Category: цаг-үе

Ардчилсан хувьсгалын анхдагч, МоАХ-г үүсгэн байгуулагчдын нэг С.Амарсанаатай ярилцлаа.

-Ардчилсан намынхан дотроо толхилцоонтой байна. Энэ нь наанаа ил болчихсон зүйл. Өнгөрсөн дөрвөн жилд засгийн эрх барьж байхдаа эвийг сахиж чадсангүй дээ?

-Өнгөрсөн сонгуулиар ард түмэн Ардчилсан намын үйл ажиллагаанд дүн тавьчихсан. Манай нам дангаараа дийлэнх олонхи болж чадаагүй ч хамгийн олон суудалтай байсан. Энэ хугацаанд чамлахааргүй ажил хийсэн ч ард түмний дунд нэр хүндээ алдсан нь харамсалтай. Үүний тод жишээ нь өнгөрсөн сонгууль байв. Сонгуулийн дүнг харж байхад нэг талаас харамсалтай байсан ч нөгөө талдаа эрэгцүүлж бодох, нам доторх алдаа завхралаа засах сургамж өглөө. Ардчилсан нам ингэж ялагдсан нь ард түмэнд хохиролтой. Нэг улс төрийн хүчин хэт дийлэнх олонхи болчихоор сөрөг хүчин түүнд нөлөөлөх ямар ч боломжгүй болдог. Тийм хэмжээнд хүртлээ Ардчилсан нам цөөхөн суудалтай болно гэдэг нь эцсийн дүндээ ард түмэнд ямар ч ашиггүй юм. Үүнийг бид 2000 онд харсан. Гэвч энэ байдал дахин давтагдлаа. Харамсалтай байна.

-Нам ялагдах болсон шалтгаан нь нам доторх лидерүүдийн хоорондын тулаан байсан гэдэгтэй санал нийлэх үү. Дарга нарын толхилцоон нь сүүлдээ хувийн ашиг сонирхол болж бие биенээ хорьж, цагдах хэмжээнд хүртлээ гаарах шив?

-Би мөн тэгж л харж байгаа. Нам доторх бүлэглэлүүд хоорондын зөрчилдөөн, дайсагналцал намын нэр хүндийг ард түмний дунд маш муухайгаар унагасан. Үүнийгээ хүлээн зөвшөөрөх ёстой. Гэхдээ энэ нь өнгөрсөн дөрвөн жилд гарсан шинэ зүйл биш. Түүнээс өмнө 1998-1999 онуудад манай намынхан хэд хэдэн Засгийн газраа сөрөг хүчинтэйгээ нийлж байгаад огцруулсан. Үүний уршгаар 2000 оны сонгуулиар нэр хүндгүй болж Ардчилсан нам ганц суудалтай болтлоо ялагдаж байсан.

Энэ удаа нам доторх фракц нэртэй мөнгөний төлөөх бүлэглэлүүдийн толхилцоон нам ялагдах эхний хүчин зүйлс болсон. Түүнчлэн намын дүрмээ үл тоомсорлон, хэрэгжүүлдэггүй байдал нь гаарсан. Намын Их хурлаа ч хуралдуулж чадахгүй, ҮЗХ-гоо шинэчилж чадалгүй бугшиж явсаар намын нэр хүндийг шороотой нь хутгасан. Яагаад энэ хоёр хүчин зүйл гараад ирэв гэхээр Ардчилсан нам үнэт зүйлсээ дагаж мөрдөхөө байчихсан юм. Эрх чөлөө, шударга ёс, тэгш эрх гэдэг үнэт зүйлс нь намын анхан шатны байгууллага дээрээсээ алдагдчихсан. Өнөө фракц гэдэг гайтай зүйл чинь намын анхан шатны байгууллагадаа хүртэл орчихсон. ҮЗХ-ноосоо эхлээд намын дүрмээ хэрэгжүүлэхээ байчихаар нам яаж өнгөтэй, өөдтэй байх юм бэ. Манайхан өөрсдөө л дүрмээ хэрэгжүүлэх боломжгүй болгосон.

Ардчилсан нам 2000 оны сонгуульд ямар болтлоо ялагдаж байлаа гэдгээ бүр мартсан. Үнэт зүйлээ умартаж, өмнөх зорилгоо баллуурдсаны нэг жишээг хэлье. 1990 оны гуравдугаар сарын 23-нд нам төрийн удирдлагыг салгаж байсан юм. Тэр үед МАХН-ын Төв хорооны ерөнхий нарийн бичгийн дарга нь АИХ-ын Тэргүүлэгчдийн дарга байлаа. Одоогийнхоор намын дарга нь УИХ-ын дарга гэсэн үг. Тиймээс МоАН, МоАХ-ноос шаардлага тавиад 1990 оны гуравдугаар сард болсон АИХ-ын ээлжит бус чуулганаар үүнийг тусгаарласан. Харамсалтай нь УИХ-ын дарга намын дарга байдаг хуучны тэр жишиг рүү манайхан халтирчихсан. Ийм ухралт байж болохгүй. Намын гишүүд нь сөрөг хүчнийхээ шаардлагыг дагаад өөрсдийнхөө байгуулсан Засгийн газрыг огцруулсан гэхчилэн алдаанууд Ардчилсан намыг өнөөдрийн энэ бэрхшээлийг туулах эхлэл болсон.

-1990 онд Монгол Улсад ардчиллыг хөгжүүлье гэж зүтгэж, тэмцэж явсан таны итгэл үнэмшил, мөрөөдөл хэр биелсэн байна вэ. Нэг талдаа ардчилал хөгжиж маш сайхан болсон гээд байгаа ч нөгөө талд нь хүлээн зөвшөөрөх хэмжээнд очоогүй гэх юм л даа?

-Хүссэн хэмжээнд төгс төгөлдөр болсон зүйл алга. Саад тотгор ихтэй байгаа ч урагшаа явж л байна. Ухралт ч их байна. Өмнө нь хийсэн зүйлээ үгүйсгэж байгаад харамсдаг. Ардчилсан нам ялагдаагүй бол үүнийгээ засахгүй цаашаа үргэлжлэх байсан. Өнгөрсөн сонгууль манай намын хувьд нэг талдаа харамсалтай ялагдал хэдий ч нөгөө талдаа боломж өгч, намаа шинэчил, шинэчилж чадахгүй бол та нарын хийж бүтээсэн бүхэн үгүй болно гэдэг том сэрэмжлүүлгийг өгсөн.

Ардчилсан нам Монголын багана болсон том намын хувьд үүрэх хариуцлага нь өндөр байдаг. Улс орны хөгжлөөс эхлээд, ардчиллын ололтыг батлан хамгаалах тал дээр том хариуцлага хүлээсэн нам. Тэр утгаараа Ардчилсан нам яаралтай шинэчлэгдэх хэрэгтэй. Туулсан замаа эргэн хараад алдаагаа засч, дүрмээ шинэчлэх цаг болсон. Ардчилсан намын шинэчлэл хэр байхаас шалтгаалан улс орны хөгжил, эрх чөлөөний байдал хангагдах уу гэдэг нь тодорхой болно. Харин шинэчлэгдэж чадахгүй бол үр дүн харамсалтай гарна. Ард түмний ардчилалд итгэл алдах байдал улам нэмэгдэнэ. Хуучинсаг үзэл бодолтой МАН-ынхан дийлэнх олонхи болчихлоо. УИХ-д Ардчилсан нам ямар ч нөлөөгүй болтлоо унасан. Ардчилсан намын есөн гишүүн байсан байгаагүй МАН-ын 65 гишүүн ямар ч хуулийг батлаад явна. Энэ чинь өөрөө эмгэнэл байхгүй юу. Ирэх жил Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн сонгууль болно. Дараагийн Ерөнхийлөгч зайлшгүй Ардчилсан намаас байх ёстой. Цаг үеийн шаардлага нь тэр. МАН-аас нэр дэвших хүн Ерөнхийлөгчөөр сонгогдчихвол 1990 оны байдал тэр чигтээ давтагдана. Тэр үед нэг нам үнэмлэхүй байсан. Дээр нь тэр намын хүн Төрийн тэргүүн болчихоор улс орны нийгэм, эдийн засгийн байдалд ноёрхлоо тогтоочихоор ямар ч хяналтгүй болдог. Ардчилалд тулгарсан ийм том аюул, эрсдэл байна. Ерөнхийлөгчийн сонгуулиа алдахгүйн тулд яаралтай шинэчлэл хийх шаардлагатай.

-Нам шинэчлэгдэнэ гэхээр яг яаж шинэчлэгдэх ёстой юм бэ. Зарим хүмүүс бол Ардчилсан нам тараад дахин шинээр зохион байгуулалтад орох ёстой гэж байна. Гэхдээ тийм боломж бий юу. Болдог юм аа гэхэд нөгөө л хүмүүс чинь эргээд ирнэ биз дээ?

-Хамтран тэмцэж явсан журмын нөхөд маань таны асуусныг хэлж байна. Манайхан сэтгэл хөдлөлөөрөө яриад байгаа юм. Ардчилсан нам шинэчлэгдэхгүй байгаа болохоор бухимдсан сэтгэлээ илэрхийлэн нам тарах ёстой гэж байгаа болов уу. Миний хувьд Ардчилсан нам татах ёсгүй, тарах эрхгүй гэж үздэг. Учир нь улс төрийн хоёрхон том хүчний нэг нь манай нам. Тэр утгаараа Ардчилсан нам зайлшгүй байх ёстой. Нам тарах нь хуулиар зохицуулагддаг. Улс төрийн намуудын тухай хуульд хоёр заалт бий. Нэгдүгээрт, намын эрх барих дээд байгууллага буюу Их хурал таръя гэсэн шийдвэр гаргавал тарж болдог. Гэхдээ намын Их хурлаас тийм шийдвэр гарах боломж нь бага. Хоёрдугаарт, Үндсэн хуулийн бус аргаар төрийн эрх авах, улс орны аюулгүй байдалд заналхийлэх, ялгаварлан гадуурхах, цэрэгжсэн нам бүлэглэл болох гэсэн заалт байдаг. Улсын дээд шүүхэд нам тарах өргөдлөө өгчихөд тав хоногийн дотор шийдэх хуулийн заалттай. Ардчилсан намыг тараана гэхээсээ илүүтэйгээр шинэчлэлийг дорвитой хийх цаг болсон. Ирэх онд Ерөнхийлөгчийн сонгууль болох тул түүнээс өмнө нам доторх хатигаа шахаж идээ бээрийг нь цэвэрлэх хэрэгтэй.

-Дахин асуухад тийм боломж байгаа юм уу?

-Тийм боломж байгаа. Намын хуучин удирдлагууд нь алдаагаа хүлээн зөвшөөрөөд хариуцлагаа хүлээн нам биш ҮЗХ тарах учиртай юм. АН-ын даргын үүрэг гүйцэтгэгч Д.Эрдэнэбат “Их хурлаа хийж дүрмээ баталчихаад ҮЗХ татан буугдана” гэж хэлсэн байна лээ. Гэхдээ хуучин ҮЗХ шинэ дүрмээ баталж чадах уу гэдэг асуулт гарч ирнэ. Миний бодлоор эхний ээлжинд ҮЗХ тарах ёстой. Их хурлыг заавал арванхоёрдугаар сарын зургаанд хуралдуулна гэж тулгах шаардлага байхгүй. ҮЗХ тарж, дүрмээ батлаад дахин ҮЗХ бүрэлдэн намын анхан шатны байгууллагуудын дунд нээлттэй сонгон шалгаруулалт явуулан Их хурлын төлөөлөгчдөө сонгох нь зөв. Тэр Их хурал чинь намын дүрмээ батлах ёстой. Намын дүрмийн хамгийн эхэнд фракцийг хориглох ёстой гэж боддог. Монгол шиг оронд нэг нам дотор фракц байх шаардлагагүй. Нам гэдэг нь улс төрийн мөрийн хөтөлбөр, үзэл баримтлалаар нэгддэг хүмүүсийн нэгдэл байхгүй юу. Үзэл бодол нийлэхгүй бол намаас гараад өөрөө нам байгуулаад явах боломж бий. Заавал Ардчилсан нам гэдэг нэрийн доор албан тушаал, эд хөрөнгөтэй болох гэсэн хувийн ашиг сонирхлоо хэрэгжүүлэх бүлэглэлүүдэд нам ямар ч зай тавьж өгөх ёсгүй. Фракц нэрийн дор албан тушаал, эд хөрөнгөний төлөө л энэ хүмүүс тэмцэлдэж байна.

Үнэхээр намын үзэл баримтлалтай нэгдэхгүй, дүрмийг нь мөрдөхгүй юм бол намд байх ямар шаардлагатай юм. Хуучин шиг ганц намтай байгаад шинэ нам байгуулах боломжгүй байсан бол үзэл бодолдоо тулгуурлан нам дотор фракц байж болно. Түүнээс биш бизнесийн ашиг сонирхол, насны хязгаарлал, өмнө нь байсан нам, найз нөхдийн хүрээнд нэгдсэн фракцууд намыг сөнөөж байгаа. Энэ бол манай намын 20 гаруй жил явж ирсэн ужиг өвчин. Анх МҮАН, МҮДН, МоАН гээд намууд байсан. Сүүлд нэгдээд явахад Ардчилсан нам гэдэг нэг том малгайн доор угшил угшлаараа бүлэглэл болоод явсан. Энэ нь явсаар 1996 онд Ардчилсан холбоо эвсэл засгийн эрх барихад намын угшлаараа талцан байлдсаар 2000 онд яалаа даа. Бүгд гудамжинд гарсан. Хоорондоо ингэж дайсагналцах нь намын нэр хүндийг муухайгаар унагадаг юм байна. Улс орны хөгжилд хор хөнөөлтэй, тогтворгүй байдал үүсгэчихдэг юм байна. Улс төрийн тогтворгүй байдал үүсчихээр гадаадын хөрөнгө оруулалтаас эхлээд монгол руу гэсэн бүхэн цаашаа тэмүүлдэг болчихдог юм байна. Төр засгийн ажил, уламжлал алдагдаад эцсийн дүндээ намын жирийн гишүүд хамгийн ихээр хохирдог.

-Яг яаж хохирдог гэж?

-Ингэж муухай ялагдчихаар намын харьяалалтай бүх хүнийг ажлаас халдаг. 2000 оны сонгуулийн дараа МАН тухайн үеийн МАХН үнэмлэхүй олонхи болоод Ардчилсан намын угшилтай 15 мянга гаруй хүнийг ажлаас нь чөлөөлсөн. Өнгөрсөн сонгуулиар илт ялагдсан болохоор Ардчилсан намын угшилтай хүмүүсийг ажлаас халж байна. Судалгаа авч байгаад 2012 оноос хойш ажилд орсон хүмүүсийг халж байгаа. Энэ нь залуучууд улс төрд орж идэвхтэй байя гэдэг хүсэл эрмэлзлийг устгаж байгаа хэрэг. Залуусын хувьд ямар ч ирээдүй харагдахаа байчихсан. Ардчилсан нам шинэчлэгдээд 2020 онд яллаа гэхэд Ардын намын хүмүүсийг дахин бүгдийг нь халах уу, яах уу гээд цаашаа явах бүртээ өш хонзон, хорсол болон хувирдаг.

Одоо Ардчилсан нам дотор шинэчлэл явуулахаас гадна Улс төрийн намуудын тухай хуульд өөрчлөлт оруулах шаардлагатай. Тэр хүрээнд хатуу гишүүнчлэлийг хориглох хэрэгтэй. Өнөөдөр намууд хороо бүр дээр үүртэй, дүүрэг бүр дээр хороотой гээд сум, аймаг гээд бүгдийг нь өөрчлөх цаг болсон. Өнгөрсөн сонгуулиар Ардчилсан нам ялагдсан нь улс төрийн системд томоохон шинэчлэл хийх ёстой гэдгийг батлан харууллаа. Ардчилсан намаас гадна парламентын тухай ярих хэрэгтэй. Сонгууль болохоос зургаан сарын дотор Сонгуулийн тухай хуулийг өөрчилж болохгүй гээд заачихсан байхад өөрчилсөн.

хориглох шаардлагатай.

-З.Энхболд Ардчилсан намын дарга байхдаа фракцгүй Ардчилсан нам санаачилга гаргаж байсан. Өнөөдөр харин байдал хэвээрээ л байна…

-Фракцгүй болох ёстой. Ардчилсан намд хүчтэй байгаа фракцууд өөрсдийн хүчийг алдахгүйг хичээнэ. Тиймээс фракцийг хүчээр дүрмэнд суулгаж хориглох хэрэгтэй. ҮЗХ-г сонгодог журмыг өөрчилж тухайн орон нутгаасаа намын гишүүд сонгох шаардлагатай. Тэнд амьдардаг, намдаа олон жил зүтгэсэн, мэдлэг боловсролтой, манлайлагчдыг сонгохгүй бол Улаанбаатарт насаараа амьдарсан нөхөр аймагт давхиж очоод мөнгө тараагаад ҮЗХ-ны гишүүн болчихдог юм. Өөрөө мөнгөгүй байлаа гэхэд ивээн тэтгэгч бүлэглэлүүд өмнөөс нь мөнгийг нь өгчихдөг. ҮЗХ-д орохын тулд мөнгө тараадаг, бизнесийн бүлэглэлүүд мөнгийг нь өгдөг болчихсон. Нуух юм байхгүй. ҮЗХ дотор шударга зүйл гэж байхаа больсон. Удирдлагаа шүүмжлэх ч эрхгүй. Намын үүр, хороонд аль бүлэглэлийн дарга байна тэр өөрийн фракцийн хүмүүсийг л оруулдаг. Бусад хүмүүсийг хуйвалдаан гэхчилэн янз бүрийн зүйлээр дардаг. Одоо Ардчилсан нам дүрмийн зөв шийдэл олох ёстой. Өнөөдөр мөрдөгдөж байгаа дүрэм чинь гишүүнчлэл нь нэрийн төдий фракцуудыг хамгаалсан байдалтай болчихсон. Аль ч үүрт ерөнхийдөө 200 орчим гишүүн бүртгэлтэй байдаг. Тэднээс дөрөвний нэг нь л татвараа төлдөг. Бусад нь өгдөггүй. Тэгэнгүүт үүрийн дарга нар өөрсдөө мөнгийг нь төлчихдөг. Татвараа төлсөн хүмүүс үүр доторх сонгуульд оролцоно гэдэг. Үүрийн дарга өөрийнхөө фракцийн хүмүүсийн мөнгийг төлчихсөн болохоор фракцийнхаа хүнийг дэмжүүлдэг. Энэ мэтчилэн анхан шатнаасаа ялзарчихсан байхгүй юу. Би намын анхан шатанд харьяалагддаг болохоор энэ бүгдийг сайн мэднэ. Үүрийн даргад ойр байсан нь ажилд орох боломж арай их олддог. Хоёрын хооронд фракцийг бий болгодог, ивээн тэтгэдэг гишүүнчлэл байснаас ардчилсан орнуудын жишгээр гишүүнчлэлгүй болгочихвол жирийн гишүүдэд амар. Дараа нь тэр намынх, энэ намынх гээд цол гуншин дуудуулж ажлаасаа халагдан гудамжинд хөөгдөхгүй. Дүрэмдээ л өөрчлөлт оруулах шаардлагатай.

-Гэхдээ Ардчилсан намын дүрэм маш сайн болсон гэж танай намынхан ярьдаг шүү дээ?

-Магтаж яриад байдаг ч дүрмээ хэрэгжүүлдэггүй. Хэрэгжүүлэх механизм нь байхгүй болчихсон. Одоо дүрмийг хэрэгжүүлэх механизмыг нь бий болгох хэрэгтэй. Хэрэгжүүлэх механизм нь байхгүй учраас муу дүрэм байхгүй юу. Нэг үгээр хэлбэл, хүнд үзүүлдэг цаас. Тухайлбал, өөрсдийнхөө Засгийн газрыг сөрөг хүчинтэйгээ нийлж унагасан хүмүүсийг намаас хасна гээд заачихсан байдаг юм. Түүнийг нь хэн ч хэрэгжүүлсэнгүй. Зүгээр бөгс арчих цаас болчихсон. Би намын дүрмийг сайн гэдэгтэй санал нийлдэггүй. Хэрэв тийм байсан бол яагаад дүрмээ биелүүлдэггүй юм. Яагаад анхан шатнаасаа энэ нам ялзралд орчихсон юм. Яагаад энэ дүрмийг хэн ч хэрэгжүүлье гэж боддоггүй юм. Яагаад хэн ч тоодоггүй юм. Хариуцлага хүлээлгэдэг байж л тэр хууль юм уу дүрэм болно биз дээ. Дүрмийг хэрэгжүүлдэггүй, зарим нь мэдэх ч үгүй яваа. Энэ байдал завхралыг бий болгоод байна. Ядаж дүрмээ биелүүлье гээд айдаг, ичдэг байх ёстой. Намын дүрмийг хүлээн зөвшөөрч орчихоод “Наадах чинь юу юм. Хуц” гэж болохгүй. Э.Бат-Үүлийн хэлдгээр хэдэн бүлэг дээрэмчдийн бөөгнөрөл болчихлоо.

-Ардчилсан нам лидергүй болчихлоо гэдэг зүйл яригдах болсон. Фракцийн дарга нараас нэг нь лидер болох гэдэг ч бусад нь хүлээн зөвшөөрөхгүй байх хандлага их юм билээ?

-Хуучин нийгмээс өвлөж авсан, марксизм, ленинизмээс үлдсэн сэтгэлгээний хоцрогдол одоог хүртэл явсаар байна. Заавал нэг лидер хайх хэрэггүй. Ленин, Сталин, Д.Сүхбаатар гээд заавал нэг лидер хайдаг чинь хуучин нийгмийн сэтгэлгээний үлдэгдэл юм. Ардчилсан улсад нэг хүнийг лидер гээд бурханчлан шүтэж ангал руу хүртэл яваад ордог зарчим байхгүй. Ардчилал хөгжсөн орнуудыг хараад байгаарай. Лидер дагасан нам улс төрийн хүчин гэж бараг байхгүй. Сонгуулиас сонгуулийн хооронд мундаг чадалтай, бусдыгаа манлайлдаг хүн гарч ирж удирдаад дөрвөн жил болоод дараагийн сонгуульд ялбал дахиж нэг удаа сонгогдоод больдог. Тэр хүн больсон ч лидер байхгүй болчихлоо гээд уйлж, дуулаад байгаа юм байдаггүй. Бид үнэхээр ардчилсан улс босон юм бол тэр зарчмаараа явах нь зөв. Сэтгэлгээний хоцрогдол манайд арилах болоогүй. Миний үеийн хүмүүс амьдралынхаа талыг социализмд өнгөрүүлсэн болохоор заавал лидертэй байх хуучин сэтгэлгээнээсээ салж чаддаггүй. Хутагт хувилгаан тодруулж байгаа юм шиг лидер тодруулах хэрэггүй. Үнэхээр лидер болохоор хүн өөрөө үзэл санаагаараа манлайлаад товойгоод гараад ирчих ёстой. Ленин, Сталин, Чойбалсан байхгүй бол бүгд өнчирчихдөг юм шиг санаж байгаа бол сэтгэлгээний хоцрогдол шүү. Тиймээс Ардчилсан намд шинэ манлайлагч гарч ирэх цаг болсон. Тодорхой хугацаанд үүргээ гүйцэтгээд л яваад өгөх хэрэгтэй.

-Ардчилсан намынхан бие биедээ хэр хайртай хүмүүс вэ. Нэг намд мөр зэрэгцэж явсан хүнээ өмгөөлж, хамгаалах талдаа маруухан байна уу гэж хааяа харагддаг. Тухайлбал, Л.Гансүхийг Нүүрс хөтөлбөрийн мөнгө шамшигдууллаа гэхэд зүхэх хүн олон байснаас хамгаалах хүн бараг гараагүй. Залуу цагаасаа хойш улс төрд хамт зүтгэсэн хүмүүс нь хүртэл нүүр буруулж байх жишээтэй. Өнөөдөр Э.Бат-Үүл даргыг С.Зоригийн хэрэгт холбогдуулан яллагдагчаар татсан үед ядаж өмөөрөөд ярилцлага өгөх хүн цөөхөн байх юм?

-Одоо болтол дотроо эв нэгдэлгүй байна. Үүнд би санаа зовж явдаг. Улс төрд олон жилийнхээ амьдралыг зориулсан, туршлагатай, нам дотроо нэр хүндтэй болчихсон хүмүүс хоорондоо ямар ч эв нэгдэлгүй байна л даа. Бие биенийгээ хардаж сэрддэг. Манай хуулийн байгууллага огт шинэчлэгдээгүй нь үүнд нөлөөлөөд байх юм. Өнгөрсөн дөрвөн жил хууль эрхзүйн шинэчлэлээ хийх гээд чадсангүй. Энэ маш харамсалтай зүйл болчихлоо. Хүний эрхийг хамгаалдаг эрх зүйн орчноо баталгаатай болгож чадаагүйд харамсдаг. Хуучнаараа ажиллаж байгаа хуулийн байгууллагынхныг улс төрийн хүчнүүд өөрсдийн хүслээр ажиллуулдаг болсон. Хуулийнханд зах зээлийн эдийн засгийг ойлгох ойлголт алга. Тухайлбал, Л.Гансүхтэй холбоотой нүүрсний хэрэг чинь хоёр аж ахуйн нэгжийн хооронд байгуулсан гэрээ. Ард түмэнд нүүрсийг хямд өгсөн. Ард түмэн хожсон. Нүүрс гэдэг чинь түүхий эд. Зах зээлийнхээ хэрэгцээг дагаад түүхий эдийн үнэ өсч, буурдаг. Үүн дээр дөрөөлөөд хоёр аж ахуйн нэгж хоорондоо гэрээ байгуулсан байсан ч улс төр ороод тэр хүнийг шоронд явуулчихсан. Би хувьдаа хэлмэгдүүлэлт л гэж үздэг. Нүүрс нэг өдөр ямар ч үнэгүй болж болно. Эсхүл эсрэгээрээ асар өндөр үнэтэй болж ч болно. Олон улсын зах зээлд нүүрсний үнэ тонн тутамдаа 200 ам.доллар давчихлаа. Гэтэл Чалко 27 ам.доллараар зараад байна гэдэг чинь зах зээлийн л юм яваад байна гэсэн үг. Зах зээлийн үнийн дээшээ, доошоо савлах савлагааг ашиглаж аль нэг улс төрийн бүлэглэлийг дарж авах үзэгдэл дахин гарах ёсгүй. Хоёр аж ахуйн нэгж гэрээ хийгээд хохирогчгүй гээд байхад АТГ нь идсэн байна гэж тулгасаар байгаад ял өгчихсөн. Зах зээлийн нийгэмд байдаг өсч, унадаг харьцаа. Тиймээс улс төрийг эдийн засгаас салгах ёстой.

МАН-ынхан дийлэнх олонхи болоод Э.Бат-Үүлийг 18 жилийн өмнө болсон хүн амины хэрэгт холбогдуулан шалгаж, яллагдагчаар татсан. 18 жилийн хугацаанд шалгаж байхгүй яасан юм. Э.Бат-Үүлийг илт гүтгэн гүжирдэж байгаа. Хууль хяналтын байгууллагынхан өөрсдөө ийм зүйл рүү орчихсон. Энэ бүхнээс харахад хууль эрхзүйн шинэчлэлээ даруйхан хийх цаг иржээ гэдэг нь харагддаг. МАН Их хуралд 65 суудал авсан болохоор сөрөг хүчний есөн гишүүн юу ч хэлээд 2020 он хүртэл “Хуцав аа, та нар. Бүх зүйл хуулийн дагуу явж байна” гэнэ. Сөрөг хүчин ямар ч нөлөө үзүүлж чадахгүй. Тиймээс шинэ үзэл санаагаар ард түмнийг гэгээрүүлэх хэрэгтэй. “Өдрийн сонин” шиг хүчтэй хэвлэлийн байгууллага маш сайн ажиллах ёстой. Ардчиллыг хамгаалах ганц хүч чөлөөт хэвлэл болж байна. Үнэндээ хэвлэлээс өөр хамгаалах хүч Их хурал дотор алга. Ядаж байхад цөөнхийн хэдэн гишүүн нь хуучинсаг хүмүүс байх юм. Зөвлөхүүдийг томилсон гэхээр нь сонирхоод уншсан чинь Л.Эрдэнэчимэг, З.Энхболд, Р.Бурмаа гэх мэт намаа сөнөөсөн хүмүүсээ орон тооны бус зөвлөхөөр тавьсан байсан. Тэднээс ямар ч шинэчлэл хүлээх найдлага миний хувьд алга.

Улс төрийн шинэчлэл зогсч байгаад харамсч байна. Шинэ Засгийн газар нураана, зогсооно, болиулна гэдэг зүйл ярих боллоо. Шинэ сэтгэлгээ, шинэ арга зам энэ хүмүүст алга. Залуусынхаа өмнөөс л харамсах юм. Өсч өндийж байгаа залуу үе минь яана даа. Залуу хүний ирээдүй гэрэлтэж байх ёстой. Гэтэл хуучинсаг сэтгэлгээ, хуучин арга барил. Харамсалтай. Эдийн засаг хоёр гурван жилдээ хүндрэлтэй байх болов уу. Энэ цаг үеийг ашиглаад АН шинэчлэгдэх ёстой. Гэхдээ заавал шинэ дугуй зохиох албагүй. Хөгжсөн орнуудын жишгийг дагах ёстой.

-Сүүлийн үед Их хурлын 76 гишүүн хангалтгүй байна. Дээд, доод танхимтай болж мэргэжлийн хүмүүсийг нь төрд ажиллуулах ёстой гэдэг саналууд гарч байгаа?

-Нэлээд олон жилийн өмнөөс гарч байсан санал. Саналаас гадна яг ийм тогтолцоо манайд байсан. 1990 оны анхны чөлөөт ардчилсан сонгуулийн дараа УБХ, АИХ гээд парламент нь хоёр хэлбэрийн тогтолцоотой байсан. Тэр үед сайн ажилласан гэж боддог. Улсын Бага хурал нь 50 гишүүнтэй байсан. Ардын Их хурал нь шинэ Үндсэн хууль батлахад л хуралдсан. Байнгын ажиллагаатай УБХ нь 50 хүнтэй, тэр нь пропорционалиар сонгогддог. АИХ нь жилдээ нэг удаа ч юм уу хуралдаад явдаг байж болно. Ийм санал гаргаж буй хүмүүсийн саналыг судалж үзэх хэрэгтэй. Э.Бат-Үүл энэ саналыг эрт гаргасан. Сайд нарын зөвлөлийн дарга байсан Д.Содном гуай зөв гэж ярьсан байхыг уншлаа. Төрийн соёрхолт Д.Сосорбарам энэ талаар ярьж эхэллээ. Манай улсад зөв гэж бодож байгаа. Миний мэдэхийн Америкийн парламент нь хоёр шатлалтай. Конгресс гээд төлөөлөгчдийн танхим мөн сенатын танхимтай. Америк хоёр намтай. Дэлхийн тэргүүлэх хөгжилтэй орны туршлага байна. Манай улсад амжилттай хэрэгжүүлж байсан туршлага бий. Гэхдээ энэ дөрвөн жилд ийм шатлалтай болох ямар ч боломжгүй. УИХ-д нэг нам дийлэнх олонхи байгаа нөхцөлд яагаад ч хүлээж авахгүй. Үүнийг УИХ дотор хүчний харилцаа ойролцоо, олон намын төлөөлөл болоод хоорондоо ярьж зөвшилцөлд хүрж байж өөрчлөгдөнө. Үүний тулд Үндсэн хуулиа өөрчлөх хэрэгтэй.

-АН олонхи байхдаа Үндсэн хуулиа өөрчлөх гээд чадаагүй…

-Би үндсэн хуулиа өөрчлөх асуудал дээр болгоомжтой хандах хэрэгтэй гэж үздэг. Б.Чимэд гуайг би хүндэтгэдэг юм. Бичсэн ярилцлага, өгүүллийг нь уншиж судалж байсан. Б.Чимэд гуай Үндсэн хуулиа өөрчлөх шаардлагагүй гэдэг байсан юм. Би ч гэсэн ийм бодолтой. Цаг үеийн шаардлагаар нэмэлт өөрчлөлт оруулж болно. Америкийн үндсэн хуулийн сонгодог жишээ байна. Үндсэн хууль нь өөрөө цөөн хэдэн зүйл ангитай, хэзээ ч өөрчлөгддөггүй байж л байдаг. Үндсэн хуульд өөрчлөлт оруулахын тулд УИХ-ын дөрөвний гурав нь нэгдэж санал өгч байж өөрчлөлт оруулах эсэх нь шийдэгддэг. УИХ-ын гишүүдийн дөрөвний гурав нь санал нэгдэнэ гэдэг амаргүй. Нэг нам үнэмлэхүй олонхи болсон нөхцөлд л хийж болох ч бусад улс төрийн хүчнийг оролцуулаагүй учир хүчтэй эсэргүүцэлтэй тулна. Манай нам бас тийм өөрчлөлт хийнэ гэж үзэж байснаа мухар сүсгийн чанартай марзан юм яриад хэдэн мянган жилийн өмнөх бөөгийн юм оруулаад бүтэлгүйтсэн. Хөгжлөөрөө дэлхийд манлайлаад хүн ам нь баян чинээлэг, урт удаан наслаад бүх зүйлээрээ гайхагдаж буй тэр улсуудын туулсан зам туршлагаар л явах хэрэгтэй. Хэсэг хүмүүс баяжиж, цатгалдаад нийт ард түмнээ харанхуй бүдүүлгээр нь үлдээж болохгүй. Дэлхий даяаршаад хавтгай болчихсон. Манай улс өрх тусгаарлая гээд ч чадахгүй. Тийм болохоор дэвшилтэт орнуудын туршлагыг дагах цаг ирсэн. Тэгэхээр Үндсэн хуулийн өөрчлөлт тогтолцоон дээр ер нь энэ санааг хэлэлцэж байх хэрэгтэй. Ардчилсан нийгэмд бусдын саналыг чөлөөтэй сонсдог, хэлэлцдэг, баяжуулдаг байх учиртай.

-Та бид хоёр есдүгээр сарын 28-ны өдөр уулзаж байна. Дөрөв хоногийн дараа С.Зориг агсны амиа алдсан харуусалтай өдөр болно. Энэ хэрэг илэрчихээсэй гэж битүүхэндээ хүлээдэг байсан биз?

-Сүүлийн үед хэвлэлээр гарсан мэдээллээс үзэхэд мөрдөн байцаалтын ажил дуусаж байгаа юм билээ. Хэрэгт холбогдогсдыг илрүүлсэн талаар прокурор мэдээлэл хийсэн. Би ийм урт хугацаа алдсанд маш их харамсдаг. Хэргийг илрүүлэх улс төрийн сонирхол байгаагүй юм болов уу гэж боддог. Энэ хэргийг улс төрийн хэрэгсэл болгох сонирхол улс төрийн тодорхой хүчинд байсан юм болов уу. Маш олон жил өнгөрлөө. Одоо прокурор мэдэгдэл хийчихсэн юм чинь мөрдөн байцаалтын ажил дууссаны дараа олон нийтэд мэдэгдэх байлгүй.

-С.Зориг агсны хэрэг илэрлээ гэхэд итгэх хүн хэр байх бол. Ард түмэн итгэл алдартлаа янз бүрээр тархиа угаалгалаа шүү дээ?

-Өнөөдөр шинжлэх ухаан хөгжчихсөн. 11 жилийн өмнөхөөс сайн хөгжчихөөд байна. Тэгэхээр энэ тал дээр дэвшилт гарахад нөлөөлсөн байх. Ажлын хэсэг нь тасралтгүй ажилласан. Би бусад хүмүүсийн л адил сонин хэвлэлээс мэдээлэл авдаг. Гэмт хэрэгтнийг илрүүлж хуулийн дагуу хариуцлага хүлээлгэж ялыг оноох ёстой. Ингэж л нэг дуусгахгүй бол улс төрийн бохир заваан хэрэгсэл болчихлоо. Үүнд харамсаж байна.

-Удахгүй орон нутгийн сонгууль ирэх оны тавдугаар сард Ерөнхийлөгчийн сонгууль болно. Алдсан боломжоо эргүүлж авах цаг хугацаа байна уу?

-Ардчилсан намын шинэчлэлийг эрчимтэй, жинтэй хийх ёстой. Тэгэж л олон түмний итгэлийг олно. “За одоо сонгууль болох гэж байгаа юм чинь хэрэлдээд яахав” гээд идээ бээрээ буглуулаад байх юм бол найдлага бага. Уг нь ард түмэн тэнцвэржүүлдэг. Жишээлбэл, УИХ-ын сонгуулиар навс ялагдангуут орон нутгийн сонгуулиар манай нам их ялж байсан. 1996 онд ардчилсан холбоо эвсэл Их хуралд ялахад дараа нь орон нутгаар МАХН ялж байсан. Өнгөрсөн сонгуулиар аймаг, нийслэлийн сонгуулийг УИХ-ын сонгуультай хамт хийсэн нь буруу болсон. Ийм зүйлийг манайхан харж чадаагүй. Тийм хэмжээнд очтолоо харалган болчихсон байхгүй юу. Ард түмэн, жирийн иргэдээсээ тасарчихсан. Мөн намынхаа дүрэм журмыг уландаа гишгэж, цэвэр бизнесийн ашиг сонирхолд автчихсан, улс орныхоо хөгжлийг нураагаад гацаачихсан ийм л бүлэглэл байсан. Ийм нөхдийг сонгож гаргаж ирсэн ҮЗХ зайлах хэрэгтэй. Одооноос эрчимтэй өөрчлөлт шинэчлэлүүдээ хийж өөр Ардчилсан намтай болох цаг хэдийнэ болсон гэдгийг ухаарсан байх. Зоригтой шинэчлээд, алдаагаа хүлээн зөвшөөрөөд хариуцлагаа хүлээгээд шинэ үзэл санаа гаргаад шинэчлэх хэрэгтэй.

-Асуулгүй үлдсэн зүйл байвал та хэлээч…

-2000 оны Монголын хэвлэл мэдээллийн салбарт тулгарч байсан асуудал дахиад давтагдаж эхэлсэн. “Ардын эрх” сонинг тагнуулаар шалгуулна гэсэн үү. Хуучинсаг үзэлтэй ийм хүмүүс юм л бол хэвлэл мэдээлэл рүү дайрахыг оролдоно. 2000 онд “Өдрийн сонин” ардчилал, эрх чөлөөний ганц хамгаалагч, дуу хоолой болж байсан тэр хариулагатай үүргээ дахин биелүүлэх цаг мөч танай хамт олонд ирлээ. “Өдрийн сонин”-ынхон энэ түүхэн үүргээ баатарлагаар нэр төртэй гүйцэтгээрэй гэж хэлье. Өөр нэмж яриад байх зүйл алга.

Ирэх сарын нэгэнд албан байгууллага, аж ахуй нэгжүүдийн халаалт нэгдсэн журмаар эхэлнэ. Үүнтэй холбоотойгоор зарим байгууллагууд шугам сүлжээний ажлын засвар, шинэчлэлээ хийж байна. Ингэхдээ өмнө нь хийсэн ажлаа нурааж, дахин хийж байна гэх иргэдийн гомдол дагуулсаар байгаа юм. Мөн манайхан аливаа ажлыг цагийг нь тулгаж, эсвэл тоо судалгаа, мэдлэг мэдээлэл багатайгаар хийж хэрэгжүүлэх гээд байдагтай ч холбоотой асуудал их бий. Тухайлбал, Сүхбаатар дүүргийн 135 дугаар цэцэрлэгийн шинэ барилга есдүгээр сарын нэгэнтэй уралдан ашиглалтад орж хүүхдүүдээ хүлээн авчээ. Гэтэл энэ цэцэрлэгийн явган хүний шинэ замыг нэг л өдрийн дотор хуу татаад, шугам сүлжээний ажлаа эхлүүлчихлээ хэмээн тус дүүргийн XI хорооллын долдугаар хорооны оршин суугчид сэтгэл дундуур байв. Учир нь явган хүний пасталкан замыг хуу татаад, дахин нөхсөн ч хэзээ ч өмнөх шигээ болдоггүй ажээ.

Энэ талаар тус хорооны иргэн Д.Ням ярихдаа “Манай хороонд ийм гоё шинэ цэцэрлэг баригдсанд бид их баяртай байгаа. Цэцэрлэгийн барилгын ажлыг өнгөрсөн зуны турш өдөр шөнөгүй барьсаар ашиглалтад оруулсан. Барилгын ажилчид ямар ч байсан есдүгээр сарын нэгэнд амжаад ажлаа дуусгасан. Их хөдөлмөрч залуус байна гэж харж байлаа. Гэтэл барилга ашиглалтанд ороод нэг сар болоогүй байхад явган хүний замыг нь хуу татаад, шугам сүлжээний ажил хийгээд эхэллээ. Уг нь ингэх байсан юм бол цэцэрлэгийн барилгын ажил явагдаж байхад хийхгүй яасан юм бол. Ажлын уялдаа холбоо гэж алга. Удахгүй халаалт ирэх гээд нийслэлээс хийж байгаа ажил байх гэж бодлоо. Хамгийн гол нь пасталкан зам дахиж яг өмнөх шигээ болохгүй, ингээд л эвдэрч эхэлдэг байхгүй юу. Мөн нэг ажлыг хоёр хийх болж байгаа юм” гэлээ. Тиймээс тус цэцэрлэгийн эрхлэгчтэй уулзах гэсэн боловч гадуур ажилтай байгаа гээд эзгүй байлаа. Харин шугамын ажил хийж байгаа гэх хүмүүстэй уулзаж, хаанаас, хэн шугамын ажил эхлүүлснийг асуухад “Цэцэрлэг барьсан компани нь хийж байна.

Цэцэрлэгийн бохирын шугамтай холбоотой засвар” гэж хэллээ. Харин тус цэцэрлэгийг барьсан компани болох “Жи жи ай” компанийн төлөөллөөс асуудлыг тодруулахад “Манай компани 135 дугаар цэцэрлэгийн барилгын ажлыг есдүгээр сарын нэгэн гэхэд ашиглалтад оруулж хүлээлгэн өгсөн. Харин саяхан барилгаа улсын комисст хүлээлгэж өгөх гэсэн чинь бохирын худаг хийгээгүй гэдэг шалтгаанаар хүлээж аваагүй. Төвийн бохирын шугамтай холбогдох худагийг заавал хийдэг юм байна. Бохирын худаг барилгүй шугам тавьчихсан байсан юм. Бохирын худгаа барьчихаад, улсын комисст хүлээлгэж өгөх учраас ингээд ажлаа эхлүүлчихлээ. Манайх барилга барьдаг туршлагатай. Одоо хоёр ч барилгын ажил эхлүүлчихээд явж байна. Нэг нь зайсанд нөгөөх нь Өмнөговьд баригдаж байгаа” гэлээ.

Мөн Хан-Уул дүүргийн 53 дугаар цэцэрлэгийн гадна талд явган хүний зам эвдлээд шугам сүлжээний ажил хийж байна гэх мэдээллийн дагуу очиход тэнд 80 метр хэртэй газар ухаж, дулааны шугам сүлжээний шинэчлэл хийхдээ явган хүний замыг мөн л хуу татсан байлаа. Мөн сургууль цэцэрлэг эхэлсэн учраас орой үдшийн цагт хүүхдүүд явахад ухсан нүх рүү унахгүй гэх баталгаа алга харагдаж байв. Тус цэцэрлэгийн яг ард талд шинээр баригдсан хүүхдийн хөлбөмбөгийн талбай, цаахна талд нь сургууль байгаа учраас хөл, хөдөлгөөн ихтэй газар байна лээ.

Энэ талаар 53 дугаар цэцэрлэгийн сантехникч Г.Бүрнээгээс зарим зүйлийг тодрууллаа.

-Энд ямар ажил явагдаж байна?

-Манай цэцэрлэгийн гаднах дулааны шугамын шинэчлэлийн ажил явагдаж байна. Өмнө нь хэд хэдэн удаа цоорч байсан учраас шугамаа сольж байгаа юм. Нийтдээ 80 гаруй метр газар байгаа. Өнгөрсөн жил халуун, хүйтэн усны шугам сольсон. Энэ жил дулааны шугамаа шинэчилж байгаа юм.

-Дулааны шугам солих ажил хэзээ эхлэв. Хоёр хоногийн дараа халаалт ирнэ. Халаалт ирэхээс өмнө дуусах болов уу?

-Энэ сарын 23-ны үед ажлаа эхлүүлсэн. Маргааш нөгөөдөр гэхэд бараг дуусчих байх. Үүнийг дуусгаад цэцэрлэг доторх зарим шугамаа сольж, шинэчилнэ гэж байгаа.

-Өнгөрсөн жил халуун усны шугам шинэчлэхдээ хамтад нь засч болоогүй юм уу. Эсвэл сургууль, цэцэрлэг орохоос өмнө засвар, шинэчлэлийн ажлаа хийх боломжгүй байв уу?

-Хамгийн гол нь хөрөнгө мөнгөний асуудлаас болоод ингэж байгаа юм. Бараг хоёр жил хөөцөлдөж байж дулааны шугамын санхүүжилтийг нийслэлээс гаргуулсан. Одоо дүүргээс хөрөнгө шийдээд өгчихвөл цэцэрлэгийн доторх шугамаа солино. Гаднах 80 гаруй метр шугамыг солиход 28 орчим сая төгрөг орж байгаа байх. Тендерт ялсан компани нь уг нь ажлаа шуурхай хийж байгаа” гэж ярилаа.

Энэ үеэр 50 дугаар сургуулийн сурагч Г.Мөнхнарантай уулзахад “Яг хөлбөмбөгийн талбайн хажууд шугамын ажил хийгдэж байна. Ямар ч хаалт хийгээгүй болохоор анзаарахгүй гишгэж орчихоор байгаа. Жаахан төвөгтэй санагдаж байна. Бид өдөр болгон энд ирж тоглодог. Гэхдээ орой харанхуйд явахгүй бол гайгүй байх” гэлээ.

Мөн Хан-Уул дүүргийн хоёрдугаар хорооны иргэн Б.Болд ярихдаа “Өнгөрсөн жил энэ цэцэрлэг бас л шугам засвар хийгээд байсан. Энэ жил сургууль орсон хойно л хүүхдүүдтэй зэрэгцээд засаад унах юм. Эзгүй шахуу байсан зун цагаар хийж болдоггүй ажил юм байх даа. Явган хүний замаар нэлээд урт газраар хөндөлдүүлэн шугамын ажил хийж байна. Бараг 100 метр газар байх шүү” гэж ярилаа. Гэрэл зургуудыг Г.ЛХАГВАДОРЖ

Өнөөдөр Сүхбаатарын талбайд болох “Улаанбаатарын намар” нэгдсэн арга хэмжээнд “Камертон”, “Никитон” хамтлагууд сонсогчдодоо ая дуугаа өргөнө. Энэ талаар “Камертон” хамтлагийн ахлагч, төрийн соёрхолт, дуучин Д.Болдтой ярилцлаа.

-“Улаанбаатарын намар” нэгдсэн арга хэмжээ өнөөдөр болно. Та энэ талаар мэдээлэл өгөөч?

-Нийслэлийн Засаг дарга бөгөөд Улаанбаатар хотын захирагч С.Батболдын санаачилгаар өнөөдөр жанжин Д.Сүхбаатарын талбайд “Улаанбаатарын намар“ нэгдсэн арга хэмжээ болно. Мэдээж бид Улаанбаатар хотдоо амьдардаг нийслэлийн иргэд учраас энэхүү өдөрлөгийг дэмжин оролцож байна. 16:00 цагаас эхлэх тус арга хэмжээ нь Үндэсний үйлдвэрлэгчид, үйлчилгээ эрхлэгчдийг дэмжих зорилготой байгаа. Тиймээс үйлдвэрлэл, үйлчилгээ эрхэлдэг үндэсний компаниуд халуун хоол, хүйтэн ундаа, амтат бүтээгдэхүүнээр үйлчилж мөн түргэн хоолны газрууд ажиллана.Үүний дараагаар бид уран бүтээлээ толилуулах юм. Энэ арга хэмжээ нь зуны хаалт, намар цагийн эхлэл болж байна.Манай “В” продакшнаас тус арга хэмжээг найруулж гол зүйлүүдийг хариуцаж ажиллаж байгаа.

-“Никитон”, “Камертон”-ы сонсогчид тэсэн ядан хүлээж байгаа нь дамжиггүй. Хичнээн дуу дуулагдах вэ?

-Анх удаа зохион байгуулагдаж байгаа “Улаанбаатарын намар” арга хэмжээнд оролцож тоглолтоо үнэгүй хүргэх гэж байгаадаа таатай байна. Нийслэлийн Засаг даргын санаачилсан тус арга хэмээнд оролцох саналыг бид дэмжиж хүлээж авсан. “Никитон”, “Камертон” хамтлаг анх удаа нэгэн тайзнаа тоглож 40-50 дуу сонсогчдодоо хүргэнэ. Тайз, хөгжим, гэрэл чимэглэл зэрэгт хамгийн сайныг нь ашиглах юм. Бүх дуугаа амьдаар дуулна. Хоёр хамтлагийн зүгээс гаргасан бүх цомгийнхоо хит дуунуудыг сонсогчдодоо хүргэхээр бэлдлээ. Тиймээс хамтдаа дуулцгаасан, халуун дулаан үдэш болно гэж найдаж байна. Бэлтгэл бүрэн хангагдсан.

-“Камертон” хамтлаг 20 жилийн ойгоо тэмдэглэснээс хойш нам гүм байлаа. Хэзээ шинэ уран бүтээлээ хүргэх вэ?

-Энэ онд сонсогчдодоо зориулж цомог гаргана гэдгээ амласан байгаа. Амлалт ёсоор шинэ цомгийн ажилдаа орчихсон явж байна. Удахгүй хамтлагийн маань шинэ клипүүд үзэгчдэд хүрнэ. Цомогт маань нийт арав гаруй дуу багтана. Мөн миний хувьд ч гэсэн шинэ цомгийн ажил барагдуусах шатандаа явж байна. Цомгийн зураг авалтдаа орчихсон. Клипийн ажлууд эхлэх гэж байгаа. Өнгөрсөн зуны турш уран бүтээлдээ анхаарлаа төвлөрүүлж, хэд хэдэн ажил гараас гаргалаа. Тэгэхээр удахгүй “Камертон” хамтлагийн ч тэр, миний уран бүтээл ч сонсогчдод хүрнэ.

-Та уран бүтээлээс гадна хувийн бизнес эрхэлдэг. Ер нь аливаад амжилттай явахын нууц нь юунд байдаг вэ?

-Миний хувьд урлагийн гэр бүлд төрж өссөн. Урлагийнхаа салбарыг хөгжүүлэхийн төлөө явдаг. Тиймээс урлагийг энтертайнмент бизнес чиглэлээр нь хөгжүүлэхийг хүсэж, эрмэлздэг юм. Мэдээж дуулдаг, бүжиглэдэг урлагаар амьдарч яваа бүх хүний цаана гэр бүл, үр хүүхдүүд байдаг. Тийм учраас хийж яваа зүйлээрээ санхүүжилт олж гэр бүлээ тэжээн, нийгэмдээ байр сууриа олох ёстой. Манай “В” продакшны зүгээс урлагийг бизнес утгаар нь хөгжүүлэхэд үйл ажиллагаагаа чиглүүлж явж байна. Нууц гэвэл аливаад тууштай явах ёстой л гэж хэлнэ. Олон зүйл рүү үсчээд байж болохгүй. Хийж байгаа зүйлээ улам чанартай хийж, хөдөлмөрлөх нь зүйтэй. Энэ л миний амжилтын гол нууц.

-Нэг хэсэг “B” продакшнд залуусын дууг нь сонсох дуртай дуучин Б.Маралжингоо, Н.Агиймаа, Т.Эгшиглэн нар харьяалагддаг байлаа. Дахиж залуу дуучдыг дэмжих бодол бий юу?

-Манайх энэ жилээс эхлэн продакшныхаа үйл ажиллагааг өргөжүүлэхээр зорьж байна. Ирэх жилээс “B” продакшнд хамтлаг, дуучдыг бүртгэж авах ажил эхэлнэ. Эдгээр хамтлаг дуучид маань бизнес рүү орно гэсэн бодолтой байх хэрэгтэй. Түүнээс хоббигоороо, ганц цомог, клип гаргаад орхичихдог байж болохгүй л дээ. Тийм хүмүүсийг авах сонирхол байхгүй. Амьдралаа урлагт зориулж чадах хүмүүсийг л авах болно. Тууштай хүнийг л амьдрал шагнадаг шүү дээ.

-Л.Тайванбат “Камертон” хамтлаг анх гарч ирэхдээ маш их бэлтгэл сургуулилт хийдэг байсан. Тиймдээ ч хэзээ ч, хаана ч ямар нэгэн асуудалгүй амьдаар дуулж чаддаг юм” гэсэн байсан. Энэ талаар та юу хэлэх вэ?

-Бид анх 1995 оноос хойш гарч ирэхдээ хоолойны бэлтгэл маш их хийдэг байсан. Одоо байнга дуулаад байдаггүй ч хоолойны бэлтгэлээ тогтмол хийдэг юм. Дуучин хүн гэдэг бол ямар ч тохиолдолд, хүнд дуу байсан ч дуулдаг байх хэрэгтэй. Амьдаар дуулах ёстой. Тэгж байж үзэгчид, сонсогчидтойгоо халуун дулаан уур амьсгалыг бий болгож, сайхан тоглолт хийж чаддаг. Тиймээс хоолойны бэлтгэлээ тасалдаггүй.

О.Ариунцэцэг

УИХ-ын гишүүн Д.Цогтбаатартай ярилцлаа.

-Ээлжит бус чуулганаар хэд хэдэн асуудал хэлэлцсэн. Тэр дундаа төсвийн тодотголыг хэлэлцсэн байгаа. Ерөнхийдөө үүргээ хэр биелүүлсэн бэ?

-Ээлжит бус чуулган урдаа тавьсан, хэлэлцэхээр төлөвлөсөн бүх асуудлаа шийдсэн. Холбогдох шийдвэрээ гаргасан болохоор урдаа тавьсан зорилтуудаа биелүүлсэн гэж дүгнэж байгаа. Ээлжит бус чуулганы үеэр яаралтай буюу цаг алдахгүй шийдэх ёстой асуудлууд байсан. Шийдвэр гаргахад амаргүй, нэлээн хурц хэлэлцүүлэг, шүүмжлэл дагуулсан хэд, хэдэн асуудал байлаа. Гол хэлэлцсэн асуудал гэвэл мэдээж хэрэг төсвийн тодотгол. Мөн Засгийн газрын дөрвөн жилийн үйл ажиллагааны хөтөлбөрийг баталлаа. Улс төрийн өнцгөөс харвал сонгуульд дэвшүүлсэн мөрийн хөтөлбөрөө Засгийн газрын үйл ажиллагаанд суулгаж өгсөн. Намын мөрийн хөтөлбөртөө тусгасан асуудлын 90 орчим хувийг суулгалаа. Энэ утгаараа чухал ач холбогдолтой болсон гэж харж байна. Гэхдээ биелүүлэх тал дээр амь нэгтэй, эв нэгдэлтэй, зүтгэж ажиллах хэрэгтэй болж байгаа юм. Эдийн засгийн нөхцөл байдал хүнд байгаа учраас амар биш байна. Хамгийн энгийнээр, хялбараар шийдэж болох асуудлууд хүртэл амаргүй болчихсон байгаа нь харагдаж байна. Төсвийн орлогыг долоон их наяд хавьцаа гэж тооцоолж баталсан байтал бодит амьдрал дээр гүйцэтгэл ийм хэмжээнд хүрэхгүй болчихлоо. Тэгэхээр тодотгож өгөхөөс өөр аргагүй. Орж ирэхгүй мөнгийг орж ирнэ гээд гөжөөд яваад байлтай биш. Бидний гөжихөөс мөнгө орж ирэх, ирэхгүй хамаарахгүй болчихоод байна.

-Тийм болохоор л хасаж танаад байгаа биз дээ?

-Бодит амьдралтайгаа нийцсэн шийдвэр гаргах хэрэгтэй. Ер нь бодит байдал дээр хоёр их наядаар төсвийн орлого тасарч байгаа. Нөгөө талаасаа зарлага нэмэгдсэн. Төсвийн зарлагыг найм орчим их наядаар төсөөлж байсан бол сая арав болгосон. УИХ улс төрийн хэлэлцүүлэг хийгээд шийдвэр гаргалаа шүү дээ. Юу вэ гэхээр эдийн засаг хэчнээн хүнд байгаа ч гэлээ цалин тэтгэврийг бууруулахаа больё.

Бизнес хийж буй аж ахуйн нэгжийн татварын дарамтыг нэмэгдүүлэхгүй байя гэсэн шийдвэрүүд гаргасан. Нэгэнт орлого буурсан байгаа энэ үед иргэдийн нуруун дээрх ачааллыг нэмэхгүй гэж байгаа ч гэлээ аль нэг газраа дутагдаж буй зүйлийг нөгөө талаас нөхөж л таарна. Энэ ачаа төрийн нуруун дээр ирлээ гэсэн үг. Юу гэсэн үг вэ гэхээр орлогоо хасаж байгаа мөртлөө зарлагаа нэмж төр нуруун дээрээ ачааллыг авч байгаа юм. Үүнээс үүдээд харахад төсвийн тэнцэл нэлээн алдагдалтай гарч эхэлж байна. Төсвийн тэнцлийн алдагдал дөрвөн их наяд болж байгаа. Ийм хэцүү үед төр ачаа үүрэх улс төрийн шийдэл гаргаж болно. Гэхдээ ингээд яваад байх уу, яах вэ гэдэг дараагийн асуудал үлдэж байгаа юм. Нэгэнт хямралд өртсөн эдийн засагтай байхад тугалыг нь тураахгүй, эхийг нь эцээхгүй давна гэж бодож байгаа бол хямралаас сургамж авах хэрэгтэй. Бид хийрхлээсээ салж чадаагүй байна гэдэг дохиог энэ эдийн засгийн хямрал батлаад өглөө. Бид сая төсвийн хүрээний мэдэгдлээ бас баталлаа шүү дээ. Дотоодын нийт бүтээгдэхүүний өсөлт 1.3 хувьтай байна гэж гаргалаа. Бодит амьдрал дээр ийм байж чадах уу, үгүй юу. Яахав, бид энэ жилийг ингээд давчихдаг юм байж. 2017 онд бид дотоодын нийт бүтээгдэхүүний өсөлтийг 2.3 хувьтай байна гэж тооцоолж байна. Зарлагыг нэмчихээр дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 40 хувьд хүрч байгаа юм. Энэ бол эдийн засагт төсвийн эзлэх хувь хэмжээ маш том болж данхайсан төр байгаагийн хамгийн том тоон илэрхийлэл болно. Тэгэхээр бид үүнийг аль болох буулгаж өгөх хэрэгтэй. 2017 оны дотоодын нийт бүтээгдэхүүний өсөлтийг 2.3 хувь байна гэж өөдрөгөөр төсөөлчихлөө. Тэгэхгүй бол яах вэ гэдэг асуулт нээлттэй үлдэж байгаа. Яагаад гэвэл бид сүүлийн хэдэн жил байнга гоёор төсөөлж ирсэн шүү дээ. Гэвч амьдрал гоё биш, бахь байдгаараа л байна. Бидний төсөөллөөс хамаагүй бага хэмжээний өсөлттэй, сөрөг тоо гарч байгаа. Дотоодын нийт бүтээгдэхүүнд эзэлж буй зарлагын хэмжээ 40 буюу түүнээс дээш болбол яах вэ. Эдийн засаг даахааргүй том төр энэ хэвээрээ л үлдэнэ. Мэдээж хэрэг ийм хүнд үед бизнес эрхлэгчдийн татварыг нэмж болохгүй. Хүмүүсийн цалинг нэг цавчилтаар хасаж болохгүй. Гэнэт л гарч ирээд нөхцөл байдал ийм хүнд болчихсон байна, уучлаарай гээд цалин хасдаг хариуцлагагүй төр байж болохгүй. Гэхдээ хэн нэгэн, хаа нэгэн газар, аль нэг халааснаас төлөгдөнө. Эцсийн дүндээ төсөв гэдэг чинь татвар төлөгчдийн л мөнгө. Эргээд татвар төлөгчид дээрээ л буух гээд байна. Энэ үнэнийг манай нийгэм бүхлээрээ хүлээн зөвшөөрөх хэрэгтэй болсон.

-Төрийн бүтэц данхар байгаа тухай хүмүүс ярих л юм. Гэвч урьд өмнөхөөсөө илүү нэмээд байгаа юм биш үү?

-Төрийн бүтэц данхайж байгаа нь үнэн. Төрөө цомхон болгох хэрэгтэй. Бүр жинхэнэ утгаар нь цомхотгох хэрэгтэй байна. Төрийн хариуцлага, үйл ажиллагааны үр шим, өгөөжтэй байдлыг нэмэгдүүлэх ёстой. Нэг хүн хоёр, гурван хүний ажил хийх чадвартай байхыг шаардаж байна. Тийм хүмүүсийг ажилд авах ёстой. Мэргэжлийн гээд байгаагийн гол өгөөж энд гарч ирнэ. Чадахгүй арван хүнийг авч ажиллууллаа гэхэд нэг хүний чадах ажлыг ч хийхгүй. Хамгийн сайн чаддаг хүмүүст хариуцлага үүрүүлэх хэрэгтэй. Тэгэхгүй бол зарим нь өрөөндөө компьютерийн тоглоом тоглоод сууж байна. Нэг том даргын хүүхэд танил талаараа ажилд орчихоод юу ч хийхгүй, чөлөөтэй сууж байдаг. Ийм байж болохгүй. Тиймээс төрийг цомхотгох тал дээр илүү сайн анхаарахгүй бол эдийн засаг ийм хүнд байгаа үед бүх зүйлээ авч гарч чадахгүй.

-Эдийн засгийг сэргээх янз бүрийн хөтөлбөрийн тухай ярьж байгаа. Бидэнд ямар боломж байгаа вэ?

-Манайхан сансрын хөлөг шиг сүрхий, сүрхий зүйлүүд л яриад байна. Мэдээж хэрэг эдийн засгийг сэргээх тийм амар биш. Монгол Улсын эдийн засаг хэчнээн жижиг ч гэлээ даяаршчихсан. Эдийн засагт байгаа бүх салбар хоорондын уялдаа холбоо маш нарийн зүйл. Тохиргоо нь нэг газраа л алдагдахад явсаар байгаад өөр газраа том алдагдал болж гарч ирдэг. Тиймээс Засгийн газар мэргэжлийн байх ёстой. Ийм нарийн тохиргоонуудыг мэдэж тохируулж байж эдийн засаг сая ажиллана. Эдийн засгийг хүнд байдлаас гаргахын тулд юу хэрэгтэй байна вэ гэвэл төрийн бүтцийг цомхон болгоё. Төрийг цомхон болгох гээд буйн бас нэг чухал ач холбогдол нь төр том байх тусмаа, их мөнгөтэй байх тусмаа төрийн оролцоотой аж ахуйн нэгж нэмэгддэг. Бид буцаад социалист систем рүүгээ орох гээд байна. Тэр үед сайхан байсан юм шиг бодож, социалист сэтгэлгээгээр асуудалд хандаад байвал мянган өөрчлөлт хийгээд ч үр дүн гарахгүй. Хамгийн үр дүнгүй эдийн засаг ноёлж эхэлнэ гэсэн үг. Социализмын үед эдийн засгийн сайн талууд зөндөө байсан. Гэхдээ тийм эдийн засгийн үед гадаад явж ирсэн нэгнийхээ авчирсан бохийг амнаас ам дамжуулан зажилдаг байлаа шүү дээ. Бохь гэхэд л тийм хомсдолтой байсан эдийн засаг шүү дээ. Тэр бохь нь олдохгүй болохоор давирхай, замын хар зажилдаг байсан. Яагаад бид өнөөдөр тийм эдийн засагтай байснаа мартчихаад байна вэ. Социалист сэтгэлгээгээр эдийн засаг байгуулбал бид өнөөдөр урагшлахгүй. Ингэж ярьж буй хүний ард авлига, хээл хахууль, үргүй зардал явж байгаа. Юм шударгаараа байг. Монголын бизнесмэнүүд ажлын байраа хадгалж үлдээд, үйл ажиллагаагаа өргөжүүлээд явж чадаж байвал тэр жинхэнэ эх оронч үйлдэл. Харахад тэр хүн өөрийнхөө бизнесийг өргөжүүлэх гээд байгаа мэт харагдаж байгаа боловч ашиг нэмэгдэж буй бизнес өрсөлдөх, удаан амьдрах чадвартай байдаг. Түүнээс татвар төлөгчдийн мөнгөөр алдагдлаа нөхөөд явж байгаа бизнес удаан хугацаанд оршин тогтнож чадахгүй. Тэгэхээр бид энэ системийг өөрчлөх ёстой. Бизнес эрхлэгчдээ илүү дэмжиж өгөх ёстой. Би бүлэг дээрээ тодорхой ярьсан. Шинэ 90-ээд оны бодлого явуулах ёстой гэж. Тэр үед Монголын төр маш цомхон байсан юм. Үйлдвэрлэлд хутгалддаг асуудал одоогийнхоос хамаагүй бага байлаа. Монголын төр эдийн засагт зохицуулагчаар оролцдог байсан. Үйлдвэрлэгчээр биш. Гэтэл одоо хувийн салбар үйлдвэрлэл эрхэлж байхад төр дундуур нь орж булаацалдаад, төрийн хүчээр булааж авч дампууруулаад байна. Монголын амьдралд ийм зүйл өдөр бүр болж байна. Тэгсэн мөртлөө үр ашигтай мундаг байдаг байсан бол яая гэхэв. Гэвч бодит байдал дээр үр ашигтай байлгаж чаддаггүй.

-Төрийн мэдлийн компаниуд тоо томшгүй их өртэй байгаа тухай л ярьдаг юм билээ?

-Алдагдалгүй ажиллаж байгаа төрийн аж ахуй маш цөөхөн. Төрийн аж ахуйн нэгж олшроод ирэхээр хяналт угаасаа байхгүй болно. Цөөхөн байвал нийгэм хянаад яваад байх боломжтой. Одоо гэтэл энэ олон төрийн мэдлийн аж ахуйн нэгжийн алийг нь гэж хянах вэ. Төрийн том аж ахуйн нэгжид ажилладаг зарим хүмүүсийн цалин 30 саяас дээш байх жишээтэй. Хувийн аж ахуйн нэгжид тийм өндөр цалинтай хүн нэг ч байхгүй. Гадаадын хөрөнгө оруулалттай компаниудад л байдаггүй юм бол үнэхээр 30, 40 саяар нь сарын цалингаа авдаг хүн байхгүй шүү. Ашигтай ажилладаг байсан бол ийм хэмжээний цалин авч болох байх. Би тэгж өндөр цалин аваад байгаа хүмүүст дургүйцэж байгаа юм биш. Гэхдээ төрийн ихэнх аж ахуйн нэгж алдагдалтай ажиллаж байгаа.

-Хувийн салбар дахь төрийн оролцоог яаж багасгах юм бэ. Хүссэн хүсээгүй төр дундуур нь хутгалдаад байна шүү дээ?

-Хувийн салбараа дэмжих хэрэгтэй. Дэмжихдээ татвар нэмж болохгүй. Ийм ядарсан үед татвар нэмбэл тунаж үлдэх газар олдохгүй. Би УИХ-ын чуулган дээр нэг зүйл хэлсэн. “Дарга нар аа, Монголын эдийн засгийг хямралаас гаргах нь та нар биш шүү. Бизнес эрхлэгчид шүү” гэсэн. Ажлаа хийгээд явж буй хувийн хэвшлийнхнийг зовоохгүй, дарамтлахгүй, саад болохгүй байя л даа. Монголын эдийн засгийн хүндрэлийн гол асуудал төрдөө байгаа. Төр л бүх зүйлийг самраад хаячихдаг. Эдийн засгийг засъя гэж байгаа бол төрийг засах хэрэгтэй байгаа юм. Төртэйгөө ноцолдож засаж авна уу гэхээс биш мөрөөрөө бизнесээ хийгээд явж буй хувийн хэвшлийнхэн рүү хазайх хэрэггүй. Төр асуудал үүсгэчихээд, тэр асуудлаа өөрөө биш бизнес эрхлэгчдээр шийдүүлэх гээд байна. Данхайсан төрөө тэжээхийн тулд татвараа нэмэх гээд байгаа нь буруу. Тэгэхээр эхлээд бизнес эрхлэгчдээ дэмж гээд байгаа юм. Би яагаад шинэ 90-ээд оны бодлогыг яриад байна вэ гэвэл тэр үед төр цомхон байсан.

-Шинэ 90-ээд оны бодлого ямар байсан юм бэ?

-Хөнгөлөлттэй зээл тусламжаар өөрөө өөрсдийнхөө асуудлыг шийдээд яваад байсан. Харин энэ үедээ бизнес эрхлэгчдээ хөл дээрээ бос, өндөр татвараар та нарыг дарамтлахгүй гэсэн бодлого баримталж байлаа. Төр цомхон байсан учраас, бас аж ахуйн үйл ажиллагаанд оролцдоггүй байсан болохоор төр цэвэрхэн байсан. Хэрэв 90-ээд оны үед төр аж ахуйн нэгжийн үйл ажиллагаа руу ордог байсан бол авлига, хээл хахуультай нийгэм бий болгох байсан. Тэгэхээр нэг ёсондоо эдийн засгийг сайжруулъя гэвэл асуудал хаана байгаа, хэн асуудал үүсгээд байгааг засаж эхлэх ёстой. Түүнээс биш мөрөөрөө ажлаа хийгээд явж байгаа бизнес эрхлэгчдийг дарамтлах ёсгүй. Тиймээс шинэ 90-ээд оны бодлогыг хэрэгжүүлье гээд байгаа юм. Гэхдээ тодорхой хугацаанд байх ёстой. Төр дандаа зээл тусламжаар явж болохгүй. Нэгэнт хямралд орчихсон байгаа энэ үед тэр Стэнд бай уу, эсхүл өөр хөтөлбөр байх уу ямар ч гэсэн дэмжлэг авах хэрэгтэй. Тодорхой хугацаанд дэмжээд өгье, та нар хөл дээрээ бос гэх ёстой. Хамгийн гол нь ажлын байраа аваад үлд, хүнд байгаа ч гэлээ нэг том жийп машин авч унахаасаа илүүтэй ажлын байраа хадгал. Тэрийг чинь урамшуулъя гэмээр байна. Ийм маягаар дэмжлэг үзүүлэх ёстой. Ер нь бид зөв бүтэцтэйгээр хямралын ард гарах нь хамгийн том ололт. Хямралын үед гаднаас мөнгө олж ирээд бүтэхгүй бүтцээ тэжээхийн оронд хямралыг ашиглаад бүтцээ эрүүлжүүлбэл нийгмээрээ, үндэстнээрээ хожно.

-Гэхдээ УИХ-д оруулж ирсэн Засгийн газрын саналыг унагачихсан шүү дээ?

-Би гэхэд татварыг нэмж болохгүй гэсэн байр суурьтай сууж байна. Засгийн газрын оруулж ирсэн санал унаж байгаа нь сайн уу, муу юу гэж олон хүн асууж байна л даа. Үүнийг аль өнцгөөс харахаас шалтгаална. Засгийн газрын өнцгөөс харах юм бол энэ олон давтагдаад байх хэрэггүй зүйл. Яахав нэг удаа байж болно. Олон удаа давтагдаж болохгүй. Тэгэхээр Засгийн газар үйл ажиллагаандаа дүгнэлт хийгээд, анхаарч ажиллах ёстой. УИХ-ын өнцгөөс харах юм бол өөрийн бүрэн эрхийг хэрэгжүүлээд, оруулж ирсэн саналыг өөрчлөөд, ийм байх ёстой гээд шийдвэрээ гаргасан. Үүнд муу зүйл байхгүй. Үүнд сүржигнээд, байгаагаас нь хэтрүүлж улстөржүүлэх хэрэггүй. Засгийн газар нэг асуудал бариад орж ирэхээр нь УИХ ярс хийтэл гар өргөж батлаад байвал эмгэнэлтэй. Засгийн газар байгаа нөхцөл байдлаа дүгнээд, иймэрхүү дүр төрхтэй эдийн засагтай байна шүү гээд саналаа оруулж ирэхэд нь УИХ ард иргэдийн нуруун дээр ачаалал өгч болохгүй гэдэг сигнал өгөөд буцаасан. Ардчилсан тогтолцоо ажиллаж байгаа нь л энэ шүү дээ. Түүнээс биш заавал Их хурлын бүх гишүүнд таалагдсан санал оруулж ирнэ гэж байхгүй. Эдийн засгийн ийм хүнд нөхцөл байдалтай байхад бүх хүнд таалагдсан шийдвэр гаргах боломжгүй. Тэгээд ч Засгийн газар байгуулагдаад удаагүй. Сагсан бөмбөгийн багтай дүйцүүлээд ярихад тэд хоорондоо гар нийлж тоглотол хугацаа орно. Багийн тоглолтууд бүгд л ийм байдаг. Яг түүн шиг УИХ нь ч, Засгийн газар нь ч шинэ байна. Засгийн газар байгаа нөхцөл байдалдаа таарсан яаралтай шийдвэрүүд барьж орж ирсэн. Өөр яана гэж. Яагаад ч сайхан мэдээ оруулж ирэхгүй байсан шүү дээ. Гэхдээ Засгийн газарт хэт өөриймсөж, хэт өөртөө итгэсэн байдал ажиглагдсан. Манай намын 65 гишүүн байгаа юм чинь өөрийнхөө Засгийн газрын саналыг дэмжихгүй яах юм бэ гэх хандлага гаргасан. Энэ бол буруу. Яагаад гэхээр ийм хүнд шийдвэрийг бэлтгэлээ хангаж, судалгаагаа сайн хийж байж оруулж ирэх ёстой. Гэтэл олон нийтэд танилцуулах нь байтугай 65 гишүүндээ танилцуулалгүй шууд оруулж ирэхээр гишүүд нь ч, нийгэм нь ч шоконд орж байгаа юм. Засгийн газар илүү хариуцлагатай ажиллах ёстой. Нийгэм, эдийн засгийн нарийн тоон дээр суурилсан асуудлыг авч орж ирэхдээ улс төрийн өнцгөө хэзээ ч мартаж болохгүй. Яагаад гэвэл төсөв гэдэг чинь хууль. Хуулийг улс төрийн процессоор л баталдаг. Энэ үнэнээс хэн ч ангижраагүй. Ангижрах ч ёсгүй. Тэгэхээр энэ бүхнийг бодолцож орж ирэхгүй байна гэдэг маань Засгийн газар ямар орчинд ажиллаж буйгаа мэдрэхгүй байна гэсэн үг. Дараагийн удаа маш гярхай ажиллах ёстой. Хэтрүүлж улстөржүүлж болохгүй. Дахиад л хэлье. 90-ээд оны үед гадны зээл тусламжийг сайн татдаг, хөрөнгө оруулах орчин нөхцлийг сайн бүрдүүлсэн байсан. Тэр үед эдийн засгийн хямрал өнөөдрийнхөөс бүр хүнд байсан шүү дээ. Тийм хэцүү үед давж гарч ирж болж байсан юм чинь одоо болохгүй гэх зүйлгүй. Хэд хоногийн өмнө болсон Гадаадын хөрөнгө оруулалтын чуулга уулзалт дээр Баабар хэлж байна лээ. “Хувийн салбар дахь 10 ажлын байр руу хэдхэн хүн ажиллах санал өгч байна. Төрийн салбарын 10 ажлын байр руу хэд дахин илүү санал өгч байна” гэсэн. Энэ чинь л манай нийгэм эрүүл биш болчихоод байгаагийн хамгийн чанга дохио. Ер нь зах зээлийн эдийн засгийг хөгжүүлж буй оронд их, дээд сургуулиа төгссөн хүн тэргүүлэх аж ахуйн нэгжид ажилд орохын төлөө явдаг. Түүнээс биш яам, тамгын газар руу хэзээ ч зүтгэдэггүй. Яагаад гэвэл хувийн салбарт цалингийн дээд хэмжээ гэж байхгүй. Та сайн ажилладаг бол хэд л бол хэдийг авах боломжтой. Харин төр тийм биш. Давуу тал нь тогтвортой л байдаг байх. Түүнээс биш бусад салбараасаа бага цалин авдаг. Тиймээс барууныхан хувийн хэвшилдээ ажиллах сонирхолтой. Манайд эсрэгээрээ байгаа нь тогтолцоо буруу тийшээ гажиж буйн илрэл. Намайг сургууль төгсөх үед үеийнхэн маань бүгд хувийн салбарт ажилд орсон. Тэнд илүү мөнгө авч байлаа. Одоо гэтэл нийгмийн уур амьсгал ч гэсэн хувийн салбарынхныг хулгайч, дээрэмчин мэт бодож харааж зүхээд байна. Төрийн бизнес нийгмийн бизнес юм шиг бодож хандаад байгаа. Гэтэл тэрэн шиг худлаа зүйл байхгүй. Би юу хэлэх гээд байна вэ гэвэл ухамсраа, аливаа зүйлийг харах өнцгөө өөрчилмөөр байна. Ардчилал, зах зээлийн эдийн засгийг сонгосон бол түүндээ үнэнч явах хэрэгтэй.

-Томоохон төслүүдээ хөдөлгөж байж эдийн засгийг сэргээнэ гээд байгаа. Гэтэл өнөөдрийг хүртэл олигтой урагшилж өгсөнгүй. Өнөөдөр нүүрсний үнэ гадаад зах зээлд өсөөд байхад бид багахаан хэдэн ам.доллараар зараад сууж байгаа нь ямар учиртай юм бэ?

-Төр томхон төслүүд дээрээ оролцоогоо яаж нэмэгдүүлэх вэ гэдгээ л яриад байна. Сонгууль болж төр засаг өөрчлөгдөнгүүт томоохон төслүүд рүү арын хаалганы нөхдөд шинээр ороод байна. Төрийн компаниудад томилж буй хүнийг хувийн компанид шууд оруулъя гэхэд “Уучлаарай, чадвар нь хүрэхгүй нь” гээд халгаахгүй дээ. Гэтэл төрийнх учраас хэн ч байсан орж ажиллаад байна. Ийм томилгоотой компани яаж хөгжих вэ. Татвараа яаж төлөх вэ. Харин ч татварыг өөр хэлбэрээр төлнө гээд явж байгаа. Бид сэтгэлгээгээ өөрчлөхгүй бол өөрөө өөрсдийгөө хуураад яваад байна. Бас нэг эмгэнэл байна. Монгол Улс зах зээлийн нийгэмд шилжээд 20 гаруй жил болоход эдийн засаг өссөн үү гэвэл өссөн. 2000 оны босгон дээр дотоодын нийт бүтээгдэхүүн тэрбум ам.долларт яригддаг байлаа. Бидний эдийн засаг ганцхан их наяд дотор эргэлддэг байсан. Гэтэл өнөөдөр 20 их наядын тухай ярьдаг болж. Өссөн байгаа биз дээ. Тэгэхээр зах зээлийн эдийн засаг, ардчилсан тогтолцоо монголчуудад мундаг өсөлт авчирч чадсан. Үүндээ бид итгээд явах ёстой. Замын дундаас сэтгэлээ буруулаад, буруу замаар будаа тээх гээд хэрэггүй. Хувийн салбаруудаа л илүү дэмжих ёстой. Том төслүүд дээр төр юу хийх ёстой вэ гэвэл бүтээгдэхүүнээ өндөр үнээр гаргах зах зээлийг зохицуулж өгөх ёстой. Удахгүй бид урд хөрш рүү том айлчлал хийх гэж байна. Тэр үедээ том зээл, хөнгөлөлттэй тусламжийн тухай яривал одоо байгаа системээ л дэмжсэн болно. Энэ том эдийн засаг ямар ч зээлийг элсэн дээр ус асгаж буй мэт уугаад алга болгоно. Мэдээж хэрэг зээл, тусламж бидэнд хэрэгтэй. Гэхдээ тэрнийхээ оронд нүүрсээ өөр үнээр зармаар байна гэж ярих ёстой. Тэд үнэхээр тусалъя гэж байгаа бол шүү дээ. Хөнгөлөлттэй зээл гэдэг чинь туслах гэж буй хэлбэр. Тусалъя гэж бодож байгаа бол бидний бүтээгдэхүүнийг дэлхийн зах зээлээс өндөр үнээр ав гэж хэлэхгүй. Одоо авч буй үнээ жаахан өөрчлөөч гэх ёстой юм. Арай үнэтэйгээр бид зармаар байна шүү дээ. Ингэж чадвал жинхэнэ тус болно. Төр засаг ийм л зүйл хийх хэрэгтэй. Түүнээс биш дунд нь орж самраад баймааргүй байгаа юм. Бид нүүрсний үнээ буулгаад зарж л байсан шүү дээ. Одоо үнэ өсөхөөр жаахан нэмчихье гэж хүн ёсоор хэлэх ёстой. Бид тэднийг хуурамчаар залилъя гээгүй. Том төслүүдийг урагшлуулах ёстой. Гэхдээ төр менежмэнтэд нь бага оролцмоор байгаа юм. Улс төрийн биш, бизнесийн зарчмаар явуулбал монголчуудад л хэрэгтэй.

-Үнэ өсгөх тал дээр УИХ, Засгийн газар ажиллаж эхэлсэн үү. Ямар арга хэмжээ авч байна вэ?

-Засгийн газрын бүрэлдэхүүнд байхгүй болохоор сайн мэдэхгүй юм. Гэхдээ хүн бүр дор бүрнээ хичээх ёстой. Би гадныхантай уулзах бүртээ хөрөнгө оруулалтаа нэмэх хэрэгтэй байна, одоо л монголчуудад итгэх цаг гэдгийг хэлдэг. Гадны экспортын чадавхийг нэмэхийн тулд туслалцаа үзүүлээч гэж хэлж байна.

-Засгийн газрын 100 хоног удахгүй болох гэж байна. Тэд ямархуу хэмжээнд үүргээ биелүүлж, хэрхэн ажиллаж байна вэ?

-Одоохондоо ам уралдаж шүүмжилмээргүй байна. Нэгэнт засаг төр байгуулагдчихлаа. Тиймээс алдаа дутагдал гарсан ч ойлгох талдаа байгаа. Сэтгэл нэгтэй, эв нэгтэйгээр эдийн засгаа босгох хэрэгтэй. Төр засаг тогтвортой үйл ажиллагаатай байх ёстой. Тогтвортой байлгахад хүн бүрийн хүчин чармайлт хэрэгтэй. Төрийн үйл ажиллагаа жигд явна гэдэг бол Монгол Улсын амжилт. Энэ амжилтын төлөө хамтраад, дэмжээд явах ёстой. Харин төр засаг иргэдийнхээ, хувийн хэвшлийнхний, төрийн бус байгууллагын үгийг сонсдог байя. Чих нь онгорхой, нүд нь нээлттэй ажиллаасай. Түүнээс биш хэт их зан гаргаад, бид бүхнийг мэдэж шийднэ гээд байвал асуудал үүснэ. Яг үнэндээ Засгийн газар ажлаа дөнгөж эхэлж байна шүү дээ. Шүүмжлүүлэх зүйл ч хийж амжаагүй байна. Ажиллах боломжийг нь олгоё. Харин хөндлөнгийн үгийг сонсохгүй, үр дүн гаргахгүй бол асуудлыг хэзээ ч сөхөж болно. Тэрнээс биш ажлынх нь үр дүнг харахгүй байж барьж аваад л хэл амаа билүүдэхийг зөв гэж харахгүй байна. Итгэе, боломж олгоё. Дараа нь үр дүн, хариуцлага нэхье.

-Өнгөрсөн Засгийн газрын эхлүүлсэн иргэдэд хамгийн ээлтэй хөтөлбөр ипотекийн зээл байлаа. Гэтэл өнөөдөр энэ зээл үхмэл байдалд байна. Засгийн газар уг зээлийг зогсоохгүй гэсэн хэдий ч банкууд зээл өгөхгүй байгаа. Цаашид бодитоор үргэлжлэх болов уу?

-Зогсоох боломжгүй механизм гэж байдаг. Хүнээр ярих юм бол зүрхний цохилтыг зогсоож болохгүй биз дээ. Хүн амьд байхад зүрх цохилж л байх ёстой. Энэ зээлийг хэн ч зогсоож чадахгүй гэж би тэр үед хэлж байсан. Тийм болохоор ямар ч хүн Засгийн газрыг удирдсан бай ипотекийн зээлийг зогсоох боломжгүй. Хэтэрхий их зүйл ипотекийн зээлээс хамаардаг болчихсон байна. Харамсалтай нь ипотекийн зээл харьцангуй шинэ бүтээгдэхүүн учраас манайхан ойлгохгүй байна.

-Харин ч иргэдийн хамгийн сайн ойлгож байгаа зүйл шүү дээ?

-Улс төрийн хүрээнд ойлгохгүй байна. Ипотекийн зээлийг үргэлжлүүлье гэхээр барилгын салбар Монголын эдийн засгийг хямралд оруулж байхад тэдэнд туслалцаа үзүүлэх гэлээ гэдэг. Үнэндээ Монголд барилга барьдаг нэг ажил байна. Үл хөдлөх хөрөнгийн салбар гэдэг бол барилга барихаас тусдаа ажил байхгүй юу. Ипотекийн зээлийг үргэлжлүүлнэ гэдэг үл хөдлөх хөрөнгийн салбарыг дэмжиж буй гол ажил. 90 жилийн турш бий болсон үл хөдлөх хөрөнгө хөдөлж байх, судсаар нь гүйж байгаа гол цус нь ипотекийн зээл. Энэ ялгааг ойлгохгүй байж ипотекийн зээлийг маш их улстөржүүлж байна. Ипотекийн зээлийг улс төрөөс ангижруулсан цагт амжилттай үргэлжилнэ. Өнөөдөр бид нэг л их томоор ярих хэнээтэй болчихож. Энэ зээлийг багаар ч болтугай явуулж л байх ёстой. Би өөрчлөлт санал болгож байсан юм. Байрны үнийн 20 хувьд төрөөс баталгаа гаргая гэж. Урьдчилгаа 30 хувийг өөрчлөхгүйгээр шүү дээ. Энэ зээлийн эргэн төлөлт нь маш сайн. Тиймээс хүмүүс зээлээ эргээд төлж байгаа тохиолдолд баталгаа хэрэг болохгүй байж ч болно. Уг нь төсвийн алдагдлыг нөхөж байснаас иргэдээ орон сууцтай болоход нь дэмжлэг үзүүлээд 20 хувьд нь баталгаа гаргаж өгсөн нь хамаагүй найдвартай. Яагаад гэвэл төрийн дааж авсан 20 хувийн баталгааны цаана тухайн орон сууц байж байгаа. Баталгаа гаргасан этгээд буюу төр 20 хувиа хэзээ ч олоод авах боломжтой. Хаанаа ч алдагдалгүй баталгаа байсан юм. 20 хувийн баталгааг ямар нэгэн байдлаар улстөржүүлэлгүйгээр зах зээлийн эдийн засагт хамгийн ойр аргаар явуулах гэж байсан. Гэтэл хоёр төрлийн улстөржилт яваад эхэллээ. Барилгын салбарыг дэмжих гэлээ гэж нэг хэсэг нь ярьж байна. Гэтэл үнэндээ хэн ч барилгын салбарыг дэмжих гэсэнгүй. Галсан мээрингийн авгай гэдэг чинь шал өөр юм байдаг гэдэг шиг шал өөр зүйл байхгүй юу. Монголын эдийн засагт улс төр ямар том гай болж буйн нэг жишээ энэ. Нөгөө талаас цэвэр улс төр явсан. Энэ зээл нэг намын нэрийн хуудас болох гээд байна. Тиймээс бүх тохируулгыг өөрчилж өөр нам дээр өмчлөлтэй болгоё гэж зүтгэсэн. Тэрийг хэрэгжүүлэхийн тулд өмнөхөөсөө хэд дахин зардалтай механизмыг бий болгож байна. Ингэж улс төрд тээглэж унаад ажил явахгүй байна. Түүнээс биш ипотекийн зээлд гурван их наяд төгрөг гаргаад өгчихсөн байсан. Одоо мөнгө нэмж өгөх хэрэггүй. Тэр мөнгө зах зээлийн эдийн засагтаа ороод эргэх тусмаа өсөөд явж байгаа. Хүмүүс хүү төлж байгаа биз дээ. Тэр хэрээр өсөөд явна. Нэг оруулаад эргүүлсэн мөнгө маш олон зүйлийг дэмжээд өсөөд явдаг. Тэр сангийн мөнгийг өөр зүйлд битгий зарцуулаарай. Нэгэнт ипотекийн зээлд зориулсан юм чинь тэр чигтээ байгаарай гэсэн байр суурьтай байгаа. Энд байгаа мөнгийг хэвэнд нь үлдээгээд зөв эргэлдүүлээч гээд байгаа юм. Гэтэл зарим нь шинэ мөнгө гаргах гээд байгаа мэт буруу ойлгоод байгаа. Энэ салбар зогсох юм бол бусад бүх зүйлээ татаад унагаачих чадалтай. Маш бяртай, маш их мөнгө хуримтлуулсан том салбар. Энэ эрсдэлийг харж байгаа болохоор яаж ийгээд ипотекийн зээлийг үргэлжлүүл, үгүй бол эдийн засаг бүр мөсөн нурж унана. Энэ зээлийг зогсооно гээд байгаа хүмүүсийг ойлгохгүй байгаа юм. Ямар том ачааг гараараа барьж зогсох гээд байна вэ.

-Одоо байдал нэгэнт ийм зогсонги байдалд орчихлоо. Яах ёстой вэ?

-Хөдөлгөөд, тохиргоонуудаа зөв болгоод явах ёстой. Би нэг зүйлээр бахархаж байгаа. Барилгын салбарынхан надтай ирж уулзаад “Та 30 хувийн урьдчилгааны 20 хувийг батлан даая гэдэг санааг гаргаж өгсөн. Хүү чухал биш, иргэд урьдчилгаа мөнгөгүй байна” гэсэн. Хэдийгээр миний гаргасан санал хэрэгжээгүй ч гэлээ барилгын компаниуд өөрсдөө баталгаа гаргадаг болчихож. Иргэдээс 10 хувийн урьдчилгаа аваад багаар ч болтугай зээлээ үргэлжлүүлж байна. Энэ зээл бол аль нэг намын хожлын оноо байсангүй. Монголын эдийн засаг хожих тухай асуудал байсан.

-Та намынхаа гаргаж буй санал шийдвэртэй хэр санал нийлж байгаа вэ. Танай намынхан Засгийн газраа, намаа шүүмжилж ярьж болохгүй гэсэн байр суурьтай байдаг. Улс төрийн томоохон хүчин ийм авир гаргаж болдог юм уу?

-Манай 65 гишүүн Засгийн газрынхаа оруулж ирсэн саналыг унагаж л байгаа биз дээ. Нам доторх яриа, хэлэлцээр идэвхитэй явж буйн илрэл шүү дээ. Анхны оруулж ирсэн саналыг унагаж байна гэдэг булагнаагүй, олны хүчийг ашиглаагүй, эрүүл байгаагийн л шинж тэмдэг. Намаас гаргаж буй бүх шийдвэртэй санал нийлж байна уу гэвэл үгүй. Санал нийлэхгүй зөндөө асуудал гарна. Гэхдээ юу ч болоогүй байхад хөөрөөд, сэлэм гаргаж ирээд эв нэгдлийг эвдээд явбал хэн хохирно гээч. Энгийн иргэд л хохирох юм. Үйлсгүй, эв нэгдэлгүй төртэй байхын горыг бид хангалттай амслаа. Бид өмнөх ажлаа л сайн хийх ёстой. УИХ-ын гишүүн гэдэг чинь хангалттай том албан тушаал шүү дээ. Энийгээ голоод байх юм. Зөндөө ажил хийх боломж гишүүдэд байна. Сэтгэл байвал ямар ч ажлыг шийдэж, хийх боломж байгаа. Би ийм л зарчмаар ажиллана. Бүр болохгүй зүйл байвал гарч ирээд ард иргэддээ ярина. Хэзээ ч ярих боломжтой.

-Таны улс төрийн үзэл баримтлал их ардчилсан байдаг. Бараг Ардчилсан намд байхаар хүн шиг санагдах юм?

-Монголд ардчилаагүй нам байхгүй. Бүх нам ардчиллын төлөө сэтгэлтэй. Ардчилсан нам л ардчилсан үзлийг баримтлах ёстой мэт хараад байдаг. Гэтэл АН дотор “Манай намд ардчилал алга” гэж ярьдаг хүн бий шүү дээ. Тэд өөрсдийгөө ингэж шүүмжилдэг. Ардчилсан Үндсэн хуультай Монголын төрд ардчилаагүй үзэл баримтлалтай хүн ажиллаж болохгүй гэж боддог. Ардчиллын төлөө үзэл баримтлалтай байх ёстой. Үндсэн хуулийн үзэл баримтлал ийм юм. Ийм Үндсэн хуулийн дор ажиллаж байгаа төрийн албан хаагчид ардчилсан үзэл баримтлалтай байхгүй гээд яах билээ.

-МАН-ыг Мэргэжлийн Засгийн газар байгуулсан гээд л байгаа. Та үүнтэй санал нийлж байгаа юу?

-Мэдээж хэрэг бүх томилгоо тийм биш байгаад байна. Гэхдээ тийм байхын төлөө нэлээн чармайж ажиллаж байгаа нь харагдаж байгаа. Хангалттай биш л дээ. Хүмүүс “Нөгөө мэргэжлийн гээд байсан нь хаа байна вэ” гээд байна шүү дээ. Энд байна гэж харагдтал томилгоогоо хийх ёстой. Гэхдээ мэргэжлийн томилгоонууд зөндөө л хийгдэж байна. Мэргэжлийн биш гэж гологдож буй хүн бий л дээ. Амьдрал өөрөө төгс төгөлдөр биш. Тийм дутагдал байгаа бол ажил хөдөлмөрөөрөө нөхөх боломж бий.

-Уг нь таныг Гадаад харилцааны сайд болох ёстой гэж олон хүн харж байсан?

-Бид нам дотроо хэлэлцүүлэг хийгээд тавих ёстой хүнээ л тавьсан. Гадаад харилцааны сайдаар харин ч яг мэргэжлийн хүн очсон гэж харж байгаа.

-Гэхдээ л улс төрийн томилгоонуудыг анзаараад байхад МАН дахь Орост сургууль төгссөн фракцийнхан нэлээн “жийгдсэн”. Яагаад Батлан хамгаалах яаманд Ж.Энхбаярыг, Ё.Отгонбаярыг БСШУ-ны сайдаар тавьж болсонгүй вэ?

-Нам гэдэг чинь амьд организм. Хэлэлцүүлэг хийнэ, өөрийн гэсэн улс төртэй. Тийм шугамаар л томилгоо болсон. Бидний хэн нь ч албан тушаалд очъё гэж улайрсангүй. Нам хэрэгтэй гэж үзвэл итгэлийг нь дааж ажиллахад бэлэн. Түүнээс биш би сайд болъё гэж хэний ч өрөөний хаалгыг татаж гүйхгүй. Тэгж явахынхаа оронд тойрогтоо очиж ажиллая. Би түрүүн хэлсэн шүү дээ. УИХ-ын гишүүн гэдэг хангалттай том албан тушаал гэж. Тийм л биз дээ. Зөндөө сайн зүйл хийхэд хангалттай боломж олгоно.

-Сонгуулийн өмнөхөн Сү.Батболд тэргүүтэй оффшор данс эзэмшигчдийн дунд таны нэр дуулдаж байсан. Танд тийм данс байна уу. Яагаад холбогдсон юм бэ?

-Монголд хамтарсан компани байгуулах ердийн үзэгдэл биз дээ. Хүн бүр л гадны хөрөнгө оруулалтыг татаж хамтарсан компани байгуулахыг бодно. Тэр компани Монголд бүх хөрөнгөө оруулж ажлын байр бий болгоод үйл ажиллагаа явуулж байгаа. Одоо ч оффис нь Энхтайваны гүүрний дор бий. Нягтлан бодогчоос эхлээд бүх л хүн нь монголчууд. Ганц, хоёр гадаад захирал байсан нь үнэн. Гадаадууд хөрөнгө оруулалт хийхдээ татваргүй чөлөөт бүсээс хөрөнгөө татсан. Монголд татвараа төлж ноогдол ашгаа авахдаа татвар төлсөн мөнгөн дээрээ дахин төлөхгүйн тулд чөлөөт бүсийг сонгож байгаа. Бид үүнийг өөрчилж чадахгүй. Өнөөдөр ч гадны хөрөнгө оруулагчид Монголд хөрөнгө оруулахдаа тэр бүсээс л татаж байгаа. Бидэнд хөрөнгө оруулалт хэрэгтэй байгаа биз дээ. Бүгд л чөлөөт бүсээс хөрөнгө оруулалтаа татдаг. Миний хувьд ч тийм л зарчмаар ажилласан. Данс биш, хувьцаа байхгүй юу. Гэхдээ би арван жилийн өмнөөс тэр компанитай холбоогүй болсон. Нуугаад байх зүйл биш л дээ.

-Ямар бизнес эрхэлж байсан юм бол?

-Геологи хайгуулын ажил.

-Та гадаадын олон хэл мэддэг. Гэхдээ миний сонсож байснаар хүн бүрийн тэгтэл сонирхоод байдаггүй хэл судалдаг гэсэн. Хаанахын хэдэн хэлтэй юм бэ?

-Гадаад яамнаас намайг 1988 онд Олон улсын харилцааны дээд сургуульд явуулсан юм. Тэр үед намайг камбож хэл сураад ир гэсэн. Сургуулиа төгсөөд ирсний дараа Камбожид Элчин сайдын яаманд ажиллуулах гэж байлаа. Очоод хэлээ сурч байтал Монголын нийгэмд өөрчлөлт болж ардчилсан тогтолцоо руу шилжсэн. Үүнтэй уялдаад гадаад бодлогын үндсэн чиглэл өөрчлөгдөнө. Тэгэхээр нь камбож хэлээр ч явахгүй нь дээ гэж бодоод тайланд хэл сурч эхэлсэн. Нэг суурьтай учраас сурахад ч амар байлаа. Ингээд хэлээ сурахын зэрэгцээ Тайланд, Камбожийн улс төр, түүхийг нь судалж эхэлсэн юм. Одоо бол тайланд, камбож, орос, англи, герман хэл мэднэ. Германаар уншина, ойлгоно, муухан ярина. Гэхдээ төөрөхгүй, ажлаа олоод хийчихнэ. Түүнээс биш том судалгааны ажил бичих хэмжээнд очоогүй л дээ.

-Англиар шүлэг бичдэг гэсэн. Хэдэн шүлэгтэй болж байна вэ?

-70, 80 гаруй шүлэг бий. Өөртөө л зориулж бичдэг юм. Анхныхаа англи шүлгийг аравдугаар анги төгсөх үедээ бичсэн. Тэрийгээ сая эргэж хараад шүлгийн хэлбэрт нь оруулж зассан.

-Голдуу юуны сэдэвтэй бичиж байна?

-Аравдугаар ангийн хүүхдийн гол сэдэв дурлал байлаа. Одоо бол филисофийн шүлгүүд бичиж байна. Сүүлд би бизнес эрхэлж байхдаа толгойд орж ирсэн бодлуудаа цэгцэлж мөр холбодог байсан юм.

-Ээж, аав тань таныг өдий зэрэгтэй боловсролтой байхад чухал нөлөө үзүүлсэн үү?

-Аав бол намайг хичээл хийлгэж сургасан. Хичээлийн ширээний ард суулгаж сургасан гэх үү дээ. Харин ээж намайг дөрөвдүгээр ангид байхад англи хэл сурахыг зөвлөж байсан юм. 1980 оны эхэн үе шүү дээ.

-Таныг туршлагатай дипломатч гэдэг. Та Монгол Улсад хэрэгтэй ямар гэрээ, хэлэлцээрт оролцож байсан юм бэ?

-Олон бий. Мянганы сорилтын сангаас эхлээд яривал зөндөө. АНУ-ын Ерөнхийлөгч Жорж Бушийн үгийг сонсож байгаад үүнийг Монголдоо хэрэгжүүлбэл болох юм байна гэдгийг мэдрээд эхлүүлсэн. Хөшигийн хөндийн онгоцны буудалд зээл олгуулах асуудлын улс төрийн шийдэлд ажиллаад явж байлаа. Тэр үед хэчнээн их шүүмжлүүлж байсан билээ. Монгол Улс олон жил бэлтгэсэн асуудлаасаа ухарлаа гэж байсан. Гэтэл өнөөдөр том, том төлөөлөгчийг хүлээж авах боломжтой онгоцны буудалтай болж байна. Чөлөөт худалдааны хэлэлцээрийг хамгийн анх бас яриад л явж байсан. Далайд гарцгүй орнуудын судалгааны төв гэж Монголд төвтэй олон улсын байгууллага бий. Энэ яг миний өөрөө санаачилж хийсэн ажил. Дэлхийн 33 орны гишүүнчлэлтэй. Ингээд яривал олон ажил бий.

Шавь Сангидоржийн Саянцэцэгтэй

Түүнтэй уулзахаар Соёл урлагийн их сургууль дээр очиход гуравдугаар давхарт суудаг хэмээн зааж өгөв. Өрөөний үүдэнд очиход төгөлдөр хуурын уянгалаг аялгуу сонор мялаана. Үүдэнд нь Монгол Улсын Ардын жүжигчин, профессор Тувааны Цолмон гэсэн хаяг хадаастай байлаа. Хичээлд нь саад болох вий хэмээн үүдийг нь сэмээрхэн онгойлгон шагайхад шавь нь төгөлдөр хуураа тоглож, Т.Цолмон багш хажууд нь суугаа харагдав. Цолмон багшийн гэр бүлийн хүн Москвад ажлаар томилогдсон тул тэнд байж байгаад нэг жилийн өмнө ирээд Соёл урлагийн их сургуульдаа ажиллаж байгаа. Өнгөрсөн жил оюутан багатай, харьцангуй ачаалал гайгүй байсан тухайгаа ярьж байв. Т.Цолмон багшийг гадаадаас ирсэн сургаар түүн дээр суралцах хүсэлтэй залуус нэлээд байгаа гэнэ. Түүнд шавь орохоор Өмнөд Монголоос хүртэл иржээ. Харамсалтай нь Т.Цолмон багш ачаалал маш их байгаа тул хүсэлт гаргасан хүн бүрийг авах боломжгүй байгаагаа ярив.

Монгол Улсын Ардын жүжигчин цол хүртсэн төгөлдөр хуурч манайд бараг байхгүй. Тэрээр ажлынхаа гарааг Хөгжим бүжгийн дунд сургуулиас эхэлсэн. Түүнийг мэргэжлийн төгөлдөр хуурчдыг бэлдэхэд өөрийн хувь нэмрээ оруулсан сурган хүмүүжүүлэгч гэдэгтэй маргах хүн үгүй. Дашрамд дурдахад, Т.Цолмон багш маань Монголын бичгийн их хүн Бямбын Ринченгийн зээ охин. Харин аав нь Эрүүл мэндийн яамны сайдын албыг олон жил хашсан Г.Туваан гуай. Т.Цолмон багш хуучнаар Гнисений нэрэмжит хөгжмийн академийг төгсч ирснээсээ хойш төгөлдөр хуурын багшаар ажиллаж байгаа.

-Та төгөлдөр хуурын багшаар хэд дэх жилдээ ажиллаж байна?

-1975 онд Гнесиний нэрэмжит хөгжмийн академи төгсч ирээд 1975-1976 оны хичээлийн жилд багшаар ажиллаж эхэлсэн гээд бодоход 41 жил болжээ. Гэхдээ тасралтгүй ажиллаагүй л дээ. Нөхөр маань гадаадад ажиллахаар хэд хэдэн удаа томилогдож дунд нь нэлээд хэдэн жил тасарсан.

-Анхны шавь нарынхаа талаар яриач?

-Миний анхны шавийг манайхан сайн мэднэ дээ, Н.Нарантунгалаг гэж төгөлдөр хуурын багш бий. Одоо хөгжмийн коллежид багшилж байгаа, Монголын шилдэг төгөлдөр хуурын багш нарын нэг. Их авьяастай, сурагч байхдаа маш их бие даасан хүүхэд байсан даа.

-Төгөлдөр хуурын багш гэдэг маш их онцлогтой. Хамгийн энгийн жишээ гэхэд ганцаарчилсан хичээл ордог?

-Ганцаарчилсан хичээл ордог болохоор 10-20 хүүхэд төгсгөхгүй. Би нийтдээ 100-гаад хүүхэд төгсгөсөн байдаг. Олон жил багшлах тусмаа төгөлдөр хуурч гэдэг ямар хүнд мэргэжил вэ гэсэн бодол төрдөг. Яавал суралцаж эхэлж байгаа бяцхан хүүхдүүдэд ойлгомжтой хялбар заах вэ гэж бодох болсон.

-Төгөлдөр хуурч С.Саянцэцэг, Ц.Энхтөр, Т.Анар, хөгжмийн зохиолч, “Эмоушн” хамтлагийн Б.Чинбат гээд монголчуудын сайн мэддэг уран бүтээлчид таны шавь байх аа. Тэднийхээ талаар яриач?

-Тэд маань надаас сурах, авах юмаа их сайн авсан юм шиг санагддаг. Үнэхээр сайн ч уран бүтээлчид. Сайн уран бүтээлчийн цаана их авьяас байдаг. Хүнээс сурах ёстой юмаа авч чаддаг. Авьяастай хүмүүс. Бага байхдаа хүртэл хүний хэлснийг маш хурдан тусгаж авдаг. Юм хэлж дуусаагүй байхад л ойлгоод, хүлээгээд авчихдаг байсан. Ингэж чадна гэдэг бас л авьяастайн шинж. Эд чинь зөвхөн надаас суралцаагүй, гадаадад дээд сургуульд сурахдаа тэндхийн мундаг багш нараас маш их зүйлийг мэдэж авсан. Манай С.Саянцэцэг гэхэд Москвад Фёдорова гээд их сайн багш дээр сурсан. Б.Чинбат бол их авьяастай. Харамсалтай нь 1990-ээд онд бүх юм өөрчлөгдөөд амаргүй байсан үед сурч таарсан. Тэгээд ч тэд маань өөрсдийгөө дайчилж сайн сурсан. Чинбааг би “Эмоушн” хамтлагтай ажиллаж байхыг нь харсан. Маш нарийн ажилладаг юм билээ. Бас Бирваагийн Мөнхболд байна. Их сонин, намайг их тэвдүүлдэг хүүхэд байсан. Б.Мөнхболд маань өөрөө их тайван, налгар. Шалгалт болох гээд л би өмнөөс нь сандрахад намайг тайвшруулдаг байж билээ. Энэ бүх чанар нь хөгжмийн зохиолч болоход нь нөлөөлсөн байх. Би хүүхдүүдийнхээ суурийг нь зөв тавьж өгсөн байх гэж боддог. Төгөлдөр хуурч гэдэг мэргэжилд нь дурлуулж, амьдралаа энэ хөгжимгүйгээр төсөөлж чадахгүй болтлоо мэргэжилдээ орсон.

-Яаж мэргэжилдээ хайртай, дуртай болгож байна?

-Би өөрөө төгөлдөр хуурч мэргэжилдээ маш их дуртай, сонирхолтой. Тиймээс ч шавь нараа тийм болгосон байх. Өөрөө ямар ч сонирхолгүй, цагаа хараад л хичээлээ заадаг багш нар байдаг шүү дээ. Би өөрийгөө тийм биш байх гэж боддог. Хүүхдүүдтэйгээ улайраад л орчихдог.

-Төгөлдөр хуурч гэдэг бол маш нарийн мэдрэмж шаардсан мэргэжил. Ингэхэд хичээл заах хүүхдүүдээ та өөрөө шалгаж авдаг уу?

-Залуу байхад хүүхэд хуваарилаад өгчихдөг байсан. Яваандаа өөрөө авдаг болсон. Хүүхдүүдийн ээж, аав нь над дээр сургана гээд аваад ирнэ. Төгөлдөр хуурч шиг нарийн мэргэжил олон талын ажиллагаа шаарддаг. Хүүхдийг биеийг нь дааж сургахаас эхлээд. Гэхдээ хамгийн гол нь дур сонирхол, ажилсаг байдал. Дөнгөж сурч эхэлж байгаа жаахан хүүхдэд бол эцэг, эхийн анхаарал их чухал. Гэрт нь хөгжмийг нь ээж, аав нь давтуулна шүү дээ.

-Та барууны орнуудад олон жил болсон. Тэндхийн хөгжмийн сургалт ямар байгааг сайн мэдэж байгаа. Манайхаас юугаараа ялгаатай байна?

-Манайх бол Оросын сургалтыг дагадаг. Арай хүнд программыг дагаад байгаа юм уу гэсэн бодол байдаг. Тэндхийн оюутнууд олон зохиол тоглохоосоо илүү өнгөний чанар чансаанд илүү анхаарч, эхлээд тоглох зохиолоо ойлгохыг чухалчилдаг. Сурагчид тоглох гэж буй бүтээлээ маш сайн судалдаг.

-Та бас БНХАУ-д багшилж байсан. Тэнд ажилласан талаараа манай уншигчдад яриач?

-Тэндхийн оюутнууд бол маш ажилсаг. Ер нь авьяас, ажилсаг байдал хоёр нь цуг явж байдаг.

-Мартсанаас, та өөрөө маш мундаг багш нартай байсан гэсэн?

-Тийм ээ, манай алдарт уртын дуучин Дорждагва гуай намайг бага байхад манайд хичээл заадаг байлаа. Жаахан хүүхдүүд болохоор бид үймүүлээд л. Дорждагва багш маань биднийг чимээгүй болгож чадахгүй, би нэг нэгээрээ чихэнд нь очиж дуулж өгч дүнгээ тавиулдаг байлаа. Ийм агуу дуучин бидэнд зааж байна гэдгийг сүүлд нь ойлгосон.

Хэрэг болсон “Станцын цэнхэр” хороолол

Саяхан Дорнод аймагт аймшигт аллага гарч олон нийтийг цочроогоод буй. Тус аллагын золиос нь долоон настай бяцхан хүү юм. Түүнийг амиа хорлосон хэмээн анх мэдээлэл цацагдаж байсан бол гадны нөлөөтэй амиа алдсан болохыг цагдаагийн байгууллага нотлоод байна. Уг хэргийн мөрөөр нэхэн сурвалжлалаа. Хэрэг энэ сарын 6-нд гарчээ. Дорнод аймгийн төв Хэрлэн сумын нутаг дэвсгэр “Станцын цэнхэр” гэдэг газар иргэн Цэдэвийн гэрт хэрэг үйлдэгджээ. Тухайн өдөр гэрийн эзэн Цэдэвдорж эзгүй байсан учир эхнэр Мөнхзаяа хүүтэйгээ хоёулхнаа гэртээ байжээ. Хүүг сургуулиасаа ирснээс хойш хоёр цаг гаруйн дараа буюу 16.00 цагийн орчимд ээж нь дэлгүүр орохоор гарч хүү гэртээ ганцаараа үлдсэн байна. Мөнхзаяа хоёр гудамын цаана байрлах дэлгүүр ороод 20 минут орчим болоод гэртээ иртэл хүү нь гар утасны цэнэглэгчний утсаар өөрийгөө боомилсон байдалтай хэвтэж байжээ. Ингэхдээ цэнэглэгч тогонд залгаатай байсан аж.

Талийгаач хүүгийн хамгийн сүүлд хийсэн гэрийн даалгавар

Мөнхзаяа гэрээсээ гарахдаа гар утсаа цэнэглэхээр тогонд залгаад орхисон байж. Тиймээс хүүгээ гар утсаар нь тоглож байгаад тогонд цохиулсан гэж бодсон байна. Ингээд түргэн тусламж дууджээ. Түргэний машинтай эмч нар ирж хүүг эмнэлэг рүү аваад явсан байна. Хүүд ээж нь ч тэр, эмч нар ч тэр тогонд цохиулсан гэдэг анхан шатны онош тавьжээ. Учир нь хүү эмнэлэгт ухаангүй ирсэн бөгөөд хараахан амьсгал хураагаагүй байсан байна. Тиймээс эмч нар хүүг үзээд тогонд цохиулж, тархинд нь шууд нөлөөлсөн учраас клиник үхэл явагдаж байна. Амьсгалж байгаа боловч ямар ч амьдрах найдваргүй, аажмаар үхэж байна гэж хэлсэн байна. Энэ хооронд Дорнод аймгийн цагдаагийнхан ч ирж. Ингээд бяцхан хүү шөнөдөө амьсгал хураасан байна.

ТАЛИЙГААЧ ХҮҮ МАТЕМАТИКИЙН ХИЧЭЭЛД СОНИРХОЛТОЙ БАЙЖЭЭ

Талийгаач хүүг Тэмүүжин гэдэг. Тэрээр Дорнод аймгийн тэргүүний нэгдүгээр арван жилийн сургуулийн Л.Одцэцэг багштай 2в ангид сурдаг байжээ. Ангийн багшийн хэлснээр бол хүү их цовоо сэргэлэн, давхраатай том алаг нүдтэй царайлаг хүү байсан байна. Үеийнхэнтэйгээ хичээл сурлагаараа ана мана өрсөлддөг сэргэлэн хүү байсан бололтой. Талийгаач хүүг ээж нь дандаа хичээлээс нь ирж авдаг байж. Хүү дээрээ нэг эгчтэй. Эгч нь гадаадад сургуульд сурдаг байна. Тэмүүжин хүү олон жилийн дараа эцэг, эхдээ заяасан айлын ганц хүү юм байна. Ихэнхдээ ээжтэйгээ хамт өдрийг өнгөрөөдөг байсан гэнэ.

Эндээс зүүн урагш яваад “Станцын цэнхэр” хороолол бий…

Үеийн найзууд нь ч түүнийг ихэд санаж байгаагаа дурсав. Ангийнхантайгаа их нийцтэй төдийгүй сурлага сайтай хүүхэд байсан тухай найзууд нь ярьж байна. Ялангуяа математикийн хичээлдээ толгой цохидог нэгэн байж. Ангийн багш Л.Одцэцэг “Манай шавь их сэргэлэн хүү байсан. Өнгөрсөн жил би нэгдүгээр анги авсан. Жил гаран энэ хүүхдүүдтэйгээ хамт байсан болохоор талийгаачийн талаар ангийнхандаа дуулгахад бэрх байсан” гээд хоолой нь зангирч байв. Ангийнх нь хүүхдүүд талийгаач хүүд зориулж мөнгө цуглуулж, ар гэрийнхэнд нь хандивласан бөгөөд буяны ажилд нь оролцоцгоожээ. Тухайн үед хүүг тогонд цохиулж зуурдаар амиа алдсан гэдэгт бүгд итгэсэн байж.

Энд талийгаач хүү суудаг байжээ

ХҮҮГ ЗУУРДААР БУС ГАДНЫ НӨЛӨӨТЭЙГӨӨР АМИА АЛДСАН БОЛОХЫГ ЦАГДАА НАР ИЛРҮҮЛЖЭЭ

Аймгийн нэгдсэн эмнэлэг болон ар гэрийнхэн хүүгийн үхлийн гол шалтгаан нь тогонд цохиулснаас болсон гэдэгт бараг л итгэж, буяны ажлыг нь зохион байгуулах ухааны юм бодож байсан бололтой. Харин цагдаагийнхан хэргийг арай өөр өнцгөөс харжээ. Түүнийг гадны нөлөөтэйгөөр амиа алдсан болохыг сэжиглэх хэд хэдэн шалтгаан байсан байна. Хүүг эмнэлэгт авчрахад хоолойн тус газар нь боосон мөр ажиглагдсан бөгөөд долоон настай хүү юугаар хэрхэн тоглох, тоглож болохгүй гэдгийг ялгаж салгах нас гэдэг нь гол зангилаа байв. Тиймээс хүүг хэрхэн амиа алдсаныг аймгийн Цагдаагийн газрын Эрүүгийн цагдаагийн тасгийн алба хаагчид илрүүлэхээр ажилласан байна. Хүүг гадны нөлөөтэй өнгөрсөн эсэхийг шалгахын тулд хамгийн түрүүнд эцгийг нь хардаж шалгасан бололтой. Тухайн өдөр хүүгийн эцэг Цэдэвдорж гэртээ эзгүй байсан бөгөөд Дорнод аймгийн Матад суманд байсан нь мөрдөн байцаалтын явцад тогтоогджээ. Цэдэвдорж элдэв хэрэг төвөгт орооцолдож, өмнө нь ял эдэлж байсан авир муутай нэгэн учир ийн хардах шалтгаан болсон бололтой. Ямартай ч тэрээр эзгүй байсан нь тогтоогдсон учир өөр хэн нэгэн хүүгийн аминд хүрсэн байх магадлалтай хэмээн үзэж дахин шалгалтыг лавшруулан ээж Мөнхзаяагаас байцаалт авсан аж. Үүний үр дүнд нөхөр Цэдэвдоржийнх нь гэр бүлээс гадуурх харилцаа ил болсон байна.

Дорнод аймгийн цагдаагийн газар

АЙМАГТАА АЛДАРТАЙ “ХАР” ЦЭДЭВИЙГ ЯАГААД ЦАГДАА НАР ХАРДАХ БОЛОВ

Талийгаач хүүгийн эцэг аймагтаа нэлээд зартай нэгэн аж. Түүнийг нутгийнхан “Хар” Цэдэв гэдгээр нь андахгүй. Хүүхэд байхаасаа л хэрэг төвөгт орооцолддог байсан бөгөөд хэд хэдэн удаа шоронд ял эдэлж байжээ. Авир, ааш муутай гэдгээр нь ойр хавийн хүмүүс андахгүй гэнэ. Ялангуяа эхнэр Мөнхзаяаг нэлээд зовоож зодож, нүддэг байж. Бүр хэдэн жилийн өмнө өрөөсөн нүдийг нь хүртэл үзүүртэй зүйлээр сохолж байсан удаатай. Хамгийн сүүлд энэ хэргээс болж найман жил ял эдэлжээ. Улмаар шоронгоос суллагдан гарч ирээд эхнэртэйгээ эргэн нийлсэн байна. Зарим хүмүүсийн яриагаар бол эхнэрээ дарамталж байгаад буцааж авч суусан гэх. Тэрээр өдгөө 40 гаруй насны эр бөгөөд урд хөршөөс мотоцикль оруулж ирэн Матад суманд борлуулдаг юм байна. Ингэж овоо хэдэн төгрөгийн ашиг гаргаж адуу мал худалдаж авдаг болжээ. Одоо хувьдаа нэлээд мал хуйтай төдийгүй фермерийн аж ахуй ч эрхэлдэг байна. Ашиг хонжоо, худалдаа наймаанд гаршиж, амьдрал ахуйгаа дээшлүүлсэн ч ганзага нийлдэг нөхдийгөө залилах нь цөөнгүй. Тэгсэн атлаа өөрөө их заргач, хүн муутай нөхөр гэх яриа нутгийн иргэдийн дунд түгээмэл аж. Түүнчлэн эхнэрээ байнга дарамталж, хүчирхийлдэг гэдгийг захын хүмүүс хэлэх. Тиймээс цагдаагийнхны шалгах үндэслэл болсон бололтой. Харин эхнэр нь тусдаа амьдардаг ээжээсээ өөр ойр дотнын хүнгүй бололтой. Эхнэрийн хувьд “Хан Хэрлэн” худалдааны төвд барааны лангуун дээр сууж наймаа хийгээд олон жил болжээ. Талийгаач хүү Цэдэвийг шоронгоос суллагдсанаас хойш мэндэлжээ. Цагдаагийнхан Цэдэвийг хүүгийнхээ амь насыг хөнөөгөөгүй гэдгийг цаг хугацааны хувьд нотолсон учир ойр хавийн тойрон хүрээлэгчдийг нь шалгаж эхэлсэн байна.

А.АМАР

Үргэлжлэл бий…

Монгол Улсын Морин хуурын чуулгын ятга хөгжмийн квинтет есдүгээр сарын 29-нд анх удаа “Хязгааргүй” бүрэн хэмжээний тоглолтоо тавих гэж байгаа юм. Энэ тухай хамтлагийн ахлагч Э.Оюунтуяатай ярилцлаа.

-Ятга хөгжмийн бүрэн хэмжээний тоглолт гэхээр содон буугаад байгаа юм. Тоглолт тань маргааш болох гэж байна. Тоглолтын бэлтгэл ажил хангагдчихсан байгаа юу?

-Тэгэлгүй яахав. Ятга хөгжмийн тоглолт ингэж олон нийтэд тоглогдсон удаа бараг байхгүй. Морин хуурын чуулга маань зохион байгуулж бид анхны концертоо хийх гэж байна. Бид шинээр монгол үндэсний хөгжим болох ятга орчин цагтайгаа хөл нийлүүлж чадаж байгаа эсэхийг харуулахаар зорьж байна. Нэг ёсондоо ятгын хөгжил хоцрогдоогүй гэдгийг бид харуулна. Тоглолтын бэлтгэл ерөнхийдөө жигдэрчихсэн. Манай тоглолт энэ сарын 29-ний өдөр Улсын дуурь бүжгийн эрдмийн театрт ганцхан удаа тоглоно. Энэ удаагийн тоглолтод Морин хуур чуулгын удирдаач хөгжмийн зохиолч Д.Түвшинсайханы бидэнд зориулсан шинэ хөгжмүүд эгшилнэ. Тоглолт маань бүх талаараа шинэлэг байхаар төлөвлөгдсөн байгаа.

-Танай тоглолтын тасалбарын үнэ хэд байх юм бол?

-Тасалбар суудлаасаа хамаараад 30000, 50000 төгрөгийн үнэтэй байгаа. Үзэгчид маань суудлаа сонгож тасалбараа авах байх.

-Ятга хөгжмийн квинтет гээд байгаа. Энэ нь чухам ямар утгатай юм бол?

-Морин хуурын чуулгын доторх ятгын квинтет гэж явж байгаа л даа. Энэ нь Италийн хөгжмийн хэллэгээр тавал гэж явдаг юм. Тэгэхээр монголоор “Ятгын тавал” гэж ойлгож болно.

-Хамтлагийнхаа гишүүдийг манай уншигчдад танилцуулахгүй юу?

-Намайг Э.Оюунтуяа гэдэг. Би хамтлагийн ахлагч. Хамтлагийн хөгжимчин О.Мөнхтогтох, Ж.Уранцэцэг, П.Дэлгэрцэцэг, А.Жамбалсүрэн гээд авьяаслаг бүсгүйчүүд байгаа.

-Бүгд мэргэжлийн хөгжимчид үү?

-Тийм. Бүгд хөгжим бүжгийн коллеж, СУИС-ийг төгссөн мэргэжлийн хөгжимчид байгаа. Хамтлагийнхан маань доод тал нь 10 гаруй жил ятга хөгжмөөрөө уран бүтээл туурвисан хүмүүс.

-Хэзээнээс тавуулаа уран бүтээл хийх болсон бэ?

-Тавуулаа уран бүтээлээ туурвиад зургаан жил болж байна. Морин хуурын чуулгын шинэ номер тоглолтуудад оролцоод явдаг. Манай хамтлагийнхан ятгандаа таарсан хөгжмийн найруулгуудыг өөрсдөө хийдэг. Энэ тоглолтоос бидний зургаан жилийн хөдөлмөрийг харах бүрэн боломжтой.

-Тоглолтын нэр их содон санагдаж байгаа. Яагаад “Хязгааргүй” гэж нэрлэх болов?

-Хүн бүрийн хүсэл, тэмүүлэл, түүндээ хүрэхэд хязгаар үгүй гэх санааг хүргэхийг зорьж “Хязгааргүй” гэдэг нэр өгсөн.

-Ямар уран бүтээлээр сонсогчдынхоо сонорыг мялаах гэж байна?

-Ятга хөгжмөөр орчин цагийн хөгжмийг яаж дуугаргаж болох. Ятга хөгжим хөгжлийн ямар түвшинд байгаа. Бусад улсын хөгжмийн хөгжилтэй зэрэгцэж байгаа эсэхийг харуулах зорилготой. Тоглолтод хөгжмийн зохиолч Н.Жанцанноров гуайн “Мандухай сэцэн хатан” киноны дууг ятгын тавалд оруулан тоглосон байгаа. Сүүлийн үед дэлхий даяар сонирхож байгаа минималист чиглэлээр уран бүтээлээ туурвидаг Италийн хөгжмийн зохиолч Людмила Наудигийн аясыг ятга хөгжмөөр яаж гоё дуугаргах талаас нь өөрсдөө найруулж тоглож байгаа.

-Тэр нь гэнэтийн бэлэг болох нь ээ дээ?

-Тоглолт маань нэлээд шинэлэг уур амьсгалтай тавигдана. Гэнэтийн бэлэг болгож дуучин Б.Сарантуяатай хамтарч ажиллаж байгаа. Бидний аянд модерн баллет бүжиглэнэ. Мөн Морин хуур чуулгын “Стрингс” хамтлаг маань бидэнд зориулж тоглоно гээд үзэгчид маань уйдахааргүй гэгээлэг сайхан тоглолт болно.

-Зургаан жилийн хугацаанд ятгын тавал хэдэн уран бүтээлтэй болсон байна вэ?

-Манайх анх ятгын дөрвөл гэж байсан юм. Тухайн үед Үндэсний хөгжимчдийн улсын уралдаан анх зохиогдож байхад гранпри шагналыг нь авч байлаа. Тус уралдаан дээр “Гоолингоо”, “Аргагүй амраг” гэдэг ардын дууны хөгжмийг тоглосон юм. Мөн хөгжмийн зохиолч Н.Жанцанноров гуай ятгын дөрвөлд зориулаад цохиур хөгжим, хуур хөгжимтэй хамтарсан “Дэврүүн зурвас” гэж шинэ зохиол гаргаж байсан.

Энэ хөгжмийг тоглоод Үндэсний хөгжимчдийн улсын уралдаанаас анхны гранприг авч байлаа. Жил болгон болдог “Play off”, “Вeatiful Mongolia”, “Novel Melody” тоглолтуудад шинэ уран бүтээлүүдээрээ оролцдог. Сүүлд “Marry Christmas” киноны төгөлдөр хуурыг өөрсдөө найруулж ятганд оруулж тоглосон. Мөн Аргангенты Тангоны хаан болсон хөгжмийн зохиолчийн “Либертанго” аяыг ятгаар тоглож үзэгчдийнхээ сонорыг мялаах гээд хүлээж байна даа.

-Гадаад аязыг ятгаар тоглох хэцүү юу?

-Үндэсний хөгжмөөр гадаад хөгжим тоглоно гэдэг хэцүү л дээ. Характерыг нь гаргах ч хэцүү. Ятга хөгжимдөө тохирох үзүүлбэрээ л бид сонгож найруулсан л даа. Бидний тоглолтыг үзэх хүмүүст таалагдах байх гэж найдаж байгаа.

-Ятга тоглох гоёмсог харагддаг ч удаан хичээллэх бас хэцүүхэн байх даа?

-Эхлээд ятга тоглож сурахад үнэхээр хэцүү байсан. Өндөг цэврүүтээд өвчин орчихно, халширдаг л байсан. Одоо ажил дээр гарчихсан учраас байнгын бэлтгэл сургуулилттай. Гар чанга болчихсон байдаг. Амарчихаад ирэхэд гар нялцайгаад хэвэнд нь оруулах гэж нэлээдгүй хуруу, гарны дасгал хийнэ шүү дээ.

-Үндэсний хөгжмөө тоглох сайхан байдаг уу?

-Гадны оронд үндэснийхээ урлагийг сурталчлаад явахад үнэхээр бахархдаг. Үзсэн хүн болгон л шагшин магтдаг нь урамтай сайхан. Хөгжмийн зохиолч Н.Жанцанноров гуайн бидэнд зориулсан аяыг сонсоход дурлахгүй байхын аргагүй. Тиймээс л ятга хөгжмөөрөө олон жил ажиллаад явж байна даа.

-Тоглолтын дараа юу хийхээр төлөвлөж байна. Төлөвлөгөөгөө гаргачихсан байгаа байх?

-Цаашдаа бид киноны аяыг ятга хөгжмөөрөө тоглохоор ажиллаж байна. Мөн Азийн хөгжимчидтэй харилцан туршлага солилцож урлагийн тоглолт хийхээр төлөвлөж байгаа.

С.Ариун