтан болчихлоо гэж нэг хэсэг шүүмжилж, шуугисан. Энэ талаар тайлбар өгвөл?

-Яг тэр үедээ надад жаахан эмзэг туссан. Хүн болгоны аливаа зүйлийг хүлээж авах өнцөг өөр. Тийм учраас зарим хүмүүс шүүмжилж, зарим нь магтан сайшааж байсан. Заавал үнээний дэлэн шувтарсан, мал малласан хүмүүс тэр шагналыг авах ёстой гэсэн ойлголттой хүмүүс байна. Би бол тэр хүмүүст урам зориг өгч, тэр хүмүүсийг магтан дуулж, тэр хүмүүсийн амьдрал дунд орж, хотонд нь очиж дуулж өгсөн. Тэдэнд цаг зав, сэтгэл зүрхээ зориулсан. Өөрийн чадах зүйлээрээ энэ хоёр салбарт зүтгэж байгаа хүний хувьд Хөдөө аж ахуйн тэргүүн гэдэг шагналаараа бахархдаг. Хийж бүтээсэн ажлынхаа үр шимээр энэ шагналыг хүртсэн учраас би шагналаасаа хэзээ ч ичдэггүй. Хөдөө аж ахуйн тэргүүнээ ч, Соёлын тэргүүний ажилтан цолоо ч аль алиныг нь би хамгаалж чадна.

– Итгэлийн Алтантүлхүүр сан, “Таван эрдэнийн эх орон” төслийнхөө талаар яриач. Сүүлийн үеийн ямар шинэ мэдээлэл байна вэ?

-Би анх энэ сэдвээр дуулж эхлэхдээ үүнийгээ төсөл болно гэж бодоогүй. “Таван эрдэнийн эх орон” төсөл маань хоёр дахь жилдээ үргэлжилж байна. Маш олон уран бүтээлч, энгийн ард, тэр дундаа энэ сэдвийн эзэд болсон малчид ам сайтай сайхан төсөл болсон. Эхний жил төсөлд маань алдаа, дутагдалтай зүйл байсныг үгүйсгэхгүй. Энэ жил энэхүү төслийг маань дэмжиж хамтран ажиллахыг хүссэн олон байгууллага хувь хүмүүстэй хамтран төслөө илүү сайжруулж, өргөн хүрээтэй үргэлжлүүлнэ гэж бодож байгаа. Засгийн газар холбогдох салбарынхан ч мөн оролцох байх. “Таван эрдэнийн эх орон” төслийг хэрэгжүүлж, энэ төрлийн уран бүтээл хийж байгаагийн бас нэгэн том шагнал болж хэдхэн хоногийн өмнө надад нэг том бэлэг ирсэн. Юу гэвэл, Лувсандоржийн шүлэг, Батсүхийн аялгуу “Таван эрдэнэ” уран бүтээлийг бүрэн эзэмших эрхийг Лувсандорж гуайн хүү Дуурсах гуай надад шилжүүлсэн. “Чи ирээдүй хойч үедээ энэ дууг хүргэж өгөх гүүр нь болж өгөөч” гэсэн. Үүнээс гадна Монголын үндэсний радио телевизийн “Таван эрдэнэ” нэвтрүүлгийн эхлэл 37 жилийн турш Тунгалаг гавьяатын дуулсанаар эгшиглэдэг байсан бол 38 дахь жилээсээ МУСТА Ч.Алтантүлхүүр миний дуулснаар эхэлдэг болсон. Үүнийг маш их хувьтай, ерөөлтэй зүйл гэж бэлгэшээж байгаа. Энэ хүмүүсийн итгэлийг дааж төслөө илүү сайн хэрэгжүүлж, Хөдөө аж ахуйн тэргүүн гэсэн шагналд маань эргэлзэж байгаа хүмүүст энэ эргэлзээг нь гартал ажиллана гэж бодож байна. Энэ төслөө илүү өргөн хүрээтэй, олон хүнд хүргэхийн тулд итгэлийн Алтантүлхүүр санг ажиллуулдаг. Сангийнхаа үйл ажиллагааны шугамаар түрүү жил зүүн гурван аймагт гарсан түймэрт өртсөн иргэд, малчин айлуудад тодорхой хэмжээний мөнгө, эд зүйлийг цуглуулж тусласан.Төслийнхөө хүрээнд малчдад зориулсан уран бүтээлийг сэргээж дуулах, ахуй соёлыг клип дүрсэнд шингээж өгөх зэрэг бодитой ажлуудыг хийдэг. “Таван эрдэнийн эх орон” цомгоо 1000 ширхэг хэвлүүлж, малчны хотонд очиж тоглохдоо бэлэглэсэн. Энэ цомгийн хамт “Малчин заяат бүсгүй” хоёр дахь цомгоо хэвлэлтэнд явуулаад байна.

Б.Наранчимэг