Category: цаг-үе

“Өдрийн сонин”-ы №206 (5471) дугаараас авч нийтлэв.

МАН-ын эмэгтэй гишүүд яасан хүйтэн сэтгэлтэй юм бэ. Тэд эмэгтэйчүүдийнхээ төлөө, хүний эрхийн төлөө ганц үг ган хийхгүй хатуу сэтгэлтэйгээ харууллаа. УИХ-д хэт олонхи болсон МАН Үндсэн хууль, УИХ-ын дэгийн тухай хууль зөрчиж, Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх тухай хуулийг тогтоолын төслөөр хүчингүй болгосон. Гэр бүлийн хүчирхийллийн хохирогчдын 90-ээс илүү хувь нь хүүхэд, эмэгтэйчүүд байдаг. Тиймээс Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх хуулийг хүчингүй болгоход ядаж эмэгтэй гишүүд үгээ хэлэх болов уу гэж олон нийт найдаж, хүлээж байв. Гэтэл МАН-ын хатуу сэтгэлтэй эмэгтэй гишүүд хуулийг өмгөөлж дуугарсангүйгээрээ сонгогчдынхоо итгэл рүү хүйтэн ус цацав. Бүр даажигнаж байгаа юм шиг хууль хүчингүй болгохыг дэмжсэн байнгын хорооны санал дүгнэлтийг 13 эмэгтэй гишүүний нэг Н.Оюундарь баясгалантайгаар уншиж танилцуулна лээ. Өмнөх парламент Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх хуулийг хэлэлцэж байхад АН, МАХН-ын эмэгтэй гишүүдтэй нэгдээд лобби хийж явсан хоёр гишүүн энэ УИХ-д үнэн нүүр царайгаа харууллаа. УИХ-ын гишүүн Д.Сарангэрэл Гэр бүлийн хүчирхийллийн тухай хууль батлагдахад “Гадаа хүн зодохоор гэмт хэрэг болдог. Гэтэл гэр дотроо эхнэрээ зодохоор зүгээр нэг гэр бүлийн харилцааны асуудал мэтээр ойлгодог байсан цаг ард хоцорлоо. Миний хувьд энэ хуулиас гол онцолж харж байгаа нь хөршүүд гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэгдэж байгааг мэдвэл хууль, хяналтын байгууллагад заавал мэдээлдэг байхаар үүрэгжүүлж өгсөн” гэж ярилцлага өгч байлаа. Гэтэл Д.Сарангэрэл, Д.Оюунхорол нар хүчирхийлэлтэй тэмцэхгүй гэж кноп дарахыг харахад хүний эрхийн төлөө гэж дөрвөн жил ярьсан нь худал болж таарав. Тэд сонгогчдынхоо, бүсгүйчүүдийнхээ итгэлээр улс төр хийж иржээ.

Гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэгчид ч, хохирогчид ч далд байдаг. Маш олон хохирогч гэртээ аврал эрж байгааг эмэгтэй гишүүд мэддэг болов уу. Энэ оны эхний долоон сарын байдлаар цагдаагийн байгууллагад хандсан хохирогчдын 14 нь наймаас дээш жил байнгын гэр бүлийн хүчирхийлэлд өртөж байснаа мэдүүлсэн байдаг. 551 хохирогч нэг жил хүртэлх хугацаанд, 91 нь 1-3 жилийн хугацаанд, 25 нь 3-5 жилийн хугацаанд, 20 нь 5-8 жилийн хугацаанд хүчирхийлэлд өртөж байсан талаарх статистик байна. Энэ бол цагдаад хандсан хохирогчдын талаарх баримт. Тэгвэл өнгөрсөн 20 жилийн хугацаанд Хүчирхийллийн эсрэг үндэсний төвд анх удаа ирсэн хүмүүсийн тоог харахад л 19700-д хүрчээ. Хүчирхийллийн эсрэг төрийн бус байгууллагад хандаж байгаа хүмүүсийг цагдаад хандсан хохирогчидтой харьцуулахад тав дахин их байдаг. Яагаад гэвэл цагдаа, шүүхэд хандсан хохирогчид зодуулснаа нотлох гэж хэдэн сар яваад хана мөргөж, гомдлоо татдаг. Гэртээ хариад дахиад зодуулдаг. Ингэж олон жил зовсны эцэст амиа алдаад төгссөн харамсалтай тохиолдол олон байна. Сүүлийн зургаан жилийн хугацаанд 95 хүн гэр бүлийн хүчирхийлэлд өртөж амиа алдсан. Статистикийн мэдээнээс харахад сүүлийн гурван жилд хохирогчдын тоо өсч, жилд 24-26 хүн бусдын гарт амиа алджээ. Өөрөөр хэлбэл, сар бүр хоёр хүн гэр бүлийн хүчирхийлэлд өртөж амиа алдаж байна. Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх хуулийг хүчингүй болгох шийдвэрийг МАН-ын гишүүд гаргаж байхад сард хоёр хүн амиараа дэнчин тавьж байна.

Шинэчлэн найруулсан Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх хууль УИХ-ын эмэгтэй гишүүдэд падлийгүй байж мэдэх. Гэтэлэнэ хуулийг шинэчлэн батлахад олон ээжийн нүдэнд итгэлийн гэрэл ассан юм шүү. Олон хүн энэ хуулийг хэрэгжихийг хоног тоолон хүлээж байлаа. Яагаад гэвэл энэ хууль хүний амьд байх эсэх, гэр бүл бүтэн байх үгүйг шийдэх зохицуулалттай. 2004 онд батлагдсан Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх хуулийг хүний эрхийн байгууллагууд “Доголон хууль” гэж тодотгодог. Яагаад гэвэл хуульд гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэгчид хэрхэн хариуцлага тооцох, хохирогчийг яаж хамгаалахыг тусгаагүй. Бусад хуульд ч гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэгчид ямар хариуцлага тооцохыг тусгайлан заагаагүй. Зөвхөн хүчирхийлэл үйлдэж болохгүй гэсэн тунхаглалын зохицуулалттай хууль хэрэгжиж ирсэн. Үр дүнд нь 95 хүн амиа алдсан. Гэр бүлийн хүчирхийлэл гэдэг нь гэр бүлийн гишүүдийн хэн нэг нь нөгөөгөө хүч, эрх мэдлээр давамгайлж бие болон сэтгэл санаа, бэлгийн харилцаа, эдийн засгийн хувьд хохирол учруулж, санаатайгаар доромжлон хүч хэрэглэж байгаа үйлдэл юм. Одоогийн хууль хохирогчоос хүчирхийлэлд өртсөнөө батлахыг шаарддаг. Цоожтой хаалганы цаана хүчирхийлэлд өртөж байгаа хүн өөрийгөө нотлох боломжгүйг 11 жилийн өмнөх хууль харгалзаагүй. Зайлшгүй гэмтэж, амиа алдаж байж гэр бүлийн хүчирхийлэл гэж үздэг. Нөхөртөө байнга зодуулдаг эмэгтэй дөрвөн жилийн өмнө Хүчирхийллийн эсрэг төвийн хамгаалалтад орсон. Тэр бүсгүй нөхрөөсөө салах өргөдөл өгчихөөд гурван сар айдаст автаж, төрийн бус байгууллагын хэдхэн бүсгүйчүүдээр хамгаалуулсан нэр зүүж бэмбэгнэж явсан байдаг. Гэр бүл салгах шүүх хурал болдог өдөр тэр бүсгүй нөхрийнхөө гарт амиа алдсан билээ. Цагдаа, прокурор, шүүх хамтран ажиллах нөхцөлгүй, гэртээ зодуулсан бол хэрэг биш гэж үздэг “Доголон хууль”-ийн үр дагавар ийм л байсан.

Өнгөрсөн парламент шинэчлэн баталсан хуулиар гэр бүлийн хүчирхийллийн хэрэгт цагдаа, прокурор, шүүх гээд төрийн байгууллагууд ямар үүрэгтэй ажиллах, хохирогчийг хэрхэн хамгаалах, хүчирхийлэл үйлдэгчид ямар төрлийн хариуцлага ногдуулахыг маш нарийн зааж өгсөн. Хохирогчоос гадна хүчирхийлэл үйлдэгчийг шоронд оруулахгүйгээр нийгэмд тустай ажил хийлгэх, сургалтад суулгах гээд хариуцлагын олон өөр тогтолцоог оруулж өгсөн. Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх хуулийн төсөл дээр ажлын хэсэг есөн жил яс суусан байдаг. Тийм ч учраас усгүй хууль гэж ажлынхэсэгт нь багтсан хүмүүс ярьж байсан. Долоон жил судалж, ажиллаж баталсан хуулийг МАН тогтоолын төсөл гаргаад л хэрэгсэхгүй болгочихлоо. Ц.Цогзолмаа гишүүн УИХ-ын чуулганы үеэр хүчирхийлэлтэй тэмцэхгүй гэж байгаагаа “Санаа зоволтгүй, удахгүй сайжруулаад баталчихна” гэж цайруулж байна лээ. Хуулийн ажлын хэсэгт байсан хүмүүс “УИХ-ын нэг ч гишүүн энэ хуулийн юу болохгүй байна, яаж сайжруулах вэ гэж судлаагүй. Гэр бүлийн хүчирхийлэл ямар түвшинд байгааг ч мэдэхгүй. Тэгсэн атлаа мэргэжилтнүүдийг дорд үзэж, муу хууль батлуулсан гэж худлаа ярьж байна. Тэд нэг удаа хүчирхийлэлд өртдөг эмэгтэйн үгийг сонсоод, түүнийгээ бодлогын түвшинд ярья гэж бодсон бол ингэж даапаалахгүй. Хүнийг биш намын эрх ашгийг нэгдүгээрт тавьж байгаа нь тэр. Эмэгтэй хүн эмэгтэй хүний асуудлыг шийдэж чадна гэж сонгогдчихоод тэр холоос юм мэддэг хүн шиг яриад байж болохгүй” гэсэн юм.

Сонгогчид эмэгтэй нэр дэвшигчдийг “Айлын нарийн ширийнийг зохицуулдаг. Зовлон мэддэг, ойлгодог” гэж итгэж сонгосон. Эмэгтэй нэр дэвшигчид өөрсдийнхөө сурталчилгаагаа “Танай гэрийн асуудлыг шийднэ. Аливаа нарийн ширийн зовлонг бид л ойлгодог учраас хууль тогтоох түвшинд та нарыгаа хамгаалсан шийдвэр гаргуулж, бүсгүй хүний торгон ухаанаар хандана” гэж хийсэн. Ингэж ярьсаар яваад сонгогдсон. Гэтэл тэд зовлон мэддэг нь худлаа юм байна. Энэ УИХ хамгийн их эмэгтэй гишүүнтэй. Гэтэл эмэгтэйчүүд зодуулж, хөгшид дарамтад байх нь тэдэнд падлийгүй. Сонгогчдын хүслээр биш намын даргын дохиогоор кноп дараад сууж байх нь эмэгтэй гишүүдэд чухал юм байна. Тийм хүмүүсийг яасан хүйтэн сэтгэлтэй юм бэ гэж гайхаас өөр яах билээ.

Ц.Өрнөх

Өнгөрсөн долоо хоногт Хөвсгөл нууранд аймшигт осол болж таван хүн харамсалтайгаар амиа алдлаа. Ослын улмаас амиа алдсан таван хүний дөрөв нь насанд хүрээгүй хүүхэд байсан нь олныг цочирдуулаад байна. Эдгээр хүүхдүүд нэг айлын хүүхдүүд эсвэл тэд загасанд явж байгаад амиа алдсан зэрэг янз бүрийн л мэдээллүүд хэвлэлээр цацагдаж байв. Тиймээс Хөвсгөл аймгийг зорьж үнэн, бодит мэдээллийг хүргэхийг хүссэн юм. Улаанбаатараас Хөвсгөлийн Мөрөн хот хүртэл засмал замаар 800 км явж хүрнэ. Харин осол Мөрөн хотоос 100 орчим км-т орших Хатгал сумаас баруун урд зүгт 30 гаруй км-ийн зайд буюу Жанхайн давааны орчимд нуурын усанд гарчээ. Жанхайн давааны бэлд нуурын эрэг дагаад дөч гаруй амралтын газар байх бөгөөд нутгийн иргэд ч цөөнгүй нутагладаг юм байна. Салхины эрчээр эргийн чулуугаа цүл, пал хийтэл нүдэх далайн давалгаан чимээ, цахлай шувууны дуу хоёроос өөр юу ч үгүй мэт нам гүм. Модны навчис салхинд үе үе сэрчигнэхийг эс тооцвол шүү дээ. Аялал жуулчлалын сар дуусч, амралт зугаалгаар явагсдын хөл татарчээ. Эзгүй хоосон дүнзэн шовоохойнууд, цөөн тооны малтай иргэд л үлдэж. Хэдэн сарлаг нуурын эрэг рүү ус уухаар ойгоос гарч ирэх нь харагдав. Уйлагнах бороонд уулын оройд манан татаж, уйтгарт намрын нэг өдөр үргэлжилнэ. Далайн эрэг даган Жанхайн давааны өвөрт нутагладаг айлууд ч уй гашууд автжээ. Осол гэгээн цагаан өдөр, нутгийн иргэдийн нүдэн дээр болсон учраас амь насыг нь аварч чадаагүйдээ хэн хүнгүй л хөөрхий хүүхдүүдийн араас гэр гэртээ гаслан суугаа бололтой. Учир нь нутгийн айлууд ихэнхдээ хамаатан садан, олон жил хаяа дэрлэн нутаглаж байгаа айл хөршүүд. Харин талийгаачдын ар гэрийнхэн буяны ном хуруулахаар Мөрөн хотыг зорьсон байв.

Талийгаачдын сууж явсан завь

НУУРАНД ХӨВЖ ЯВСАН БАГА НАСНЫ ХОЁР ХҮҮГ ХҮМҮҮС АВРАХАД ЗҮРХ НЬ ЦОХИЛЖ БАЙСАН ГЭНЭ

Наймдугаар сарын 30 буюу өнгөрсөн долоо хоногийн мягмар гаригт 14:00 цагийн үед нутгийн иргэдэд моторт завины чимээ тод сонсогджээ.Гадаад, дотоодын жуулчид нутаг буцсан тул далайд тэр бүр завь гарах нь багассан байна. Тиймээс хэн завьтай нууранд гарав, ямар сүрхий дуутай юм бэ гэж их л санаа зовингуй гэр гэрээсээ гарч харцгаасан тухай ярив. Завьтай хүмүүс нуурын эргээр хэсэг эргэлдэж байгааг харахад тоглож зугаацаж байгаа бололтой байсан аж. Ингээд нэг их удалгүй эрэгт ирж завиа уясан байна.

Тэгснээ төд удалгүй өнөөх завь дахиад нууранд гарчээ. Эргээс их чимээ хадаан хүчээ авч хурдалж 500-гаад метр яваад унтарчихсан байна. Завийг Ч.Нямдалай гэх 26 настай залуу жолоодож явсныг хамаатных нь ах харсан байна. Тиймээс их дуу хадаан хөдлөхөд нь санаа зовж эргээс харж зогсчээ. Гэтэл завь эргээс нэлээд хол очоод унтарчихаж. Хоёр, гурван удаа мотор асах чимээ сонсогдтол яах ийхийн зуургүй завиных нь хамар босч ирээд хөмөрчихжээ. Эргээр явсан хүмүүс шуугилдаж, завины эрэлд гарцгаажээ. Хүмүүс эрэг дагуу байрлах “Тойлогт” амралтын бааз руу гүйж завийг нь гуйсан байна. Ер нь гайгүй завьтай гэсэн бүхэн рүү ханджээ. Завинд чухам ямар хүмүүс явсныг энэ үед хэн ч мэдээгүй байж. Бүгд л үр хүүхдээ дуудаж, бөөн

орилоон хашгираан болсон байна. Тэгтэл суурингийн нэлээд захдуу нутагладаг Чинбат гэх хижээл насны эр хийлдэг завиа мотоциклиор аваад иржээ. Бушуухан завиа хийлж дөрөв, таван хүн сууж гараараа сэлүүрдсээр осолдсон завь руу дөхтөл хажуугаар нь бага насны хоёр хүүхэд хөвж байсан тухай хийлдэг завинд явсан хүмүүс ярив. Тэдний ярьснаар бол хөвж явсан хоёр хүүг эрэг дээр авчрахад гүрээний судас нь цохилж байсан гэнэ. Зүрх нь зогсоогүй байсныг олон хүн хэлж байна. Сумын төв, аймгийн төвөөс эмч, аврагчид ирэх хооронд цаг алдахгүйг хичээж “Байкал” гээд амралтын газрын эмчийг дуудсан байжээ. Гэвч анхны тусламж үзүүлж чадалгүй 6-8 насны хоёр хүү нутгийн иргэдийн гар дээр амьсгал хураажээ. Нутгийн иргэд “Завьтай хүмүүс явж хоёр хүүг эхлээд авчирсан. Тэгэхэд гүрээний судас нь цохилж байсан. Хүмүүс яах учраа олохгүй эмчийн юу хийхийг л дуурайж, дэмий л сандарч байж. Эмч хоёр хүүг доош нь харуулж ар нуруу руу нь хэд хэдэн удаа цохисон. Уг нь учир мэдэх хүмүүсээс сонсоход усанд живсэн хүнийг доош нь биш дээш нь харуулж хэвтүүлээд цээжин дээр нь дарсан бол амьсгалах боломжтой юм билээ. Доош нь харуулахаар амьсгаа авах нь битгий хэл бөглөрдөг гэсэн. Хар ухаанаар бодоход кинон дээр ч гэсэн дээш нь харуулаад л цээжин дээр нь балбаад байдаг шүү дээ. Бид устай газар амьдардаг хэрнээ ямар ч анхан шатны мэдэгдэхүүн байдаггүй юм байна” гэв.

ТАЛИЙГААЧДЫН НЭГ НЬ “АМЬ АВРААРАЙ” ГЭЖ ХАШГИРЧ УЛМААР 50 МЕТР СЭЛЖЭЭ

Нутгийн иргэд бага насны хоёр хүүг уснаас аварсан хэдий ч амийг нь аварч чадаагүй байна. Ингээд үлдсэн хүмүүсийг аврахаар дахин осолдсон завь руу явжээ. Гэвч ойр орчимд харагдах зүйлгүй бөгөөд далайн гүн рүү эрэн хайя гэхээр зориулалтын хувцасгүй, дээрээс нь салхи ихтэй тул давалгаанд шидэгдэх гээд хүндрэлтэй байжээ. Ингээд аврагчид ирэхийг хүлээж. Ослоос хоёр цагийн дараа аймгийн Онцгой байдлын газрын аврагчид, Цагдаагийн газрын алба хаагчид ирж бусад цогцсыг гаргаж авчээ. Аврагчдын мэдээлснээр бол ослын газраас 50 метрийн зайнаас нэг хүүгийн цогцос олджээ. Ямартай ч уснаас амьд гарахын тулд сэлсэн болохыг эрэг дагуух хүмүүс гэрчилж байна. Хүү “Амь авраарай, амь авраарай” гэж хэд хэдэн удаа хашгирах нь сонсогджээ. Талийгаач хүү өнөө жил 12 дугаар ангид орох байсан бөгөөд тус завийг жолоодож явсан 26 настай залуугийн төрсөн дүү юм байна. Хүүг гэрийнхэн нь усанд их сайн сэлдэг болохыг хэлсэн. Тухайд үед цэргийн гэгддэг изриал шар гуталтай явжээ. Тиймээс гутал нь талийгаачийг сэлэхэд нэлээд хүндрүүлж, саад болсон байх гэж байсан.

ОСОЛДСОН ЗАВИЙГ ГУРАВ ХОНОГИЙН ӨМНӨ ХУДАЛДАЖ АВЧ, ХҮЧТЭЙ МОТОР НЭМЖ ГАГНАСАН БАЙВ

Харин аврагчид завийг гаргахад бүх хүн осол чухам юунаас болсон гэдгийг төвөггүйхэн ойлгожээ. Прогресс хэмээх Оросын хуучны төмөр завинд 40-тэй мотор гагнасан байжээ. Уг завины зориулалтын мотор 20-той жижиг мотор. Ийм төрлийн завь хөнгөн учраас хүчин чадал ихтэй, хүнд мотор тавихаар завь тийрэлт өгнө, эсвэл хүндийн жин нь доош түлхэлт өгдөг байна. Хүмүүсийн таамаглаж буйгаар бол завины явах эд ангид гэнэт гэмтэл гарч унтарсан бөгөөд дахин асаахад доош түлхэлт өгч завинд ус орж хүндрэхэд улмаар хамар хэсэг нь өргөгдөж хөмөрсөн байх гэж таамаглаж байгаа аж. Энэхүү таамгийг батлах хэд хэдэн шалтгаан байгаа гэж үзэж байна. Завь жолоодож явсан залуугийн хуруу моторын тос болсон байжээ. Мөн ямар нэг хүндрүүлэгч, элс зэрэг ачаагүй нь тодорхой болжээ. Өөр нэг шалтгаан бол дандаа бага насны, хөнгөн жинтэй хүүхдүүд авч явсан нь завь хөнгөдөж хөмрөх гол шалтгаан болсон байх талтай гэнэ. Тус завийг талийгаач Ч.Нямдалай осол болохоос гурав хоногийн өмнө хүнээс худалдаж авчээ. Ингэхдээ хамаатныхаа хүнээс “X-Trail” маркийн автомашинаараа тулж наймаа хийж авсан байна. Худалдаж авсан завь нь моторгүй байсан учир дөрвөн сая төгрөгөөр өөр хүнээс мотор нэмж авчээ. Ээж, хоёр эрэгтэй дүүтэйгээ амьдардаг болохоор хэдэн төгрөг олж дүүгийнхээ хичээлийн хэрэгслийг бэлдэх зорилготой байж. Худалдаж авсан завиндаа хүчтэй мотор нэмж гагнаад дүү нартаа хандан “Сайхан амьтан байгаа биз. Одоо ч хэдүүлээ мөнгөөр дутахгүй сайхан амьдарна аа” гэж ярьж байсан тухай түүний төрсөн дүү Бат-Эрдэнэ дурссан. Худалдаж аваад угсарсан унаагаараа хоёр ч өдөр хүн аялуулж, нуурын баруун хойд эрэгт хүрээд буцаж ирсэн байна. Харин гурав дахь удаа түүний завь хэдэн балчир дүүтэй нь хамт үхэлд хүргэх юм гэж хэн санах билээ. Түүнтэй хамт 15 настай төрсөн дүү Баттулга, аавынх нь төрсөн дүү болох Ш.Одгэрэл эгчийнх нь зургаан настай хүү Д.Отгонхүү, 12 настай Д.Олонбаяр болон Мөрөн хотоос амрахаар ирээд байсан найман настай хүү харамсалтайгаар амиа алдсан юм.

Үргэлжлэл бий

УИХ-ын гишүүн асан С.Ганбаатартай ярилцлаа.

-Сонгуулиас хойш С.Ганбаатар нам гүмхэн байна, хаачив гэж сураглах нэгэн байна. Саяхан таныг АНУ-д сургуульд сурч жинхэнэ дипломтой болох гэж байна гээд мэдээлэл гарлаа. Сонгуулиас хойш юу хийж байна вэ?

-Сонгуулиас хойш үндсэндээ нам гүмхэн аж төрж байна. Ингээд сууж байх чинь нэг талаасаа амралт юм. Нөгөө талаасаа зүгээр сууж чаддаггүй, ямар нэгэн зүйл хийхийн төлөө зүтгэдэг хүний хувьд хэцүү юм даа. Яахав ээ, надад гадаадын хэд хэдэн байгууллага, сургууль дэмжээд өгье, сураач гэдэг санал ирсэн. Үүний дараа С.Ганбаатар жинхэнэ диплом авахаар АНУ руу сурахаар явах боллоо гэх мэдээлэл сошиалаар нэлээд шуугиулах шиг боллоо. Үнэнийг хэлэх үү Энхболд оо, улс төр хийгээд тэмцлийн хувьд гадаадын их, дээд сургуулиас сурах зүйл надад байхгүй ээ. Харин Монгол Улсад хийх ёстой ажил их бий. Дипломны хувьд сэтгүүлч Т.Алтаншагайг би шүүхэд өгөх ёстой хүн. Тэр цэвэр гүтгэлэг байсан. Би дөрвөн жил түмнийхээ төлөө явснаараа гүйцэтгэх ажиллагааны шугамаар маш их гүтгүүлсэн. Надаас үнэндээ юу ч олоогүй. Албан тушаалаа ашигласан, тендер, лиценз зарсан, газрын наймааны асуудал байхгүй тул тэдний арга мухардсан. 1988-1993 онуудад зах зээлийн шилжилт явагдаж сурах хүсэлтэй оюутнууд өөрсдөө мөнгөө төл гэдэг тогтолцоо руу орсон юм. Энэ үед зовж зүдэрч, бор зүрхээрээ болгоё, бүтээе гэж зүтгэдэг олон залуу байсны нэг нь би байхгүй юу. Энэ бэрхшээлээр маань довтолгоо хийснийг бодоход би тэднийг ямар их зовоож байсан юм бэ гэдэг нь илүү тодрох байх.

Товчхондоо хэлэхэд, Монголыг минь худалдаж байгаа хүмүүстэй тэмцэх хангалттэй боловсрол надад бий. Нийгэм солигдоод хэцүү байсан үед гадаадын зарим нэг сургуулиа төгсч чадаагүй минь үнэн. Дараа нь би Хөдөлмөрийн дээд сургуулийн эрдмийн цол авсан. Энэ хугацаанд төгсч чадаагүй сургуулиудаа эчнээгээр төгсч болно оо доо. Гэхдээ би ард түмнээ хуурч чадахгүй. Нийтийн эрх ашгийн төлөө зүтгэдэг хүний алдаа бол өөрийнхөө төлөө тэмцэнэ гэдгээс ичих байдаг. Надад тэгж явах шаардлага байгаагүй. Харин төр засгийн дээр сандайлсан хүмүүс яагаад миний асуултад хариулж чаддаггүй юм.

10 ам.доллар гэдэг нь хамгийн бага үнэ шүү. Дээшээ зарвал сайн л байна.

-Та ингээд шууд үнийг нь тогтоочих юм уу?

-Би үнэ тогтоогч биш. Зөвхөн аргачлалыг нь хэллээ. 7.4 тэрбум тоннын нөөцийг нэг тонн тутмыг нь 10 ам.доллараар зарахад 74 тэрбум ам.доллар болно. Монгол Улсыг бүхэлд нь үйлдвэржүүлээд, бүх сургууль, цэцэрлэг, эмнэлэг барихад хоёр тэрбум ам.доллар л хэрэгтэй. Нефтийн үйлдвэр барихад 600 сая ам.доллар л шаардлагатай. Монголын хүнд үйлдвэрлэлийн салбарыг бүхэлд нь хөл дээр нь босгоход таван тэрбум ам.доллар байхад болно. Үлдсэн мөнгөөр нь Норвегийн сан гэдэг шиг баялгийн сан бий болго. Би 2014 онд танай сонинд ингэж бичиж байсан юм. Харамсалтай нь “Нэг тонныг нь 25 ам.доллараар заръя” гээд дундаас нь идэж ууж байгаа гэр бүлүүд улсад нэг ч долларын ашиггүй болгочихсон. Асуудлын гол нь үүнд л байна.

Б.Бямбасайхан гээд залуу хоёр жилийн өмнө “Өдрийн сонин”-д ярилцлага өгөхдөө “Оюу толгойгоос бид 44-45 тэрбум ам.долларын ашиг хийнэ” гэж байсан. Ашиг гэж хэлсэн юм шүү. Үнэхээр тийм байсан юм бол Оюу толгойгоо шууд 45 тэрбум ам.доллараар арилжчих л даа. Тэгж чадвал энэ улс хөл дээрээ босно. Юун “Стэнд бай” хөтөлбөрт хамрагдаж, гаднын барьцаанд орох вэ. Яагаад миний энэ санал дээр хариулт өгдөггүй юм бэ. Боломжтой бол яагаад хийдэггүй юм бэ. Би шинэ зүйл яриад байгаа юм биш. Австрали хүрэн нүүрснийхээ ордын нэг тонныг нь 11 ам.доллараар зарсан. Ингээд явчих боломжтой юу гэхэд “2038 он хүртэл ногдол ашиг авахгүй” гэсэн. Ногдол ашиг гэдэг чинь бидэнд ногдож буй цэвэр ашгийг хэлж байгаа юм. 2038 он хүртэл ногдол ашиг авахгүй гэхээр гэрээ нь 2039 оны аравдугаар сарын 6-нд дуусна. Тэгэхээр энэ хэзээ ч ашиггүй гэрээ болж таарч байгаа биз. Монголын хамгийн тэргүүний шийдэх асуудал Оюу толгойгоос мөнгө салгаж авах. Гэтэл яагаад хэн ч анхаарал хандуулахгүй байна вэ. Бүгд худалдагдчихсан юм уу.

Дубайн гэрээг анх ил болгож байхад УИХ-ын дарга нь “Наад гэрээгээ надад танилцуулаарай” гэж байсан. Би өөрөө тэр гэрээг орчуулаад танилцуулж байхад хэн ч түүнийг анхаараагүй. Тэгж ажиллалаа гээд надад ямар ч ашиг байхгүй. Харин ч Ганбаатарыг босуулна, хэвтүүлнэ гээд янз бүрээр доромжилсон. Жирийн хүн заавал ингэж ажиллах албагүй. Харин улстөрчид бол ингэж ажиллах албатай. Тэд төрөөс цалин авдаг. Тэгж ажиллана гэж амлалт авч гарч ирдэг. Дубайн гэрээ хэрэгжээд эхэлсэн. Тухайн үед Ч.Сайханбилэг “Энэ гэрээг байгуулснаар доллар 50 төгрөгөөр буучихлаа. Үүнээс хойш доллар бууна” гэж хэлж байсан. С.Баярцогтын 2010 онд хэлж байсан үгийг эргээд санавал “Оюу толгойн гэрээг байгуулаад доллар 80 төгрөгөөр буучихлаа. Одоо долларын ханш дандаа буурна” гэж байв. Монголын ард түмнийг загасны ой санамжтай гэж бодоод байх юм. Дубайн гэрээгээр 4.4 тэрбум ам.доллар орж ирж монголчууд цэнгэлийн манлайд хүрнэ гэж байсан. Тэр үед Монголын газар нутгийг банкны барьцаанд тавьчихлаа гэж би хэлж байсан даа. Өнгөрөгч наймдугаар сарын 6-ны өдөр олон улсын 20 банкнаас 4.4 тэрбум ам.доллар Рио Тинто руу шилжчихлээ. Яагаад энэ талаар Монголын улстөрчид ярихгүй байгаа юм. Эсвэл мэдэхгүй байгаа юм уу. Үнэндээ бид барьцаанд байгаа хүмүүс шүү. Энэ мөнгөний шилжилтийн зардалд 100 сая ам.доллар зарцуулсан байна лээ.

-Тэр нь ямар учиртай мөнгө юм бэ?

-Манайханд өгсөн авлигын мөнгө байх л даа, чааваас. Монголын төлөө зүтгэнэ гэдэг сайхан ажил. Нөгөө талдаа Монголыг минь зарж, худалдаж, идэж байгаа хүмүүст асар их адлуулдаг ажил.

-Ард түмэндээ таалагдах гэж л ажилладаг гэсэн үг үү?

-Би сайлуулах гэж зүтгээгүй. Магтуулах гэж тэмцэл хийгээгүй. Өөрөө өөртөө үнэнч байя. Үр хойчдоо үнэнч байя л гэсэн юм. Намайг өдий дайтай явуулж буй ард түмнээсээ нүүр буруулах эрх байхгүй.

-Сайнхүүгийн Ганбаатар гэдэг бие хүн цаашид ганцаараа тэмцлээ үргэлжлүүлэх үү. Аль эсвэл ямар нэгэн улс төрийн хүчин бараадах уу?

-Сайнхүүгийн Ганбаатар гэдэг хувь хүн өнөөгийн улстөрчдийн нүдэнд мөн ч тэнэг хүн мэт харагдаж байгаа.

-Яагаад?

-Олон хүн надаас “Ийм өндөр рейтингтэй улстөрч байж яагаад энэ хоёр намын аль нэг рүү нь ордоггүй юм бэ” гэдэг. Тэгэхээр би тэнэг болж таарч байнаа даа. Би тогтолцоог өөрчлөхийн төлөө явж байгаа. Түүнээс биш амин хувиа бодоод улстөрчийн нэр хүнд, ашгаа бодоод явсан бол өөр нүүдэл хийх байсан. Ер нь хүчтэй, сайн улстөрч байна гэдэг нь албан тушаал, нэр хүндээ алдчихвий гэдэг айдасгүй байх ёстой юм. Надад тийм айдас байдаггүй. Үүнийг минь Монголын ард түмэн мэддэг. Цаашид би нийгмийн зүтгэлтнээрээ явна. Улстөрч гэдэг үг чинь цаанаа олон давхар утга илэрхийлдэг. Одоогийн нөхцөлд хагас луйварчин гэдэг утгатай болчихлоо. Би нийтийн эрх ашгийн төлөө зүтгэдэг нийгмийн зүтгэлтнээрээ насан туршдаа явна. Үүнийг надаас салгаж чадахгүй. АН, МАН-ын эвгүй тогтолцоог халахын төлөө зүтгэх ёстой. Миний хувьд Улс төрийн академиа ажиллуулж дараагийн үеийн шинэ улстөрчдийг бэлдэж байна. Энэ ажилдаа нэлээд хүч өгнө. Хоёр намын толгой дээр үеэ өнгөрөөсөн луйварчид бий. Тэд залуу үедээ зайгаа тавьж өгөх ёстой.

Харин одоо бол монгол эрдэмтэдтэйгээ хамтарч бэлчээрийг хамгаалах үүднээс “Мандал” гээд шинэ сорт гаргаж авахаар ажиллаж байна. Цөлжүүлдэггүй ургамлын сортыг яаж гаргаж авах вэ гээд завгүй л явна.

-АН, МАН гэлтгүй улс төрийн бүх хүчин таныг намдаа элсүүлье гэж санал тавьж байсан. Хэрэв орчихсон бол өнөөдөр парламентад сууж байх ч байсан юм бил үү?

-Хүмүүс санал тавьсан. Гэхдээ тэр тэгж ярьсан гээд яриад явах нь ёс зүйгүй зүйл. Гэхдээ нэг ёс зүйгүй зүйл хэлчихье. С.Баярцогт, Ч.Сайханбилэг хоёр 2013 оны арваннэгдүгээр сард С.Баярцогтын өрөөнд Х.Болорчулуун бид хоёрт “Оюу толгойн гэрээ монголчуудыг луйвардах гэрээ хийх гэж байна. Хэдүүлээ хамтарч тэмцье” гэж байсан. Тэр нь одоогийн Дубайн гэрээ л дээ. Энэ хоёр итгэл үнэмшлийнхээ эсрэг явсан. Би хувь хүнийх нь тухай биш хийсэн үйлдлийнх нь талаар ярьж байгаа юм шүү. МАНАН-гийнхны саналд би “МАНАН-д орсонд орвол үхсэн нь дээр” гэж мэдэгдэл хийж байсан. Хүмүүс үхэх хатах тухай сүртэй юм ярилаа гэж бодсон байна лээ. Зөөлрүүлээд хэлэх юм бол МАНАН-д орох нь сүнсээ худалдлаа гэсэн үг. Ингэж итгэл үнэмшил, мөрөөдлөө худалдах ёс зүй надад байхгүй.

-Та дөрвөн жил парламентад суухдаа бие даагчийн байр сууринаас ажилласан. Бие даагч байх хэцүү байв уу?

-Намайг УИХ-ын гишүүн болгосон дарханчууд, МҮЭХ-ны хамт олондоо одоо ч баярлаж явдаг. Тэгж гишүүн болсныхоо хүчээр Монголын ард түмэндээ нууц байсан мэдээллүүдийг ил болгож өгсөн. Буруу бодлого явуулж байгаа Монголбанкны ерөнхийлөгчийг огцруул гэж УИХ-ын дарга З.Энхболд руу дөрвөн жил бичиг цаас шидлээ. Одоо л тэр нь ил болж байна. Уул уурхайн баялгаас монголчууд юу ч олж чадахгүй гэж байна гэж дөрвөн жил хүчтэй ярьсан. Гор нь одоо л гарч эхэллээ. Одоо яах вэ гэж сандарч байна. Өөрийн нэр хүндээрээ доромжлуулж, гутаалгахаас айлгүй ярьж хэлнэ гэдэг бол өмөөрүүлэх ард түмэнтэй хүний үйлдэл. Би ард түмэнтэй хүн. Тэдэнд итгэдэг. Бие даагч байх үнэхээр хүнд. Гэхдээ хэн нэгэн энэ хүндийг үүрэх л ёстой.

-Тэр хүндийг нь мэдэрсэн Х.Болорчулуун, Ц.Даваасүрэн хоёр МАН-д орчихсон юм уу?

-Би хамт тэмцэж явсан хоёр нөхрийнхөө талаар үргэлж сайн сайхныг хэлж явах ёстой. Тэр хоёр маань өөрсдийнхөө сонголтоор, би өөрийнхөө сонголтоор яваа.

-Та ХҮН-ын даргаар очсон. Төд удалгүй ХҮН хуваагдаж эхлэхэд таныг ирснээс болсон гэдэг яриа гарсан. Та үнэхээр ХҮН-ыг самарчихсан юм уу. С.Ганбаатар гэж хүн ХҮН-ын гишүүн хэвээрээ юу?

-ХҮН-ыг сайхан залуучууд байгуулж явсан. Хөдөлмөрийн үндэсний намын Их хурлын 100 хувийн дэмжлэгтэйгээр би даргаар нь сонгогдсон. Тухайн үед ард түмний итгэл надад маш өндөр байсан. Тэр итгэлийг л би ХҮН-ынханд өгсөн. Би өөрөө дарга болъё гэхээсээ илүүтэйгээр надад итгэдэг хүмүүсийг дэмжин төрд гаргаж Монголоо аврахыг хүссэн. Гэтэл АН, МАН хоёр үүнээс ухаан алдталаа айсан. Маш их эмээсэн. Тэгээд л хоёр том нам туршуулуудаа манай нам руу оруулж эхэлсэн. Би албан ёсны дарга нь байна гэхээр л хуурамч Дамбийжаа гарч ирээд “Би намын дарга нь” гэдэг. Дээд шүүх нь ч дээд шүүх. Хоёр намын нөлөөгөөр бүртгэхгүй гээд гэдийчихнэ. Сүүлдээ аргаа бараад хүнд ч үгүй, өөрт ч үгүй олон хүний итгэлийг хөсөрдүүлчихвий гээд “Би дарга болъё гэж зүтгээгүй. Тэр дарга болох хүсэлтэй хүнд нь намын даргаа өг” гэсэн юм. Тэгж би өөрийн хүсэлтээр өргөдлөө өгч ХҮН-аас гарсан. Би ХҮН-ыг самраад надад ямар ч ашиг байхгүй. Харин С.Ганбаатар энэ олон хүнийг төрд оруулж ирнэ гэж айсан хоёр том намын айдас хэдэн биеэ үнэлэгч залуугийн аймшигтай үйлдлээр эцэс болсон. Сүүлд нь яахав, барьцтайгаар нь над руу л дайрсан. Би хэнд нь юу ч хэлээгүй. Надад бууны нохойнуудтай харьцах зав алга. Харин би дараагийн намаа өөрөө байгуулж, өөрөө удирдаж, шинэ үеийн залуусыг Монголын төрд орох замыг нь нээж өгнө.

-Та тэгэхээр нам байгуулах гэж байгаа гэсэн үг үү?

-Монголд тэгээд энэ хоёр нам л яваад байх ёстой юм уу. Гуравдагч хүчний олон намууд надтай уулзаж байгаа. Тэдэнтэй нийлж, ярьж Монголоо аврах дараагийн хүчийг бий болгоход өөрийнхөө хувь нэмрийг оруулна. Шинэ нам байгуулах уу гэдэг нь дараагийн техникийн ажил. Харин би өөрөө намаа удирдсан шиг удирдана. Хоёр том намын бууны нохойнууд орж ирэх орон зайгүй болох гаргалгаануудыг хийнэ. Энэ бол Монголыг аврах арга зам. АН, МАН хоёр Монголыг тарааж суухыг хараад байх юм уу.

-Таны ярианд нийгмийн зүтгэлтэн чигээрээ явна гэдгийг дуулаад бүр улс төрөөс холдож байгаа юм болов уу ч гэж бодлоо. Ямар ч байсан нам байгуулах гэж байна гэхээр улс төрөөс холдохгүй юм байна гэж ойлголоо…

-Би өөрийгөө улстөрч гэж хэлэх тийм ч дуртай биш. Нийтийн эрх ашгийн төлөө зүтгэдэг нийгмийн зүтгэлтэн гэдэг бол миний ажил. Одоогийн улстөрч гээд хэлээд байгаа хүмүүс хэдхэн гэр бүлийн төлөө, нам гэдэг хэдэн бүлэглэлүүдийн төлөө ажилладаг болчихоод байгаа байхгүй юу.

Би “Тэмцэгчийн гарын авлага” гэдэг ном бичиж байгаа. Монголчууд тэмцэх чадваргүй болчихож. Ард түмэндээ тэмцэх чадварыг нь суулгаж өгөхийг хүссэн тийм ном юм. Жил тойрон найр хийсээр байгаад тэдний шарталтаас болж Монгол орон даяараа цалин, тэтгэврээ хасуулж байна. Удаахь номоо “Сэрээч” гэж нэрлэсэн. Хатуу нэртэй байж магадгүй. Монгол орны эдийн засгийн боломж бололцооны талаар өөрийн үзэл бодлоо илэрхийлсэн юм. Муу улстөрчдийн муу муухайг ард түмэн олон жил үүрч явах учиргүй. Муу бөгсийг сайн цээж чирнэ гэж үг бий. Яг энэ процесс Монголд нүүрлэчихээд байна. Сайн цээжинд дарамт бага учруулмаар байна. Муу бөгсийг сайн бөгс болгох хэрэгтэй.

АН, МАН-ын талаар үнэндээ яриад байх зүйл ч алга. Могой арьсаа гээвч хатгадгаа гээдэггүй гэж үгтэй. Энэ намууд арьсаа өөрчилдөг хэдий ч Оюу толгойд бараа бүтээгдэхүүн шахаж амьдардаг бүлэглэлүүд хэвээрээ л байна. Үүний золиосонд ард түмэн хүүхдээ цэцэрлэгт сугалаагаар оруулдаг боллоо. Өнөөдөр бид хориннэгдүгээр зуунд амьдарч байгаа шүү. Байгалийн баялгаа үй олноор нь гадагш нь зардаг улс. Африкийн ямар ч баялаггүй шороо бужигнасан эрэг дээрх хүмүүсийн цуглуулга Монгол биш. Намайг баялгаа ухуулахын эсрэг тэмцдэг гэж адалдаг. Үр дүнтэй, ард түмэндээ ашигтайгаар ухаж болно гэдгийг дэмждэг хүн юм, уг нь. 2016 оны төсвийн дарамт гэвэл нийт төсвийнхөө 13 хувийг зээлийн хүүнд өгч байгаа. Ирэх жилүүдээс 50 хувийг нь өгнө. Бүтэн дөрвөн жил энэ талаар ярьсан. Намайг ингэж ярьж байхад АН, МАН-ынхан сонсож байсан шүү дээ. Эд яагаад ийм болчихов доо гэж харамсах юм. Миний тэмцэл, миний үг эрх баригчдад хэрэггүй байж магадгүй. Бүр сонсохыг ч хүсэхгүй байж мэдэх юм. Ламд сам, сохорт толь хэрэггүй. Миний үг тэндэнд хэрэггүй ч ард түмний амьдралд хэрэгтэй шүү. Товчоор хэлбэл, өнөөдрийн Засгийн газар мөнгө хүүлэгчдийн Засгийн газар болчихлоо. Уул уурхайн баялгийг цөлмөгчдийн барьцааны Засгийн газар болчихоод байна шүү дээ.

-Өнөөдөр та УИХ-ын гишүүн байсан бол хамгийн түрүүнд ямар ажил хийх байсан бэ?

-Гишүүн байсан бол уу. Эрдэнэт үйлдвэртэй холбоотой маш том асуулга явуулах байлаа. Гишүүн биш юм чинь энэ надад хамаагүй гэж хэлэхгүй. Бэлчээрээ, Ноён уулаа яаж аврах вэ, Монголын залуу улстөрчдийг яаж хүчтэй тэмцэгч болгох вэ гэдэг ажлууддаа анхаарал хандуулан ажиллах болно.

-Монголчууд тэмцэх чадваргүй болчихлоо гэж та хэлсэн. Тэмцэх чадварт хэрхэн суралцдаг юм. Та өөрөө хэрхэн тэмцэх чадвартай болж байсан юм бол?

-Маш гоё асуулт байна. Би боловсролтой болохын тулд сургалтын төлбөрөө төлж чадахгүй зургаан жил сургуулиас сургууль дамжин явсан. Хөдөлмөрлөөд олсон хэдэн төгрөгөө сургуульд аваачиж тушаадаг байсан. Сургуулиас сургууль дамжин явж байсан оюутан цагийн тэр хүнд үе намайг тэмцэгч болгосон. Над шиг сургуульд сурах хүсэлтэй ч төлбөрөө төлж чадахгүй, тэр олон дүү нараа хүний дайтай болгох гэж зүдэрч яваа олон залуусын төлөө би тэмцэж яваа юм. Өнөөдөр би өөрийгөө бодоод явах юм бол хаана ч амьдраад явах байх. Зөвхөн амин хувиа хичээгээд явж байсан бол өмнө нь төгсч чадаагүй сургуулиар минь далайлган над руу хэн ч дайрахгүй байв. Зөвхөн өөрийнхөө төлөө явдаг амьдрал гунигтай. Та тэмцэх чадварыг хэрхэн суулгах вэ гэж асуулаа. Өнөөдөр бид тэмцэлгүй амь, амиа бодсоноосоо болж гул Аранжин шиг болсноо нийтээрээ харж байгаа.

Достоевскийн “Хүний төлөө гэсэн сэтгэлтэй л бол гар нь боолттой байсан ч ихийг хийх боломжтой” гэдэг үг бий. Би заавал аль нэг намын хаяанд гэрээ барьж тэмцдэг хүн биш. Надад сэтгэл, туршлага, хоёр гарт минь тэмцэл байгаа. Би заргачийн гарын авлагаа бичихэд Монголын мянга мянган залуусыг тэмцэлд уриалан дуудна гэж боддог. “Нурах байшин дотроосоо” гэдэг Ард Аюушийн үгийг санаарай. Одоо л Монгол босно. Зул бөхөхийнхөө өмнө бадамладаг шиг энэ бүлэглэлүүд өнөөдөр гаарч л байг. Монголын ирээдүй өөдрөг байгаа шүү. Монгол босно.

G-20 буюу “Их 20”-ийн дээд түвшний уулзалт Хятадын Ханжоу хотноо болж өчигдөр өндөрлөсөн. Уг уулзалтын үр дүнгийн талаар дипломатч, Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин Д. Баярхүүтэй ярилцсаныг сонирхуулъя.

-Энэ удаагийн “Их 20”-ийн уулзалтын хэлэлцсэн хамгийн гол сэдэв нь тогтвортой, шинэлэг, харилцан уялдаатай эдийн засгийг хөгжүүлэх асуудал байсан. Уулзалтаас ямар үр дүн хүлээж байв?

-Эхлээд нэр томьёогоо цэгцэлмээр байна. Оросоор Большая двадцатка гэж нэрлэсний монгол орчуулга “Их 20” гээд яваад байна. Англиараа бол G20 буюу “20-ийн бүлэг”, бүр үгчилбэл The Group of Twenty, ma­jor advanced and emerging economies буюу Тэргүүлэх ба шинээр цэцэглэсэн эдийн засаг бүхий 20-ийн бүлэг гэсэн үг. Тэгэхлээр англи хэлэнд “их” (great) гэсэн үг ороогүй бол дэлхийн жишгийг дагаж “20-ийн бүлэг”, эсвэл шууд G20 хэмээн хэвшүүлэх хэрэгтэй байна. Economies–гэсэн нь эдийн засгууд гэж бууна. Тэгэхлээр энд тусгаар тогтносон улс орнуудыг нэрлэсэн бус, тэдгээрийн хөгжсөн эдийн засгийг нэрлэж, эдийн засгаар нь гишүүнчлэл болгож байна гэсэн үг. Бяцхан түүх сөхье. Тэгж байж ойлголтоо цэгцэлье. Анх буй болсон шалтгаан нь их өвөрмөц. 1990-ээд оны төгсгөл үед дэлхийд нүүрлэсэн эдийн засаг, санхүүгийн хямралын дараа энэ бүлэг үүссэн. Тухайн үед Азийн орнууд санхүүгийн хямралд нэрвэгдэж тэр нь дэлхийд буруу нөлөө үзүүлсэн. Өрнөдийнхөнд мэдэгдэхгүй байж байгаад гэнэт тийм тэсрэлт болсон тул G8 буюу “8-ын бүлэг” санаачилга гаргаж энэ бүлгийг үүсгэхдээ Хятад, Энэтхэггүйгээр дэлхийн эдийн засгийн бэрхшээлийг гэтлэхгүй гэсэн утгаар энэ хоёр гүрнийг татан оруулсан. Ингээд 1997 онд анх G33 буюу 33 улс орноос бүрдэх бүлэг буй болж, 1999 онд тэр нь G22 болж, шинэ зуун гарах үест G20 дээрээ тогтсон. Эдийн засгийн үзүүлэлт нь гэвэл G20-ийн орнууд нь дэлхийн ДНБ-ий 85 хувийг бүтээж, дэлхийн худалдааны 75 хувийг эрхэлж, дэлхийн хүн амын гуравны хоёр нь аж төрдөг гэдгээрээ ихээхэн нөлөөтэй бас үүрэгтэй. Тэгэхлээр үр дүн гэж асууж байгаа бол дэлхийд хамгийн нөлөө бүхий энэ бүлгээс дэлхийд хэрхэн эерэгээр нөлөөлөх вэ гэдгийг асуусан хэрэг байх. Үр дүн гэдэг нь яг одоо мэдрэгдээд хэрэгжчихдэг юм биш л дээ. G20 бол өөрөө 19 улсын Засгийн газрууд, төв банкууд, дээр нь Европын Холбооны төлөөлөлтэй албан бус клуб юм. Дээр нь ОУВС, ДХБ, Дэлхийн Банк, НҮБ энэ клубт уригддаг. G20 нь дээд түвшний уулзалтуудаа төлөвлөж хийдэггүй, хямралын үед хямралын эсрэг асуудлаар яаралтай цугларч хуралддаг учраас үйл ажиллагаа нь тогтмолжоогүй, жишээ нь хямралын эсрэг гэдгээр 2008 оны арваннэгдүгээр сард Вашингтонд цугларснаа хагас жилийн дараа 2009 оны хавар Лондонд, тэгснээ мөн оныхоо намар нь АНУ-ын Питтсбург хотноо цугларах жишээтэй. Тэр үед дэлхийн санхүүгийн зах зээлийн үйл ажиллагаанд хяналт тавих асуудлаар шуурхай ярилцаж нэгдсэн тохиролцоонд хүрсэн байдаг юм. Гэвч тэр тохиролцоо доошооноо практик дээр хэрэгжсэн нь сайнгүй. Үндэсний эдийн засгаа хамгаалах арга сүвэгчлэх, ОУВС-д реформ хийх гэхчлэн Питтсбургэд яригдсан асуудал агаарт замхарсан. Дэлхийн эдийн засгийг сүйрэлд хүргэчихгүй байх, 2008 оных шиг бүх дэлхийн эдийн засгийн хямрал нүүрлүүлчихгүй байх талаар ярилцдаг, хэлэлцдэг, байр сууриа илэрхийлдэг энэ клубээс заавал хэрэгжүүлэх тогтоол шийдвэр, мөрийн хөтөлбөр гардаггүй учраас шууд үр дүн хүлээх шаардлагагүй юм.

-Өчигдөр дээд хэмжээний уулзалт өндөрлөсөн. Та судлаач, дипломатч хүний хувьд уулзалтыг хэрхэн дүгнэх вэ?

-Судлаачийн хувьд байр сууриа дээр хэлчихлээ. Харин улс төрийн учир шалтгааныг нь дипломатчийн байр сууриас би эерэгээр үнэлж байна. G20 бол дэлхийн янз бүрийн өнцөг булангаас цугларсан, хоорондоо зөрчилтэй улс орнуудыг нэгтгэдэг учраас дэлхийн бодлогод тэнцвэр бариулах, ялангуяа дэлхийн лидерүүдийг нэг дор улаан нүүрээр нь уулзуулах албан бус механизм гэдгээр үр дүнг нь үнэлж байгаа хэрэг. “Тулалдааны талбар”-т шууд нүүр нүүрээ харж уулзах гэдгээр нь хэлж байна. Хоёр талын болоод олон талын уулзалтууд маш чухал ач холбогдолтой. Харилцан айлчлаад, айлчлалынхаа үеэр ярилцах нэг хэрэг. Олуулаа сууж ярилцах, тэр дотор хоёулаа сууж халз ярилцах гэдэг өөр хэрэг. Цаг хэмнэх, зардал хэмнэх талаасаа ч олон талт механизмын хүрээнд хоёулаа уулзалдаад байх нь түгээмэл үзэгдэл болсон шүү дээ. Өмнөх уулзалтаас хойш хоёр талдаа бишгүй олон маргаан үүсгэчихсэн, харилцаа хүйтэрчихсэн тохиолдол алийг тэр гэхэв. Тийм үед л энэ G20 гэх форум чухал гарц, боломж болж өгдөг. Жишээ нь, сая Ханжоуд В.Путин А.Меркель хоёр, В.Путин Б.Обама хоёр, Б.Обама Р.Эрдоган хоёр уулзаж, мөн Brexit-ийн дараахь Британийг хэрхэх вэ гэдгээр хэд хэдэн уулзалт болж өнгөрлөө.

-Энэ үеэр манай хоёр хөрш болох ОХУ, БНХАУ-ын төрийн тэргүүнүүд уулзсан. В.Путин, Си Жиньпин хоёрын хөндсөн гол сэдэв юу байв?

-Ханжоуд очихынхоо өмнө В.Путин “Bloomberg” телевизэд ярилцлага өгч байсан даа. G20-ийн гишүүд нь олон улсын бодлого дээр бус, эдийн засгийн асуудал дээрээ төвлөрч яриасай хэмээн тэрээр хэлж байсан. Улс төрийн элдэв асуудал ярьж өөрсөд дээрээ ачаа үүрэх хэрэг юу билээ, Сирийн асуудлаар эцэс төгсгөлгүй маргаж, дэлхийн бүх асуудлаар амаа цангатал ярьснаас оронд санхүүгээ, эдийн засгийг бүтцийн талаар өөрчлөхөө, татвараас зайлсхийлгэхгүй талаараа ярилцвал дээрсэн хэмээн В. Путин хэлж байсан. Ханжоугийн уулзалтыг нээж Си Жиньпин даргын хэлсэн үгэнд мөн ийм санаа туссан. Дэлхийн эдийн засаг түүхэн дэх эргэлтийнхээ босгон дээр байна, хэрэглээ унаж байна, зах зээлүүд тогтворгүй боллоо, худалдаа хөрөнгө оруулалт үлбэгэр байна, иймд хоосон яриагаа орхиё гэх үгс тэрээр хэлсэн. Гэх мэт G20 нь эдийн засгийн форум де-факто байхаа больчихсныг манай хоёр хөрш ихээхэн ундууцан тэмдэглэдэг. Тэр өнцгөөс В.Путин, Си Жиньпин нарын уулзалтыг дүгнэх ёстой. Дэлхийн эдийн засгийг эрүүлээр, тогтвортой хөгжүүлэх, глобал эдийн засгийн удирдлагыг буй болгох зорилгын үүднээс ОХУ нь G20-ийн 2013 оны уулзалтыг зохион байгуулж байсан. Тэр байр сууриа Ханжоуд дахин давтлаа. Хятад ч түүнийг нь талархан хүлээн авлаа. Орос-Хятадын харилцааны өргөн хүрээтэй асуудлаар В.Путин, Си Жиньпин нар ярилцлаа. Өнгөрсөн зургадугаар сард В.Путин Хятадад айлчилсныг БНХАУ-ын төрийн тэргүүн өндөр үнэллээ. Тэр үеэр Найрамдал, сайн хөрш, хамтын ажиллагааны тухай гэрээ байгуулсныхаа 15 жилийн ойг ёслол төгөлдөр тэмдэглэснээ, мөн хамтарсан гурван чухал мэдэгдэл гаргаснаа, хамтран ажиллах 30 орчим хэлэлцээрт гарын үсэг зурснаа БНХАУ-ын дарга өндөр үнэллээ. Бүх талыг хамарсан иж бүрэн түншлэл, хамтын ажиллагаагаа улам гүнзгийрүүлэхийн төлөө хоёр удирдагч шийдвэртэй зогсохоо илэрхийлсэн. Олон улсын ба бүс нутгийн бүхий л асуудлаар энэ хоёр улс нэгдмэл байр суурьтай байгаа нь харагдлаа. Глобал стратегийн тогтвортой байдлыг дэмжих, даян дэлхийд энх тайван, аюулгүй байдлыг хангахын төлөө хоёр улс нэгдсэн уриалга гаргахаа ч мэдэгдсэн. Анхаарал татах нэг зүйл байна. ОХУ, БНХАУ нь улс төрийн харилцан дэмжлэгээ чухалчиллаа. Ялангуяа бүрэн эрхт байдлаа хамгаалах талаар аль аль нь харилцан дэмжлэг үзүүлнэ гэсэн. Энэ нь бодвоос Өмнөд Хятадын тэнгис, Крымын хойгт өрнөсөн үйл явдлыг хэлсэн хэрэг болов уу. Манай улсад шууд биш ч дам хамаарах асуудлаар хоёр тал ингэж ярилаа. Евразийн эдийн засгийн хамтын нийгэмлэг болон Хятадын “Торгоны зам”-ын стратегийг ойртуулах, ерөөсөө Москва-Бээжингийн хоорондын стратегийг ойртуулахаар тохиролцсон.

-Уулзалтын үеэр Сири, Украины асуудлыг хэлэлцсэн байгаа. Дэлхий нийтийн анхаарлын төвд ороод байгаа эдгээр орнуудын байдлыг хэвийн болгох асуудал дээр дорвитой, нааштай тохиролцоонд хүрч чадсан уу?

-Сири, Украины тухайд дорвитой тохиролцоо гэх зүйлийг Ханжоугаас олж харсангүй. БРИКС (Бразил, Орос, Энэтхэг, Хятад, Өмнөд Африк) гэх эвслийн уулзалтыг Ханжоуд G20-ийн уулзалтын өмнө зохион байгуулсан нь байр сууриа ойртуулах гэсэн нэг чухал алхам боллоо. Ойрхи Дорнод, Арабын ертөнц дэх сунжирсан хямрал, иргэний дайн, хаос, тэр бүс нутаг олон улсын терроризмын плацдарм болсон тухай, дүрвэгсдийн нүүдэл хяналтаас гарсан, “Лалын улс” өргөжин тэлсэн, тэр нь дэлхий дахинд аюлгүй байдлын шинэ бодит аюул болж буй тухай БРИКС-ийн удирдагчид сэтгэл түгшин ярилцсан байна билээ. Оросын хувьд Сирийн хэрэг явдалд оролцох болсон шалтгаанаа тайлбарласан. Оросгүйгээр эдгээр асуудлыг шийдвэрлэх аргагүй юм байна гэдгийг ХБНГУ-ын Гадаад хэргийн сайд хүлээн зөвшөөрсөн гэсгээд цаашаа хэлэх зүйл алга. Украины тухайд 2014 онд Крымыг ОХУ-д нэгтгэснээс үүдэн Оросыг гэсгээх оролдлого 2014 оны арваннэгдүгээр сард Австралийн Брисбенд болсон G20-ийн уулзалтаар харагдсан. Аюулгүй байдал ба Украины хямрал гэх сэдэв голлосон. ОХУ-ын Ерөнхийлөгч уулзалтыг орхиж нутаг буцсан. Тэглээ гээд Оросыг ганцаардуулж чадаагүй, Орос хотойгоогүй. 2015 онд Туркийн Антальед G20-ийн тэргүүнүүд дараагийнхаа дээд түвшний уулзалтад цугларахад ОХУ-ыг ганцаардуулах талаар ганц ч үг ганхийгээгүй. Тэр үед Украины гэхээсээ Сирийн асуудал хоолой дээр тулчихсан тул түүнийг тойрч ярилцсан. Энэ мэтээр Украины сэдэв алслан одож байх шиг. Германы Франк-Вальтер Штайнмайерын саяхан хэлэхдээ “G8 нь G7 болж хувираасай гэж бид хүсэхгүй байна. Европын хөрш зэргэлдээ бүс нутаг- Сири, Ирак, Ливид өрнөж буй ужгирсан мөргөлдөөн, Ираны цөмийн хөтөлбөр тойрсон сөргөлдөөнийг зохицуулахад ОХУ бидэнд хэрэгтэй байна” гэсэн. ХБНГУ-ын Эдийн засгийн сайд З. Габриэль “ОХУ бол бүс нутгийн гүрэн бус дэлхийн тавцан дээрх чухал тоглогч. Тийм учраас би ОХУ-ыг бүлэгтээ эргэж нэгдээч, G7-г G8 болгож хувиргаач хэмээн уриалмаар байна” гэжээ. Энэ хоёр зүтгэлтний үгээр G20 дахь ОХУ-ын байр суурь, жин нөлөөг дүгнэчихэж болмоор санагдах юм.

-Газрын тосны үнийн асуудал мөн гол сэдвүүдийн нэг байсан. Сүүлийн үед нефтийн үнэ дэлхийн зах зээл дээр унасаар байгаа. Уг асуудлыг хэрхэн шийдвэрлэхээр болсон бэ?

-G20 бол шийдвэр гаргадаг байгууллага биш. Албан бус клуб, нэг ёсны нээлттэй индэр шүү дээ. Газрын тосны тухайд G20 дотор нефтийн хоёр хүчирхэг нь ОХУ, Саудын Арави юм. В.Путин Саудын Аравийн угсаа залгамжлагч хунтайж Мухаммед бен Салмантай Ханжоуд уулзсан. Мэдээж газрын тосны асуудлаа ярилцсан байгаа.

-Уулзалтын үер Европын орнуудын дүрвэгсдийн талаар баримталж байгаа бодлогыг хэлэлцэж төлөөлөгчид санал зөрөлдсөн. Энэ талаар та тодруулаач?

-Дэлхийн дүрвэгсдийн хямрал нүүрлэлээ гэх мэдэгдэл, сануулга бишгүйдээ л дуулдаж байна. Англиар Global Refugee Crisis гэсэн нэр томьёо хэвшсэн. Эл хямралыг зохицуулахад дэлхийн бүх улс орон хамтаараа хариуцлага үүрье гэх уриа дуудлага тогтмолжих төлөвтэй. Тэр тухай л Ханжоуд ярьсан байна билээ. Гомдоллогч нь Европ ба Турк. Дээд түвшний уулзалтын дүнгээр гаргах албан мэдээний төслийг хэлэлцэх үеэр энэ тухай багагүй маргах шиг боллоо. Бусад улс орнууд эл хямралыг зохицуулахад оролц гэх шаардлагыг турк, европынхон шаргуу тавилаа. Монголыг ч энэ асуудлаас ангид бүү бай гэх шаардлагаа зарим нэг улс тавьж байгаа шүү дээ. Жил бүр 3000 дүрвэгч Араб, Ойрхи Дорнод, Афганистанаас Монголд хүлээн авах, эсвэл дэлхийн дүрвэгсдийн хямрал зохицуулахад жил бүр таван сая ам.доллар тушаах шаардлага манайд тавьж байсныг би сайн мэдэх юм.

-БНХАУ-ын дарга энэ үер Солонгосын хойгийн асуудлыг хөндсөн. Гэтэл яг энэ үеэр буюу өчигдөр БНАСАУ дахин Япон тэнгис рүү гурван ч баллистик пуужин харвасан тухай мэдээлсэн. Энэ нь уг уулзалтын уур амьсгалд хэрхэн нөлөөлөх бол?

-Хойд Солонгос пуужин харваад G20-ийн уулзалтад нөлөөллөө гэхэд хэн итгэх юм бэ? Энэ бол хэвлэлээр байнга дэгдээдэг сенсаци байна. Харин БНХАУ-ын дарга БНСУ-ын Ерөнхийлөгч нар уулзахдаа Өмнөд Солонгост Америкийн пуужингийн довтолгооноос хамгаалах Тhaad системийн эд анги байрлуулахыг эсэргүүцсэн байна билээ. Си Жиньпин, Пак Гын Хе нарын уулзалтын мэдээнээс үзэж болно. Хямралыг цааш нь газар авахуулахгүй байх, гал дээр тос нэмэхгүй байхыг Хятад хүсч байгааг илэрхийлнэ лээ. БНХАУ-ын эсрэг чиглэж болзошгүй амдан сөнөөгч 48 пуужингийн зургаан суурь төхөөрөмж Хятадын хамар дор ирж байрлана гэдгээс Хятадын хувьд эмээж байгаа бололтой юм.

Монгол Улсын эрүүлийг хамгаалахын гавьяат ажилтан Ониогийн Бямбаагийнхаас энэ удаагийн “Танайд өнжье” булангаа бэлтгэлээ. О.Бямбаа 50 шахам жил төрийн байгууллагад ажиллаж улс орондоо өөрийн бодитой хувь нэмрийг оруулсан хэмээн сайшаагдаж энэ жил Төрийн их баяр наадмаар Монгол Улсын эрүүлийг хамгаалахын гавьяат ажилтан цолоор энгэрээ мялаалгасан юм. Түүнийг эрүүлийг хамгаалахын удирдлага, зохион байгуулалтаар мэргэшсэн, тэргүүлэх зэргийн эмч, клиникийн профессор гэдгийг хүмүүс мэднэ.

Тэрээр Баянзүрх дүүргийн нэгдсэн эмнэлэгт ерөнхий эмчээр ажиллаж байгаад гавьяаны амралтандаа гарчихсан байгаа юм байна. Тэднийх Улиастайн Их цуурайн ам гэх газар зуслангийн газартай аж. Биднийг зусландаа ирэхийг урьсан юм. Хашаагаар нь ороход үүдэндээ машин тавих зориулалтын талбай засчээ. Байшин руугаа явах явган хүний зам гаргачихсан учраас хашааны зүлэг нь сайхан ногооноороо байв. Нэг эгнээнд олон төрлийн мод ургуулсан бөгөөд цаахна талд нь хүлэмж, сагсны талбай, салхилж суух саравч байгаа нь их л эмх замбараатай. Хашаандаа хоёр давхар байшинтай ч наахна талд нь монгол гэр барьсан байв. О.Бямбаа гуай гэргий Х.Бямбасүрэнтэйгээ биднийг угтан авч монгол гэртээ урилаа. Тэрээр “Улаанбаатар хотоос манайх хүртэл бүтэн нэг цаг явдаг юм. Алжаасан байх. Цай, хоол идээд жаахан амарчих” гэснээ зусланд байгаагаа тайлбарлан “Манай хүн бид хоёр эндээ жаахан ногоо тарьдаг юм. Ногоогоо хурааж дуусчихаад л хот руу орно доо. Ач, зээ нар маань зунжин бужигнаж байгаад албандаа явчихсан болохоор жаахан нам гүмхэн л байна” гэж байв. Ямар ногоо тарьдаг талаар сонирхоход Х.Бямбасүрэн гуай “Манайх 2001 оноос хойш хашаандаа 200 гаруй мод тарьсан. Сүүлийн долоон жил үхрийн нүд, чацаргана, мойл, нохойн хошуу, интоор гээд жимсний мод тариалж байна.

Харин сүүлийн таван жил ногоо, найман төрлийн нарийн ногоо, жимс тариалсан. Хашаандаа худаг гаргаад газраар нь хоолой гүйлгэчихсэн учраас услахад зовоод байх асуудалгүй болсон” гэж ярилаа.

Эхнэр нь цай хоол хийж байх зуур О.Бямбаа гуай найрсаг яриа хөөрөө үүсгэх нь энгийн сайхан монгол айлыг мэдрүүлнэ. Эдний гэрийн хуучны хоёр ч шүүгээ, арслантай авдар, төмөр ор нүдэнд тусч байв. О.Бямбаа гуай “Хөгшин бид хоёр гэртээ л байх дуртай. Өглөө босоод л гэртээ орж цай хоолоо бэлтгэж өдөржин байчихаад орой байшиндаа орж унтдаг. Бид хоёр анх айл болж гарахдаа барьж байсан гэрээ хот руу нүүж орохдоо зарчихсан юм. Хуучин гэрээсээ үлдсэн оосор бүч, энэ хэдэн тавилгаа тавьчихсан учраас үүнийгээ анхны гэрээ гэж сэтгэх дуртай. Тэгж ч ярьдаг юм” гэв. Хоёр хөгшин Улаанбаатар хотод бага хүү Отгонбаатартайгаа амьдардаг гэнэ. Хотод очиж хэсэг байж байгаад утаа униар эхлэх үеэр эндээ ирээд тухалчихдаг гэнэ.

О.Бямбаа гуай Ховд аймгийн Алтай сумын уугуул. Тэрээр “Миний овог Онио. Би ээжээрээ овоглодог. Ээжээрээ овоглосон мундаг хүмүүс олон байдаг шүү дээ. Би тэдэн шиг мундаг болоогүй ч дутагдсан зүйлгүй сайхан л байна. Өдий болсон хойно ээжээрээ маш их бахархаж байна даа” хэмээв. О.Бямбаа гуайн ээж Онио арван хүүхэдтэй айлын дөрөв дэх охин байж. Аав, ээжийнхээ голомтыг Онио гуай авч явдаг байсан учраас Бямбаа гуайн бага нас хөдөөний хүүхдүүдийн жишгээр малаа хариулж ээждээ дэм болж өнгөрсөн гэнэ. Найман настайдаа Ховд аймгийн Алтай сумын бага сургуульд элсэн орж, дөрөвдүгээр ангиа дүүргээд, Ховд аймгийн Булган сумын сургуульд арван жилээ төгссөн байна. 1967 онд Анагаах ухааны их сургуульд элсэж орсон аж. О.Бямбаа 1972 онд их сургуулиа төгсөөд өөрийн саналаар нутагтаа очиж, ээжийнхээ дэргэдээс ажлын гараагаа эхэлжээ. Тэрээр “Бага байхад ээж маань их өвддөг байсан. Ээжийнхээ ачийг хариулж, эмчлэх хөлийг нь хучихаар шийдээд эмч болж байлаа” хэмээн дурслаа.Сургуулиа төгссөнөөс хойш сумандаа ажиллаж 1977 оноос Ховд аймгийн нэгдсэн эмнэлэгт 1985 он хүртэл найман жил эмчилгээ эрхэлсэн орлогч даргаар ажиллажээ. Мөн 1988-1991 онд Ховд аймгийн эрүүлийг хамгаалах газарт эмчилгээ хариуцсан ахлах байцаагч хийсэн байна. Тэрээр сумандаа таван жил, аймагт 14 жил ажилласан бөгөөд нийтдээ 20-иод жил хөдөө ажиллаж амьдарсан аж. Энэ хугацаанд нутгийнхаа Х.Бямбасүрэн гэх бүсгүйтэй ханилж, өдгөө таван хүүхдийн эцэг эх болжээ. Гэргий Х.Бямбасүрэн нь монгол хэл, уран зохиолын багш бөгөөд О.Бямбааг хаашаа л нүүнэ дагаж, очсон газрынхаа сургуульд багшилдаг байсан гэнэ. О.Бямбаа гэргийнхээ тухай “Бид хоёр нэг голын хүүхдүүд байсан. Гэргий маань “Таван онцын эзэн”, Д.Нацагдорж тэмдэгтэн сүрхий охин байлаа шүү дээ. Нэг голынхон учраас ерөнхийдөө мэддэг байсан хэрэг. Хорь гарсан хойноо нэгнээ мэдэлцэж би эмч болоод сумандаа очдог жил буюу 1973 онд анх айл болж байлаа. Бид 1970 оноос өдийг хүртэл 46 жил ханилж, жаргал зовлонгоо хуваалцсан байна. Би шинэ ажилд хуваарилагдах бүртээ эхнэр, хүүхдүүдээ орхичихоод л явдаг байсан. Гайгүй хөл дээрээ зогсоод ирэхдээ гэр бүлээ татна гэж бодсон хэрэг. Тэр хугацаанд эхнэр маань л хүүхдүүдээ өсгөж байлаа даа. Хөгшин маань ар гэрээ үнэхээр сайн авч явдаг хүн дээ” хэмээв. Хүүхдүүдээ ганцаараа яаж хардаг байсан талаар асуухад Х.Бямбасүрэн гуай “Өдөр хичээлтэй нь үсээ самнаж чадахгүй самаа бариад л хүрээд ирнэ. Ангидаа оруулж үсийг нь самнаад, сургуулийнхаа гуанзанд оруулж хоол идүүлчихээд л хичээлд нь оруулна. Хичээл тарсан хойно шалгалт авсан дэвтрээ засангаа хүүхдүүдээ хүлээж байгаад тарахаар нь гэр рүүгээ хамт явдаг байсан. Ээж маань тэр үед аймагт байсан болохоор их тус болдог байсан л даа” гээд инээмсэглэв.

О.Бямбаа гуай нутагтаа 20-иод жил ажиллаад байтал хотод дүү дээр нь байсан ээжийнх нь бие муудсан гэх мэдээ ирж ээжийгээ сахихаар хот явжээ. Ээжийгээ сахиж байхад нь Эрүүлийг хамгаалахын яамны газрын дарга, УИХ-ын гишүүн Г.Зуунай Монголын анагаах ухааны хүрээлэнгийн эдийн засгийн секторт ажиллах санал тавьжээ. Түүний дээд төгсөлт учраас танихаар барахгүй хөдөө сайн ажиллаж байсан гэж дуулаад О.Бямбаагаар анагаах ухааны эдийн засаг судлуулах гэж буй хэрэг. Тэгээд анагаах ухааны хүрээлэнд Г.Зуунайгийн удирдлага дор судалгаа шинжилгээний ажил хийж байжээ. Налайх хотын эрүүлийг хамгаалах хэлтэст даргаар ажиллуулах саналыг Улаанбаатар хотын эрүүлийг хамгаалах газраас тавьж, Налайх хотын Ардын депутатуудын хурлын гүйцэтгэх захиргааны дарга С.Лхагвасүрэн орон сууц өгье гэснээр амьдралын шаардлагаар уг саналыг хүлээн авчээ. Гэтэл ардчилсан зарчмаар эмнэлгийн хэлтсийн даргын сонгон шалгаруулалтад өрсөлдөх болж нутгийн зургаан хүнээс 77.5 хувийн саналаар хол түрүүлж Налайх дүүргийн эмнэлгийн хэлтэст ажиллаж эхэлсэн байна. Төд удалгүй О.Бямбаа Ховд аймгаас гэр бүлээ татаж Налайх дүүрэгт ам бүлээрээ амьдрах болсон аж. Тэрээр “Налайхад ажиллаж эхэлснээс жилийн дараа намайг Эрүүл мэндийн яамнаас ДЭМБ-ын Москвагийн курсэд явуулсан. Монголын эрүүлийг хамгаалахын салбарын удирдлагыг нэг жилээр бэлтгэдэг том курс л дээ. Тэнд сурч ирээд Налайхад зургаан жил ажилласан даа” хэмээн дурслаа.

Хууч хөөрч байх зуур гэргий Х.Бямбасүрэн “Хүүхдүүд ирэх гэнэ. Байшингаа галлаадахъя” гэв. Бид ч байшинг нь сонирхохоор хамт гарлаа. Хоёр давхар байшинд угаалгын өрөө бэлдсэн ч хараахан худагтайгаа холбоогүй байгаа аж. О.Бямбаа гуай “Худагтаа холбоод цахилгаантай болчихвол ч хотын байшингаас ялгаагүй болох гээд байгаа юм” хэмээв. Байшингийн үүдээр ороход гал тогооны өрөө байв. Цаана нь байх зочны өрөөний хойморт гэр бүлийн зургаа өлгөсөн харагдав. О.Бямбаа “Хотын гэрт Ерөнхийлөгчөөс шагнал авсан зураг минь өлгөөтэй байгаа. Бас зургийн альбом ч бий” гэж байна. Шатны хажууханд хоёр хөгшний унтлагын өрөө байв. Харин хоёр давхар нь том цэлгэр талбайтай бөгөөд тэндээ хүүхдүүд нь ороо засч унтдаг гэнэ. Саруулхан цонхоор гадагшаа харвал уул, ус, мод гээд байгалийн үзэсгэлэн тогтсон сайхан газар юм. Энэ тагтан дээр ач, зээ нар нь ирж шалгалтдаа бэлддэг гэсэн. Байшингаас гарч зуны гал тогоог нь сонирхлоо. Х.Бямбасүрэн гуай хоёр арвын бидоноор тараг бүрчихэж. Мөн ааруул хийгээд хатаахаар тавьчихсан байв. Танайх үхэртэй юм уу гэж асуухад тэрээр “Зуслангийн энэ хавьд байдаг үхэртэй айлаас очиж сүү авдаг юм. Түүгээрээ цагаан идээ хийчихээр ач, зээ нар маань дуртай идээд зүгээр байдаг юм” гэв.

Жимсний бутаа янзалж суугаа О.Бямбаа гуайгаас та Сүхбаатар дүүргийн эрүүл мэндийн нэгдэлд ажиллаж байсан байх аа. Хэзээнээс ажилласан юм бэ гэж асуухад “Налайхаас ирээд Эрүүл мэндийн улсын хяналтын албанд ахлах байцаагчаар дөрвөн жил ажилласан. Тэрний өмнө Налайхад ажиллаж байхад 1996 болон 2000 онд эрүүлийг хамгаалах яаманд ажилд авъя гэсэн. Гэтэл 2001 онд Нийслэлийн эрүүл мэндийн газрын орлогч даргаар ажилд авъя гэж санал тавилаа. Яаманд очвол бодлогын ажил, нийслэлд очвол мэргэжлийн ажил хийнэ. Тэгээд Ц.Ганхүү даргын саналыг хүлээн авч орлогчоор нь дөрвөн жил ажилласан юм. Дараа нь 2004 оноос Сүхбаатар дүүргийн эрүүл мэндийн даргаар есөн жил ажиллаад тэтгэвэртээ гарсан даа” хэмээв. Тухайн үед гэр нь Улаанбаатар хотод нүүгээд ирчихсэн 11 дүгээр хороололд амьдардаг байж. Тиймээс Сүхбаатар дүүргийн эрүүл мэндийн нэгдэлд ажлын байр гарч тийшээ шилжсэн аж. Тус эмнэлэгт зургаан жил ажиллаад жаран настайдаа тэтгэвэрт гарах төлөвлөгөөтэй байсан ч дүүрэг, нийслэлээс гаргахгүй байжээ. Ингээд ахиж гурван жил ажиллаад 2012 онд 63 настайдаа тэтгэвэртээ гарчээ. Тэрээр “Тэтгэвэрт гараад удаагүй байхад Баянзүрх дүүргийн нэгдсэн эмнэлгийн дарга Б.Даш-Яндаг намайг хамт ажиллая гээд дуудсан. Б.Даш-Яндаг дарга дээр очоод компанийн бодлогод оролцоод явж байтал намайг ерөнхий эмчээр томилсон юм. Ийм байдлаар Б.Даш-Яндаг даргын эмнэлэгт дөрвөн жил ажилласан. Хамт олонтойгоо гар нийлж, сайхан ажиллаж байгаад энэ хавар 67 насандаа тэтгэвэрт гарчихсан байгаа нь энэ дээ” гээд ажил хийхгүй гэрт сууна гэдэг хэцүүхэн л байна. Ямар сайндаа л мод бут, жимс ногоогоор оролдохов гэж байлаа. Та насаараа дарга хийсэн хүн юм аа даа гэхэд манай дунд хүү Цогтбаатар ямар сайндаа “Намайг төрөхөд л миний аав дарга байсан, одоо ч дарга хэвээрээ” гэж ярьдаг байсан хэмээв. Мөн тэрээр “Энэ хавар Монгол Улсын эрүүлийг хамгаалахын гавьяат ажилтан болоод Монголын эрүүл мэндийн байгууллагад 50 шахам жил би юу хийв гэж бодоход салбарынхаа бүхий л түвшинд ажиллаж, хийсэн ажилтай, хэлэх үгтэй байжээ” гэж бахархангуй дурсан сууна. Ажиллаж байсан газартаа хийж бүтээсэн бодитой ажлууд маань үлдсэн дээ гэсээр “Би сайхан амьдралын үндэс суурийг хүүхдүүдээ зөв хүмүүжүүлж, боловсруулах гэж боддог хүн” хэмээсэн нь бид сайхан амьдарч байна гэж хэлж байгаа мэт санагдав. Учир нь эднийх таван хүүхэдтэй. Гурван хүү, хоёр охинтой. Бүгд салбартаа хийж бүтээсэн зүйлтэй, ид хөдөлмөрлөж байгаа залуус. Том хүүг нь Цагаанбаатар гэдэг. “Таван цагираг” сонины спортын сэтгүүлч гэдгээр нь хүмүүс андахгүй. О.Бямбаа гуай “Том хүүг их сургуулиа төгсөж байхад М.Зулкафиль багш намайг дуудаж уулзаад миний хүүг сургуульдаа багшаар үлдээх саналтай байгаагаа хэлж байлаа. МУИС гээд нэр хүндтэй сургуулийг онц дүнтэй төгсөж, бас багшлах санал авахад нь үнэхээр их баярлаж байсан. Гэтэл хүү маань багшлах дургүй, сэтгүүлчээрээ ажиллана гээд сэтгүүлч болсон. Би багшлуулах сонирхолтой байсан ч хүүгийнхээ хүсэл тэмүүллийг дэмжсэн юм. Тэр нь одоо зөв байж дээ гэж боддог. Хүү маань одоо Монголын триатлоны холбооны үүсгэн байгуулагч, Монголын спортын сэтгүүлчдийн холбооны дэд ерөнхийлөгч гэх албан тушаалтай ажиллаж байгаа” хэмээн бахархангуй ярилаа.

Эдний таван хүүхэд тавуулаа магистр хамгаалсан бөгөөд хоёр хүүхэд нь доктор хамгаалсан юм байна. Хоёр дахь охин болох Цэнгэллхам. Тэрээр Вьетнам улсад бакалавр, Монгол Улсад магистр, доктор хамгаалсан бөгөөд одоо Шинжлэх ухааны академийн Олон улсын харилцааны хүрээлэнд судлаач эрдэмтэн хийдэг аж. Нөгөө доктор нь гурав дахь хүү Цогтбаатар аж. Тэрээр Нийгмийн эрүүл мэндийн хүрээлэнгийн захирлаар ажилладаг. Аавынхаа мэргэжлийг өвлөсөн тэрээр Анагаах ухааны их сургуульд бакалавр, Америк улсад магистр, Канад улсад докторын зэрэг хамгаалсан аж. “Би өөрөө эрдэмтэн болох сонирхолтой байсан юм. Миний хүүхдүүд хүсэл мөрөөдлийг маань гүйцээж байна даа” хэмээн О.Бямбаа гуай хэлэв. Түүний бага охин, хүү хоёр нь ихэр аж. Баярлхам, Отгонбаатар хоёр хоёулаа МУИС-ийн Олон улсын харилцааны сургуулийг төгсөөд охин нь Токиогийн их сургуулийн магистр, хүү нь Нийгатад Японы олон улсын харилцааны их сургуульд магистраар суралцжээ. Хүү Отгонбаатар нь Гадаад харилцааны яаманд ажлынхаа хажуугаар мөн Японы Васедагийн их сургуульд докторантурт сурч байгаа гэнэ. Бага охин Баярлхам нь аав, ээж хоёр дээрээ ирчихсэн амарч байв. Баярлхам МУИС-ийн Олон улсын харилцааны бакалавр, Токиогийн их сургуулийн магистр, Люксембургийн их сургуулийн магистр хамгаалчихаад нутагтаа ирээд удаагүй байгаа гэнэ. Ээж Х.Бямбасүрэн “Охин маань саяхан төгсөөд ирчихсэн учраас би жаахан амраад ав гээд байгаа юм” гэж ярих зуураа охиныхоо толгойг илж үнэрлэж харагдлаа.

Бүх хүүхдэдээ номын дуу сонсгох гэж их л ухаан зарцуулсан байх даа гэж асуухад О.Бямбаа “Том ах нь дүү нараа чиглүүлдэг юм. Манай хүүхдүүд өөрсдөө шалгалтаа өгөөд гадаад явах тэтгэлэгт тэнцээд суралцсан. Аав, ээжээсээ мөнгө авахгүй биеэ даагаад зэрэг цолоо хамгаалаад ирсэн дээ. Хичээнгүй байдагт нь хүүхдүүдээрээ бахархаж явдаг. Миний амьдралын хамгийн чухал эрхэмлэдэг зүйл бол миний ээж, үр хүүхэд, хань, ач, зээ нар маань. Тиймээс ингэж сайхан амьдруулсан ээждээ би баярладаг. Одоо ч тэнгэрээс харж байгаа ээждээ хүү нь гялалзаж явна гэж өдөр болгон хэлдэг юм” гэлээ.

О.Бямбаа, Х.Бямбасүрэн хоёр 1990 оны сүүлээс эхлээд хүүхдүүдийнхээ амжилт бүтээлийг шинэ оны зааг дээр урамшуулдаг болсон байна. Мөн аливаа тэмдэглэлт баяр болоход заавал ширээ засан гэр бүлээрээ тэмдэглэдэг уламжлал тогтжээ. Хүүхдүүд нь тэр оны гэр бүлийн шилдэг болохын тулд хичээл номондоо мэрийн суралцдаг байна. Аав маань биднийг үнэхээр сайхан урамшуулдаг юм гэж бага охин Баярлхам ярив. Эднийх одоо таван ач, нэг зээтэй юм байна. 2006 оноос эхлэн гэр бүлийн оны шилдэгтээ өргөмжлөл, ном бэлэглэдэг болжээ. Хоёр буурал маань одоо ач зээ нарынхаа амжилтыг урамшуулж, ахиулахын төлөө энэ аргаа хэрэглэдэг гэнэ. Ийм л гэгээлэг, оюунлаг гэр бүлд хагас өдөр саатаж хууч хөөрлөө. Улаанбаатар хот руу хөдлөхөөр унаандаа суухад хоёр хөгшин ажлын амжилт хүсч, ирж байгаарай гэсээр биднийг үдсэн юм.

Гэрэл зургийг Ц.Мягмарсүрэн

Өнгөрсөн долоо хоногт МАН-ын бүлгийн хуралдаан хаалттай горимоор болсон билээ. Уг хуралдааны талаарх мэдээллийг хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд аль болох нийтэд мэдээлэхийг зорьсон. Тэрэн дундаас “Ардын эрх” сонины нийтэлсэн мэдээлэл МАН-ынханд таалагдсангүй бололтой. “Манай хаалттай хуралдаан дээр гишүүдийн маань хэлсэн үг, гаргасан санал, дүгнэлт “Ардын эрх” сонины есдүгээр сарын 2-ны өдрийн дугаарт “МАН-ынхан хаалттай хаалганы цаана юу ярив” гэдэг гарчигтай хэвлэгдсэн байна. Төрийн мэдээллийн нууцлал, аюулгүй ажиллагаа алдагдсан учир мэдээлэл хэрхэн алдагдсаныг шалгаж өгнө үү” гэсэн утгатай хүсэлтийг Тагнуулын ерөнхий газарт гаргасан байна, ардын намынхан. Тус бүлгийн дарга Д.Хаянхярваа гишүүний гарын үсэгтэй уг хүсэлтийг хараад хэд хэдэн зүйлд гайхлаа. Ер нь энэ мэт хаалттай хуралдаан үе үе болдог. Хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд үүргээ биелүүлж ард түмэндээ тэр хурлын талаарх мэдээллийг хүргэхийн тулд баттай эх сурвалжуудаас мэдээ сэлт цуглуулж чаддаг. Тэр бүү хэл “Хаалттай хуралдааны нээлттэй сурвалжлага”-ыг олонтаа л хүргэдгийг олон нийт мэднэ. Ийм сурвалжлагуудыг аль ч цаг үед сонин, телевиз гээд хэвлэлийн байгууллагууд үзэгч, уншигчдадаа хүргэсээр ирсэн. Гэтэл МАН-ын бүлгийнхэн яаж байгаа нь энэ вэ. Бүлгийн хуралдааны ярьсан зүйлүүдийг нь анзаарвал ихэнх нь л цаашид хэрхэх вэ, яах вэ. Ерөнхий сайдтай яаж хамтрах вэ, алдаа оноо юу байна вэ гэж үйл ажиллагааны шинжтэй л юм ярьсан байна билээ шүү дээ. Энэ чинь тэгээд төрийн нууцтай холбоотой асуудал болж таарч байна уу. Иймэрхүү уур амьсгалтай хурал хуй болж л байдаг. МАН-ынхан яагаад үүнд эмзэглээд сүр үзүүлж тагнуул, хүчний байгууллагаар хэвлэл мэдээллийн байгууллагыг шалгуулах хүсэлт илгээв. Зарим эх сурвалжийн ярьснаар МАН-ынхан тэр хаалттай гэх хуралдаан дээрээ намынх нь нэр хүнд унаж байна, ингэж унахад нөлөөлж байгаа том шалтгаан нь хэвлэл мэдээллийн байгууллага. Тэд биднийг шүүмжилж байгаа нь намын нэр төрийг унагаж байна гэх утгатай юм ярьсан байгаа юм. Ингэж хэвлэл мэдээлэл гэх том салбарт буруугаа чихэж, захаас нь айлгаад эхэлье гэж яриад дуусаагүй байтал нь тэр хуралдааных нь талаар мэдээлэл сонин дээр нийтлэгдчихээр барьц алдсандаа ингэж тагнуул, хүчний байгууллагаар сүр үзүүлэхийг зорио юу.

За юутай ч МАН-ын хувьд ингээд хэвлэл мэдээллийн байгууллагуудын эрх чөлөөг боомилж, хэвлэн нийтлэх эрх чөлөөнд халдаж эхэллээ. Эхнээс нь тагнуул, хүчний байгууллагад хүсэлт гаргаж шалгаад өг гэж байна. Үүнээс нь үзвэл тус нам ирж буй энэ дөрвөн жилд хэвлэл мэдээллийн байгууллагуудын нүд, чих, амыг таглах гэж нэлээд үзэж, элдэв янзаар дарамт учруулах нь гэж таамаглахад нэг их буруудах юм алга.

Шинжлэх ухааны академийн физик, технологийн хүрээлэнгийн даргын үүрэг гүйцэтгэгч, академич, физикийн шинжлэх ухааны доктор Ц.Баатартай ярилцлаа.

-Үйлдвэрлэл хөгжихөд физикийн шинжлэх ухаан ямар үүрэгтэй юм бэ?

-Азийн бар болсон орнууд шинжлэх ухаанд маш их мөнгө зарцуулж байна. Тодруулбал, тэд хэд, хэдэн шинжлэх ухааны хүрээлэн байгуулаад, тодорхой салбарт хөрөнгө оруулаад, тэр суурин дээрээ аж ахуй эрхлээд байгаа юм. Ингэж үйлдвэрлэлийн салбараа хөгжүүлж, авч явж байна гэсэн үг. Манайх хүртэл ингэж шинжлэх ухааны үндэслэлтэй улс орноо хөгжүүлэх хэрэгтэй байгаа юм. Мөн физикийн шинжлэх ухааны суурь судалгаа гэж бий. Уг нь үүнийг нарийвчлан судлаад, хэрэглээний физикээр дамжуулан, улс ардын аж ахуйд хэрэгтэй чиглэлүүдэд нэлээд анхаарч ирсэн түүх манайд бий. Монел гэж байхад төхөөрөмжийн үйлдвэр нэрээр дотооддоо бид эхлээд компьютер угсарсан. Мөн Оросын шинжлэх ухааны академи бусад электрон багаж төхөөрөмжүүдийг манайд нийлүүлж байсан. Манай хүрээлэнд сансрын нисгэгч Гүррагчаа баатрын анхны туршилтын материалуудыг хүртэл бэлтгэсэн юм.

-Хөдөөгийн малчид нарны цахилгаан үүсгүүрээр гэрэл асааж, зурагт үздэг, утсаа цэнэглэх зэрэгт ашигладаг болсон. Уг нарны зайг анх физик, технологийн хүрээлэнгээс санаачлан гаргасан бил үү?

-Тухайн үед хөдөөгийн малчдыг гэрлээр хангана гэдэг том асуудал байсан юм. Тиймээс манай хүрээлэнгийн эрдэмтэд Нэгдсэн үндэсний байгууллагад төсөл бичээд, нарны зайн тусламжтайгаар дөрөв, таван цагийн хугацаанд гэрэл өгөх, хүлээн авагч цэнэглэх боложтой болох төсөл хэрэгжүүлсэн. Ингээд 100 мянган айлын нарны зайн прокт зах зээлд нийлүүлсэн юм. Тухайн үед манайхтай зэрэгцүүлэн, худалдаачид Хятадаас ашигт үйлийн коэффициент багатай гурван мянган ширхэг нарны зай оруулж ирсэн нь чанаргүй зай үйлвэрлэж гэх ташаа ойлголт нийгэмд төрүүлж байсан юм. Гэхдээ тухайн үед хэвлэл мэдээллээр үнэн зөвийг мэдээлж байсан. Манай хүрээлэнгээс хөдөөгийн малчдыг гэрлээр хангах дээр ингэж зөв алхам хийсэн.

-Сүүлийн үед физикийн ямар, ямар чиглэлээр судалгаа хийж байна?

-Физикийн онолын цөм ба эгэл бөөмийн физик, хатуу биеийн автоматжуулалтын электроник, информатик болон агаарын бохирдолтой холбоотой арав гаруй чиглэлээр судалгааныхаа ажлуудыг явуулж байна. Мөн Улаанбаатар хотын хөрсний болон агаарын бохирдлын судалгаа хийж байгаа. Манай нийслэлд хөрс, агаарын бохирдол их байна. Мөн суурь судалгаа нэлээд хийж байна. Аливаа шинжлэх ухаан суурь судалгаагаа сайн хийж байх хэрэгтэй байдаг юм. Суурь судалгаа нь багадаад ирвэл цаашдаа хөгжил нь буурчихдаг жамтай.

-Суурь судалгаан дээр үндэслээд, ямар ажил хийж, хэрэгжүүлж байна вэ?

-Бусад хөгжилтэй улс орнууд суурь судалгаан дээр үндэслээд, шинжлэх ухааны үндэслэл дээр суурилж тухайн зүйлийг хэрэглээнд ашиглаж, судалгаагаа ажил хэрэг болгодог. Манайх тийм өндөр түвшинд судалгаа хийж, хэрэгжүүлж арай л чадахгүй байна. Бусад улс орнууд гадны бусад оронд юу, юуг судлаад, хэрхэн яаж хэрэгжүүлж байна гэдгийг даган дуурайж, үргэлж судалж байдаг. Дэлхийн бараг бүх хэл дээр бүх улс орны хэрэгжүүлсэн шинжлэх ухааны судалгааг өөрсдөө ч мөн судалж, боломжтой чиглэлээр нь үйлдвэр эрхэлдэг. Гэхдээ манайд шинжлэх ухааны чамлахааргүй олон судалгаа, тайлан бий. Тайлан хэлбэрээр л байгаад байгаа юм. Үүнийг авч ашиглаж, туршиж ажил хэрэг болгож байгаа зүйл бараг алга. Гэхдээ сүүлийн үед инновацийн төсөл, цөм, технологи зэргийг хэрэгжүүлж байгаа нь багахан ахицтай яваа байх. Гэхдээ л шаардлага хангахгүй байна. Яагаад гэхээр цаанаасаа өгч байгаа мөнгө их бага. Эрдэм шинжилгээний ажилчдын цалин маш бага, судалгаа хийх хангамжгүйгээс болоод энэ салбар хөгжихгүй байна. Мөн хийсэн судалгааг нь ажил хэрэг болгодоггүй. Статистикийн мэдээнээс харахад манай улсын дундаж цалин 800, 900 мянга гэж харагдах юм. Тэгвэл шинжлэх ухааны хүрээлэнгүүдийн эрдэмтдийн цалин дунджаас бага шүү дээ.

-Манай улс томоохон нарны цахилгаан станц барьж байгуулах боломж хэр байна?

-Манай улсад нартай өдрийн тоо 275-300 байдаг юм. Тиймээс нарны зайгаар ажилладаг станц, төхөөрөмж ашиглах боломж өндөр. Мөн л төр засгаас дэмжихгүй, шинжлэх ухааны салбарын бодлогыг хаяж байгаагаас болоод хэрэгжиж байгаа нь цөөхөн байна.

-Шинжлэх ухааны салбарт ажиллах залуусын тоо буурч байна уу. Хими, физикийн чиглэлээр мэргэжил эзэмшихэд ажлын байр хэр байна?

-Ажлын байр цөөхөн. Уул уурхай болон томоохон салбарт ийм мэргэжлийн хүмүүс цөөн тоогоор хэрэгтэй байдаг учраас өндөр цалин амлаад авчихдаг. Тиймээс шинжлэх ухааны хүрээлэнд бага цалинтай ажиллаж, судалгаа хийх залуус цөөхөн байна. Залуус тархи бага зовоох мэргэжил эзэмших сонирхолтой байгаад би их санаа зовдог. МУИС-ийн физикийн ангид гэхэд л харьцангуй цөөхөн хүүхэд ордог болжээ. Холбогдох яамдаас бодлогоор зохицуулах хэрэгтэй. Залуу, хойч үе маань шинжлэх ухаан сонирхохгүй байна гэдэг улсын хөгжилд муугаар нөлөөлнө гэж ойлгож болно. Гэхдээ яахав, нэг ийм завсрын үе байгаа байх. Ирээдүйд өөр болох байлгүй. Шинжлэх ухаан, технологийн салбараар дамжуулж улсын бодлого төлөвлөгөөгөө хийхгүй бол ийм байдал сайн зүйлд хүргэхгүй байх талтай.

-Та физик технологийн чиглэлээр хэзээнээс эхэлж ажиллаж байгаа вэ?

-Би 1969 оноос эхлэн физикийн хүрээлэнд ажиллаж эхэлсэн. Физик болон бусад шинжлэх ухааны салбарыг дэмжих ажил хийх хэрэгтэй гэж боддог. Дэлхийн өндөр хөгжилтэй улсууд бүгд хэрэглээний шинжлэх ухааны судалгааны үр дүнг үйлдвэржилтэд нэвтрүүлж хөгжиж байна.

-Цөмийн физикийн хөгжил манай улсад ямар түвшинд байна бэ?

-Цөмийн физикийн хөгжил олон жилийн урт удаан түүхтэй. Манай салбарын эрдэмтэд болон залуус уг нь дэлхийн хэмжээний судалгаа хийж чадна. Шинжлэх ухааны чиглэлээр амжилттай суралцсан зарим залуус гадны улсуудад ажиллах сонирхолтой байна.

-Физикийн шинжлэх ухаан манай улсад хэр хөгжиж байна?

-Физик технологийн хүрээлэн бол шинжлэх ухаан ба технологийн чиглэлээр эрдэм шинжилгээ, судалгааны ажлыг дэлхийн жишгээр явуулж байна. Мөн судалгааны үр дүнг практикт нэвтрүүлэх, байгалийн шинжлэх ухааны орчин үеийн ололт амжилтыг түгээн дэлгэрүүлэх зорилготой. Материал судлал, нанотехнологи биофизик, биотехнологи, эгэл бөөм, цөмийн физик, техник, технологи, информатик зэрэг зургаан салбарт орчин үеийн физикийн чиглэлээр суурь судалгаа явуулж, физик технологийн инноваци, судалгааны үр дүнг үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх зорилготой.

-Эрдэмтэд улс төрд орж улсын бодлого тодорхойлох сонирхолгүй байна уу. Яагаад энэ салбарт орохгүй байна?

-Үнэн худлыг мэдэхгүй юм. УИХ-д нэр дэвшихийн тулд олон сая төгрөг төлдөг гэж сонссон. Тэгэхээр насаараа эрдэм шинжилгээний ажил хийсэн хүмүүст тийм их мөнгө байхгүй болохоор улс төр сонирхох боломжгүй шүү дээ.

Н.ГАНЧИМЭГ

Xарь гарагийг судалдаг “SETI” (Search for Extraterrestrial Intelligence) хүрээлэнгийн судлаачид HD 164595 одны ойролцоогоос Оросын эрдэмтэд ер бусын дохио хүлээн авсан тухай саяхнаас мэдээлэх боллоо. HD 164595 од нь нарнаас 94 гэрлийн жилийн зайтай оршдог, Геркулес оддын ордод байрлах бөгөөд ойролцоогоор 6,3 тэрбум жилийн настай юм байна.

Өнгөрсөн 2015 оны тавдугаар сард анх ийм дохиог Оросын “РАТАН-600” телескоп хүлээн аваад бүртгэжээ. “РАТАН-600” телескоп нь Карачаево-Черкесст байрладаг. ОХУ-ын Шинжлэх ухааны академийн уг төхөөрөмж дэлхийд хамгийн томд тооцогддог радио долгион хүлээн авагч. Маш өндөр мэдрэмжтэй тул нар, нарны салхи, од гариг, хиймэл дагуул зэргээс ирж буй бүх дохиог тэр дор нь мэдрэх чадвартай. HD 164595-аас ирсэн дохио нь хоёр секунд үргэлжилсэн бөгөөд 11 гигагерцийн давтамжтай байжээ. Одоогоос хоёр жилийн өмнө яг ийм дохио хүлээн авсныг эрдэмтэд дурдсан байдаг.

Оросын телескоп өнгөрсөн хавар дохиог хүлээн авсан боловч саяхнаас л хэвлэл мэдээлэл, сошиалаар бичигдсэн. Америкийн зохиолч, “Centau­ri Dreams” сайтын редактор Пол Гилстер хамгийн анх энэ тухай олон нийтэд мэдээлэхдээ гадаадын судлаачдын баг үүн дээр ажиллаж байгааг онцолжээ.

Одон орон судлаачдын үзэж байгаагаар сансар огторгуйд олон гараг байдгаас хүн амьдрах боломжтой ч бий гэнэ. Тиймээс 1950-иад оноос эхлэн SETI (Search for Extraterrestrial Intelligence) хүрээлэнгийн эрдэмтэд өөр гариг дээр хүн амьдрах боломжтой эсэх талаар судалгаа хийж эхэлсэн. Энэ ажилд эрдэмтэд, одон орон судлаачид болон сайн дурынхан оролцдог бөгөөд сонин хачин үзэгдлүүд нэлээд тохиолдсон гэдэг. Нэг жишээг дурдъя. 1977 онд одон орон судлаачид нэгэн дохио хүлээн авчээ. Тухайн үед доктор Жерри Эйманн үүнийг ихэд онцолж ач холбогдол өгсөн байдаг. Тэр дохио өнгөрсөн хавар нь хүлээж авсан дохиотой тун ижилхэн байсан гэнэ.

Харь гараг дээр амьдрал байхгүй хэмээн үздэг эрдэмтэд нэлээд олон судалгаагаа үргэлжлүүлсээр байгаа. Харин энэ удаагийн дохио нь судлаачдын анхаарлыг маш ихээр татсан шалтгаан нь манай дэлхийгээс өндөр хөгжилтэй газраас илгээсэн байх гэсэн таамаглал дэвшүүлсэнтэй холбоотой. Ийм таамаглал дэвшүүлэх болсон бас нэг шалтгаан нь дохио маш хүчтэй байсан гэдэг.

Гэхдээ манайхаас өндөр хөгжилтэй гарагаас илгээсэн гэдгийг батлах баримт хараахан байхгүй.

Оросын эрдэмтэд дохиог хүлээн авсныхаа дараа гадаадын мэргэжил нэгтнүүддээ энэ талаар захидал илгээгээд, судалгаа хийхэд хамтарч ажиллах хүсэлт тавьжээ. Ийнхүү сансраас хүлээн авсан дохио дэлхийн судлаач, эрдэмтдийн анхаарлын төвд байна. Тиймээс ч энэ сарын 27-ны өдөр Мексикийн Гвадалахар хотод болох Олон улсын одон орон судлаачдын 67 дугаар чуулган дээр энэ талаар тусгайлан хэлэлцэхээр төлөвлөжээ.

Сансраас хүлээн авсан дохиог судалж, харь гараг дээр амьдрал байгаа эсэхийг тогтоохоор одоогийн байдлаар одон орон судлаачдын хоёр баг ажилдаа орчихоод байгаа. Хоёр тусгай хөтөлбөрийг хэрэгжүүлж буй эдгээр эрдэмтдийн нэг хэсгийг олны танил одон орон судлаач Сет Шостак, нөгөө багийг нь Дук Вакоч ахлан ажиллаж байгаа аж. Тэд одоогоор хангалттай баримт байхгүй тул харь гарагаас илгээсэн гэдгийг баттайгаар хэлж чадахгүй гэдгээ онцолсон юм. Дээр дурдсанчлан уг дохионы талаар судлаачид янз бүрийн байр суурьтай байгаа. Техасын их сургуулийн одон орон судлаач Ник Санцеффийн үзэж байгаагаар 11 гигагерцийн давтамжтай дохио нь цэргийнхний үйл ажиллагаа явуулдаг бүсэд байдаг тул энэ дохио манай дэлхийтэй холбоотой хэмээн ярьжээ. Гэхдээ дахин ийм дохио ирэхийг хүлээж байж тодорхой дүгнэлт хийхээс өөр аргагүй гэсэн. Харь гарагийнхантай холбоо тогтоох хөтөлбөрийг удирдан ажиллаж буй Дуг Вакоч өнгөрсөн даваа гарагт HD 164595 оддын ойр хавьд судалгаа хийжээ. Тэрээр “Allen Telescope Ar­ray” телескопыг ашиглан ажиглалтын хийсэн боловч ямар нэгэн дүгнэлтэд хүрээгүй гэдгээ хэлсэн. Энэ нь эхний шатны ажиглалт байсан тул цааш нь нарийвчлан судлах шаардлагатай гэсэн.

Нэлээд хүчтэй дохио ирсэн нь төхөөрөмжид бүртгэгджээ

Үүнтэй холбогдуулан Оросын “РАТАН 600” телескопын талаар зарим нэгэн мэдээлэл өгөх нь зүйтэй болов уу. Тус төхөөрөмжийг 1974 онд байгуулсан бөгөөд нар, од, гараг болон сансар судлалд ашигладаг. Далайн түвшнээс дээш 970 метрийн өндөрт байрладаг түүн шиг өндөр мэдрэмжтэй төхөөрөмж одоогоор байхгүй.

Оросын зарим эрдэмтэдийн ярьж байгаагаар сансраас ирсэн дохио нь үл танигдах нисдэг биет үзэгддэгтэй ижилхэн гэжээ. Тэгэхлээр хэн нэг нь “Би үл танигдах нисдэг биет харсан” хэмээн яривал хүмүүс бараг тоохгүй. Үүнийг харь гарагаас ирсэн сансрын хөлөг гэсэн бодол хүмүүсийн оюун ухаанд суучихсан байдаг.

Оросын Шинжлэх ухааны академийн Одон орон судлалын хүрээлэнгийн эрдэмтэн Д.Вибе энэ талаар өөрийн байр сууриа илэрхийлсэн байна. Түүний хэлснээр энэ нь манай дэлхийгээс өндөр хөгжилтэй харь гарагаас ирсэн дохио гэдгийг үгүйсгэх арга байхгүй гэжээ.

Aстрофизикчдийн мэдэгдсэнээр HD 164959 одын ойр орчмоос ийм хүчтэй дохио өгснийг манай дэлхий дээр хүлээн авна гэдэг бол маш өндөр хөгжилтэй гарагаас илгээсэн гэсэн үг хэмээн онцолжээ.

Өөрөөр хэлбэл, эрчим хүчийг өндөр хэмжээнд ашигладаг болохын илэрхийлэл аж. Дэлхийн өнөөгийн хөгжилтэй харьцуулахын аргагүй. Гэхдээ харь гарагаас илгээсэн дохио болохыг батлах бас нэгэн зүйл бий. Энэ нь дахин дахин давтагдах юм бол бидэнтэй холбоо тогтоох хүсэлтэй байгаагийн илэрхийлэл болно. Тиймээс дахин давтагдах эсэхийг хүлээх хэрэгтэй.

Сүүлийн 150 жилийн туршид дэлхийгээс харь гарагтай холбоо тогтоох гэж нэг бус удаа оролдсон. Үүнд хариу өгсөн гэсэн баталгаа өнөөдөр хүртэл байхгүй. Гэхдээ харь гарагаас манай дэлхий рүү янз бүрийн сонирхолтой дохио илгээдэг гэдгийг дурдах нь зүйтэй байх. 1997 онд “Cassini-Huygens” хэмээх нисгэгчгүй сансрын хөлгийг Санчир гараг руу илгээсэн. Удалгүй сансрын хөлөг уг гарагийг тойрсон замд ороход нэгэн сонин дохио хүлээн авсныг судлаачид одоо болтол тайлбарлаж чадаагүй. Иймэрхүү сонин дохио бүртгэгдсэн тохиолдол нэлээд хэд байдаг аж.

Оросын эрдэмтэд дохио хүлээж авснаа нэг жилийн дараа мэдэгдсэнд “SETI” (Search for Extraterrestrial Intelligence) хүрээлэнгийн америк эрдэмтэд сэтгэл ихэд дундуур байгаа гэнэ. Хэрвээ тэр дор нь мэдэгдсэн бол дахин давтагдах эсэхийг манай дэлхийг тойруулан байрлуулсан томоохон гурван телескопын тусламжтайгаар ажиглах боломжтой байжээ. Ямар ч байсан Америкийн SETI хүрээлэнгийн захирал Сет Шостак үүнийг маш сонин явдал хэмээн онцлоод “Хэрвээ ийм дохио нь харь гарагийнх байж болзошгүй гэсэн таамаглал байгаа бол бусдадаа мэдэгдэх ёстой бөгөөд ингэснээр бусад нь түүнийг ажиглаж баталгаажуулж өгнө” гэжээ.