Category: цаг-үе

Архангай аймгийн Цахир сумын Содномдаржаа уулын оройд байх Өвгөн гэсэр лам Цэвээнрашийн Чүлтэмжамц, аграмба Равсалын Санжайжав нарын занданшуулсан шарилыг ямар учраас өнөөг хүртэл насан эцэслэхдээ байсан биеэ алдалгүй байсаар буйг эрдэмтэд тайлбарлаж чадахгүй байгаа гэнэ. Мөн бурхан шашны зүтгэлтнүүд ч тайлбарлаж чадаагүй байна. Итгэлт хамбын шарилыг амьсгал хураасны дараа хүйтэн газар байлгаж, бүх биеийг нь давсаар хучиж олон жил болгосон гэдэг.

Харин Чойжин ламын шарилыг улсын сан хөмрөгөөс 100 лан мөнгөний зардал гаргаж занданшуулсан байдаг юм байна. Монголчууд эрт дээр үед ихэс дээдсийн шарилыг тусгайлсан өрөөнд бүтэн жилийн хугацаанд хадгалж, дотроос нь хамаг бохирыг нь гаргаж, биеийг аажмаар хатааж занданшуулдаг байсан аж. Монголын найман Богд гэгээнийг ингэж оршуулсан бөгөөд занданшуулж хатаасны дараа нүүр царайг нь эм, шавраар засаад суварган дотор залж шүтээн болгодог. Эсвэл бүүр онголон бунхалж, ахин хүн нээж орохгүй болгож хадгалдаг байна. Ихэвчлэн амьсгал хураасан талийгаачийн гэдэс дотрыг авч цэвэрлэж занданшуулдаг байжээ. Цас, бороо чийг үзүүлэлгүй олон жилийн турш битүү газарт хадгалж хатаадаг байна.

Гэтэл Архангай аймгийн Цахир сумын Содномдаржаа уулын оройд байх Өвгөн гэсэр лам Цэвээнрашийн Чүлтэмжамц, аграмба Равсалын Санжайжав нарын занданшуулсан шарил нь уулын оройд салхи, бороо, цасыг үл ажран зуу гаруй жил болсон ч тэр янзаараа байгаа нь олны анхаарлыг татаж байгаа гэнэ. Таван цул эрхтэн нь бүтэн. Тархи нь хатаагүй хэвээрээ байсан юм байна. Цахир сумын иргэдийн хэлж буйгаар хоёр ламын занданшуулсан шарилыг хуш модоор авдар зангидан суулгаад гадуур нь мод зангидаж пүнзэрхүү дөрвөлжин байшин хийсэн гэнэ.

Нутгийн иргэдийн ярьж буйгаар Гэсэр ламын шарил ил гарчихсан үс, сахал нь хийсдэг байсан гэх мэдээлэл байна. 1937 оны хэлмэгдүүлэлтийн он жилүүдэд нутгийн иргэдийн нууцаар шүтдэг хоёр ламын шарилыг хүмүүс устгаж үгүй хийх гэж оролдож байжээ.

Гэвч нутгийнхан занданшуулсан шарилын гадуур углуурга гаргаж хийсэн модон пүнзийг гадуур бүхэлд нь чулуугаар далдалж орхисон байна. Ингээд 1937 оноос хойш өнгөрсөн жил хүртэл нэг ч хүн хоёр ламын занданшуулсан шарилд хүрээгүй юм аж.

“МАНАЙ НУТГИЙН АРД ИРГЭДИЙГ ХАМГААЛЖ БАЙДАГ ЮМ” ГЭВ

Ингээд өнгөрсөн жилээс хос оршил буюу чулуун бунхан барьжээ. Аграмба Равсалын Санжайжавын шарилыг хулгана мэрэх гэж оролдсон ором байсан гэнэ. Түүнээс өөр ямар ч сэв байхгүй байж. Харин Гэсэр багшийн шарил анх хадгалагдаж байсан хэвээрээ байгаа гэсэн. Энэ талаар болон нутгийн иргэд хэрхэн шүтдэг талаар Цахир сумын Засаг даргаар ажиллаж байсан Л.Өлзийбатаас цөөн асуултад хариулт авсан юм.

-Өвгөн гэсэр лам Цэвээнрашийн Чүлтэмжамц, аграмба, Равсалын Санжайжав нарын занданшуулсан шарилыг яагаад Содномдаржаа уулын оройд залсан байдаг юм бэ?

-Хоёр багшийн шарилыг Халх төдийгүй, Түвд жагарын орноо нэр нь алдаршсан их маарамба Лүнирэг Дандар занданшуулсан гэж нутгийнхан ярьдаг. Өвгөн Гэсэр лам Цэвээнрашийн Чүлтэмжамцын гарын долоон шавийн хоёр нь Аграмба Равсалын Санжайжав, их маарамба Лүнирэг Дандар байсан юм билээ. Их маарамба Лүнирэг Дандар маарамба нь Дорно дахины анагаах ухааныг төгс эзэмшсэн хүн байсан төдийгүй, хоёр ч ном гаргасан байдаг. Түүний бичсэн ном одоо хүртэл уламжлалт анагаах ухааны суурь болон ашиглагдаж байгаа. Яагаад Содномдаржаа ууланд хоёр багшийн шарил байдаг талаар манай нутгийн настай хүмүүс ингэж ярьдаг. Өвгөн Гэсэр ламыг жанч халсны дараа шарилыг нь өөрийнх нь гэрээслэн заасан газар болох Тарвагатай нурууны салбар уулсын нэг Содномдаржаа хайрхны салбар Хөх нуурын зүүн урдахь гурван оньсны дунд сэтэрхий дээр суугаа дүрээр нь бунхлан нутаглуулж, хожим өөрийн гарын шавь эрдэм номтой аграмба Санжайжав ламтныг ойролцоо бунхалсан байдаг. Гэсэр лам нутаг ус, ард иргэдээ аюулт өвчин, халдлагаас хамгаалж насан үүрдийн энэ газарт оршин байгаа юм. Чойжамц хамба эрдэм шинжилгээний хурлын үеэр “Энэ агуу их шүтээнийг өнөөдрийг хүртэл хадгалж байсан нь Цахир сумын иргэдийн ач буян” гэж хэлж байсан. Манай нутгийнхан хоёр багшийн шарилыг хүүхдээс чихэр нууж байгаа юм шиг сайн хадгалж хамгаалж байсан байдаг. Хүүхэд байхад биднийг холоос мөргүүлээд л аваад явдаг болохоос ойр аваачиж байгаагүй шүү.

-Таныг 2001 онд Цахир сумын Засаг даргаар ажиллаж байх хугацаанд Тарвагатайн нуруунд их гал түймэр гараад Содномдаржаа ууланд тулж ирээд унтарсан гэж ярьдаг юм байна лээ?

-Манай нутагт 2001 оны хавар маш өргөн хүрээг хамарсан түймэр Завхан аймгаас орж ирсэн юм. Хөвсгөл аймгийн Жаргалант, Завхан аймгийн Их-Уул, Тосонцэнгэл сумын газар нутгийг хамарсан түймэр гарсан. Олон аймгийн Онцгой байдлын алба хаагчид жирийн иргэдтэй нийлж унтраах гэж оролдсон. Тэгтэл унтрааж чадахгүй байсаар алдчихсан. Ингээд арай гэж Содномдаржаа ууланд хүрч ирсэн. Хоёр багшийн шүтээн шатчихсан юм биш байгаа гэж бодоод ирж байгаа юм. Тэгсэн түймэр хоёр багшийн занданшуулсан шарил байгаа хөшөөнөөс ердөө хоёр метр хүрэхгүй зайд унтарсан байсан. Түймэр унтрах ямар ч боломж байхгүй, салхитай өдөр байсан юм. Мөн тэр хавьд битүү өвс ургачихсан. Тэгтэл яг хоёр багшийн бунхан байгаа газарт ирээд л соруулаад унтарсан байсан. Бид ч яах арга байхгүй эрдэм чадалтай болохоор галыг унтраасан байна даа гэж ярилцаад буцсан. Хэдийгээр шинжлэх ухаан талаас өөрөөр харагдах боловч “Манай нутгийн ард иргэдийн муу болгоныг дарж байдаг юм байна даа” гэж үргэлж бодож, шүтэж явдаг. Тэр түймэр орсон бол модонд гал авалцаад л шүтээн шатах байсан байх.

Өмнө нь ийм байжээ

-Цахир сумаас есөн хутагт төрөн гарсан байдаг байх аа?

-Тийм ээ. Манай нутаг есөн хутагтын эх өлгий газар. Хамбын гэгээний гурван ч хойд дүр Цахир сумаас тодорсон байдаг. Ялгасан гэгээний хоёр дүр, Сэнгээ хувилгаан, Өвгөн гэсэр лам, аграмба Равсалын Санжайжав, Лүнирэг Дандар маарамба гэсэн есөн хувилгаан төрсөн байдаг. Мөн ЗХУ-аас Монгол орны ард түмнийг судалж, Монголын оюун ухааны төв нь Цахир сум юм байна гэсэн судалгаа, дүгнэлт хүртэл хийсэн байдаг. Хоёр багшийн занданшуулсан шарил байгаа газрын хажууханд байх Хөх нуурын дээд эхэнд төрсөн хүн болгон сүүлийн жилүүдэд дандаа УИХ-ын гишүүн, төр нийгмийн зүтгэлтэн болж байгаа. Зөвхөн нэг уулын аманд төрсөн хүмүүс л аймгийн удирдах албан тушаал хашиж, төрийн сайд болж байна шүү дээ гэв.

Цахир сумын иргэдийн дунд Өвгөн гэсэр лам Цэвээнрашийн Чүлтэмжамц Аграмба Равсалын Санжайжав нарын эдэлж хэрэглэж байсан бурхан тахил, хүрд эрих, цөгц зэрэг нь хадгалагдаж байдаг юм билээ. Цахир сумынхан “Хэдхэн жилийн дараа Содномдаржаа уул бурхан шашны эргэл мөргөлийн газар болно. Монголд битгий хэл дэлхийд хоёр багшийнх шиг бүрэн бүтэн биеэрээ байгаа занданшуулсан шарил олдохгүй. Номд бүрэн гэгээрч бурхан болсон хүн л ингэж чулуу шиг занданшиж үлддэг юм гэнэ лээ” гээд л ярьж байна лээ.

Т.ГАЛБААТАР: ХОЁР БАГШИЙГ ЖИЛД НЭГ УДАА ГАДААЛУУЛЖ СҮСЭГТЭН ОЛОНД МӨРГҮҮЛЖ БАЙХААР ЯРИЛЦАЖ БАЙГАА

Цахир сумын Засаг дарга Т.Галбаатартай Өвгөн гэсэр лам Цэвээнрашийн Чүлтэмжамц, аграмба Равсалын Санжайжав нарын шарил байгаа Содномдаржаа ууланд сүсэгтэн олонд зориулж ямар бүтээн байгуулалт хийх гэж байгаа талаар ярилцлаа.

-Хоёр ламын шарил байгаа газарт ямар нэгэн бүтээн байгуулалт бий болгох уу. Сүсэгтэн олон их ирдэг болсон байна лээ?

-Өнгөрсөн жилээс хоёр гэгээнтэн багшийн байгаа газарт очиж мөргөх хүмүүсийн тоо өмнөх жилүүдийнхээс хэд дахин нэмэгдсэн. Одоогоор томоохон ажлууд хийгдээгүй байна. Засгийн газрын хөрөнгөөр бунхан оршил барьсан байгаа. Ямар ч байсан хүн хулгайлж авч явахааргүй болсон. Цахир сумын Засаг даргын Тамгын газрын зүгээс тусгай хамгаалалтын бүс тогтоож, хамгаалалтын ажилтнуудтай болсон. Нийтийн хүртээл болгох, аялал жуучлал хөгжүүлэх талаар төлөвлөж байгаа зүйл бий. Эхний ээлжинд нутгийн зөвлөл, нутгийн иргэдийн санаа бодлыг сонсож, хэрэгжүүлэхээр ярьж байна. Засгийн газраас энэ асуудалд онцгой анхаарахгүй бол сум дангаараа томоохон бүтээн байгуулалт хийж чадахгүй. Ойрын хугацаанд их бүтээн байгуулалтын ажил эхлэх байх. Орон нутгийн захиргаа 51 хувийг эзэмшиж, иргэд 49 хувийг эзэмшдэг хувьцаатай аж ахуйн нэгжийн үйл ажиллагаа явуулахаар төлөвлөөд байна. Үүнээс гадна манай нутгийн зарим иргэн өөр чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулах төсөл хэрэгжүүлээд явж байна лээ. Гэхдээ сумын Засаг даргын Тамгын газрын зүгээс хоёр гэгээнтний энэ үйлсийг аж ахуйн нэгж, компанийн мэдэлд өгөх сонирхолгүй байгаа.

-Хувийн компани өөрсдийнхөө хөрөнгө мөнгийг гаргаж байж илүү хөгжиж, танай сум аялал жуулчлалын бүс болох юм биш үү?

-Төр засгаас хөрөнгө мөнгө гаргаад бунхан барьчихсан асуудлыг цааш нь өргөжүүлэн хөгжүүлэх нь Цахир сумын мэдлийн асуудал. Мөн Монгол Улсын соёлын биет өв. Үүнийг хамгаалах, хариуцах эзэн нь орон нутгийн захиргаа гэж хуульд заачихсан байдаг. Бид хоёр багшийг жилд нэг удаа гадаалуулж, сүсэгтэн олонд мөргүүлж байхаар ярилцаж байгаа. Хүмүүс Өвгөн гэсэр лам Цэвээнрашийн Чүлтэмжамц, аграмба Равсалын Санжайжав гэгээнтнүүдийг ойроос харж, мөргөж залбирах биз” гэв.

Бунхан барьж байгаа нь. 2015 он.

Архангай аймгийн Цахир суманд хийсэн сурвалжлагаа дуусгаад нийслэл хотын зүг хөдөлсөн юм. Жаргаж буй нарны туяанд буйдхан сумын төвийн хэдэн барилга тод харагдах ажээ. Засмал зам тавигдсанаас хойш нутгийн иргэд хашаа, байшингаа өөрчилж эхэлжээ.

Мөн цагаан идээ боловсруулдаг үйлдвэрүүдэд нутгийн малчид сарлагийн сүүгээ худалдаж байх гэрээ байгуулж, ашиг олохоор болсон гэсэн.

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

“Авьяаслаг монголчууд” шоуны 0829 дугаартай оролцогч А.Эрдэнэцэцэг буюу “бяцхан чоно” Энжитэй уулзахаар түүний аав Ж.Амгаланбаяртай холбогдлоо. Тэрээр гэрийнхээ хаягийг зааж өгөөд хүрээд ирэхийг хүсэв. Биднийг очиход аав Ж.Амгаланбаяр нь ажлаасаа түр гарч ирлээ гэсээр угтан авсан юм. Байшин руу нь ороход Энжигийн ээж С.Мөнх-Од бага хүүгээ харсаар хүлээж байв. Энжи охин аав, ээж, ах, дүүгийн хамт амьдардаг юм байна. Залуу гэр бүл Ж.Амгаланбаяр, С.Мөнх-Од нартай уулзаж ийн хууч хөөрлөө.

-Та гэр бүлээ танилцуулахгүй юу. Энжи маань дунд охин тань гэсэн байх аа?

– Манай эхнэрийг С.Мөнх-Од гэдэг. Бид гурван хүүхэдтэй. Ам бүл тавуулаа. Том хүүг маань Болор гэдэг. Найман настай. Болор маань одоо TV9 телевизийн “Гэгээн алсын одод” нэвтрүүлгийн хөтлөгч хийдэг юм. Харин дундах нь “Авьяаслаг монголчууд” шоунд орсон манай Энжи буюу Эрдэнэцэцэг. Энжи маань манай ганц охин. Дуу, бүжигт дуртай дэггүй охин байна даа. Бага хүүг маань Манал-Эрдэнэ гэдэг. Манай охин дүүгээ Бооёо гээд байдаг юм.

-Та хоёр Улаанбаатарын хүмүүс үү?

-Би Баянхонгор аймгийн Жаргалантын сангийн аж ахуйн хүн. 1999 онд Улаанбаатар хотод орж ирсэн юм. Манай эхнэр Хэнтий аймгийн Өмнөдэлгэр сумынх. 2000 онд оюутан болж Улаанбаатар хотод ирсэн. Бид хоёр 2007 онд танилцаж нэг жилийн дараа 2008 онд гэр бүл болж Сонгинохайрхан дүүргийн 30 дугаар хороо, Чулуутын 6-16 тоотод гал голомтоо бадрааж байлаа. Залуу гэр бүл ч гэсэн одоо гурван сайхан хүүхэдтэй болсон байна.

-Охиныг тань нэвтрүүлэгт орсноос нь хойш хүмүүс мэддэг болж байна уу?

-Охин маань анх “Эмээ тэгэх үү” гээд найман ангит хүүхдийн кинонд тоглосон юм. Түүнээс хойш л дуу, бүжиг, шүлэгт дуртай болсон. Уг нь өнгөрсөн дөрөвдүгээр сард “Авьяаслаг монголчууд” шоу нэвтрүүлэгт орчихсон байсан юм. Зун нь Баянхонгор орж гэр бүлээрээ амарчихаад иртэл “Авьяаслаг монголчууд” шоу гарч эхлэх гэж байсан. Охины маань нэвтрүүлэг гарснаас хойш хүмүүс илүү их таниад од болж байх шиг байна.

-Энжи гэртээ дуулж, бүжиглээд л байх уу?

-Зав л гарвал зураг зурна. Бүр залхтал зурна шүү. Аавыгаа хөдөө ажилд явахад нь өдөр өдрөөр жижигхэн цаасан дээр захидал бичээд хадгалчихна. Аав амьтай охин байгаа юм. Аавыгаа байхгүйд идсэн чихэрнээсээ заавал өгнө гээд хадгалчихна. Хаалгаар ороод ирэхэд том том нулимс унагаагаад л хүзүүдээд авна шүү.

-Багшийг нь жүжигчин Б.Эрдэнэцэцэг гэж сонссон, үнэн үү?

-Хамт авахуулсан зургийг нь хараад тэгж бодоод байх шиг байна лээ. Бага байхдаа “Эмээ тэгэх үү” гээд найман ангит хүүхдийн кинонд тоглох үед нь жүжигчин Б.Эрдэнэцэцэг эмээ нь болж солигдох гэж байсан юм шиг байна лээ. Тухайн үед авахуулсан зургийг хараад хүмүүс багш нь гээд байгаа байх. Том хүү Болор, охин Энжи хоёроо зөв яриулж, нүүр хагаруулах гэж “Golden star” сургалтын төвд явуулсан юм. Тус төвийн С.Мөнхбат, С.Осгонмөнх гэдэг хоёр багш манай хоёр хүүхдэд бүх зүйлийг зааж сургасан даа. Хоёр настайгаасаа хойш “Golden star” сургалтын төвд хичээллэж байгаа. Гэхдээ дөрвөн настай хүүхэд юм сурах нь их хэцүү гэж байсан ч аав, ээжийгээ харахгүй болохоор сураад л байдаг юм байна.

-Энжи нэлээд эрх юм аа даа?

-Манай охин бараг эрхлэхгүй шүү. Айлын ганц охин болохоор ч тэр юм уу, ер нь биеэ даачихсан. Бага дүү шигээ найман сартай байхаасаа л уйлдаггүй, ганцаараа тайван сууж байна. Жаахан том болоод ахынхаа эвлүүлдэг тоглоомоор хамт тоглодог байсан. Бид хоёроор хүүхэлдэй, барби авахуулж байгаагүй. Дэлгүүрт ороод бас чихэр авахуулъя гэж хэлэхгүй, чимээгүй байж байгаад л гараад ирнэ шүү дээ.

-Ах нь хаана сурдаг юм бэ. Сургалтандаа ч хамт явж эхэлсэн юм байна?

-Болор Сонгинохайрхан дүүргийн Ирээдүй цогцолборын хоёрдугаар бага сургуулийн 3б ангид сурдаг. Ах нь их сахилгагүй. Ер нь зүгээр суухгүй шүү. багаасаа л “Бяцхан ханхүү”, “Цэцэрлэгийнхээ бяцхан тод авьяастан”, “Шилдэг улаан тууз”, “2015 оны шилдэг хүүхэд”, “Дугуйлангийнхаа шилдэг жүжигчин” зэрэг шагналуудыг авсан. Уг нь хүүгээ бас “Авьяаслаг монголчууд” шоунд оруулах гэж байгаад больчихсон.

-Яагаад больчихсон юм бэ?

-Өөр телевизээр гарч болохгүй гээд нэг жилийн гэрээ хийдэг юм билээ. Манай хүү TV9 телевизэд хөтлөгч хийдэг болохоор боломжгүй байсан юм.

-“Авьяаслаг монголчууд” шоуны шүүгчдийн асуултад охин тань их л хэвлүүхэн хариулаад байсан шүү?

-Хэлээд, заагаад өгчихсөн юм шиг санаа зовмоор яриад байсан. Дүү чинь хэдтэй вэ гэсэн чинь насгүй гэж хүртэл хэлж байгаа юм даа.

-Охин тань одоо хэд дүгээр цэцэрлэгт явдаг вэ?

-Одоо 119 дүгээр цэцэрлэгийн ахлах ангид явж байгаа. Өглөө 08:00-17:00 цаг хүртэл цэцэрлэг дээрээ байдаг. Ер нь дуу бүжигт дуртай. Байнга л толины өмнө зурагтаар харсан бүжгээ дуурайж бүжиглээд л байж байна шүү.

-Аав, ээж нь юу хийдэг хүмүүс вэ?

-Би барилга дээр ажилладаг. Сангийн гагнуурчин хийж байгаа. Ээж нь одоогоор бага хүүгээ хараад гэртээ байгаа.

-Хэзээнээс охиноо “Авьяаслаг монголчууд” шоунд оруулъя гэж шийдсэн бэ?

-Сургалт нь гурав дахь, тав дахь, бүтэнсайнд болдог юм. Би зав зайгаараа хүргэж өгнө. Ер нь Өмнөх “Авьяаслаг монголчууд” шоу дууссаны дараа оруулахаар шийдээд бэлдэж эхэлсэн. Бүр финалын шат хүртлээ үзүүлэх үзүүлбэрүүдээ бэлдчихсэн гэсэн.

-Эхний үзүүлбэр ямар нэртэй байсан юм бэ. Дараагийн үзүүлбэр юу байх бол?

-“Бөднө шувуу чоно хоёр” гэдэг нэртэй орос ардын үлгэр уншсан. Дараагийн үзүүлбэрийг нууц хэвээр нь үлдээсэн нь дээр байх.

-Танай удамд урлагийн хүн бий юу?

-Манай өвөө уртын дуу их сайхан дуулдаг байсан. Ээжийн тал бас сайн дуулна. Тэгэхээр аавынхаа талыг л дуурайсан байх даа.

А.Эрдэнэцэцэг буюу Энжи: Би ч нэг их хурдан сурдаггүй л дээ

“Бяцхан чоно” Энжитэй утсаар цөөн хором ярилцлаа.

-Тайзан дээр гарч авьяасаа үзүүлэх ямар байсан бэ. Сандарсан уу?

-Сайхан санагдсан. Сандраагүй ээ.

-Ахтайгаа адилхан хөтлөгч болох уу?

-Хөтлөгч гоё л доо. Гэхдээ би зураач болно гэж боддог.

-Чи яагаад дүүгээ Бооёо гэж дуудаг юм бэ?

-Манай дүү их хөөрхөн болохоор л Бооёо гэж дуудаг юм.

-Аав, ээждээ хайртай юу?

-Зөндөө их хайртай.

-“Эмээ тэгэх үү” кинонд тоглох гоё байсан уу?

-Анх удаа байсан болохоор гоё байсан.

-Дуу, шүлгээ хурдан сурдаг уу?

-Үгүй. Би нэг их хурдан сурдаггүй. Нэг, хоёр, гурав, дөрөв, тав, зургаа, долоо, найм уншуулж байж л сурна шүү дээ.

-Харин цэцэрлэгтээ юу хийж байна?

-Навчаар шувуу мэлхий хийдэг.

-Дараагийн шатны үзүүлбэртээ бэлдэж байгаа юу?

-Бэлдэж байгаа.

-Дараагийн шатанд нь амжилт хүсье. Заавал түрүүлээрэй.

-Баярлалаа. Би түрүүлнэ ээ.

УИХ-ын гишүүн А.Ундраатай ярилцлаа.

-Ээлжит бус чуулганаар олон нийтийн дунд хүлээлттэй байсан хэд хэдэн асуудлыг хэлэлцсэн. Дүгнээд хэлэхэд ямархуу дүр төрх харагдаж байна вэ?

-Ээлжит бус чуулган зорилгоо маш сайн биелүүлсэн. Хэлэлцсэн нэг гол асуудал төсвийн тодотгол байлаа. Гэхдээ Засгийн газрын дараагийн дөрвөн жилийн мөрийн хөтөлбөрийг баталсан нь хамгийн чухал шийдвэр. Улс эх орны нийгэм, эдийн засаг хаашаа чиглэх вэ гэдгийг тодорхойлох ач холбогдолтой. Дараагийн дөрвөн жилд бид эдийн засгийн тулгамдсан асуудлаа яаж даван гарах, ямар байдлаар хөгжих вэ гэдгийг тодорхойлсон нь ээлжит бус чуулганы гол ач холбогдол. Мөн бусад хэд хэдэн асуудлыг шийдвэрлэсэн. Тухайлбал, олон улсын түвшинд Монгол Улсын үүргийг илүү бэхжүүлж өгсөн асуудал Парисын хэлэлцээрийг соёрхон баталсан явдал байлаа. Уур амьсгалын өөрчлөлттэй холбоотой дэлхийн зөвшилцлөөс хоцролгүйгээр шуурхай шийдэж чадсан. Дэлхийн томоохон улс болох Бразилаас түрүүлж соёрхон баталсан шүү дээ. Манайх уг хэлэлцээрийг батлахын өмнөхөн Хятад, Америкийн Ерөнхийлөгч нар Бээжинд болсон “Их-20”-ын уулзалтын үеэр соёрхон батлахыг дэлхий нийтэд уриалсан. Үүгээрээ манай улс энэ болон бусад дэлхийн хэмжээний асуудлуудыг манлайлан ажиллаж байгаа гэдгээ харуулсан.

-Эрүү, Зөрчил болон гэр бүлийн хүчирхийллийн эсрэг хуулиуд хэрэгжиж эхэлсэнгүй. МАН-ынхан өмнөх Их хурлынхаа хийж байсан бүхнийг үгүйсгээд байгаа юм биш үү?

-Тодорхой хэмжээнд иргэдийг төөрөгдүүлэх мэдээлэл яваад байх шиг байгаа юм. Дээрх хуулиудыг унагалаа гэж хэлэх нь буруу. Эдгээр хуулиудыг хэлэлцэхийг тодорхой хугацаанд хойшлуулсан. Батлахаасаа өмнө эргэж харах бодит шаардлага байлаа. Жишээлбэл, Эрүүгийн тухай хууль дахь эмч, эмнэлгийн ажилтнуудын хариуцлагын тухай заалтуудыг эргэн харах, хөнгөтгөх шаардлагатай байна. Ард олныхоо эрүүл мэндийн манаанд ажлаа хийгээд явж буй хүмүүсийн хувьд ямар байдлаар хүлээж авах вэ гэдгийг бид тооцоолж санаа зовох ёстой. Энэ утгаараа хойшилж буй шалтгаануудыг ойлгож байгаа. Гэр бүлийн хүчирхийллийн тухай хууль мөн адил ялгаагүй. Нийгмийн хамгийн их санаа зовох учиртай асуудлын нэг. Засгиийн газраас өргөн барьсан байгаа. УИХ аль болох хурдан шийдэж хууль эрхзүйн зохицуулалтыг боловсронгуй болгоно. Манай намын тухайд зүүний чиглэлийн нам. Зүүн төвийн үзэлтэй социал демократ намын хувьд нийгмийн асуудал маш чухал байдаг. Тэр үүднээсээ халамж, нийгэм, тэр дундаа залуус, хүүхэд рүү чиглэсэн бодлого бол манай намын баримталдаг үндсэн улс төрийн үзэлтэй уялдаатай.

Тэгэхээр нийгэм рүү чиглэсэн бодлого улам сайжирна гэдэгт эргэлзэхгүй байгаа. Цаг хугацааны хувьд аливаа томоохон асуудлыг өргөс авсан мэт шийднэ гэж байхгүй.

-Энэ удаагийн парламент хамгийн олон эмэгтэй гишүүнтэй. Үүнийгээ дагаад эмэгтэй гишүүд юу хийх бол гэсэн хүлээлт бий. Та болон МАН-ын эмэгтэй гишүүд ямар асуудал дээр төвлөрч ажиллах вэ?

-Өөрийнхөө байр сууринаас ярья л даа. Аливаа асуудлыг эрэгтэй, эмэгтэй гишүүн гэж ялгах хэрэггүй. Бүх гишүүд л нийгмийн өмнө тулгамдаж буй асуудалд анхаарал хандуулан ажиллах хэрэгтэй. Нийгэмд тодорхой хэмжээний хүлээлт байгаа гэдэг нь үнэн. Уламжлалаараа эмэгтэй гишүүд илүү түлхүү анхаардаг асуудлууд гэж бий. Гэхдээ тэр нь зөвхөн эмэгтэй гишүүд анхаарах ёстой гэсэн үг биш. Хүйсийн тэгш эрхийн тухай яривал Их хуралд 50, 50 хувийн төлөөлөлтэй байж ярих ёстой байх. Иргэд эрэгтэй гишүүдээс тийм зүйл хүлээж байна гэж ярьдаггүй шүү дээ. Тиймээс аливаад хэт нэг талыг харалгүйгээр шударга хандах чухал байна. Гишүүнийхээ хувьд ярихад мэдээж хэрэг сонгогч олныхоо эрх ашгийн төлөө ажиллана. Боловсрол, шинжлэх ухаан, технологи, инновацийн чиглэлийн хуулиуд дээр түлхүү ажиллана.

Мөн эдийн засгийг илүү чадавхижуулах эрх зүйн орчныг сайжруулахын төлөө хүчин чармайлт гарган ажиллана. Манай улсын эдийн засаг аажим аажмаар өсөж байгаа ч гэлээ зөвхөн уул уурхай, мал аж ахуйгаас хамааралгүйгээр чадавхитай өндөр технологийн салбар, өндөр цалинтай ажлын байрыг олноор бий болгох ёстой. Үүний тулд маш зөв төрийн бодлого хэрэгтэй байгаа юм. Ажил эрхлэлтээс гадна хийж буй ажилдаа тухайн хүн сэтгэл хангалуун байх хэрэгтэй. Мэдээж хэрэг цалин өндөр байж гэмээнэ ажилдаа сэтгэл хангалуун, амьдралын баталгаа илүү сайн болно. Иймэрхүү чиглэлд тууштай ажиллахыг хүсэж, төлөвлөж байгаа.

-Мажоритар системийн сонгуулийн үр дүнд гишүүд өөрсдийн тойрогтоо хэт их анхаарал хандуулаад байдаг. Тэнд тулгамдаж буй асуудлыг шийдэж иргэдийн дунд оноо авахаар зүтгэдэг. Гэтэл УИХ-ын гишүүний үндсэн үүрэг нь хууль санаачлах ёстой. Та энэ тал дээр ямар байр суурьтай байдаг вэ?

-Бид тойргийнхоо иргэдийн итгэлийг хүлээж сонгогдсон шүү дээ.

Гэхдээ зөвхөн өөрт санал өгсөн хүмүүсийн төлөө биш нийт сонгогч олны төлөө ажиллах элч гэдэг утгаараа тойрогтоо анхаарал тавих ёстой. Гишүүн бүрийн тойрогтоо анхаарал тавих асуудал өөр, өөр ч гэлээ төстэй зүйл олон. Ялангуяа сургууль, цэцэрлэгийн хүрэлцээ хомс гээд тулгамдаж буй асуудал нь нэг байдаг. Гишүүд тойрогтоо юу хийснээрээ өрсөлдөх маягаар ажиллаж байгаа нь системийн л онцлог. Нөгөөтэйгүүр улс орны нийтлэг асуудал дээр бүх гишүүд дуу хоолойгоо нэгтгэж ажиллах ёстой.

Ер нь санаа зовоож буй олон асуудлын нэг нь ажил эрхлэлт, ажилтай мөртлөө цалиндаа сэтгэл хангалуун бус байх болчихоод байна. Тэгэхээр эдийн засгийн өсөлтийг бид ямар нэгэн байдлаар бий болгох шаардлага байна.

-Эдийн засаг хүнд байна гэдгийг хүн бүр л ярьж байна. Таны харж буйгаар бидэнд ямар гарц байна вэ?

-Хууль тогтоогчдоос гадна гүйцэтгэх засаглалынхан томоохон төслийг урагшлуулах ёстой гэж харж байгаа. Би үүнтэй санал нэг байна. Зөв стратеги боловсруулаад тууштай хэрэгжүүлэхийн төлөө хийх ажлаа төлөвлөж, ажил хэрэг болгох нь маш чухал. Хэд хэдэн том төслийг хөдөлгөлөө гэхэд эдийн засгийн үржигдэх зарчим буюу тухайн төсөлд зарцуулагдаж буй өртгөөс гадна дагалдах хүчин зүйл болох туслан гүйцэтгэгч, орон нутаг дахь ажлын байр, худалдаа зэрэг нэмэгдэнэ. Энэ бүхэн эдийн засгийг хөдөлгөх нэлээн том хүч болно. Өсөлтийн гол моторыг ингэж харж байгаа. Үүнтэй зэрэгцүүлэн эдийн засгийн чадамжаа нэмэгдүүлэх зоригтой бодлого баримтлах шаардлага тулгарч байна. Өмнө нь жижиг, дунд үйлдвэрийг дэмжих, ажлын байрыг олноор бий болгох, 1.5 тэрбум төгрөгөөс бага орлоготой аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварыг нэг хувь болгох гэхчилэн ярьж байсан. Гэхдээ хэмнэсэн татвараа хаашаа, юунд зарцуулж байна вэ гэдгийг харж урамшуулах нь зүйтэй. Ажлын байр шинээр бий болгосны, үйлдвэрлэлээ өргөжүүлсний урамшуулал гэх зэргээр дэмжвэл эдийн засгийн эерэг хөшүүрэг болоод явна. Хэдийгээр эдийн засгийг сэргээх гарцыг том төслүүд гэж харж байгаа ч гэлээ хүн амын амьжиргаагаа бодвол жижиг, дунд үйлдвэрлэл маш чухал. Хүн амын нийт хөдөлмөр эрхэлж буй хүмүүсийн 80 хувь нь жижиг, дунд үйлдвэрлэлд ажиллаж буй учраас төрөөс бодлогоор дэмжих ёстой.

-Өнгөрсөн амралтын өдөр та тойргийнхоо жижиг, дунд үйлдвэрлэгчдийг дэмжих үзэсгэлэн зохион байгуулсан. Юун тухай, ямар үзэсгэлэн болсон юм бэ?

-Жижиг, дунд үйлдвэрлэлийг дэмжих зорилгоор “Вансэмбэрүү” үзэсгэлэн зохион байгуулсан. Тойрог дээрээ анхлан хийж буй чухал ажлуудын нэг. Эхний зорилго нь дотоодын худалдан авалтыг дэмжих байлаа. Хурим найрын сар болж байна. Бид бэлэг сэлт хайгаад л гүйдэг. Ийм үед дотоодын үйлдвэрлэгчдээ дэмжиж тэдний бүтээлийг олон нийтэд хүртээл болгохын тухайд уг үзэсгэлэнг зохион байгуулсан юм. Хоёрдугаарт, жижиг дунд үйлдвэрлэлийг экспортод гаргах цаг болсон. Экспортод гаргая гэхээр ямар асуудал тулгарч байгааг хамтдаа шийдье гэж байгаа юм. Хүн бүр дор бүрнээ жижиг, дунд үйлдвэрлэл хөгжүүлснээр, тухайн бүтээгдэхүүнээ экспортод гаргаснаар эдийн засгийн өсөлтийг дэмжих төрийн бодлоготой уялдаатай ажиллана. “Барс” худалдааны төвийн ард болсон энэ үзэсгэлэн худалдаанд оролцсон үйлдвэрлэгчид сэтгэл хангалуун байсан болов уу гэж бодож байгаа. Яагаад энэ газрыг онцлон зохион байгуулсан бэ гэхээр Барсын арын саад уг нь маш гоё ногоон байгууламж. Гэтэл тэрийг иргэд зохистой байдлаар ашиглаж чадахгүй байна. Сааданд амарч байгаа иргэдээс илүүтэй архидан согтуурч буй хүн олон. Тиймээс зохистой газрыг зөв утгаар нь ашиглая гэдэг үүднээс Барсын арын саадыг сонгож авсан. Цаашид ийм үзэсгэлэн худалдааг жил бүр зохион байгуулдаг, иргэдийн чөлөөт цагаа зөв боловсон өнгөрүүлдэг газар байгаасай гэж хүсэж байна. Харин үзэсгэлэнгийнхээ үеэр “Шилдэг бүтээл-Шинэ санаа” уралдаан зохион байгуулсан. “Хас гутал” болон арьсан цүнхний “MR” брэндүүд дээрх уралдааны ялагч болж Итали улсын жижиг, дунд үйлдвэртэй танилцах эрхийн бичгийн эзэд болсон. Жижиг, дунд үйлдвэрлэл эрхлэгчдийг олон улсын зах зээлд бүтээгдэхүүнээ гаргахын тулд гадаад зах зээлээ судлах, тэдний үйлдвэрлэлтэй танилцах боломж олгох тал дээр дэмжихийг хүсч байна.

-Та УИХ-ын гишүүн болоод хаанаас ажлаа эхэлсэн бэ?

-Гишүүн болоод хамгийн түрүүнд хийнэ гэж бодоод эхлүүлчихсэн нэг ажил бол боловсролын чанарын тухай асуудал. Шат шатны боловсрол, төгссөний дараахь боловсролын асуудал хөдөлмөрийн зах зээлтэйгээ уялдаж байна уу. Уялдахын тулд ямар байдлаар бодлогын чанартай хууль эрхзүйн орчны зохицуулалт хийх хэрэгтэй вэ гэдэгт анхаарал хандуулан ажиллаж байгаа. Энэ ажил судалгааны шатандаа явж байна. Эхний ээлжинд одоо байгаа бүтцээ харах, бүтцээс гадна агуулгыг эргэж харах ёстой. Салбар бүрээ сайн мэдэх эрдэмтдийг зохион байгуулалтад оруулан судалгаа явуулсны үндсэн дээр үнэлэмж гаргаж ирнэ. Дээр нь өнөөдөр хөдөлмөрийн зах зээл дээр ямар мэргэжлээр сургууль төгссөн хүн ажилд орж байгаа, ямар мэргэжил дээр илүүдэл гараад ажилд орж чадахгүй байна вэ гэдгийг судалж байна.

-Судалгааны дүн гарч эхэлж байгаа юу?

-Социологийн судалгааны дүн гарч эхэлсэн. Ажил эрхэлж буй хүмүүсийн 60-70 хувь нь ажлын байран дээрээ сэтгэл ханамжгүй байна гэсэн судалгааны дүн гарсан. Хэдийгээр ажилтай боловч ажилдаа сэтгэл хангалуун бус байна. Шалтгаан нь цалин бага. Хоёрдугаарт, буруу мэргэжил сонгосноо ажлын байран дээр гараад мэдэрсэн. Энэ хоёр асуудал судалгааны хамгийн том асуудал байлаа. Ажил эрхэлж буй хүмүүсийн 60-70 хувь нь ажилдаа сэтгэл ханамжгүй байна гэдэг боловсролын салбарын бодлогын уялдаатай шууд холбогдож байгаа. Дээрх тоо бол олон улсын дунджаас хоёр дахин их тоо.

-Өнөөгийн нийгэмд дээд сургууль төгссөн ч гэлээ ажил олдохгүй, ажлын байранд гологдсон хүмүүс их болчихож. Боловсролын тогтолцоо буруу байгаагаас болж байна уу?

-Их, дээд сургуулиуд чанартай байж гэмээнэ дараа, дараагийн хөгжлийн тулгуур суурь тавигдана. Зөвхөн их, дээд сургууль гэлтгүйгээр ерөнхий боловсролын сургууль сайн байвал дээд боловсролын байгууллага сайн байна гэхчлэн бүгд хоорондоо уялдаатай. Өнөөдөр Азийн сургуулиуд дэлхийн шилдэг сургуулиудын тоонд багтаад эхэллээ. Монголын тэргүүлэх сургуулиудад чансаагаа дээшлүүлэх боломж бүрэн байна. Бид оюуны чадавхитай. Гол нь зөв бодлого баримталж ажиллах хэрэгтэй. Бас гэхдээ бодлогоо байнга солих нь сайнгүй. Тэр үүднээс судалгаагаа гүнзгий явуулж дууссаны дараа үнэлэлт, дүгнэлтээ тодорхойлъё.

-Намрын чуулганаар ирэх оны төсвийг хэлэлцэж эхэлнэ. Тэвчиж болох бүхнийг тэвчье гэж байгаа мөртлөө харин ч хэрэггүй зардал их гаргаад байна. Золбин нохойд таван тэрбумыг зарцуулна гэх мэт?

-Төсвийн тодотголд тэвчиж болох бүх зардлыг хэмнэнэ гэж оруулж ирсэн. Гэхдээ яг тийм байж чадаж байна уу гэхээр үгүй юм шиг санагдаж байгаа. Судалсан, заавал оруулж ирэх зарцуулалт бий. 2011, 2012 онд эхэлсэн барилгуудыг дуусгах хэрэгтэй. Дутуу чигээр нь байлгаад байлтай биш. Бодит өртгийг нь эргэж хянах нь зүйтэй гэж боддог. Ирэх оны төсвийн төсөөлөл яаж орж ирэх нь вэ гэдгийг л харж байя.

-Засгийн газрын үйл ажиллагаанд иргэд шүүмжлэлтэй хандаж байгаа. Таны бодлоор ямархуу түвшинд ажиллаж байна вэ?

-Засгийн газрын үйл ажиллагааг дүгнэж хэлэхэд эрт байна. Хугацаа өгөх ёстой. Яахав, зарим асуудал дээр тухайн ажлыг хамгийн сайн хийж чадах хүмүүсийг томилж чадсан уу гэдгийг нэг бүрчлэн мэдэхгүй юм. Нарийн харахад анхаармаар асуудлууд олон байна. Олон нийт гэлтгүй манай намын УИХ-ын гишүүд шүүмжлэлтэй хандаж байгаа. Гэхдээ үүнийг би эрүүл тогтолцоо гэж харж байгаа. УИХ Засгийн газартаа хяналт тавьж ажиллах ёстой. Шүүмжилж байгаа, шүүмжлэнгүй өнгө аясаар хандаж байгаа нь байх ёстой зүй ёсны үзэгдэл.

-Мэргэжлийн Засгийн газар байгуулна гэсэн мөртлөө танил талаа харж томилгоо хийх шиг болсон. Зөвхөн Засгийн газар гэлтгүй бусад албан тушаал дээр ч гэлээ иймэрхүү дүр зураг харагдаж байгаа шүү дээ?

-Засгийн газрын ерөнхий ноён нуруу гайгүй. Гэхдээ тэдэн дунд эргэж хармаар, илүү чадвартай хүн сонгож болох байсан даа гэж бодогдох зүйл байсан. Албан тушаалын тухайд хоёр зарчим чухал. Эхнийх нь сонирхлын зөрчил гарахгүй байх хэрэгтэй. Тэр үүднээсээ тухайн байгууллагын удирдлагад төрийн албаны шалгуурыг биш нутаг ус, ах дүүгийн харилцаа харж байвал зөрчилтэй. Тухайн хүний чадварыг үндэслэж томилох их чухал. Хамаатан садан байж таарч буй тохиолдлыг сайн мэдэхгүй байна. Гэхдээ тухайн хүн үнэхээр сайн чадвартай бол хэн нэгэн хүнтэй хамаатан садан гэдгээр гадуурхагдаж болохгүй. Бид цөөхүүлээ ард түмэн. Яаж ийж яваад л хоорондоо хамааралтай болчих гээд байдаг.

-Таныг бас УИХ-ын дарга М.Энхболдын хамаатан гэдэг?

-Тэр үнээн. Тэр хүн үндэсний хэмжээний лидер. Би бахархаж, аливаа асуудалд нуруутай, улс орноо гэсэн алсын хараатайг нь мэдэрч, суралцаж ажилладаг. Хэдий аливаа амжилтад олон хүний дэмжлэг байгаа ч би өөрийнхөө толгойгоор л эрдэмтэн болж, хичээл номоо сайн хийж өдий зэрэгт хүрсэн гэж боддог. Миний эрдмийн зэрэг хамгаалсан физикийн салбар бол хэн нэгэн хүний хамаатан садан байснаар болчихдог ажил биш. Өөрийн олон жилийн хичээл зүтгэлээр ахиж дэвшдэг салбар. Гэвч улс төр бол эрдмийн ажлаас өөр, илүү багийн, намын бодлого, төрийн бодлогын асуудал гэдгийг сайн ойлгож байна.

-Таныг УИХ дахь хамгийн өндөр боловсролтой гишүүдийн нэг гэдэг. Хаана, ямар сургуульд боловсрол эзэмшсэн бэ?

-Өндөр боловсролтой гэдгийг олон хүнээс, тэр дундаа ахмад гишүүдээсээ сонсоод их урам авч байгаа. Олон жил номын мөр хөөсөн маань өөрийн хүчээр зүтгэж олж авсан амьдралын минь баталгаа. Би эх орондоо МУИС-ийг төгссөн. Их сургуульд физик, математикийн гүнзгийрүүлсэн сургалттай ангийн анхны төгсөгч. Намайг төгсөхөд анхны магистрын анги нээгдэж байлаа. Монголынхоо анхны магиструудын нэг болох хувь заяа тохиосон. Цолоо хамгаалчихаад Итали дахь Олон улсын онолын физикийн төвд их энергийн физикийн чиглэлээр суралцсан. Энэ төв олон улсад тэргүүлэх онолын физикийн институт л дээ. Дараа нь АНУ-ын Хойд Каролина мужийн Улсын их сургуульд докторын зэргээ хамгаалсан. Төгсөөд Америкийн Эрчим хүчний яамны харьяа судалгааны хүрээлэнд ажиллаж байхдаа онц тэргүүний судалгааны шагналаар шагнуулж байлаа. Би их азтай хүн.

-Стэнфордын их сургуульд аюулгүй байдал, бодлого судлалын чиглэлээр багшилж байсан гэдэг?

-Физикийн суурь шинжлэх ухаанаа орхин бодлогын судлаач болсон минь улс төрд хөл тавихад чухал үүрэг гүйцэтгэсэн шийдвэр болсон гэж боддог. Стэнфордын их сургуульд бодлого судлал, олон улсын аюулгүй байдал, эрчим хүчний бодлогын чиглэлээр судалгаа хийж багшилж байсан. Эх орондоо ирээд Үндэсний аюулгүй байдлын зөвлөлийн харьяа Стратегийн судалгааны хүрээлэнгийн эрдэмтэн нарийн бичгийн даргаар ажиллаж байсан. Мөн Гадаад харилцааны яамны Тусгай үүрэг гүйцэтгэгч Элчин сайдаар ажиллаж байсан тул аюулгүй байдал, гадаад бодлого надад их ойрхон. Тиймээс энэ байнгын хороонд ажиллаж байгаа. Сүүлийн найман жил энэ чиглэлээр мэргэшин ажиллаж байна.

-Таны “Ухаалаг цахилгаан шугам сүлжээний анализын арга” сэдэвт эрдэм шинжилгээний бүтээлийг гадны улс орнууд өргөн ашигладаг юм билээ. Энэ чухам ямар бүтээл юм бэ?

-Цахилгаан барааг цахилгаанд залгахад бид цахилгаан хүлээж авдаг хэрэглэгч. Гэтэл ухаалаг сүлжээ яагаад хэрэг болж байна вэ гэхээр зарим тохиолдолд хэрэглэгч өөрөө цахилгаан үүсгэх бололцоотой. Жишээлбэл, салхин сэнсний үүсгүүр тухайн хэрэглэгчид байлаа гэхэд хэрэглэгч их салхитай үед өөрийн хэрэгцээнээс илүүг үйлдвэрлэх тохиолдол гардаг. Тэр үедээ илүүдэл цахилгаанаа буцаагаад сүлжээнд нийлүүлж болно. Ингэснээр цахилгаан сүлжээ хэрэглэгчийн цахилгааныг авч хаана илүүдэл, хаана дутагдал байна тэр рүү ухаалгаар зохицуулдаг болж байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, нэг урсгалтай цахилгааныг хоёр урсгалтай болгож илүүдлээ буцааж өгнө.

-Энэ системийг одоо хаана хэрэглэж байгаа вэ. Монголд хэрэглэх боломж бий юу?

-Африк тивийн өмнөд хэсгийн улс орнуудын сүлжээг ашиглан судалгаа хийсэн. Хоёр урсгалт олон үүсгүүрт системээс гадна, аль нэг зангилаа нь террорист халдлага буюу санамсаргүй саатлаас болоход системийн бат бэх байдлыг шалгах боловсруулсан арга юм. Аргачлалаа боловсруулж туршихдаа Америкийн зүүн хойд мужууд буюу Нью-Йорк, Массачуссетс муж, Канадын зүүн хэсэг дээр онолоо туршиж үзсэн. Кэмбрижийн Их сургуульд онолын математикаар хамгаалсан эрдэмтэн бид хоёр миний докторын ажлын бүтээл дээр тулгуурлан боловсруулсан юм. Онол маань зөв байна гэдгийг Хойд Америкийн тивийн дата дээр шалгасны дараа Африк тивийн улсууд дээр ажилласан. Тухайн төсөл дээр ажиллаж байхдаа Монголынхоо сүлжээний бат бэх байдлыг шалгая гэж байх үедээ эх орон руугаа буцах болчихсон. Ер нь бол энэ судалгааг цаашид академик түвшинд судлах бололцоотой.

Манай улс татварын асуудлыг цэгцэлж “E-ba­rimt” системд шилжсэн. Энэхүү систем хэрэгжсэнээр ихэнх аж ахуйн нэгжийн данс, тооцоо ил болж товчхондоо хуулийн дагуу татвараа төлдөг процесс бий болсон хэмээн олзуурхаж байгаа. Гэвч сүүлийн үед “E-barimt”-тай холбоотой сөрөг мэдээллүүд цацагдах боллоо. Тиймээс Гааль, татварын мэдээлэл технологийн төвийн захирал Р.Отгонтулгаас дараахь тодруулгыг авлаа.

-“E-barimt” системийг иргэд хэр идэвхтэй ашиглаж байгаа вэ. Энэхүү системийн талаар хамгийн сүүлийн үеийн баримт мэдээллийг та хүргэхгүй юу?

-Энэ системийг хэрэглэж байгаа 800 мянган айл өрх бий. Мөн 56 мянган аж ахуйн нэгж “E-barimt” системийг хэрэглэж байна. Хуучин НӨАТ-ын падаан ашигладаг байсан байгууллага хоорондоо одоо энэ системийг ашиглаж байна. Бид дунджаар 18 сая баримт хэвлэдэг, цуглуулдаг томоохон системийг Монгол Улсад бий болгочихоод байна шүү дээ. Улсын төсөвт бүрдүүлэх төлөвлөгөөгөө 96 хувьтай биелүүлээд явж байна. Гол нь НӨАТ. Энэ ачааллыг иргэдийн оролцоотой хийж өгч байна. Та худалдан авалт хийгээд баримтаа гэртээ очоод бүртгүүлээд сууж байна гэдэг чинь нягтлан бодох бүртгэлийн анхан шатны ажлыг хийж байна гэсэн үг. Бүртгүүлэх тоолонд та тухайн байгууллагын орлогыг бүртгүүлж, мэдээлж байгаа юм. Иргэн маань буцаагаад хоёр хувиа авах эрх хуулийн дагуу үүснэ. Ийм том тогтолцоог хэрэгжүүлж байна.

-Сүүлийн үед НӨАТ-ын тухай хуульд өөрчлөлт орно. Иргэдийн хоёр хувийн буцаан олголт болон “E-barimt” сугалааны тохирол ч зогсоно гэсэн мэдээлэл цацагдах боллоо. Иргэдийг ингэж үндсээр нь хөдөлгөчихөөд зүгээр л зогсоочих ажил байсан юм гэж үү?

-Анх удаа иргэд НӨАТ-ын хоёр хувийн ойлголтоо авах боломж үүссэн. Өнгөрсөн есөн сарын турш ажилласнаа бид эргэн харвал маш том үр дүн харагдана. Хуулийн талдаа ч иргэдийн идэвх талдаа ч ийм өндөр байхад энэ системийг зогсооно, өөрчилнө гэдэг маш буруу. Энэ бол худал, цуу яриа. НӨАТ-ын хуулийн өөрчлөлтийн талаар огтхон ч яригдахгүй байгаа. Тиймээс иргэд 2017 оны эхний улиралд НӨАТ-ын хоёр хувийн буцаалтаа авах тал дээр бат итгэлтэй байх хэрэгтэй. Яагаад гэвэл хууль маань байна.

-Хууль яагаад өөрчлөгдөхгүй гэж. Таны иргэдэд өгч байгаа баталгаа ямар үндэслэлтэйг сонирхож болох уу?

-Огтхон ч яригдахгүй байгаа. Ташаа мэдээлэл. Иргэд элдэв худал мэдээлэлд битгий итгээсэй гэж хүсч байна. Ерөөсөө л аж ахуйн нэгжүүдийн татвар төлөх механизм боловсронгуй болсон. Энэ том ололт. Хуучин НӨАТ-ын падаанаас болж хичнээн аж ахуйн нэгж ямар асуудалд орж байсан билээ. Бид бүхэн мэдэж байгаа шүү дээ. Ийм нөхцөл байдал руу, буцааж ухарсан алхам хийхийг оролдсон нөхдүүд л худал яриа гаргаж байгаа нь ойлгомжтой.

-Та татварын системд 56 мянган аж ахуйн нэгж бүртгүүлсэн байгаа гэсэн. Ер нь татвар төлөх ёстой хичнээн мянган аж ахуйн нэгж байдаг юм бэ?

-Идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулдаг 80 гаруй мянган аж ахуйн нэгж байдаг. Үндсэндээ 70 орчим хувийг нь НӨАТ-ын системд хамруулсан гэж хэлж болно.

-Бараг жил болох гэж байхад бусад нь яагаад энэ системд нэвтрэхгүй байгаа юм бэ?

-Бусад аж ахуйн нэгжүүдийн хувьд ихэнх нь хувь хүний нэр дээр бүртгэлтэй байх жишээтэй. Тухайлбал, Нарантуул олон улсын худалдааны төв баримтын системд ороогүй байна. Зуун айлд байрлах барилгын худалдааны төвүүд байна. Энэ мэтчилэн Улаанбаатар хотод үйл ажиллагаа явуулдаг 22 худалдааны томоохон төв энэ системд хамрагдаагүй байгаа.

-Ямар нэг шаардлага тавьдаг юм уу. Энэ худалдааны төвүүд иргэдийн худалдан авалтын гол хэсэг шүү дээ?

-Манай байгууллагын хувьд мэдээлэл, технологийн иннавоцийг хөгжүүлэх үндсэн чиг үүрэгтэй. Энэ чиглэлийн хууль тогтоомжийг хэрэгжүүлж, мөрдүүлэх үүрэгтэй агентлаг нь Татварын ерөнхий газар. Тэгэхээр дээрх газрууд энэ чиглэлдээ төлөвлөсөн тодорхой ажил хийж байгаа байх. Мэдээж дээрх асуудлыг бүрэн шийдвэрлэх боломжтой. Хамгийн гол нь бүгд хуулиа тэгш мөрдөх ёстой. Нэг хэсэг нь хуулиа идэвхтэй хэрэгжүүлж, нөгөө хэсэг нь ард хоцроод улсын ажлыг хойш татаад байж болохгүй.

-Саяхан танай IT инженер 30 удаа “E-barimt” сугалааны азтан болсон гэх мэдээлэл байна. Үнэхээр тийм зүйл болсон уу?

-Манай IT инженер 30 удаа “E-barimt” сугалааны азтан болсон гэдэг нь ор үндэсгүй худал мэдээлэл.

-Дэлгүүрийн касс, шатахуун түгээх газрын ажилтнууд хэдэн мянган сугалаа бүртгүүлж, олон удаа азтан болж байгаа. Үүнийг мөн л зохицуулах хэрэгтэй юм шиг?

-Татварын ерөнхий газар хариуцна л даа. Манайхаас мэдээж ямар сугалаа азтан болсон зэрэг холбогдох бүх мэдээллийг явуулдаг.

-“E-barimt”-ын сугалааг хэрхэн явуулдаг юм бэ. Инженерүүд программ дээр ажиллаж байгаа юм чинь өөрийн сугалааны дугаарыг унагаах боломжтой юм биш үү?

-Иргэд сугалааны тохирлыг их амархан схемээр явагддаг юм шиг ойлгодог. Би яг ямар журмаар сугалааны тохирол явагддаг болохыг дэлгэрэнгүй тайлбарлаж өгье.Бөмбөг үлээх замаар бид сугалааг зохион байгуулдаг. Тухайн үед хяналтын хэд хэдэн байгууллага ажилладаг.Татварын ерөнхий газар, Гаалын ерөнхий газар, Цагдаагийн ерөнхий газар, Мэргэжлийн хяналтын ерөнхий газар, Шударга өрсөлдөөн хэрэглэгчийн төлөө газар, Сангийн яам, иргэдийн төлөөлөл гэсэн хяналттай сугалааны тохирол явагддаг. Эдгээр төлөөллийн гарын үсэгтэйгээр тухайн үлээгдсэн тоог баталгаажуулаад азтан болсон иргэдийн систем дээр та азтан боллоо гэсэн мэдээллийг нэгдсэн журмаар илгээдэг. Мөн системд бүртгэлтэй гар утасны дугаар руу нь та азтан боллоо гэсэн мессэжийг нэгдсэн журмаар явуулдаг болсон байгаа. Дараа нь орж ирсэн тоонуудыг ялгаад Татварын ерөнхий газрын Орлого хяналтын газар очно. Ингээд Сангийн яамны Төрийн сангаар хянагддаг. Энэ бүхний эцэст Төрийн сангаас азтан болсон иргэдийн мөнгийг гуйвуулах ажлыг гүйцэтгэдэг. Үндсэндээ таваас зургаан хяналтын механизмын шатлал дор сугалааны тохирол явагддаг. Иргэдийн яриад байгаа шиг шүүрэн шанага шиг, хаа хамаагүй хүссэн хүнийг азтан болгодоггүй. Бүх зүйл хууль, журмын дагуу л маш хатуу хяналттай явагддаг гэдгийг хэлэх нь зүйтэй болов уу. Энэ нэг компанийн ажил биш. Төрөөс зохион байгуулж буй том ажил. Ташаа мэдээллээс болж иргэдийн оролцоо буурах вий гэдэгт санаа зовж байна.

-Анх худалдан авалт хийсэн баримтаа бүртгүүлээгүй байсан ч сугалааны тохиролд оролцдог байсан. Гэтэл журамд өөрчлөлт оруулж баримтаа системд бүртгүүлсэн тохиолдолд сугалаанд оролцдог болсон. Яагаад журамд ийм өөрчлөлт оруулах болов оо?

-Иргэд баримтаа бүртгүүлж байж сугалаанд оролцох эрх үүсэх журмын өөрчлөлтөөр зохицуулагдах болсон. Яагаад гэвэл баримтаа сугалааны тохирлоос өмнө системд бүртгүүлээгүй нөхөж бүртгүүлдэг байсан нь хуурамч баримт гарч ирэх гол шалтгаан болсон шүү дээ. Тэгэхээр нөхцөл байдалд тааруулж журамд өөрчлөлт оруулсан.Харин хоёр хувийн буцаан олголт бол та худалдан авалт хийсэн баримтаа тухайн жилдээ л амжаад бүртгүүлчихвэл таны НӨАТ-ын буцаан олголт хуулийн дагуу орох боломжтой.

-Журамд өөрчлөлт оруулсан нь нэг талаараа иргэдийн эрхийг хязгаарлаж байгаа мэт. Худалдан авалт хийсэн л бол сугалааг хонжворт тохиролд оруулж болдоггүй юм уу?

-Өмнө нь иргэдээс их гомдол ирдэг байсан. Зөвхөн баримтаа бүртгүүлсэн иргэдийн дунд сугалааны тохирлыг явуулж болдоггүй юм уу, сугалаагаа бүртгүүлэхгүй хаячихаад байгаа тэр хүмүүсийн баримтыг заавал сугалаанд оруулах хэрэг байна уу гэхчилэн. Харин журамд өөрчлөлт оруулснаас хойш ямар нэг гомдол иргэдийн зүгээс ирэхээ больсон. Тэгэхээр шинэ журам иргэдийн эрхийг ямар нэг байдлаар хязгаарлаж байгаа гэж бодохгүй байна. Харин ч сугалаа шударга явагдаж байгаа гэж ойлгодог. Иргэд итгэл үнэмшилтэй байх хэрэгтэй. Энэ хэсэг бүлэг хүмүүс, нэг компанийн ажил биш. Монгол Улсын хэмжээнд хэрэгжиж буй том ажил. Татварыг цэгцэлж буй том схем. Бид үр дүнг бодитоор харж байна. Энэ л том амжилт.

-Одоогоор иргэдэд хичнээн төгрөгийг сугалааны хонжвороор олгоод байна вэ?

-Наймдугаар сарын сугалааны тохирлын дараагаар 53 мянган айл өрх азтан болсон байна. 14 удаагийн сугалаа явагдаж иргэдийн дансанд нийт 2.2 тэрбум төгрөг орсон байна. Цаашдаа томоохон худалдааны зах, төвүүдийг энэ системд шилжүүлэх хэрэгтэй. Ингэснээр иргэдийн татварын буцаан олголтын хувь хэмжээ өснө. Олон улсад системийг их үнэлж байгаа. Манайхан дотроо элдэв цуу яриа гаргаж шүүмжлээд байгаа боловч хийчихсэн технологийг аваад үзэх юм бол их том амжилт. Олон улсад үнэлэгдэж байна. Уганда, Славок, ОХУ зэрэг улсууд ийм татварын системд шилжихийг хүсч, судалж байна. Тиймээс бид ийм том ажлыг эхлүүлчихсэн учраас технологио илүү боловсронгуй болгохын төлөө ажиллаж байна. Иргэд заавал баримт авч явахгүйгээр бүртгүүлэх хувилбарыг бид бий болгохоор ажиллаж байгаа.

“Ёлтын ам, Сонгинотын бэлчир гэж уул, ус, ургамал тэгширсэн сайхан нутаг байдаг юм. Зэрлэг ан амьтны диваажин болсон газар. Хаашаа л харна халиун буга сүргээрээ бэлчиж, хэрэм, туулай, зэрлэг гахай тэргүүтэн хаа сайгүй гүйлдэнэ. Жалга судаг болгоноор булаг шанд оргилон ундарч, голын ус шаагин урсдаг тийм л жаргалын орон баруун хязгаар нутагт байдаг юм аа. Бүр тодруулж хэлэх юм бол, Алтай Таван Богдын мөнх цаст оргилуудыг давж арай гэж хүрдэг буйд холын газар. Тэнд л хил манах хэцүүхэн бөгөөд хүндтэй үүрэг хариуцлагыг үүрч явсан хилчин хүн дээ, ах нь” гэж Монгол Улсын гавьяат барилгачин, хилийн цэргийн хурандаа С.Самдандовжид ярив. Туулж өнгөрүүлсэн амьдралынхаа ихэнх хугацааг Монгол Улсын торгон хилийн шугам дээр өнгөрүүлсэн нэгэн. Тэрбээр хамгийн олон хил зөрчигч барьсан гэдгээрээ хилийн цэргийн түүхэнд тод мөрөө үлдээсэн онц хилчин.

Хурандаагийнд өнжихөөр хотын захад байх гэрт нь очлоо. Тэр хавьдаа л хамгийн хөдөлмөрч айл гэдэг нь барьсан хашаа, хорооноос нь бэлхнээ мэдэгдэнэ. Цэлийсэн том хашаатай юм байна. Хашаагаараа дүүрэн мод тарьжээ

Зүүн урд захад нь хэдэн жилийн өмнө чацарганы мод тарьсан юм байна. Чацарганы жимс багсайтал ургачихсан байх аж. Харин хашааныхаа урдуур үхрийн нүдний мод суулгажээ. Өнгөрсөн долоо хоногт жимсийг нь түүчихсэн гэнэ. Харин хашааныхаа баруун урд захад улаан лооль, өргөст хэмх, байцай зэрэг нарийн ногоо тарьсан байна. Мөн хүлэмжиндээ энэ өвөл хаврынхаа хэрэгцээг бүрэн хангах хүнсний ногоо тариалжээ. Сүүдрэвч барьж, амрах сандал ширээ, явган хүний зам, нарны толиор цэнэглэж асдаг гэрэл гээд л тэр хашаанд байхгүй юм алга. Гоёл чимэглэлийн зорилгоор ногоон, цагаан судалтай хаш чулуу ч тавьжээ. Гурван машины гарааш, хоёр давхар байшин, цэцгийн мандал гээд л хурандаагийн хашаанд юм бүхэн байна. Чөлөөндөө гарсан цагаасаа хойш өөрийнхөө гараар энэ бүгдийг хийсэн гэнэ. Хүүхдээрээ байхаасаа эхлээд хилийн отряд, застав дамжиж тогтсон гэр оронгүй явсан цаг хугацаагаа нөхөх гэж зүтгэсэн нь биеллээ олсон уу гэлтэй болжээ.

ТУУЛЖ ӨНГӨРҮҮЛСЭН АМЬДРАЛ БУЮУ ХИЛЧИН БОЛСОН ТҮҮХ

Ингээд С.Самдандовжид хурандаагийн гэрт орлоо. Гэрийн эзэгтэй “Дээшээ суу. Цай уу” гээд л сандарч байгаа бололтой. Сэтгүүлчид ирэх гэж байна гэж сонсоод хоол, цай бэлдсэн гэнэ. Хоёр давхар байшиндаа хоёр хөгшин хоёулхнаа амьдардаг юм байна. Хүүхдүүд нь амралтын өдрүүдээр аав, ээж дээрээ ирдэг аж. Ингээд бид хаана төрж өссөн, хилийн цэрэгт анх хэрхэн орж байсан талаар хөөрөлдөж эхэлсэн юм. Гэрийн эзэн Завхан аймгийн Сонгино сумын Баян-Айраг бригад Хангайн нуруу, Ханхөхийн нурууны дунд төрж өссөн нэгэн. Хэдэн үеэрээ малчин байсан айлын үр удам гэнэ. Тэрбээр эцэг, эхээс арвуулаа аж. Аав Самбуу нь өөрөө оролдож байгаад бичиг үсгийн боловсролтой болж бригадын агент, сургуулийн нярав зэрэг ажил хийдэг байсан аж. Харин С.Самдандовжид гуай Завхан аймгийн Нөмрөг сумын дунд сургуульд долдугаар анги төгсөөд хот руу Барилгын техникумд суралцжээ. 1971 оны ардын хувьсгалын 50 жилийн ойгоор сантехникийн техникч гэсэн мэргэжлээр төгсөөд Завхан аймагтаа очсон байна. Ардын хувьсгалын 50 жилийн ой болж байгаатай холбоотойгоор ЗХУ-аас найман иж бүрэн ерөнхий боловсролын сургуулийн барилга барьж өгсөн гэнэ. Завхан аймагт ангийнхаа гурван хүүхэдтэй очиж, уурын зуух хариуцсан механикчаар ажиллаж эхэлжээ. Сургуулийн уурын зууханд ажиллаж байхдаа долдугаар ангийн охинд сэтгэл алдарсан юм байна. Тэр охин нь эхнэр Ч.Шура нь гэнэ. Тэдний хайрын түүх ингэж л эхэлсэн байдаг ажээ. Дунд сургуулийн охинд сэтгэл алдарсан С.Самдандовжидыг хоёр жил ажиллаж байтал цэрэгт явуулчихсан байна. Шууд Өмнөговь аймгийн хилийн хамгийн урд цэг рүү алба хаалгахаар явуулчихжээ. Дархан хилээ манахын сайхныг тэнд л анх мэдэрсэн хэмээн бахархангуй ярьж суув. Эндээс л түүний амьдрал хилийн цэрэгтэй холбогдсон байна. Хилийн цэрэгт алба хааж байх хугацаа нь хүйтэн дайны он жилүүд байжээ. Монгол, Хятад гэх хоёр улс хэзээ мөдгүй дайтах гэж байна гэх яриа гарчихсан. Монголын арми урд хилээрээ цэргүүдээ байршуулчихсан байв. Хятадууд дайрах гэж байна гээд л байнга сургуулилт хийлгэж байжээ. Тухайн үед манай улс социалист нийгэмтэй улсын хамгийн эхнийх нь байсан. Хилийн цэргийг татан буулгаж олон жил болсны дараа буюу 1967 онд эргүүлэн сэргээсэн байдаг. Хилийн цэрэгт боловсон хүчин дутагталтай болчихсон үе байв. Ингээд 100 шижигнэсэн залууг 1973-1976 онд ЗХУ-д Хилийн цэргийн дунд сургуульд явуулсан байна. Тэднийг нэг нь С.Самдандовжид гэнэ. 1976 онд сургуулиа төгсөж ирээд Сулинхээрийн отрядад хуваарилагдсан байна.

Тэрбээр цэрэгт байхдаа, хилийн цэрэгт татагдсанаасаа хойш ч Ч.Шуратайгаа захиагаар байнга харилцдаг байжээ. Ингээд ууган хүү С.Золбоо нь Сулинхээрийн отрядад төрсөн байна. Сулинхээрийн отрядад томилогдож очсоноос хоёр жил өнгөрч байтал нийслэл хот руу 05 дугаар ангид ротын захирагч болгон томилжээ. Тухайн үедээ хилийн цэргийн зодоон цохион хийдэг, архи уудаг гээд ер нь л болж бүтэхгүй залуус цугласан ротын захирагч болсон байна. Сахилгагүй залуусыг зөв чиглэлд оруулан хүмүүжүүлж байтал 182 дугаар ангийн ротын дарга болгочихжээ. Тус ангид тухайн үед хүн амины хэрэг гарчихсан. Цэрэг нь дарга нарынхаа үгийг тоохоо байчихсан үе байсан гэнэ. Тэрбээр хүнтэй хэрхэн харилцаж, яавал арга эвийг нь олох вэ, ямар хүнд зөөлөн хандвал чих нь улам зөөлөрч, ямарт нь ширүүлхвэл номхон дөлгөөн болдог вэ гэдгийг тэр ангид байхдаа хамгийн сайн мэдэрсэн аж. Ингээд 182 дугаар ангийнхаа ажлыг сайжруулж, эмх цэгцэнд нь оруулаад ЗХУ руу дээд курст сурахаар явжээ. Дээд курсээсээ ирээд тавдугаар отряд буюу Ховдын Булганд Боловсон хүчний офицероор томилогдон очиж Булган суманд очсон жил буюу 1983 онд охин С.Солонго нь мэндэлсэн байна.

Хилийн цэргийн боловсон хүчний офицеруудын дунд болсон тэмцээнд гурван жил дараалан түрүүлжээ. ЗХУ-ын Цэргийн академи руу шалгалт өгөх эрх нь ингэж нээгдсэн байна. Ингээд цэргийн академи руу явах шалгалт өгчээ. Тэгсэн арын хаалга ороод явж чадаагүй байна. Шалгалт өгсөн нэг офицер Б.Дэжид генаралын ойрын хамаатан байсан гэнэ. Түүнийг Цэргийн академи руу явуулахаар болжээ. Ингээд Б.Дэжид генералд өргөдөл бичсэн байна. Тэрбээр “С.Самдандовжид намайг МАХН-аас хөөгөөд хилийн цэргээс халаад, нутаг усанд нь буцааж өгнө үү. Шударга зүйл энэ намд алга” гээд бичээд явуулчихжээ. Уулзсан хүн болгон “Чи ч ингээд дууслаа даа. Нам засгийн удирдлага руу ийм өргөдөл бичдэг бөх зүрхтэй хүн чамаас өөр байхгүй” гэж л байж гэнэ. Тэгсэн төд удалгүй Б.Дэжид генаралаас өргөдөлийн хариу иржээ. Хариуд “Таны өргөдлийг намын төв хороо шалгаж үзлээ. Таны зөв байжээ. Ирэх жил шалгалтгүйгээр Цэргийн академид явах эрх олгож байна” гэжээ. Ирэх жил нь ЗХУ-ын Москва хотод М.В.Фрунзийн нэрэмжит Цэргийн академи руу явах гэтэл П.Даш генаралыг явуулахаар болсон байв. Тэрбээр дарга нарын хаалганд хүчин мөхөстөж ар талын академи руу явжээ.

Гэр бүлийн хамт

БАЯН-ӨЛГИЙ АЙМГИЙН 62 МЯНГАН ИРГЭН НҮҮХ ҮЕИЙН ОТРЯДЫН ДАРГА

Сургуулиа төгсөөд эргэж ирээд нэг жил болж байтал 1990 оны Ардчилсан хувьсгал болж нийгэм даяараа эмх замбараагүй байдал бий болжээ. Ардчилсан хувьсгалтай зэрэгцээд Баян-Өлгий аймагт үндэстний хувьсгал гарч, их үймээн болсон үед отрядын даргаар түүнийг томилон явуулжээ. Баян-Өлгийчүүд төв талбай дээрээ өлсгөлөн зарлаад “Баян-Өлгий аймгийг бүх салбарт казах хүн дарга болох ёстой. Үүний төлөө тэмцэнэ” гээд цагдаагийн даргаасаа эхлээд бүх албан тушаалтныг казах хүн болгочихсон байж. Мөн “Баян-Өлгий аймгийн өөртөө засах орон болгоно. Энд байгаа монголчуудыг бүгдийг хөөж явуулаад Казахстаны нэг аймаг болгоно” гэсэн яриаг хэт их үндсэрхэг үзэлтнүүд гаргаж, түүнийг нь жирийн иргэд дэмжиж байсан үе гэнэ. Мөн тус аймгийнхан Казахстан руу хэдэн мянгаараа нүүдэллэж байжээ. Тэр үед төрийн албанд ганц монгол дарга байсан нь отрядын дарга С.Самдандовжид байжээ. Баян-Өлгий аймагт “Мориндоо мордоцгооё”, “Атаныхан”, “Хаж мөргөлийнхөн” гээд хэд хэдэн бүлэглэл бий болсон гэнэ. Монгол Улсаас Казахстан руу нүүх эрхийг нь чөлөөтэй олгочихсон. Казахстанаас өдөрт 12 онгоц ирээд буцдаг. Айлууд гэр орон байшингаа нураагаад явж байсан гэнэ. Тэрбээр 62 мянган казах иргэнийг нүүлгэх ажлыг Монгол Улс талаас хийсэн хүн юм байна. Баян-Өлгий аймгийн зарим иргэн дээш нь янз бүрийн байдлаар матаас бичиж, цэргийн шүүх рүү явуулах гэж оролдоно. Гэрийнх нь хаалга, цонхыг эвдэж сэтгэл зүйн дайралт хийх гэж оролддог үе ч цөөнгүй байжээ. Төрж өссөн нутаг руугаа явах гэж сэтгэл нь цаашаа болчихсон хүмүүсийн гаргаж буй ааш авир, үйлдэл маш хэцүү байсан тухай онцлон ярьсан юм. Үндэстний хувьсгал хийгдэх дээрээ тулж, иргэд нь Казахстан руу нүүж, Монголын төр засгийн хүч суларсан ийм хүнд цаг үед С.Самдандовжид хурандаа Баян-Өлгий аймагт ажиллаж байжээ. Баян-Өлгий аймгийн урианхай айлууд түүнийг цагаан эсгий дэвсэж гэртээ оруулж, Баян-Өлгий аймагт ирж болохгүй дөрвөн хүний нэг хэмээн яригдаж байсан ажээ. “Хилийн цэрэгт ажиллаж байсан он жилүүдийн хамгийн хүнд хэцүү нь Баян-Өлгий аймгийн нүүдэл хийгдэж байсан цаг” гэж С.Самдандовжид хурандаа тодотгож байна лээ.

Гэрийн эзэгтэй Ч.Шура бидний яриан дундуур орж ирэн ийн ярив. “Эгч нь хар бага наснаасаа л энэ хүнийг дагаж хилийн застав, отрядаар явсан хүн. Хэцүү бэрх болгоныг хамтдаа туулж өнгөрүүллээ. Манай хүн хүнд өндөр шаардлага тавьж хатуу үг хэлнэ. Үүнээсээ болоод зарим хүний дургүйг хүргэдэг муу зантай хүн дээ” гээд инээв. Биднийг ийн ярилцаж байтал хурандаагийн утас дуугарав. Хилийн цэргийн найз хурандаа нар нь ярьж, хилийн цэрэгт сүүлийн үед хийгдэж байгаа томилгооны асуудлаар санал солилцох ажээ. “Тэр уг нь хилийн цэргээ сайн мэдэх залуу байгаа юм. Тэр бүтэхгүй ээ. Тэрний оронд өөр хүн тавих ёстой юм” гээд л ярих. Мөн амралтын өдрүүдэд дүүгийнхээ хэдэн хүүхдийг олж ирэх талаар ч ярилцав. Гэрийн эзэгтэй “Манай хоёр хүүхэд хүнтэй суухгүй юм. Бид хоёр ач, зээ мөрөөдөөд байдаг. Гадаадад их олон жил сургуульд сураад тэндээ амьдарч байгаад ирсэн. Манай хүү С.Золбоо буудлагын олон улсын хэмжээний мастер цолтой. Охин нэг компанид ажиллаж байна даа. Бид хоёр хүүхдийн мөрөөсөл болсон хүмүүс ах, дүү нараасаа хүүхдүүдийг нь гуйгаад л сууж байдаг юм” гэв.

Хил зөрчин орж ирж байгаа БНХАУ-ын иргэдийн барьж байгаа нь

ДӨРВӨН МЯНГАН МЕТРИЙН ӨНДӨР УУЛЫГ ДАВЖ ХИЛ ЗӨРЧИГЧ БАРЬДАГ БАЙЖЭЭ

Бидний яриа Хилийн цэрэгт ажиллаж байсан үе рүү эргээд оров. С.Самдандовжид хурандаа хилийн цэргийн түүхэнд хамгийн олон хил зөрчигч барьсан гавьяатай нэгэн. “Ёлтын ам, Сонгинотын бэлчир газар манай улсын баруун хойд захын нутаг. Цэнгэл хайрхан уулын цаад дор дөрвөн мянган метр өндөр мөнх цаст уулын цаана байдаг нэн ховор амьтад, байгалийн баялаг бүрдсэн газар. Хил хамгаалах албаныхан гурван сар л тэнд хамгаалалт хийх боломжтой. Бусад үед нь дөрвөн мянган метр өндөртэй цаст даваа хаагдаад явах боломжгүй. Хамгаалах эзэнгүй болоод есөн сарын хугацаанд хятадууд орж ирэн амьтныг нь агнаж, алтыг нь ухаж, бугын эвэр түүж дураараа аашилдаг байжээ. Хятадын талаас ямар ч саадгүй Ёлтын аманд хүрээд очдог байна. С.Самдандовжид хурандаа хилчин залуусаа дүн өвлийн хүйтэнд цаст уулсыг давуулах эхлэлийг тавьжээ. Отрядын дарга хүн дөрвөн мянган метрийн өндөрт мацаж зам гаргаад цэргүүдээ оруулж, хил зөрчсөн хятадуудыг бариулдаг байжээ. Жилд нэг, хоёрхон хил зөрчигч барьдаг байсан Баян-Өлгий аймгийн хилийн отряд жилд 70 гаруй жил зөрчигч барьж байж. Хилийн цэргийн түүхэнд С.Самдандовжид гуай 168 хил зөрчигч барьснаараа тэргүүлж, уулчин Жуков 90 гаруй зөрчигч барьснаар удаалдаг байна. Хил зөрчигчдийг бариад байхаар Хил хамгаалах ерөнхий газраас сурвалжлагч, зурагчин хамт явуулж хил зөрчигчийг хэрхэн барьж байгааг сурвалжлуулах үүрэг өгдөг болсон байна. Сурвалжлагч, гэрэл зургийн сурвалжлагч очсон үед нь хил зөрчигчид таарч, хэн хэн нь олзтой буцдаг байсан талаар ч ярьсан юм. С.Самдандовжид хурандаагийн чиглэлээр Даянгийн заставынхан бүгд онц хилчин болж байсан түүхтэй аж. Түүний хил зөрчигч барьдаг арга их сонин гэнэ. Хил зөрчигчийг балмагдуулж байгаад барьж авдаг байж. Хэдэн талаас нь бүсэлж байгаад толгой дээгүүр нь буудахаар ямар ч хүн толгойгоо дараад хэвтээд өгдөг байна. Тэгээд гараа өргөөд зогсох үед нь барьж авдаг гэнэ. Хоёр, гуравхан минутад амжиж барихгүй бол алдчихдаг ажээ.

Гэрийн эзэгтэй Ч.Шура 1974 оноос хойш нөхөртэйгөө үзсэн кино, тоглолтын бүх тасалбараа хадгалжээ. Цуглуулга нь мянга гарсан байна лээ. Завхан аймгийн соёлын төвд болсон урлагийн наадам гээд л сүүлийн үеийн тоглолтуудын билет хүртэл хадгалаатай байна лээ. Гэрийн эзэгтэй сайхан дуулдаг гэнэ. Бүх ард түмний наадмаас мөнгөн медаль хүртэж байсан аж. Мөн сүүлийн жилүүдэд өөрийнхөө мөрөөдлийг биелүүлж, гэртээ төрөл бүрийн цэцэг тарьсан байна лээ. Мөн хоёр давхрынхаа шилэн хаалт бүхий тагтан дээр хамтдаа сууж өөрдийнхөө тарьж ургуулсан ногоон байгууламжийг харах дуртай гэж бидэнд ярьсан юм. С.Самдандовжид хурандаа жилийн өмнө Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржоос Монгол Улсын Гавьяат барилгачин цол тэмдгээ гардан авсан. Ерөнхийлөгч шагнал гардуулахдаа “Монгол Улсын дархан хилийг хамгаалах, бэхжүүлэх, үндэсний аюулгүй байдлыг хангах үйлсэд ухамсарт амьдралаа бүрэн зориулж, хилийн найман отряд, 25 застав, 40 гаруй харуулын байр барих ажлыг гардан удирдсан хурандаа” гэж цохон тэмдэглэсэн байдаг. Тэрбээр баруун хилийн ихэнх отряд, заставыг барьсан гэсэн. Түүнийг хамт ажиллаж байсан хилийнхэн нь “Зүгээр сууж чаддаггүй хүн” гэж тодотгон хэлдэг юм билээ.

Мөн буурал хурандаа төр нийгмийн зүтгэлтэн, яруу найрагч О.Дашбалбарын ойрын найз явсан талаараа ярив. Уламжлалын нэгдсэн намд элсэж, хэсэг улс төржөөд авсан гэнэ. Завхан аймагт хоёр ч удаа УИХ-д нэр дэвшиж явсан аж. Тэрбээр “О.Дашбалбар найз маань “Амьддаа бие биенээ хайрла, хүмүүс ээ” гэх алдарт шүлгээ чамд энэ шүлгээ зориулж бичсэн юм шүү гээд гарын үсгээ зураад өгч байсан юм. Одоо ч бичгийн машинаар шивсэн гарын үсэгтэй шүлэг нь манайд байгаа. Сүүлийн үед их л олон хүн надад зориулж бичсэн гээд ярьж байгаа харагддаг юм. Би ч тэдэн дунд орохгүй гээд чимээгүй л байдаг даа. Олон ч аавын хүүхдүүдтэй найзалж явна даа. О.Дашбалбар шиг гэнэн томоогүй мөртлөө цог хийморьтой хүн ховор шүү” гэв. Намрын усархаг бороо шаагин орох ажээ. Цонхоор харахад бүрий болж нар хэдийнэ жаргасан байв. Бид ч өнжиж буй айлаасаа явсан юм. Хилчин хурандаагийн “Монголынхоо торгон хил дээрээс нар мандахыг харж зогсоод “Миний ард эх орон минь байгаа шүү” гэж бодох даанч сайхан байдаг даа” хэмээн хэлсэн үг сэтгэлд тодхон үлдэв.

“ЗСБНХУ-ын ШУА, Монголын палеонтологийн экспедицийн 70 жил” олон улсын эрдэм шинжилгээний хурал өчигдөр “Пума империал” зочид буудлын хурлын танхимд боллоо. Хуралд ОХУ, Монголын палеонтологичдоос гадна Америк, Япон, Солонгос, Канадын эрдэмтэн судлаачид оролцож, илтгэл тавьсан юм. Хурлын үеэр ШУА-ийн палеонтологи геологийн хүрээлэнгийн захирал, доктор, үлэг гүрвэл судлаач Х.Цогтбаатартай ярилцлаа.

-Дэлхийн хүмүүс үлэг гүрвэлийн тухай сонирхох юм. Үлэг гүрвэлийн олдворууд хүмүүст юу хэлж чадах вэ. Тухайлбал, палеонтологичид үлэг гүрвэлүүдийн чулуужсан яс, мөрнөөс юу олж хардаг бол?

-Энэ тухай ярихад нэлээд холоос эхлэх хэрэгтэй болно. Палеонтологи гэдэг шинжлэх ухаан бидний мөрөө гаргаж байгаа дэлхий дээр хүн үүсэхээс өмнө ямар байгаль орчин, шим ертөнц байсныг судалдаг шинжлэх ухаан. Хүн өөрийнхөө амьдарч байгаа цаг үеийг судалж болж байна шүү дээ. Палеонтологийн онцлог бол газрын чулуулаг үе давхаргад хадгалагдсан эртний амьтны чулуужсан олдворт үндэслэж тухайн цаг үеийн шим ертөнцийн түүхийг бодит баримтад тулгуурлаж ийм байжээ гэдгийг тогтоодог. Ургамал, амьтны олон чиглэлээс палеонтологийн шинжлэх ухаан бүрддэг. Гэхдээ одоо энэ хурал дээр ч үлэг гүрвэлийн тухай онцгойлж яриад байгаа биз. Яагаад гэхээр, сээр нуруутан амьтны хөгжлийн түүхэнд (сээр нуруутан амьтанд хүн ч ордог) үлэг гүрвэл хамгийн урт хугацаагаар энэ дэлхий дээр ноёлогч бүлэг болж амьдарсан. Одоогоос 220 сая жилийн өмнө үүссэн гэж үздэг. 65 сая жилийн өмнө бүрмөсөн сөнөсөн. Даруй 150-160 сая жилийн турш ноёлогч анги бүлэг болж амьдарсан амьтан шүү дээ. Хоёрдугаарт, сээр нуруутан амьтанд тохиолдож болох физиологи, генетикийн олон шалгуурыг үлэг гүрвэл дээр байгаль өөрөө туршсан байж болзошгүй үр дүнгүүд харагддаг юм. Хоёр хөл дээрээ явах нь сээр нуруутан амьтны хөдөлгөөний хамгийн дэвшилтэт хэлбэр. Хүн, сармагчин дэвшилтэт хэлбэр рүү ороод хоёр хөл дээрээ явж байгаа шүү дээ. Энэ нь үлэг гүрвэл дээр ч туршигдсан. Үлэг гүрвэл, одоогийн жигүүртэн шувуу хоёрын өвөг удмын холбоо ойрхон байсан гэдэг нь палеонтологийн шинжлэх ухаанаар тогтоогдож байгаа юм. Тийм учраас үлэг гүрвэлийн тухай тив дэлхийн эрдэмтэн судлаачид махран сонирхож судалж байдаг.

-Оросын эрдэмтэд 70 жилийн өмнө Нэмэгтийн хөндийд үлэг гүрвэлийн баялаг олдвор олсон гэдэг. Гэтэл хэдэн сая жилийн өмнө Нэмэгтийн хөндий гэдэг газар ямар амьдрал буцалж байсан бол. Та манай уншигчдад дүрсэлж хэлж өгөөч?

-Палеонтологийн судалгаагаар зөвхөн олдвор олоод тэр нь тийм амьтан байж, энэ нь ийм амьтан байж, тийм ургамал ургаж байж гэж ярих үе хойно хоцорлоо. Одоо бол иж бүрнээр нь судлаад өөрийн чинь хэлдгээр ямар цаг үе, орчин байв гэдгийг тодорхойлохын тулд олон талаас нь судалж байна л даа. Бидний ярьж байгаа Нэмэгтийн хөндийд илэрсэн эртний хурдас (чулуужсан олдворыг хадгалж байгаа үе давхарга, элс шороо) хуримтлагдах явцдаа тухайн үеийн амьтныхаа ясан бие, мах шөлний үлдэгдлийг булж дараад, хэдэн сая жил хадгалагдах явцдаа чулуужиж үлдэн, дараа нь элэгдэх явцад нь палеонтологич бид хайж олж сэргээн гаргаж ирж байгаа юм. Тийм цаг үеийг нь тооцвол Нэмэгтийн хөндийн одоогоос 70 сая жилийн өмнөх үеийн тухай ярьж байна. Ухаант хүн үүсэхээс даруй 50-60 сая жилийн өмнө амьдарч байсан амьтныг бид өнөөдөр зураг хөргөөр үзүүлнэ гэдэг палеонтологийн судалгааны үр дүн. Монголоос олдсон үлэг гүрвэлийн цаг үед их өөр байгаль цаг ууртай байсан нь тогтоогдсон. Нэмэгтэд чийглэг дулаан уур амьсгалтай, маш их цэнгэг устай гол мөрөн, нуур ихтэй, халуун орны бүсэд ургадаг ургамалтай үед үлэг гүрвэлүүд амьдарч байжээ. Үүнийг тааж байгаа юм биш. Шинжлэх ухаанаар тогтоогдсон зүйл. Ургамал судлаачдын том баг манай хүрээлэнд бий. Тэр улсууд маань тухайн цаг үед ямар ургамал ургаж байсныг судалдаг.

-Юрийн галавын цэцэрлэг гэдэг шиг Нэмэгтийн хөндийн үлэг гүрвэлүүдийн амьдрал ийм байсан гээд харуулах боломжтой юу?

-Бид шинэ юм бодох ёстой. Тэнд хийчихсэн Юрийн галавыг бид энд Нэмэгтийн хөндийд авчраад хэрэггүй. Ер нь бол тэрнээс илүү содон юмс Монголын судалгааны үр дүнд гарч байгаа. Бидний эцсийн зорилго дэлхий дээрх уур амьсгалын өөрчлөлт, байгаль хэрхэн хувирч, ямар амьтан ургамалтай байсан гэдгийг судлах л асуудал. Шим ертөнц, эртний ургамал, амьтны түүхийг мэдэхгүй бол бид ирээдүйн тухай ойлгоход хэцүү болно. Өнөөдөр монголчууд жижигхэн юманд итгэж байна. Дэлхий сөнөнө гэхэд л олон хүн хотоос зугтаж, зусландаа очиж байна гэдэг чинь бид шинжлэх ухаанаасаа дэндүү холдсоны шинж шүү дээ.

-Зөвлөлтийн палеонтологийн экспедицээс ч өмнө 192О-иод оны эхээр Америкийн Байгалийн түүхийн музейгээс Монголд анх экспедиц зохион байгуулжээ. Америкийн судлаач, эрдэмтэн Рой Чапман Эндрюсын ахалсан баг үлэг гүрвэлийн яс, өндөг олсон. Засгийн газартай гэрээ байгуулсан гээд домог мэт түүх яригддаг?

-Манайхан юмыг хар талаас нь ярих гээд байдаг юм. Олон тэмээ ачаа аваад явчихсан гэцгээдэг. Ер нь юмыг гэгээтэй талаас нь харах хэрэгтэй. Ямар гэрээ хийгдэж байсныг би сайн мэдэхгүй. Яригддаг юмнууд бий л дээ. Одоо ч харилцан ашигтай байна гэсэн утгатай гэрээнүүд хийгддэг шүү дээ. Тэр үед Монголд палеонтологийн байгууллага гэж байсан биш. Тухайн үед Богд хаант Засгийн газартай гэрээ хийсэн байдаг. Тэр үеэр нь засаг төр өөрчлөгдөөд 1924 онд Судар бичгийн хүрээлэнтэй хийсэн гэрээ байдаг гэсэн. Ямартай ч тухайн үед Рой Чапман Эндрюсын ахалсан экспедиц Монголд судалгаа явуулахаар гэрээ хийсэн. Анх үлэг гүрвэл гэж яриагүй. Эртний хүний олдвор олох зорилготой экспедиц байж. Эртний хүний олдвор олж чадаагүй. Ер нь шинжлэх ухааны судлаачид эхлээд таамаглал дэвшүүлээд, түүнийгээ баталдаг учиртай. Эцэст нь үлэг гүрвэлийн олдвор олсон. Түүнийгээ үргэлжлүүлж судалсан юм билээ. 1925 онд маш том хүчээр үргэлжлүүлж судлах гэсэн ч хувьсгал гарсан учраас бараг л тагнуул гээд барьж авах шахсан шиг байдаг. Монголын нутгаас гарч, Хятадын нутагт 1930 он хүртэл ажилласан юм билээ. Олсон олдворынхоо тодорхой хэсгийг Монголд үлдээх тухай гэрээндээ тусгасан байдаг. Ер нь дэлхий нийтийн одоогийн жишгээр бол олдвор тухайн орны өмч гэж үздэг. Энд байхгүй зүйлийг тэнд очиж судлах гэх мэтээр түр хугацаагаар гаргадаг дүрэм журам бий л дээ. Сая илтгэл тавьсан Японы эрдэмтний яриаг сонссон байлгүй. Монголоос авч явж судалсан бүх зүйлээ ширхэг ч үлдээлгүйгээр буцааж тушаасан гэж ярьсан шүү дээ.

-Өмнөговийн Шар цавын үлэг гүрвэлийн мөрийг мөшгөж сонирхолтой дүгнэлт хийж байна лээ. Үлэг гүрвэлийн мөр олдсон газар нутгийг хамгаалалтад авсан гэсэн. Үлэг гүрвэлийн мөрний тухай илтгэл тавьсан япон судлаачийн багт та бас багтжээ?

-Үлэг гүрвэлийн яснаас олж авч чадаагүй мэдээллийг мөрнөөс нь олж мэдэх боломжтой. Чулуужсан яснаас нь үлэг гүрвэл хэр хурдан гүйдэг байсныг тогтооход хэцүү шүү дээ. Мөрнөөс нь жин, ааш араншин тэр бүгдийг тогтоож болдог юм байна. Бусад оронд байдаг мөрнүүдээс ялгаатай нь бидний хамгаалалтад аваад байгаа Шар цавын олдворт газарт нэг дор олон төрлийн үлэг гүрвэл явж өнгөрсөн байгаа юм. Түүгээрээ дэлхийд ховор. Манай мөрнүүд яг нэг цаг үеийнх, нэг үе давхаргаас мөр нь ясан биеийнх нь чулуужсан олдвортой цуг олддог. Үүгээрээ бусад үлэг гүрвэлийн мөрт газраас онцлогтой. Энэ онцлогоос хамаарч хамгаалах ёстой газар гэж үзэж байгаа юм. Бид энэ олдворыг хамгаалах үүрэгтэй. Энэ чинь зөвхөн Монголын өмч биш, дэлхийн өв. Дэлхийн бүх хүн үүний үр шимийг хүртэх ёстой. Тийм учраас Дэлхийн өвд бүртгүүлэх гэж бид хөөцөлдөж байна. Ингэхийн тулд өөрсдөө бид юм хийсэн байх ёстой. Төр засаг нь хамгаалж, мөнгө төгрөг, бодлого гаргасан байх учиртай. Манайхан зүгээр л харамлаад суудаг болохоос биш өөрсдөө хөдөлдөггүй. Төр засаг нь хэрэггүй юманд мөнгөө зардаг байдал олон жил үргэлжиллээ.

-Монголоос хамгийн баялаг үлэг гүрвэлийн олдвор олддог. Энэ олдворуудаараа Үлэг гүрвэлийн музей байгуулах боломж байгаа юу?

-Байлгүй яах вэ. Бид олон жил музей байгуулах гэж хичээж байна. Түүнийг нь улстөржүүлээд, самарч хаячихаад байх юм. Музей байгуулах тухай яриа хэлэлцээр явагдаж байсан ч хэн ч дэмжээгүй. Цахилгаан станц зогсох гэж байхад юун музей яриад байгаа юм гэх маягаар хойшлуулж байсан. Бид энэ тухай олон жил ярьж байгаа юм. Дийлдэггүй юм. Аялал жуулчлал хөгжүүлнэ гэж өчнөөн жил ярилаа. Хэдэн гэр кэмпээс өөр үзүүлж харуулах юм хийсэнгүй.

-Манай палеонтологчид дэлхийн хүмүүст шинээр юу санал болгож чадах вэ, энэ чиглэлийн судалгаа ямар түвшинд хүрээд байна?

-Монголын судлаачдын судалгааны бүтээлүүдийг гадаадын нэр хүндтэй сэтгүүлд хүлээж зөвшөөрч хэвлэж байна гэдэг чинь л дэлхийд оруулж байгаа бидний хувь нэмэр гэж үзнэ. Палеонтологийн шинжлэх ухаанд нэг олдворыг олоод судалгаа хийгээд, дэлхийн хэмжээнд танигдсан тухайн амьтны талаарх бүх судалгааны үр дүнг үүндээ оруулж, түүнтэйгээ харьцуулж дүгнэлт гаргаагүй бол хүлээн зөвшөөрч хэвлэхээ байсан. Дэлхийд байхгүй шинэ юм гэж Монголдоо хичнээн ярьсан ч дэлхий хүлээн зөвшөөрөөгүй бол худлаа болдог юм. Тэр утгаараа Монгол байр сууриа эзэлсэн.

-Өндгөө дарсан үлэг гүрвэлийн олдвор шуугиан дэгдээж байсан. Үлэг гүрвэл бүлээн цустай юу, эх амьтны зөн совин, мэдрэмж байсан уу гээд л?

-Үлэг гүрвэлийн судалгаа 1840-өөд оноос дэлхийд үүссэн гэж үздэг. Бусад салбартай харьцуулбал шинэлэг. Хоёр зууны турш хөгжөөд явсан. Эхэн үедээ ямар том амьтан бэ гэж судлаачид ч гайхдаг байсан. Бусад хүн ч гайхдаг байсан цаг үе бий. Одоо бол энэ бүхэн өөрчлөгдөж, шинэ технологийг судалгааны арга барилдаа хэрэглэж эхэлсэн. Ийм цаг үед үлэг гүрвэлийн эртний биологийн судалгаа чухал болсон. Тэгэхээр заримдаа ясыг нь олонгуутаа таамаглаад дүрсэлчихэж болно. Гэхдээ энэ амьтан яаж үржиж хөгжиж, юу иддэг, өөр хоорондоо хэрхэн харьцдаг байсныг хүмүүс мэдэхийг хүсч байгаа. Тийм учраас судлаачид тэрэн рүү орохоос өөр замгүй. Монголоос олдож байгаа олдворууд сайн хадгалагдсан байдаг. Маргаантай, нууцлаг, учир нь олдоогүй зүйлүүдийн учгийг тайлахад сайн хадгалагдсан материал дээр судалгаа хийх нь үнэнд ойртдог талтай. Хамгийн товчхон хэлэхэд, Монголын үлэг гүрвэлийн судалгааг өөрийнхөө судалгаанд оруулаагүй дэлхийн үлэг гүрвэлийн ямар ч судлаачийг хүлээн зөвшөөрөхгүй болсон. Хүмүүс бодохдоо нэг үлэг гүрвэлийг олоод судалгаа нь дуусчихсан гэж боддог. Тийм биш. Бидний дүгнэлт үнэн эсэхийг дараагийн улсууд шалгаад явна. Дуусашгүй судалгаа. Шинэ технологи, арга барилууд нэвтэрч байна шүү дээ. Тэр арга барилаар дахиад судалдаг.

-Палеонтологи биологич, геологич хоёрын завсрын мэргэжил гэсэн. Энэ хурал гэхэд л англи хэл дээр явж байна. Орос, япон, америк, канад, солонгос судлаачидтай хэл нэвтрэлцэх хэрэгтэй болно. Та өнөөдрийн түвшинд хүртлээ хэр урт зам туулсан бэ?

-Хэлэхэд хэцүү. Хүн бүр өөр байх л даа. Миний хувьд их урт зам туулсан. Би 1981 онд МУИС-ийн биологийн ангийг төгсөөд ШУА-д орсон. Эхний хэдэн жил музейтэй холбоотой тайлбарлах ажлыг хийдэг байлаа. Үлэг гүрвэлтэй хэсэг нь Байгалийн түүхийн музейд харьяалагддаггүй. ШУА-ийн Геологийн хүрээлэнд харьяалагддаг байлаа. Дөнгөж төгссөн хүүхэд музейд очоод үзмэрээ тайлбарлана гэдэг амаргүй. Их уншиж судалж байж хүнд юм ярих хэрэгтэй болно. Эхлээд энэ бол тэр гээд явдаг байсан. Дараа нь юм уншихгүй бол болохгүй гэдгийг яс махандаа шингэтэл ойлгосон л доо. Нэг мэдсэн үүнийг судлахгүй бол болохгүй гэдэг зам дээр очсон. Угаасаа палеонтологич хэлгүй бол явахгүй. Би ч шалихгүй дээ. Хагас дутуу ярьдаг хэдэн хэл байгаа. Палеонтологийн үндсэн хэл англи. Япон, хятадууд ч олон улсын хэмжээнд судалгаа хийе гэвэл англиар эрдмийн ажлаа хийнэ.

-Таны төвлөрч байгаа судалгаа юу вэ?

-Палеонтологич хүн нэг чиглэлээ бариад насан туршдаа ажиллах хэрэгтэй болдог. Орнитопод гэж бий. Өвсөн идэшт үлэг гүрвэлийн нэг том бүлэг л дээ. Тэр дундаа “Хөгжлийн бүдүүлэг хэлбэрийн нугасан хошуут үлэг гүрвэлийн хувьсал хөгжил” гэсэн сэдвээр доктор хамгаалсан юм. Энэ бол дуусашгүй судалгаа. Түүнээс гадна хэд хэдэн төрөл зүйл олж тогтоосон юм. Монголчууд даруухан ярьдаг. Гадаад оронд нээлт гэж үздэг юмыг бид олсон, шинээр тогтоосон гэх маягаар ярьдаг л даа. Тиймэрхүү маягтай явж байна. Энэ бүхнээ шинэ олдворуудаар баяжуулж батжуулна.

-Та үлэг гүрвэл судлаач хүн. Орчин үеийн амьтадтай хэр ойр байдаг вэ. Тухайлбал, та нохой, муур тэжээдэг үү?

-Миний мэргэжил биологич. Одоо бол эртний амьтантай олон жил ноцолдоод, орчин цагийн амьтадтай ойр дотно байхад хэцүү болчихлоо л доо. Амьтны хамраас цус гаргахгүй гэсэн зарчимтай.

Монголын хөгжмийн зохиолчдын холбооны ерөнхийлөгч, Монгол Улсын соёлын тэргүүний ажилтан хөгжмийн зохиолч Хишигтогтохын Алтангэрэлтэй уулзаж хөөрөлдлөө. “Алтан намар” хөгжмийн наадмын 2006 оны тэргүүн болон 2005-2012 оны хөгжмийн шилдэг бүтээлийн шагналт эл уран бүтээлчийг Монголын хөгжмийн урлагийнхан андахгүй сайн мэднэ. Хэтэрхий даруухан тэрээр урын сандаа дуурь, бүжгэн жүжиг, симфони, концерт, сонат, дуулалт болон хүүхэлдэйн жүжгийн хөгжим, дан хөгжмийн 60 гаруй, дуулаачийн 20 гаруй бүтээлтэй уран бүтээлч юм.

-Өөрийг чинь Монголын хөгжмийн ертөнцөд нэртэй мөртэй хүн гэдгийг урлагийнхан сайн мэднэ. Гэхдээ та албан тушаалаа ашиглаад ч юм уу, тэгтлээ их олны танил болох гэж эрмэлздэггүй хүн шиг санагддаг?

-Би Хөгжим бүжгийн коллежийг төгсөн, Москвагийн Хөгжмийн их сургуулийг хөгжим судлаач-хөгжмийн зохиолчоор дүүргэсэн хүн. Миний хөгжмийн зохиомжийн багш бол Монгол Улсын урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, төрийн шагналт хөгжмийн зохиолч Б.Шарав багш маань юм. Ерэн найман онд Шарав багшийнхаа гэрт очиж монгол ёсоор хадаг барьж, багш шавь барилдаж байлаа. Уран бүтээлийн хувьд гэвэл ерэн зургаан онд Хөгжим бүжгийн коллежийн дөрөвдүгээр курст байхаасаа хөгжмийн бүтээлүүд бичсэн. Морин хуур, баян хуур, төгөлдөр хуурын зэмсгүүдийг эзэмшсэн. Сүүлд ОХУ-ын анхны Хөгжмийн их сургуульд элсэн орж алдарт Борис Тищенкогийн удирдлага дор суралцсан. Энэ багшийнхаа удирдлага дор Нэгдүгээр симфонио бичсэн ч харамсалтай нь багш маань удалгүй бурхан болсон доо. Ер нь мэргэжлийн хөгжмийн зохиолчид дан хөгжмийн бүтээл дээр л суухыг боддог. Тиймээс сүүлийн хорь гаруй жилд жар гаруй дан хөгжмийн зохиол бичиж туурвиж.

-Та дуурь бичиж байв уу?

-“Ганц цагаан шувуу” гэж сюрреалист дуурь бичсэн шүү. Манайдаа анхны, ганц хүний сюрреалист дуурь л даа. Богд хаант Монгол Улсын зуун жилийн ойгоор урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Эрдэнэбулганы найруулга, зохиолч Б.Цогнэмэхийн цомнол “Ай Нанаа” дуулалт жүжиг бичсэнийг манай үзэгчид сайн санаж байгаа байх. 2014 онд ДБЭТ-ийн захиалгаар “Төгсгөлгүй” гээд танго балет бичсэн. Цаг үеэ аль болохоор дагаж төрөл жанрын хувьд ч залуусын хайр сэтгэлийн зөрчлөөс сэдэвлэн бүтээл туурвилаа. Танго бүжгийн хэмнэлээр гол хөдөлгөөнөө хийгээд балет хийсэн маань урлаг судлаачдын сонирхлыг татсан. Танго бол манай монгол үндэстний бүжиг биш шүү дээ.

-Латин-Америкаас гаралтай бүжиг гэдэг байх аа?

-Латин-Америк, Аргентиний бүжгийн тэр хэмнэл, аялгуугаар монгол хөгжмийн зохиолч яагаад бичиж болохгүй гэж хэмээн өөртөө асуулт тавиад хийсэн. Дуурийн театрын залуу бүжигчин, балетмейстр Эрдэнэжаргал гэдэг залуу сайхан найруулж тавьсан. Энэ танго балет маань сүүлийн хоёр ч жил тайзнаа тавигдлаа. Валентины баяраар хоёрдугаар сарын 14-нд тоглодог уламжлалтай болоод байгаа.

-Үндэсний хөгжимд зориулсан ямар бүтээлүүд байна?

-Үндэсний хөгжимд зориулсан зургаан ч том бүтээл байна. Морин хуурт зориулсан бишгүй олон зохиол бий. Нийтдээ жар гаруй бүтээл байна.

-Мэргэжлийн хөгжмийн зохиолчид дууны уран бүтээлийг жижиг гээд голоод байх шиг санагддаг. Таны хувьд дуутай юу?

-Би харьцангуй сүүлд дууны уран бүтээлд орсон. Мэргэжлийн уран бүтээлчдэд багш нар “Тайзны дуурь, балет, концертуудаа насны залуу дээр бичээд ав. Том уран бүтээлээ өөрийгөө шавхаад хийчихвэл дууны уран бүтээл бол гарын үзүүрийн л ажил” гэж захиж байсан. Сургуулиа төгссөнөөс хойш арав гаруй жил дууны уран бүтээл хийгээгүй. Өнгөрсөн жил харин “Морин хуур” наадамд яруу найрагч Гомбожавын Мэнд-Ооёогийн шүлгээр бүтсэн “Дарьгангын хээр тал” дуу маань нэгдүгээр байр эзэлсэн. Би аль болохоор цөөхөн атлаа даацтай уран бүтээл хийх юмсан гэж боддог. Одоогоор хорь гаруй дуу бичсэн байна.

-Улсын санд таны нэлээд олон уран бүтээл багтсан гэдэг байх аа?

-2007 оноос тасралтгүй зургаан жил дан хөгжмийн бүтээл минь шалгарч байсан. “Ай Нанаа”, “Ятгын концертууд”, “Морин хуурын сонатууд”, “Цасны мэргэдүүд” хэмээх морин хуур, төгөлдөр хуур, цохивор хөгжимд зориулсан концерт найраглал, “Хэмнэл” гээд цөөнгүй бүтээлүүд улсын санд хадгалагдаж байна даа.

-Монголын хөгжмийн зохиолчдын холбооны ерөнхийлөгчийн албыг хашаад аль хэр удаж байгаа билээ?

-Би өнгөрсөн жил болсон Монголын хөгжмийн зохиолчдын арвангуравдугаар чуулганаар холбооны ерөнхийлөгчийн албыг аваад яг бүтэн жил болж байна. Манай холбоо бол Монголын хөгжмийн зохиолчид, мэргэжлийн удирдаачид, хөгжим судлаачид, хөгжимчид, дуучдыг багтаасан түүхтэй том байгууллага. Анх 1957 онд байгуулагдаж, алдарт хөгжмийн зохиолч Самбын Гончигсумлаа гуай даргаар сонгогдон 1983 он хүртэл нийт 26 жил удирдсан байдаг. Энэ байгууллага бол тухайн нийгмийнхээ урлагийн бүх байгууллагыг уран сайхны бодлогоор хангаж байсан. Улсын хэмжээнд гэхэд радио телевизээр ямар сонгодог хөгжим нэвтрүүлэх вэ гэдгийг, дотооддоо урлагийн мэргэжилтнүүдээ яаж бэлддэг байх вэ гээд өргөн хүрээг хамарсан асуудлыг хариуцдаг байсан. Одоогийнхоор бол Засгийн газрын агентлагийн хэмжээнд үйл ажиллагаагаа явуулж байсан байгууллага. Сайд нарын Зөвлөлийн тогтоолоор байгуулагдсанаасаа хойш бүтэн жаран жилийн нүүр үзээд байна л даа. Энэ жаран жилийн хугацаанд үндэсний дуурь, дуулалт жүжгүүд, үндэсний симфони, үндэсний бүжгэн жүжгүүд, дан хөгжмийн бүтээлүүд гээд бүтэн жаран жил ард түмнийг дуу хуур, хөгжим бүжгээр цэнгүүлэн хөгжүүлж ирж. Монгол Улсын ардын жүжигчин, төрийн хошой шагналт хөгжмийн зохиолч Н.Жанцанноров гуай 1983-1990 он хүртэл Монголын хөгжмийн зохиолчдын холбоог толгойлсон. Ерэн онд төрийн соёрхолт хөгжмийн зохиолч Халтарын Билэгжаргал энэ байгууллагыг удирдсан. Миний хувьд тус холбооны ес дэх ерөнхийлөгч нь. Яахав, ажил авсаар бүх нийтийн хөгжмийн боловсролд анхаарч “Алтан зул” хүүхдийн дууны наадмыг зохион байгууллаа.

-Монголын хөгжмийн зохиолчдын холбооны гадаад харилцааг тэлэх ёстой гэж байсан. Энэ хүрээнд ямар ажил амжуулж байна даа?

-Гончигсумлаа гуайн үед манай холбоо Хятадын хөгжмийн зохиолчдын холбоотой ямар ч харилцаа холбоогүй байсан юм байна. Жараад онд Хятадад Соёлын хувьсгал гарснаар манай хоёр улсын харилцаа ч муудсан. Хоёр улсад болдог хөгжмийн наадмуудад хоёр талаас огт оролцож байгаагүй юм билээ. Харин ерээд оны эхээр шахуу Монголд болсон хөгжмийн наадмаар Өмнөд Монголын хөгжмийн зохиолчдын холбооны дарга нь ирж, алдарт морин хуурч Чибулаг гуай эд нар ирж тоглож байсан байдаг. Харин Бүх Хятадын хөгжмийн зохиолчдын холбоотой харилцаа төдийлөн сайн байгаагүй.

-Өнгөрөгч зуны айлчлалаар харин Бүх Хятадын хөгжмийн зохиолчдын холбоотой харьцангуй зузаан харилцаа тогтоогоод ирэв үү?

-Бүх Хятадын хөгжмийн зохиолчдын холбооны даргын урилгаар манай төлөөлөгчид урд хөршид зочлоод ирлээ. Бүх Хятадын хөгжмийн зохиолчдын холбооны дарга Е Шиа Ган гуай бол нэрт хөгжмийн зохиолч, Бээжингийн Хөгжмийн их сургуулийн дэд ерөнхийлөгч, Бээжингийн Орчин үеийн хөгжмийн наадмын уран сайхны удирдагч, профессор цолтой, жараад насны мундаг хүн байна. Бид Бүх Хятадын хөгжмийн зохиолчдын холбоотой хамтран ажилласнаар манай хөгжмийн бүтээлүүд урд их хөршид, олон улсын тавцанд гарах гүүр болж байгаа юм, нэг ёсондоо. Тухайлбал, Бээжинд болдог Орчин үеийн хөгжмийн их наадамд гэхэд АНУ, Герман, Европоос ирж оролцдог байхад бид хаяа зэргэлдээ мөртлөө тийм том наадам байдгийг ч мэдэхгүй сууж байна гэдэг учир дутагдалтай биз дээ. Саяын айлчлалаар жил бүрийн тавдугаар сард хоёр долоо хоногийн хугацаанд болдог тэр том наадамд Монголынхоо хөгжмийн зохиолчдын бүтээлийг эгшиглүүлэх болсон маань том амжилт. Монгол үндэстнийхээ томоохон хөгжмийн зохиолчдын бүтээлийг аль болохоор олон улсын тавцанд гаргах л Монголын хөгжмийн зохиолчдын холбооны гадаад харилцааны гол чиглэл болж байгаа. Хөгжим бол хил хязгаар, хэл соёлын нөлөө байхгүй гайхамшигтай урлаг ш дээ. Улс орны нүүр царай чинь урлаг, спортдоо л байдаг. Манайхан спортоороо танигдаад байдаг, одоо урлагаараа, хөгжмөөрөө дэлхийд танигдах ёстой. Хятад, Орос хоёр эртнээсээ харьцаж ирсэн Монгол Улсын мөнхийн хөрш.

-Айлчлалд хэн хэн оролцоод ирэв?

-Монгол Улсын төрийн болон Чингис хааны одонт, урлагийн гавьяат зүтгэлтэн хөгжмийн зохиолч Б.Шарав, урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, хөгжмийн зохиолч Д.Баттөмөр, урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, удирдаач Н.Туулайхүү, СУИС-ийн багш, хөгжмийн зохиолч Саруул биднийг Бээжин, Чонжун хотод хүлээж авлаа. Чонжун хотод Хубилай хааны үеийн Юань гүрнээс үлдсэн ууланд амьдардаг монголчуудтайгаа уулзахад сайхан байлаа.

-Жаран жилийнхээ ойн босгон дээр ирээд байгаа том байгууллагын ерөнхийлөгч хийхээр төлөвлөсөн ажлууд их л байгаа байлгүй?

-Гучин тав дахь жилээ зохион байгуулж буй “Алтан намар”, гучин настайгаа золгож байгаа “Морин хуур” наадмуудаа мэдээж сайхан зохион байгуулна. Төрийн шагналт хөгжмийн зохиолч Гончигийн Бирваагийн 100 жилийн ойд зориулсан хөгжмийн долоо хоног, Э.Чойдог гуайн 90 насны ойд зориулсан тоглолт, хөдөлмөрийн баатар, төрийн шагналт хөгжмийн зохиолч Д.Лувсаншарав гуайн 90 насны ойг тэмдэглэх том ажлууд хүлээж байна даа.

Сүүлийн өдрүүдэд Ипотекийн зээлийг үргэлжлүүлнэ, үргэлжлүүлэхгүй зогсооно гэсэн янз бүрийн мэдээлэл цацагдах болсон. Ерөнхий сайд Ж.Эрдэнэбат банкны удирдлагуудыг хүлээн авч уулзан ипотекийн зээлийн талаар санал бодлоо солилцсон. Энэ үеэр ард түмний анхаарлыг татаад буй ипотекийн зээлийг үргэлжлүүлэхээ ямартай ч амласан. Харин журмыг шинэчлэхээр санал бодлоо солилцсон билээ. Үүний дараахан ипотекийн зээлийн шинэ журам батлагдсан тухай зарим хэвлэл, мэдээллийн хэрэгслээр мэдээлсэн. Харин бодит байдал дээр ипотекийн зээлийн асуудал чухам ямар шатандаа явж байгааг хүргэхийг зорилоо.

Ипотекийн зээлийн шинэ журам батлагдаагүй

Монголын ипотекийн корпораци одоогоор ипотекийн зээлийн журам өөрчлөгдөөгүй болохыг албан ёсоор хэлж байна. Учир нь Засгийн газраас ипотекийн зээлийн журамд өөрчлөлт орох, холбогдох шийдвэр гаргасан тохиолдолд хамгийн түрүүнд Монголын ипотекийн корпорацид мэдэгдэж, цаашдын үйл ажиллагаа дамжина гэсэн үг. Тиймээс ипотекийн найман хувийн зээлийн журамд ямар нэг өөрчлөлт ороогүй, өмнөх журмын дагуу банкууд зээл олгож байгаа аж. Мөн Монголбанкнаас мэдэгдэл гаргалаа. Тус мэдэгдэлд “Ипотекийн зээлийн санхүүжилтийн журамд өөрчлөлт оруулсан тухай энэ сарын 22-нд зарим хэвлэлд мэдээлжээ. Уг мэдээлэлд Барилга, хот байгуулалтын яам, Монголбанк хамтран ипотекийн зээлийн олголтын журамд өөрчлөлт оруулж, батлагдсан гэжээ.

Харин Монголбанк энэхүү журмыг батлахад хамтран оролцох байр суурьтай байгаа ч албан ёсоор байр сууриа илэрхийлээгүй байна. Тодруулбал, Барилга, хот байгуулалтын яамнаас ипотекийн зээлийн журамд өөрчлөлт оруулах тухай саналаа Монголбанкинд албан тоотоор ирүүлсэн бөгөөд уг саналыг Монголбанкны холбогдох удирдлагуудын түвшинд хэлэлцэж байгаа бөгөөд хариу шийдвэр гаргаагүй байна. Иймд ипотекийн зээлийн журам нь Монголбанкны байр суурь биш болохыг мэдэгдэж байна. Монголбанкны Захирлуудын зөвлөл өнгөрсөн долоо хоногоос эхлэн ипотекийн зээлийн санхүүжилтийн талаар илүү тогтвортой механизмыг бүрдүүлэхээр хуралдаж, зарчмын саналуудыг хэлэлцэж байгаа бөгөөд одоогоор эцсийн шийдвэр гараагүй байна” гэжээ. Ипотекийн найман хувийн зээлийн журамд шинэчлэл хийгдээгүй байгаа гэдгийг Барилга хот байгуулалтын яамны зүгээс мөн өглөө.

Арилжааны банкууд ипотекийн зээлийг олгож байна

Харин арилжааны зарим банкууд найман хувийн зээлийг зогсоогоод байсан. Худалдаа хөгжлийн банк, Төрийн банк зэрэг ихэнх банкууд ипотекийн зээлийг хэвийн олгож байна. Ингэхдээ зарим банкууд орон сууцны ипотекийн зээлийг гаргахаас гадна шинээр зээл хүссэн иргэдийн материалыг ч хүлээн авч байгаа гэв. Гэхдээ хэд хоногийн өмнө Монголбанкнаас ипотекийн найм болон таван хувийн хүүтэй орон сууцны зээлийг зогсоосон. Улмаар ипотекийн зээлийн санхүүжилтийг олгохыг түр хугацаагаар зогсоогоод байгаа. Тэгвэл зарим банкууд өөрсдийн нөөц хөрөнгөөсөө санхүүжилт хийж ипотекийн найман хувийн хүүтэй орон сууцны зээлийг гаргаж өгч байгаа бололтой. Нөгөө хэсэг нь ипотекийн зээл үргэлжлэх нь тодорхой ч шинэ журмыг хүлээж зөвхөн материал хүлээн авч байгаа гэсэн мэдээллийг ч өгсөн юм.

Харин таван хувийн орон сууцны зээлийг цэвэр Монголбанкнаасс санхүүжүүлдэг байсан бөгөөд тус банкнаас энэ төрлийн зээлийг олгох нь хэт эрсдэлтэй гэдгийг Монголбанкны дэд ерөнхийлөгч Б.Лхагвасүрэн Ерөнхий сайдтай хийсэн уулзалтын үеэр онцолсон. Тэрээр “Ипотекийн таван хувийн зээл бол эхнээсээ буруу шийдвэр байсан. Харин найман хувийн зээлийг анхнаас нь зөв явуулсан учраас буулгах шаардлага байгаагүй. Тиймээс Монголбанк таван хувийн ипотекийн зээлийг үргэлжлүүлэх боломжгүй. Найман хувийн тухайд цаашид үргэлжлүүлэх зайлшгүй шаардлагатай. Ингэхийн тулд тодорхой алхмуудыг хийх шаардлагатай байна” хэмээн байр сууриа илэрхийлсэн юм. Энэ бол ипотекийн найман хувийн зээл цаашид үргэлжлэхийг харуулж буй бас нэг том хүчин зүйл билээ.

“Ипотекийн зээлийг зогсоовол байр авнагэдэг нь мөрөөдөл хэвээр үлдэнэ”

Банкны зээлийн эдийн засагчдын үүдийг сахих иргэд эрс нэмэгджээ. Ипотекийн зээлийг үргэлжлүүлэх, эс үргэлжлүүлэх талаар яригдахаас эхлээд орон сууцанд орох хүсэлтэй иргэдийн сэтгэл зовних болж. Тиймээс зээлийн эдийн засагчдаас биеэр ирж тодруулах болжээ. Төрийн банкны зээлийн эдийн засагчтай уулзахаар зогссон 40 орчим насны эмэгтэй Н “Би дөрвөн хүүхэдтэй. Нөхөр маань өөд болоод удаж байна. Насаараа л Дэнжийн мянгын гэр хороололд амьдарлаа. Харин энэ хавар хүү маань насанд хүрч, гайгүй ч ажил төрөлтэй болсон. Тиймээс байранд зүтгэх санаатай. Арай гэж хэдэн төгрөг өөрөөсөө нууж цааш хийсэн юм. Гэтэл найман хувийн зээлийг зогсооно гээд яриад байх юм. Ямар сайндаа ирж асуулаа. Хэрвээ найман хувийн зээлийг зогсоовол гэр хорооллын дундаж амьдралтай бидний хувьд байранд орно гэдэг мөрөөдөл хэвээр үлдэнэ” гэв. Мөн иргэн Ж “Би сая материалаа өгсөн. Авч л байна. Хэр удахыг нь харин мэдэхгүй. Төр түмэндээ хандсан бодлого хэрэгжүүлэх гэж байгаа бол, үнэхээр ард түмнийхээ амьдралыг сайжруулахыг хүсч байвал зээл үргэлжлэх байх даа” хэмээсэн юм.

Ипотекийн зээлийн журамд ямар шинэчлэл хийгдэх вэ?

Ямартай ч одоогийн байдлаар яг энэ гээд хэлчих өөрчлөлт ипотекийн зээлийн журамд хийгдээгүй байна. Харин ажлын хэсэг ипотекийн зээлийн журамд өөрчлөлт оруулахаар ярилцаж байгаа. Үүний нэг тодорхой жишээ бол дээр дурдсан Ерөнхий сайдын, банкны төлөөллүүдтэй хийсэн уулзалт юм. Энэ уулзалтын үеэр Ерөнхий сайд ипотекийн зээлд хамрагдах орон сууцны метр квадратыг 120 болгож өөрчлөх санал гаргасан боловч банкны удирдлагууд метр квадрат ихсэх нь чанаргүй зээл болон эргэн төлөлтөд асуудал гарч иргэдийн хувьд хүнд ачаа болох болно. Ингэснээр бусад хэрэглээг хязгаарлах хэрэг гарна гэсэн байр суурьтай хандсан. Харин салбарын яамны зүгээс метр квадратыг 100 болгох нь илүү тохиромжтой хувилбар гэдгийг хэлсэн. Хэрвээ иргэд 100 метр квадратаас дээш талбайтай орон сууцийг ипотекийн зээлээр авахыг хүсвэл илүү гарсан метр квадратын мөнгөн дүнг нэмж төлөх талаар ярьсан. Одоогийн хэрэгжиж буй журамд ипотекийн зээлийн дээд хязгаар нь 80 метр квадрат. Тиймээс ийм шинэ заалт журамд нэмэгдэх нь тодорхой бололтой. Журмыг Монголбанк, Сангийн яам хамтран боловсруулж байгаа аж. Харин салбарын яамны зүгээс зах зээлд байгаа орон сууцыг иргэдэд ипотекийн зээлийн бодлогоор хүргэх байр суурьтай ажиллаж байгаа аж. Шинэ журамд яг ийм өөрчлөлт оруулна гэсэн яриа хараахан явагдаагүй болохыг баттай эх сурвалж мэдээлж байна. Харин ирэх долоо хоногийн лхагва гаригт Засгийн газрын хуралдаан дээр ипотекийн зээлийн журмын шинэчлэл, өөрчлөлтийн явцын талаар танилцуулахыг сайд ажлын хэсэгт үүрэгдсэн гэх мэдээлэл байна.

Ипотекийн зээл банкны системийн 30 хувийг эзэлж байна

Ипотекийн зээл нийт банкны системийн зээлийн 30 хувийг эзэлж байна. Банкууд 2016 оны долдугаар сард нийт 1592 зээлдэгчид 92.8 тэрбум төгрөгийн ипотекийн зээл шинээр олгожээ. Нийт зээлдэгчдийн тоо 85622-т хүрчээ. Тэгвэл өнгөрсөн наймдугаар сарын 7-ны байдлаар банкууд 10846 иргэний 665.3 тэрбум төгрөгийн зээлийн хүсэлтийг хүлээн авч, 3392 иргэний таван хувийн хүүтэй 161.3 тэрбум төгрөгийн, 6261 иргэний найман хувийн хүүтэй 420.4 тэрбум төгрөгийн зээлийг тус тус олгохоор шийдвэрлэсэн байна. Нэг хүн дунджаар 58.3 сая төгрөгийн зээлд хамрагддаг гэсэн судалгаа ч бий.

Нийслэлийн Иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын Ардчилсан намын бүлгийн
дарга Ц.Баатархүү дараахь тодруулгыг өглөө.

-НИТХ уржигдар хоёр дахиа хуралдаж хороо, дэд хороогоо
байгууллаа. Хурлаа хийхгүй байна гэсэн шүүмжлэлийг танай бүлгийн зүгээс хэлж
байсан. Одоо голдрилдоо орж байна уу?

-Өчигдөр л хоёр дахь хуралдаанаа хийлээ. НИТХ-д төлөөлөгчид,
Засаг даргын Тамгын газрын зүгээс хэлэлцэх асуудлыг өргөн барьдаг. 2012 оны
эхний зуу хоногт Засаг даргын зүгээс маш олон асуудлыг өргөн барьсан. Засаг
даргын өргөн барьсан асуудлуудыг заавал ажлын хороогоор дамжуулж хэлэлцэх
ёстой. Тэр бүрийг тухай бүрт хэлэлцээд явдаг байсан. Харамсалтай нь одоогоор
Засаг даргын зүгээс ямар нэгэн асуудлыг НИТХ-д өргөн бариагүй байна. Мөн НИТХ
дэгээ зөрчиж хуралдаанаа хийхгүй хоёр удаа тасалсан. АН-ын бүлгээс дэгээ барьж,
хуралдаанаа хийхийг шаардсан шүү дээ. Энэ шаардлагыг хүлээж аваад өчигдөр
хуралдаж хороо, дэд хороогоо байгууллаа.

-Засгийн газрын зуу хоног гэж ярьдаг. Нийслэлийн удирдлагууд
ажлаа эхэлсний зуу хоногийг бас дүгнэх гэж байгаа юм уу?

-НИТХ шинээр бүрэлдээд зуу шахам хонож байна. 2012 оны
сонгуулиар бүрэлдсэн НИТХ-ын зуу хоногийг, одоогийнхтой харьцуулж яривал илүү
ойлгомжтой байх. Нэн тэргүүнд НИТХ-ын ажилладаг зарчим эрс өөрчлөгдсөн. 2012
оноос өмнө НИТХ хуралддаг эсэх нь тодорхойгүй, жилдээ төсвийн тодотгол хэлэлцэх
үед л хоёроос гурав хуралддаг байлаа. 2012 оны сонгуулийн дараа НИТХ сар бүрийн
сүүлийн долоо хоногийн пүрэв гаригт нээлттэй хуралддаг болсон. Тэндээс ямар
шийдвэр гарч байгааг чөлөөтэй авах боломжтой болж, бүх шийдвэр тогтоолыг хэвлэл
мэдээллийн байгууллагаар дамжуулж иргэдэд хүргэдэг байсан. Өөрөөр хэлбэл,
иргэдийн хурлын үйл ажиллагаа эрс өөрчлөгдсөн. Зуу хоногийн дотор нийслэлийн
иргэдийн хурал таван удаа хуралдчихсан байлаа. Тэр таван хурлаараа НИТХ,
нийслэлийн Засаг дарга нийлж байгаад Улаанбаатар хотын бодлогын менежмэнтийг
сайжруулах томоохон төсөл, хөтөлбөрүүдийг гаргасан. Улаанбаатар хотын байдалд
анализ, дүгнэлт хийж ямар асуудлыг шийдэх вэ гэдэгт эрэмбэ дараалал
тогтоочихсон байсан. Энэ нь суурь ажил юм байна гэдэг жагсаалтыг гаргачихсан
байлаа. Асуудал болгоныг барьж авах биш ямар асуудлыг шийдсэнээр иргэдэд нөлөө
үзүүлэх вэ гэдэгт судалгаатайгаар хандаж байсан. Хамгийн түрүүнд гэр хорооллын
дахин төлөвлөлтийн томоохон төсөл хөтөлбөрийг эхлүүлчихсэн байлаа. Өмнө нь
газрыг төр өөрөө захиргааны аргаар үнэ тогтоогоод авчихдаг байсан. Харин 2012
оноос газрын харилцаа зах зээлийн харилцаанд орсон. Хоёрдугаарт, Улаанбаатар
хотыг 2030 он хүртэл хөгжүүлэх бодлогын бичиг баримтыг баталж гаргасан.
Улаанбаатар хотын хөгжих чиг, алсын хараа тодорхой болсон гэсэн үг.

-Одоо байдал ямар байгаа гэж?

-Харамсалтай нь 2016 оны сонгуулиас хойш Улаанбаатар хот ямар
чиглэлээр хөгжих вэ гэдэг нь тодорхойгүй болсон. Хэвлэл мэдээллийнхэн ч асууж
байна, иргэд ч сураглаж байна. Хариулт алга.

-Шинэ удирдлагууд ажлаа хийхгүй байна гэж үү?

-Уг нь зуу хоногийнхоо тайланг тавьж байх ёстой үе. Гэтэл хийсэн
ажил гэж алга. Ерөөсөө л хотын шинэ удирдлагууд юу хийх, хаанаас эхлэхээ
мэдэхгүй байна. Юу хийхээ мэдэхгүй байгаа хүмүүс хаанаас эхлэхээ яаж мэдэх
билээ. Тиймээс Улаанбаатар хотын олон ажил эзэнгүйдэж байна. Цэвэр цэмцгэр
Улаанбаатарын асуудал эзэнгүйдэж хог хаягдлаас эхлээд иргэдийг бухимдуулах
асуудал багагүй гарч байгаа. Ерөөсөө л бүх ажлыг зогсоочихсон. Хөрөнгө
оруулалт, барилгын ажил, зөвшөөрөл гээд зогсоож болох бүхнийг зогсоож
гацаачихлаа. Ерөнхий сайд хүртэл “Цөөнх байхдаа гоё гоё юм ярьж болдог байсан.
Олонхи болсон чинь маш хэцүү” гэдгийг хэлчихсэн. Засаг дарга хуралд юу өргөн
барихаа ч мэдэхгүй байна. Нохой устгал гэж ярьсан иргэд шүүмжлэхээр нь болъё
гэв. Цахим газар өмчлөлийг зогсооно гэсэн. Иргэдийг шүүмжлээд эхлэнгүүт “За
больё” гэх жишээтэй. Уг нь Засаг дарга нийгэм, эдийн засгийн өнөөгийн байдалд
дүгнэлт өгөөд түүндээ үндэслэн бодлого гаргах ёстой. Тэр бодлогоо хэрэгжүүлэх
үйл ажиллагааны төлөвлөгөө боловсруулмаар юм. Тэгэхгүйгээр нохой устгах гэх
мэтийн аж ахуйн ажил л ярьсаар байна.

-Хотын дарга өнгөрсөн лхагва гаригт мөрийн хөтөлбөрөө НИТХ-д өргөн
барьсан. Засаг даргын мөрийн хөтөлбөрийг хэрхэн үнэлж байна вэ?

-Бидний гар дээр тэр хөтөлбөр ирээгүй байна. Танилцсаныхаа дараа
байр сууриа илэрхийлнэ. Сураг сонсоход бидний боловсруулж батлуулсан
Улаанбаатар хотын 2030 он хүртэл хөгжүүлэх ерөнхий төлөвлөгөөнөөс аваад
тавьчихсан байгаа бололтой. Харин МАН-ын намын сонгуульд оролцсон мөрийн
хөтөлбөрийн гол хэсэг болох нэг өрх, нэг байр энэ тэр нь байхгүй бололтой.
Түүнээс болж бүлэг дээрээ маргаан гарсан гэдэг мэдээлэл сонссон.

-Үндэслэлгүйгээр төрийн албанаас халагдаж байгаа иргэдийн
гомдлыг хүлээж авах утас ажиллуулж байгаагаа мэдэгдсэн шүү дээ. Хэр их гомдол
ирж байна вэ?

-Маш их гомдол ирж байгаа. Удахгүй энэ талаар нэгдсэн байдлаар
мэдээлнэ. Төрийн албан хаагчид ажиллах хүсэлгүй болчихсон. Тэднийг ажлаар ч
хангахгүй байна. Өөрсдийнхөө хүмүүсийг томилж дууссаны дараа гэсэн хандлага
байгаа бололтой.