Category: цаг-үе

-ОНГОЦНЫ ТАСАЛБАРЫГ ХЭЛ МЭДДЭГ ХЭДЭН НӨХДҮҮД МОНГОЛЧУУДДАА ШАГЛАЖ СУУГААГ БОЛИХ ЦАГ ИРСЭН-

Монголоос гадаад руу нисэхэд онгоцны тасалбар бодит зах зээлийн үнээс дэндүү дээгүүр, хөөргөдсөн үнэтэй байсаар л байна. Монголоос Америк руу бизнес ангиллын нэгдүгээр зэрэглэлийн суудлаар нэг зорчигч явахад 30 сая төгрөг төлдөг. Тодруулбал, “Аэрофлот”-оор Улаанбаатар-Москва-Лос Анжелос гэсэн чиглэлээр энэ нэгдүгээр сард хоёр талдаа яваад ирэх тийзний үнэ 29 сая төгрөг болж байна. Энгийн хамгийн хямд суудлын тасалбарын үнэ 12 сая төгрөг. Үүнээс хямд байх боломжтой ч суудал дүүрэн, олдоц муутай байна гэж билет борлуулагчид хэлж байна. Гэтэл Солонгосоос Лос Анжелос явах тасалбарын үнэ хэд дахин хямд байх юм. Цахимаар захиалга хийж үзэхэд энгийн нислэг 1.6 сая төгрөг, бизнес ангиллын нэгдүгээр суудал 3200-4600 ам.доллар буюу найман сая төгрөгөөс эхэлж байна. Яг нэг өдөр захихад Монголоос бол энгийн суудлаар 12 сая, бизнес ангиллаар 29 сая төгрөгөөр нисэх бол Солонгосоос 1.6 сая, найман сая төгрөгөөр нисэх нь. Олон улсын картаар захиалга эндээс хийчихэж болох тул Монголоос өндөр үнэ төлж явснаас Солонгосоор дайрч хэд хоночоод явсан нь хамаагүй дээр гэж харагдаж байна. Онгоцны тасалбарыг хэл мэддэг хэдэн нөхөд монголчууддаа шаглаж суугааг болиулах цаг ирсэн.

Монголоос гадаад руу чиглэсэн иргэний агаарын тээврийн зах зээлд үндсэндээ “МИАТ”, “Корейн Эйр”, “Аэрофлот” компаниуд ноёлж байгаа. Манай улс гадаадын арав орчим хот руу нислэг үйлддэг. “МИАТ”-ийн хувьд тийзний үнэ нь харьцангуй хямд гэсэн нэртэй ч тэр болгон суудал байхгүй байна гэдэг. Мөн нислэг үйлддэг чиглэл цөөн, өөр компанийн онгоцонд дамжин суух байдлаар тийзээ авах боломж хомс. Ийм учраас Монголоос зүүн тийшээ аялах зорчигчдын ихэнхийг “Корейн Эйр”, баруун тийшээ аялах зорчигчдын ихэнхийг “Аэрофлот” компани тээвэрлэж байна.

Дэлхий даяаршсан, монголчууд гадагшаа тарсан байгаа өнөө үед гадаад дотоод явах нь зайлшгүй хэрэгцээний нэг болсон. Харамсалтай нь хэдэн нөхдүүд үгсэн хуйвалдаж онгоцны тасалбарыг дийлдэхгүй үнэтэй байлгасан хэвээр л байна. Тухайлбал, хажуу хөрш Орос орны нийслэл Москва орох тийзний үнэ бизнес ангиллаар 12 сая 570.000 төгрөг. Хөрш рүүгээ хөл тавихад л арав гаруй сая төгрөг төлөх болох нь. Хэрэв энэхүү 12 сая 570 мянган төгрөгөөр Москвагаас Египет рүү явсан бол долоо хоног өндөр үнэтэй зочид буудалд байрлаж, хоол ундтай амраад ч цаана нь зөндөө мөнгө үлдэхээр зөрүү илт гарна.

Манай улс аялал жуулчлалын салбарыг хөгжүүлнэ гэж яриад л байдаг. Хэдхэн хоногийн өмнө Засгийн газрын хуралдаанаар гадаадын жуулчдыг нэмэгдүүлэх зорилгоор бүлэг жуулчдад Монгол Улсад зорчих визийн хөнгөлөлт олгох тогтоол гаргасан. Монголын үндэсний агаарын тээврийн компанийн шууд нислэгтэй чиглэлээс ирэх жуулчдад үнэ тарифыг бууруулах чиглэл барьж ажиллахыг Зам тээврийн хөгжлийн сайдад үүрэг болгожээ. Энэ тогтоолоос үзвэл “МИАТ” алдагдалтай ажиллаж байгаа дээрээ улам алдагдалтай ажиллах болно, татвар төлөгчдийн мөнгийг улам их урсгана гэсэн үг. “МИАТ”-ийг тойрон мөлжигсдийн халаас улам л түнтийнэ гэсэн үг. “МИАТ”-ийн хувьд тийзнийхээ үнийг буулгахгүй байгаа нь нэг талдаа өрсөлдөөн бий болоогүй, нөгөө талдаа компанийн зардал өндөр байдагтай холбоотой.

Аялал, жуулчлалын салбар бол юуны өмнө үнэ зардал дээр тооцологдон сонголт хийгддэг. Жуулчид Монгол руу ирэх тийзний үнэ өндөр, түүн дор орвол Европ, Азийн өөр улс орон руу аялсан нь дээр гэж үздэг. Ядаж байхад үзүүлж харуулах юмаар маруухан, зундаа хомоолтой шар тал, өвөлдөө утаатай Улаанбаатарт алжаалаа тайлах гэж жуулчид тэр болгон зорихгүй байна.

Өнөөдрийн бодит үнэн бол төрөөс угжаатай “МИАТ” гадны агаарын тээврийн авиа компаниудтай өрсөлдөхийн оронд өөр бусад авиа компаниудыг оруулж ирэлгүйгээр монополийн байдлаар явж ирсэн нь нууц биш. Олон улсын авиа компаниудын хөл гарынх нь үзүүрт зарагдсан хэдэн төрийн албан тушаалтнуудын шунахайрлаас болж монголчууд өндөр үнээр нисч байна. Агаарын тээврийн компаниудын үйл ажиллагаанд төрийн зүгээс хэт оролцож, тэдний үнэ тариф болон нислэгийн чиглэлийг тогтоон, тоог нь хязгаарлаж зах зээлийг нь боомилдог. Зах зээлд шинэ тоглогч орж ирэх чөлөөт өрсөлдөөнийг нь зориуд хумьдаг. Манай улсад авиа компани байгуулах зөвшөөрөл авах, авсан хойноо гадагшаа нисэх эрх авах нь хамгийн их бэрхшээл туулдаг. Хэрэв зээ агаарын тээврийн зохицуулалтыг чөлөөт өрсөлдөөн, зах зээлийн журмаар хялбаршуулбал авиа компаниудын өрсөлдөөн ширүүсч, нислэгийн тийзний үнэ хямдран, улмаар Монголын ард түмэн хожих юм. Гэвч үүнийг хийхийг хэзээ ч хүсдэггүй. Угтаа шударга өрсөлдөөний нөхцөл бүрдсэн зах зээлд хамгийн хямд бөгөөд хамгийн чанартай бүтээгдэхүүн үйлчилгээ хэрэглэгчдийн гарт хүрдэг. Өрсөлдөөний тухай хууль, Монополийн тухай хуульд “Төрөөс зах зээлийн өрсөлдөөнд нөлөөлөхөд чиглэсэн үйл ажиллагаа явуулахыг хязгаарлах зохицуулалт” зэргийг нарийвчлан тусгасан. “Үгсэн хуйвалдах буюу картелийн зохицуулалт” ч гэж бий. Монгол Улсын Өрсөлдөөний тухай хуулийн 12 дугаар зүйлд өрсөлдөөнийг хязгаарлахад чиглэсэн үйл ажиллагааны талаарх зохицуулалтыг тодорхой заасан бөгөөд хууль зөрчсөн этгээдэд хүлээлгэх хариуцлагын хувьд арван сая хүртэл төгрөгөөр торгох, хууль бусаар олсон орлого, эд зүйлийг хураахаар заасан байна. Энэ заалт завшигчдын хувьд инээдэм биз дээ. УИХ хоёр жилийн өмнө Иргэний нисэхийн салбарт 2020 он хүртэл баримтлах төрийн бодлогын баримт бичгийг батлан, агаарын тээвэрт чөлөөт өрсөлдөөнийг бий болгохоо зарласан боловч бодит байдалд хэрэгжиж, урагшаа ахиагүй. Манай монголчууд бие биенийгээ хайр найргүй шулдгийн тод илрэлийг агаарын тээврийн салбараас бэлхнээ харж болно.

Захын наймаачнаасаа эхлээд төр засаг нь ард түмнээ шулж, завшиж амьдардаг. Эрээнээс оймс авчирсан ч хэд нугалж, хэнээс ашиг олох уу гэдгээ юуны өмнө бодно. Ямар сайндаа төр засаг нь ард түмэндээ хамгийн ээлгүй орны нэгээр Монгол Улс нэрлэгдсэн байхав. Уг нь аливаа үндэстэн бие биенээ хайрлаж, дэмжиж байж хөгжил рүү хамтдаа алхдаг. Өнөөдөр нэг нь хожиж буй мэт харагдавч нийтээрээ уруудаж байна. Монголын эдийн засаг зах зээлийн голдрилоороо хөгжихгүй, авлига, завшигчийн үзлээр цааш явах аваас эдийн засаг хумигдаж элгээрээ унадаг гэдгийг харж болохоор байгаа юм. Солонгос, япон хүмүүс шиг өөрийн зүүсэн ээмэг, бөгжөө тайлаад ч болов улсаа хөгжүүлэхийн төлөө бөхийтлөө ажиллаж чадахгүй юмаа гэхэд ядаж нэгнээ өрөвдөх сэтгэлгүйгээр шулдгаа больцгооё. Аливаа улс үндэстэн бие биендээ элгэмсүү, өөриймсөг хандаж байж хамтдаа хөгжинө. Манайд ирсэн солонгос хүн онгоцноос буухаасаа эхлээд зочид буудал, хоол унд бүх үйлчилгээгээ солонгос эзэдтэй газраас авдаг. Нэгэндээ өөриймсөг хандаж байгаа жишээг эндээс харж болно. Алийн болгон аминч үзлээр арав алхахгүй байдалтай явах вэ. Төр засгаасаа бодлого гаргаж, монголчуудыг нэгнээ хайрладаг, дэмждэг үзлийг шингээхийн төлөө цогц бодлого явуулах цаг болжээ. Зах зээлийн голдрил бие биенээ дэмжиж байж хөгждөг учир зүй, тогтолцоотой. Тэгээд ч бидний л үр хүүхэд, ах дүү, цус, яс минь үлдэх хорвоод монгол хүн монголоо хайрлахад юу нь болохгүй байв гэж.

Б.ДОЛЗОДМАА

Энэ португаль эр дэлхийд нэрээ цуурайтуулсан шилдэг дасгалжуулагч болохын тулд яах ёстой юм бэ гэдгийг сайн мэднэ. Тэр 2010 онд Олон улсын хөлбөмбөгийн холбооноос (ОУХХ) зарласан “Оны шилдэг дасгалжуулагч” шагналд түрүүлж мэргэжил нэгт менежерүүдээ манлайлж байлаа. Санаж байна уу, тэр жил Жозегийн удирдсан “Интер” баг, клубийн хэмжээний бүх тэмцээнд түрүүлж байсныг. FIFA.com түүнтэй уулзаж энэ цаг үеийн үйл явдалтай холбоотой 11 асуулт тавьж хариултаа авчээ.

---

-“FIFA Football Awards” шагнал гардуулах ёслол нэгдүгээр сарын 9-нд Цюрих хотноо зохиогдоно. Таны бодлоор шилдэг хөлбөмбөгчийн ямар үзүүлэлтийг онцлох ёстой юм бэ?

-Үнэнийг хэлэхэд би хувь хүнд олгодог шагналуудыг ойшоодоггүй. Учир нь хөлбөмбөг бол багийн спорт. Энд чинь багаараа ялж бас ялагддаг юм. Мэдээж хөлбөмбөг сонирхогчдын хувьд тэр, энэ шилдэг нь гэж үзэх асуудал байлгүй яахав. Тиймээс би ч гэсэн хөгжөөн дэмжигчдийн тэр санал бодлыг хүндэтгэнэ.

-2010 онд таныг “Оны шилдэг дасгалжуулагч” хэмээн өргөмжилж байлаа. Мэргэжлээрээ өөрийнхөө хүрч болох дээд оргилд хүрлээ гэж үзэж байв уу?

-Том бахархал. Нэмээд хэлэхэд, ОУХХ анх удаа “шилдэг дасгалжуулагч” хэмээх төрөл гаргаж шагнаж эхлэхэд анхалсан нь бас л урамшмаар. Гэвч ахиад хэлье. Хөлбөмбөг багийн спорт. Тэр шагнал минийх гэхээсээ илүү “Интер” багийнх байлаа. Италийн тэр гайхамшигт багийн хувьд өндөр жил байсан юм шүү.

-Өнөөдөр ОУХХ эрэгтэй дасгалжуулагчдаас Клаудио Раньери, Фернандо Сантос, Зинедин Зидан хэмээх гайхамшигтай гурван мэргэжилтнээс нэгийг нь сонгох гэж байна. Таны бодлоор хэн нь шилдэг байв?

-Уг нь бүгдээрээ өнгөрсөн улиралд гайхалтай байсан шүү. Раньери Английг доргиож, Сантос португаличуудын магнайг тэнийлгэсэн бол Зидан шууд л Аваргуудын лигт түрүүлсэн. Би гурвуулантай нь сайн харьцаатай байдаг тул хэн нэгнийг онцолж чадахгүй нь.

-Анх удаа хөгжөөн дэмжигчид санал асуулгад нөлөөлөх хэмжээтэй болж байгаа. Энэ жилээс эхлэн шилдэг дасгалжуулагчийн онооны 25 хувийг хөгжөөн дэмжигчид тодорхойлж байх болжээ. Энэ зөв үү?

-Тун зөв. Иймэрхүү санал асуулгад тогтмол “салхи” оруулж байх хэрэгтэй. Хөгжөөн дэмжигчид гэдэг чинь хөлбөмбөгийн нэг салшгүй хэсэг. Харин болгоомжлох жижиг зүйл нь том багийн балиашгууд бас олуулаа тул өөрийн багийн хүнээ “түлхэж” бодит биш үнэлгээ өгөх хэмээх асуудал босох вий.

-Хөлбөмбөг өнөөдөр ба шинэ зууны эхэнд гэдэг хэр зэрэг ялгаатай бол?

-Өнгөрсөн үеийн хөлбөмбөгч, өнөө цагийн хөлбөмбөгч, миний үеийнх, чиний үеийнх гэж харьцуулж ярих нь буруу. Учир нь цаг хугацаа өнгөрөх тусам шинжлэх ухаанаа дагаад спорт ч гэсэн өөрчлөгдөж байгаа. Илүү чанартай бөмбөг өшиглөж, хөнгөн, эвтэй гутлаар гангарч байна. Хэдийгээр илүү олон тоглолтыг, хуучныг бодвол ойр, ойрхон хугацаанд тоглон өнгөрөөж байгаа ч гэлээ богино хугацаанд сэргэлт авах техник технологийн боломжтой болжээ. Хуучныг бодвол тун бага хугацаанд элдэв гэмтлийг эдгээж болдог болсон шүү дээ.

-Англи дахь хөлбөмбөгийн ертөнцийн онцлог?

-Англид нэг ч тэмцээнийг сэтгэл гаргалгүй тоглодоггүй. Улс нь тэр чигтээ хөлбөмбөгөөр “өвчилж” талбайд байгаа хэдийг эцсээ шавхаж тоглохыг хүсдэг. Тэднийг сайн мэргэжилтэн дасгалжуулж, бэлдэж, амрааж, хооллохыг шаарддаг. Тийм учраас тэд талбайд гарч ажлаа хийхдээ чин сэтгэлээсээ хөдөлмөрлөх болдог доо.

-Португаль гэж дөнгөж арав гаруйхан сая хүн амтай улс тивийнхээ аварга боллоо. Энд дэлхийн шилдэг дасгалжуулагчид төрж байна. Энд Роналду төрсөн. Яагаад ийм байна аа?

-Харин тийм. Үүнийг ойлгоход хэцүү юм. Эйсебио, Луиш Фигу, Криштиану Роналду гээд өчнөөн шилдэг хөлбөмбөгчид Атлантын далайн эрэг дэх энэ жижигхэн нутагт төрлөө шүү дээ. “Бенфика”, “Порту” багууд Европmоо өчнөөн удаа шилдгээр нэрлүүлж байсан. Сая улсын маань шигшээ “ЕВРО-2016”-гийн аварга боллоо. Бидний дэврүүн омголон зан нэмэр болдог юм болов уу.

-Моуриньогийн дасгалжуулж байсан багуудаас шилээд “шигшээ 11”-ийг нэрлээч гэвэл та хэн хэнийг сонгох вэ?

-Энэ асуултыг мөн ч их асуух юм даа. Би хэзээ ч хариулахгүй. Яагаад гээч. Хөлс, цусаа дуслуулж миний төлөө тоглосон тэр залуучуудыг энэ нь миний, тэр нь хүнийх гэж ангилж болох уу.

Витор Байя, Петр Чех, Хулио Сезар… эдгээр хаалгачдын хэнийг илүү гэх билээ? Хорхе Коста, Рикарду Карвалью, Марко Матерацци, Лусио, Вальтер Самуэль, Жон Тэрри… бүгдээрээ шилдэг хамгаалагчид биш гэж үү? Майкл Эссьен, Уэсли Снейдэр, Неманья Матич, Манише, Хаби Алонсо, Фрэнк Лэмпард… эдгээрээс зөвхөн нэгийг нь сонгож болно гэж үү? Унаж босохдоо хамт байсан тэр хэдийгээ алагчлахгүй ээ.

-Тавдугаар сард хуралдсан ОУХХ-ны конгресст та оролцсон. Инфантино ерөнхийлөгч шинэ хүний хувьд дасгалжуулагч, тоглогчдын саналыг түлхүү сонгохыг эрмэлзэж байгаа бололтой. Тэнд хэлэлцсэн нэгэн чухал асуудал нь ирээдүйд ДАШТ-д оролцох багуудын тоог нэмэх талаар байсан. Таны саналыг сонсож болох уу?

-Олон улс оролцох тусам хөлбөмбөг улам л хөгжих болно. Би шигшээд оролцох багуудын тоог нэмэх хэрэгтэй гэсэн талд зогсож байгаа.

-Талбайн шүүгчид видео бичлэг үзэж, техник, технологийн дэвшил, хөгжлийг ашиглаж байх ёстой юу, үгүй юу?

-Бидэнд энэ хэрэгтэй байна шүү дээ. Эволюци гэдэг чинь жам ёсоороо явагдаж байхад хойш чангааж болохгүй. Тэгээд шүүгчид ч гэсэн өөрсдийгөө хамгаалж, өмгөөлөл, үнэн зөв шийдвэр гаргах шаардлага зайлшгүй үүсч байна. Тэдэнд технологийн шинэчлэлийг хүсэх эрх бий.

Бэлтгэсэн Д.БАТ-ЭРДЭНЭ

-ВАКЦИН ТАРИХ БОЛОМЖГҮЙ, ОРОО НИЙЛЛЭГИЙН ЦАГ ЭХЭЛЖ
БАЙГААГААС МОНГОЛ БӨХӨН БҮГД ХАЛДВАРААР ҮХЭХ АЮУЛ НҮҮРЛЭЭД БАЙГАА ГЭНЭ-

Говь-Алтай, Ховд аймгийн Шарга, Хүйсийн говь нутаг монгол бөхөнгийн сэг зэмээр дүүрчээ. Өнгөрсөн сараас эхлэн Монгол бөхөн хэдэн зуугаараа үхэж эхэлсэн гэнэ. Дэлхийд хоёрхон төрлийн бөхөн байдаг. Алтайн нурууны араар Шаргын говь, Үүдийн говь, Чандманийн хүрэн талд монгол бөхөн нутаглаж байгаа. Харин Соргог бөхөн Дундад Ази, Казахстан, Халимагийн нутагт хэдэн мянгаараа бий. Дэлхийд нэн ховордоод байгаа монгол бөхөн юунаас болж олноороо үхэх болсон талаар холбогдох газрынхан шалгаж тогтоогоод байгаа гэнэ. Үхсэн монгол бөхөнгийн сэг, зэмээс дээж аван Улсын төв лабораторид шинжлүүлэхэд бог малын мялзан өвчний вирус илэрчээ. Өнгөрсөн жил бүс нутагт олон мянган хонь, ямаа энэ өвчнөөр өвчилсний улмаас Улсын онцгой комиссоос хорио цээр тогтоож байсан. Тэр хавийн айлуудын малыг бүрэн вакцинжуулсан учир сарын өмнө хорио цээрийг цуцалсан юм байна. Мэргэжилтнүүдийн ярьснаар бөхөн үрэгдэж байгаа газар хорио цээр тогтоож байсан газартай давхцаж байгаа аж. Энэ нь бөхөн малаас халдвар авсан байх магадлалтайг нотолж байна гэж холбогдох мэргэжлийн хүмүүс ярьж байна. Бөхөн анх удаа ийм өвчин тусч байгаа аж.

“ОРОО НИЙЛЛЭГИЙН ЦАГТ ХАЛДВАРТ ӨВЧИН ГАРСАН НЬ МОНГОЛ БӨХӨН ТЭР ЧИГТЭЭ УСТАЖ ҮГҮЙ БОЛОХ ЭРСДЭЛТЭЙ БАЙНА” ГЭВ

Энэ талаар Говь-Алтай аймгийн иргэн Г.Банзрагчтай холбогдож цөөн асуултад хариулт авсан юм.

---

-Монгол бөхөн хэдэн зуугаараа үхээд байна гэсэн. Бог малын мялзан өвчний шинж тэмдэг бөхөнгөөс илэрсэн гэсэн үү?

-Говь-Алтай, Ховд аймгийн нутгаар монгол бөхөн олноор үхээд байна. Хамарнаас нь өтгөн шаргал өнгөтэй зүйл гоожиж, нүднээс нь нулимс гоожсоор байгаад л үхэж байна. Хоёр аймгийн онцгой комисс үхсэн бөхөнгийн сэг зэмийг цуглуулж, булж, ариутгал хийж байна. Одоогоор ойролцоогоор 500 гаруй монгол бөхөн үхсэн гэх тоо гарсан. Гэхдээ яг бөхөн хэдэн мянгаараа байгаа газраар биш наад хэсгээр нь явж сэг зэмийг нь түүсэн байсан. Тэгэхээр цаана нь хэдэн бөхөн үхсэн бэ гэдгийг мэдэх арга алга. Урьдчилсан байдлаар мянга гаруй бөхөн мялзан өвчнөөр үхсэн байна гэх мэдээг улсын онцгой комиссын гишүүдэд хүргүүлээд байна. Хэдэн жилийн өмнө монгол бөхөнг тоолсон. Ердөө л 13 мянга орчим монгол бөхөн байна гэсэн судалгаа гаргасан байдаг.

-Бөхөнгийн ороо нийллэг өдийд ордог гэсэн үү?

-Хамгийн их санаа зовоосон зүйл энэ болчихоод байна даа. Өвлийн гурав, дөрвөн есийн хүйтэнд ид ороо нь орж, монгол бөхөн хэдэн зуугаараа сүрэглэж, нийллэгт ордог юм. Гэтэл халдварт өвчин туссан хэдэн ч бөхөн байгаа юм билээ. 13 мянган бөхөн бүгд мялзан өвчнөөр хиарах нөхцөл нь бүрдчихээд байна шүү дээ. Ямар зэрлэг амьтанг барьж вакцин тарьж болох биш. Одоо хамгийн гол нь үхсэн бөхөнгийн бүх сэг зэмийг устгалд оруулж, ариутгал хиймээр байна. Ингэж байж л ядахдаа үхсэн бөхөнгийн сэг зэмнээс халдвар авахгүй болно шүү дээ. Гэтэл аймаг, сумын Онцгой байдлын хуралдааны үеэр малаа бүгдийг амьд вакцинд хамруулсан учир дөрвөн жилийн дархлаатай байгаа. Тэгэхээр малд халдана гэж байхгүй. Хүн, малын халдварт өвчний үед хорио цээр тогтоож ажиллана гэж хуульд зааснаас зэрлэг амьтанд гэж байхгүй. Сумын Засаг даргын захирамж гаргуулан ажиллах боломжтой гэсэн яриа гарсан байна лээ. Мөн Онцгой комисс хөрөнгө гаргаж яаралтай устгал, ариутгал хиймээр байна. Одоо бол аймгийн Онцгой, байгаль орчны газрынхан мөнгө зээлээд л устгалд явж байна. Хөрөнгө хүрэхгүй байгаагаас устгалыг мэргэжлийн түвшинд сайн хийж чадахгүй шатаасан болоод л хаяж байна. Халдвар тархах эрсдэл өндөр байгаа гэв.

Б.Болдбаатар: ӨВЧИЛЖ ҮХСЭН АМЬТНЫ СЭГ ЗЭМД ОЙРТОЖ БОЛОХГҮЙ

Халдварт өвчиндөө шаналж, үхэх гэж байгаа бөхөнгийн эврийг наймаачид очиж авах эрсдэл үүсээд байгаа аж. Хүмүүсийн гутал, хувцаст нян тээгдэж ирээд малд халдварлах боломж бүрдээд байгаа аж. Мялзан өвчний талаар Мал эмнэлгийн хүрээлэнгийн Вирус судлалын лабораторийн эрхлэгч, доктор Б.Болдбаатартай ярилцлаа.

---

-Монгол бөхөн мялзан өвчнөөр үхээд байгаа нь тогтоогдсон. Энэ өвчний талаар бодит мэдээлэл өгөх үү?

-Үхрийн болон бог малын мялзан гэж байдаг. Бог малын мялзан өвчний хувьд манай оронд анх удаа 2016 онд оношлогдсон. Ховд аймгийн Дөргөн, Үенч зэрэг сумдад анх гарсан, энэ өвчинг 2016 оны есдүгээр сард анх оношлоод, уг оношийг БНХАУ-ын Лавлагааны лабораторид баталсан юм. Уг өвчний эсрэг вакциныг БНХАУ-аас худалдан авч баруун аймгуудын бог малыг бүхэлд нь вакцинжуулсан.

-Энэ өвчин ямар замаар халддаг юм бол. Өнгөрсөн жил баруун аймгуудад хорио цээр тогтоож байсан. Тэр бүс нутагт одоо зэрлэг амьтад, тухайлбал, бөхөн, янгир өвчилж байна. Малаас зэрлэг амьтдад халдах уу?

-Энэ өвчин вирусээр үүсдэг, өвчилсөн мал, амьтны нулимс, нус, шүлс, баасаар халдвар дамждаг. Бас өвчтэй мал ханиах, найтаах, гудчих үед агаар дуслын замаар халдвар тараах буюу авдаг. Мөн ус, тэжээлийн онгоц, хэвтэр, бууц хүртэл дээрх байдлаар бохирдсон үед халдвар дамжуулах боломжтой. Аргал янгир, цагаан зээр, хар сүүлт, бөхөн зэрэг зэрлэг амьтад малаас халдвар авах, өвчлөхөөс гадна халдвар тараах аюултай. Ядарч доройтсон, эсвэл төл малд үхлийн хувь өндөр байдаг. Бүрэн эмчлэх боломжгүй, антибиотикийн эмчилгээ хийсэн үед хам халдвараас сэргийлж, тухайн сүрэгт үхлийн хувийг л багасгах боломжтой гэж үздэг. Зэрлэг амьтдын хувьд вакцинжуулах ямар ч боломжгүй учир энэ өвчинг хянахад хүндрэл учруулдаг хэвээрээ байна.

-Санамсаргүй тохиолдлоор үхсэн бөхөнгийн сэг зэмд хүрвэл гутал, хувцсаар нь дамжаад малд халдах аюултай юу?

-Үхээд удаагүй амьтны биед байгаа вирус өвчлүүлэх чадвараа хадгалсан хэвээр байдаг. Ялангуяа хүйтрэх тусам вирус өвчлүүлэх чадвараа удаан хадгалдаг. Өвчнөөр үхсэн малын сэг зэмийг устгах тусгай арга аргачлал байдаг. Энэ дагуу ариутгал, халдваргүйжүүлэх арга хэмжээг зөвхөн мэргэжлийн хүмүүс хийдэг. Магадгүй зарим хүмүүс үхсэн бөхөнгөөс эврийг нь авах гэж оролдож магадгүй шүү дээ. Ингэснээрээ тэр хүн харин ч малд халдвар тараах эрсдэлтэй болно. Тиймээс өвчилж үхсэн амьтны сэг зэмд ойртож болохгүй гэв.

Хоёр жилийн өмнө Казахстанд хэдэн мянган соргог бөхөн үл мэдэгдэх өвчний улмаас үхсэн. Дундад Ази, Казахстан, Халимагийн нутагт соргог бөхөн устаж үгүй болсон гэхэд болно. Гэтэл зөвхөн манай улсад л байдаг монгол бөхөн мялзан өвчнөөр үхэж, дуусах нь. Дэлхийн нэн ховор амьтны нэг болох Шаргын говь, Үүдийн говь, Чандманийн хүрэн талаар нутагтай монгол бөхөнгийн мөхөл ирээд байна. Үүнд холбогдох газрууд яаралтай арга хэмжээ авах хэрэгтэй байна.

Хүн төрөлхтний оюун санааны гайхамшигт бүтээлүүдийн нэг нь яах аргагүй шатар. Шатар тоглох нь хүүхдийн төлөвшил, хүмүүжил, хөгжилд өндөр ач холбогдолтой гэдгийг сурган хүмүүжүүлэгчид болон эрдэмтэд нотолсон байдаг. Шатар хүний сэтгэн бодох чадварыг хөгжүүлдэг. Манайхан шатрыг нүүдлийн ахуй амьдралтайгаа холбогдуулан уламжлан хөгжүүлж, төр улсаа “Шатар ухаан”-аар урлаж ирсэн баялаг түүхтэй шатарч ард түмэн. Мөн шатрыг оюуны спорт хэмээн олон улсад нэлээд өндрөөр үнэлдэг ч энэ чиглэлийн мэргэжилтэн, багш бэлтгэдэг сургууль өмнө нь манай улсын түүхэнд байсангүй. Харин Монголд анх удаа шатрын багш, дасгалжуулагчийг бэлтгэх нэг жилийн сургалттай анги МУБИС-д 2015 оны гуравдугаар сард нээгдэж байлаа. Тэгвэл энэ ангийнхан анхны шатрын багш, дасгалжуулагчийн дипломоо уржигдар гардан авлаа.

Уг ангийг МУБИС-ийн захирал Д.Мөнхжаргал, Монгол туургатны шатрын холбооны гүйцэтгэх захирал Н.Түвшинтөгс нар санаачлан нээжээ. Энэхүү ангийн нээлтийн үйл ажиллагааны үеэр МУБИС-ийн захирал, доктор Д. Мөнхжаргал үг хэлэхдээ “Оюуны спортын хатан хаан гэж нэрлэгдэх шатрыг Монголд хөгжүүлж, дэлхийн шатрын аварга төрүүлэх зорилготой ийм анги нээсэн. Шатрын багш дасгалжуулагчийн анги нээснээр жилд хэд хэдэн шатрын багш төгсөнө. Мөн тэднийг ажлын байраар хангахын тулд цаашид бүрэн дунд сургуульд шатрын хичээл оруулахаар төлөвлөөд байна” гэж байлаа.

Шатрын багш, дасгалжуулагчийн анхны ангийг нийт 13 хүн төгслөө. Энэ ангид Монгол Улсын гавьяат тамирчин, олон улсын хэмжээний мастер Л.Мягмарсүрэн, гавьяат дасгалжуулагч, олон улсын мастер П.Жигжидсүрэн, гавьяат багш, ахмад мастер Д.Ламжав, олон улсын хэмжээний мастер Ч.Хүрэлбаатар, спортын мастер, улсын аварга, профессор Г.Чилхаасүрэн, төрийн соёрхолт, спортын мастер профессор Р.Энхбат, спортын мастер Ц.Энхбат, С.Болдбаатар, дэд мастер Д.Дамдин, дэд мастер Л.Үржиндорж, Олон улсын хэмжээний мастер Л.Тогоохүү, МУБИС-ийн эрдэмтэн багш нар болон ОХУ-ын Их мастер А.Фоминых зэрэг шатрын мастерууд урилгаар хичээл ордог байжээ.

Манай улсын хэмжээнд Оросын холбооны улсын их сургуулийн шатрын багш, дасгалжуулагчийн ангид дөрвөн жил суралцаж, төгссөн дөрвөн мэргэжилтэн байдаг юм байна. Тэдний хоёр нь буюу шатрын спортын улсын долоон удаагийн аварга Ж.Лхагва, олон улсын мастер Ц.Лхагвасүрэн нар мөн энэ ангид багшилсан байна.

Уг ангийн нэг жилийн төлбөр 1.650.000 төгрөг аж. Энэхүү ангид суралцсан төгсөгчид бүгдээрээ шатрын спортоор хичээллэдэг, шатар сонирхон тоглодог, шатрын клуб хичээллүүлдэг, багшилдаг 30-аас 50 гаруй насны хүмүүс юм байна. Архангай, Булган, Сэлэнгэ, Баянхонгор, Хэнтий зэрэг аймгийн шатрын багш нар суралцаж, багш дасгалжуулагчийн мэргэжил эзэмшжээ. Өчигдөр энэ ангийн дарга Л.Цэнгэнбаяртай уулзаж ярилцлаа. Тэрээр “Төгс нүүдэл” нэртэй шатрын клуб ажиллуулдаг юм байна. Тиймээс хүүхдийн ордонд болж байгаа “Цодгор хүү” хотын аварга шалгаруулах шатрын тэмцээнд шавь нараа оролцуулж байв. Ангийн дарга Л.Цэнгэнбаяр ярихдаа “ Манай ангийнхан бүгдээрээ ардаа ажилтай, сургуулиудад хувиараа шатрын хичээл заадаг, дугуйлан хичээллүүлдэг. Өөрсдөө хувийн шатрын клубтэй хүмүүс байсан болохоор зав багатай. Хичээлдээ суучихаад л тус тусын ажилдаа явцгаачихдаг байсан. Бусад мэргэжлийн оюутнууд шиг чөлөөт цаг гэж бараг байсангүй. Хичээл өглөө 08:30 цагаас өдрийн 12:30 хүртэл ордог байлаа. Өдөр бүр хичээллэнэ. Сургалтын төлбөр МУБИС-ийн кредит цагийн төлбөрөөр тооцогддог. Манай ангийнхан Монголд анх удаа шатрын багш, дасгалжуулагч гэдэг мэргэжил эзэмшиж байгаа төгсөгчид. МУБИС жил бүр шатрын багш, дасгалжуулагчийн анги төгсгөнө гэж зорьж байгаа гэсэн. Гэхдээ энэ жил элсэлт аваагүй. Манай ангийнхан зав чөлөө багатай учраас тэр бүр ангийн шатрын тэмцээн зохиож байсангүй. Харин МУБИС-т болсон шатрын тэмцээнд хоёр удаа би түрүүлсэн. Манай ангийнхан дипломоо гардаж аваад л үдэшлэгт ороод тарцгаасан. Бусад шиг хонхны баяр гэж тэмдэглээгүй ээ. Төгсөлтийн баяраа даруухан хийлээ. Тал нь хөдөө орон нутгаас ирж суралцаж байсан учраас буцаж байна. Мөн “Цодгор хүү” хотын шатрын аварга шалгаруулах тэмцээн болж байгаа учраас манайхан шавь нараа тэмцээнд оролцуулаад завгүй яваа” гэж байлаа. Л.Цэнгэнбаяр багшийн шавь нар саяхан болсон дэлхийн аварга шалгаруулах шатрын тэмцээнд оролцоод, долоо, ес, 14 дүгээр байрт орсон ажээ.

Монголын анхны шатрын багш дасгалжуулагчдын ангийн, ангийн дарга Л.Цэнгэнбаяраас дараахь зүйлсийг сонирхож тодрууллаа.

---

-Хүүхдийг хэдэн наснаас нь шатраар хичээлүүлбэл сайн бэ. Тухайлбал, танай клубт хэдэн насны хүүхдүүд явж байна?

-Хүүхдийг дөрвөн наснаас нь голдуу шатраар хичээллүүлж байгаа. Манайд 4-18 насныхан олон бий.

-Эрэгтэй, эмэгтэй хүүхдийн аль нь шатар тоглохдоо илүү байдаг бэ?

-Анхлан сурч байгаа хүүхдүүдийг харьцуулахад янз бүр. Харин хоёр шилдэг, шалгарсан эрэгтэй, эмэгтэй хүүхдийг тоглуулахад эрэгтэй нь голдуу хождог шүү. Мөн шатраар хичээллэж байгаа хүүхдүүдийн ихэнх нь эрэгтэй хүүхэд байгаа. Шатрын спорт хүүхдийг тэвчээртэй, сэтгэн бодох чадвар сайтай, зөв хүмүүжилтэй болгодог, оюун ухааныг нь хөгжүүлдэг зэрэг маш олон талын ач холбогдолтой.

-Шатар тоглоход авьяас чухал уу. Мөн шатраар хичээллэж байгаа хүүхдүүдээс шантарч тоглох дургүй болох хүүхэд бий юү?

-Хэдэн зуугаараа шатар сонирхон тоглож, хичээллэж байгаа ч шантраад болих, авьяасгүй, сонирхолгүй хүүхдүүд аяндаа цааш амжилт гаргахгүй болох тохиолдол бий. Мөн л бусад спорт шиг авьяастай хүүхдүүд нь шалгарч, өндөр амжилтад хүрнэ шүү дээ. Гэхдээ зарим эцэг эхчүүд мундаг шатарчин болох авьяастай хүүхдийг мэдэхгүй, авьяасыг нь нээхгүй, шатраар хичээллүүлэхгүй байх тохиолдол бас байна. Үүнээс гадна хүүхдээ шатраар хичээлүүлж хөгжүүлж, хүүхдэдээ цаг зав, мөнгө зарж байгаа эцэг, эхчүүд ч олон болж байгаа шүү гэлээ.

Н.Ганчимэг

“Хар нөмрөгөн доор

Хайраа нуухыг бодоход

Хаан лав түүнийг алтаар авсан байх даа

Торон дотор явахыг бодоход

Тогос байж дээ тэр хөөрхий

Урвахгүй гэж худлаа хэлчихээд нисчихсэн

Урьд цагийн шувуу явж дээ тэр бүсгүй…”. Олон жилийн өмнө бичиж байсан шүлгийн энэхүү гэнэн мөрүүдээ бататгаж харах завшаан Монгол Улсын Их Хурлын даргын Арабын орнуудад хийсэн айлчлалын үеэр тохиож Булангийн орнуудын хаалганы цаад руу өнгийх уран бүтээлчийн сониуч зан цухалзангуй явсан маань бас шинэ ертөнцийг нээсэн мэт сониучирхлыг төрүүлж байлаа. Мэдээж төрийн айлчлал өндөр хэмжээнд болсон. Очсон орны бүх л эрхэм дээдсүүд, Их хурлын дарга, холбогдох сайдууд Монгол Улсын Их Хурлын даргын айлчлалыг ихээхэн ач холбогдолтойд үзэж, хамтран ажиллах, харилцан туслалцах зэрэг хоёр орны хоорондын албан хэлцлээс илүүтэй дэлхий ертөнцийн өнөөгийн байдал, дайн дажин, энх тайван, улс орнуудын тусгаар тогтнол, аюулгүй байдлын талаар Монгол Улсын байр суурийг илэрхийлж чадсан нь манай хурлын даргын зангаргийг харуулаад зогсохгүй харилцааны итгэлцлийг төрүүлсэн, хамтын ажиллагааг ахиулсан айлчлал байснаараа онцлог болов.

Бадар барьж явлаа гэж баахан шуугив. Гуйхаасаа ичдэг атлаа олоод ирснийг идэхээсээ ичдэггүй нь эдүгээ монгол хүний ходоодны “шарх” болоод байна. Зээл тусламж, хандив гээд бэлэн хоолны “таргалалт” тархины тураалаас илүү гамшгийн байдалд хүрснийг эрх мэдэлтнүүдийн суудлын өвчин, ард иргэдийн хөдөлгөөний дутагдал харуулж байгаа. Сэргээгдэх эрчим хүч, аялал жуулчлал, боловсрол зэрэг нийгмийн чиглэлийг хамарсан асуудалд энэхүү айлчлалын баг бүрэлдэхүүн “нүүрээ ширлэсэн нь” амиан хичээсэн үйлдлээс ангид болж чадсан юм. Тухай бүрт мэдээлэл хүрсэн тул улиглан өгүүлэх нь илүүц биз ээ.

Монгол хүн булан тохойн айл гэж бусдыг хэзээ ч өнцөгдүүлэн нэрлэдэггүй. Тэгэхээр монголчууд бид лав дэлхийнхээ энэ бөөрийг тийн баримжаалж нэрлээгүй байх. Ямартай ч дэлхийн эл өнцөгт тодруулбал, саарал өнгөт энэ буланд Арабын 20 гаруй улс бий. Шаам, Магрибын орнууд гэж хуваагддаг. Олон түмний хэлж сурснаар Булангийн орон гэдэгт зургаан улс харьяалагддаг. Тэднээс Саудын Араб, Эмират, Кувейт улсуудын хөгжил дэвшил, соёл иргэншлийг анзаарч явахад нэгэн агаар хуваан орших, хувь тавилангийн зайлшгүй эргүүлгэнд багтаж яваа улс үндэстэн хичнээн онцгойровч хөрсөн дээр цугтаа “амьдардаг” зүй тогтлоос гажих эрхгүй болохыг илүүтэй мэдэрч байлаа.

Эль-Кувейт хотын гудамж өдрийн цагт тийм ч амьсгал давчдам хүний хөлд дарагдаад байдаггүй. Харин үдээс хойно бол ялангуяа ууш зуушийн газар бүл, хэсэг нөхдөөрөө бужигналдаад эхэлнэ. Халамцуу юм уу гэлтэй чангахан дуугарах эрчүүдийг харвал бүгд л хаан мэт сүр, дүртэй эздийг илтгэнэ. Архи дарс энэ нутагт нүдний гэм. Уусан хүн шууд л гэмт хэрэгтэн. Архи дарсаар сэтгэлийнхээ ямар нэгэн тайтгарлыг олно гэсэн сэтгэхүй огт байхгүй. Нууж оруулж ирээд сэмхэн татах гэвэл тэнд яс махтайгаа хатах л болох байх. Тийм ч учраас гэр бүлийн хүчирхийлэл, гэмт хэрэг, осол эндэл бараг л байхгүй гэхэд болно.

Нүднээсээ өөр гялалзах зүйлгүй хар нөмрөгт хижээл насны хоёр эмэгтэй тэврэлдэн ихэд дотносон салж ядахыг хараад мэл гайхлаа. Орчуулагч залуу энэ хоёр бараг 40 жил таарсангүй, ямар сонин хүн бэ гээд бие биенээ хачирхаж байна гэхийг сонсоод бүүр ч гайхав. Анх 20 орчим насандаа уулзахдаа мэдээж хар гивлүүртэй байсан нь тодорхой. Ам хамар, чих , хүзүү гээд эмэгтэй хүний гоо сайхны бүхий л илэрхийлэмжүүд хаалттай. Нүдээрээ таньсан байх аа гэдэг үгнээс өөр тайлбар орчуулга авч чадсангүй. Нүдийг зурах урлаг энэ ертөнцөд дэндүү хөгжсөн. Хөмсөг сормуусны гоо сайхны газрууд энд тэндгүй. Тэгэхээр нүд бол сэтгэлийн толь гэдэг нь тодорхой.

Шагай татсан хар өмсгөл, үсний битүү ороолт, нүүр хагаслан халхлах гивлүүр. Араб эмэгтэйн гоёл гангараа гэхээсээ илүү гарвал язгуур угсаа, шашин шүтлэг, үзэл баримтлалын илэрхийлэл байдаг аж. Ижилхэн өмсгөл зүүсгэл бүхий гурваас дөрвөн эмэгтэй дагуулан алтны захын лангуу хоослоод гарах эртэй таарав. Өнөөх хүүхнүүд шаагилдан энд тэндээс ээмэг, зүүлт барьж ирээд жингийн таваг дээр шидэлнэ. Саахь эр юу ч эс өгүүлэх. Түмэнтээ бужигнасны хойно таван атга алтан гоёл нэг уутанд шидэж орхиод тооцоог хийн, шувуу шиг ганганалдаад цувран одох нэгэн бүлийг хараад аль газрын эрчүүд алдаагаа цуглуулж явах юм даа, очоод яаж ялгаж салгах бол оо гэж инээд хүрч суув. Олон эхнэр авах нь сүүлийн үед багассан, харин ч салалт ихэссэн, эмэгтэй хүн салбал дахин гэрлэх гэсэн ойлголт огт байхгүй. Сүүлийн үеийн залуусын дунд гадаад хүнтэй гэр бүл болох явдал бий болоод байгаа гэж албаны хүмүүсийн амнаас хачиргүй үг унана лээ. Олон эхнэртэй эрчүүдийн зовлон мэдээж их л байж таараа. Эхнэрүүд тус тусдаа байртай байх ёстой, бие биенийхээ эд зүйлсэд гар хүрэхгүй. Харин ч бие биенээ гоодоход тусалдаг гэнэ.

Хөршийндөө зочилсон тохиолдолд эхнэрүүд хоорондоо л уулзана, эрчүүдийн ярианд оролцох, ойрхон суухыг тас хориглодог. Сүй тавих, бизнес эрхлэх гээд гол шийдвэрийг овгоороо ярилцаж эцэслэнэ. Нэг овог 20-30 мянган гишүүнтэй. Ахмадууд толгойлно, овог болгон ордонтой. Хурим найрыг өргөн дэлгэр хийдэг ч эрэгтэй, эмэгтэйчүүд тус тусдаа найрладаг байна.

Арабын ертөнцийн хамгийн том төр, эрх мэдэл, ёс суртахуун нь яахын аргагүй удам угсаа, овог зиндаа. 1750 оноос хойш Аль Сабах овгийнхон Кувейтийг удирдаж байна. Эрэгтэйчүүдийг шейх, эмэгтэйчүүдийг шейха гэж хүндэтгэнэ. Ерөнхий сайд, Гадаад, дотоод хэрэг, Батлан хамгаалахын сайд бүгд хааны ургийн хүмүүс байх аж. Тус улсын эрхэм дээд Эмир шейх Сабах Аль-Ахмед Аль-Жабер Аль-Сабах гуай нас сүүдэр 80 хэдийнэ гарсан ч монголчуудын тухай дурсамж өгүүлж, өнөө жилийн өвөлжилт, цас зудны нимгэн зузааныг хүртэл асуугаад авсан нь хаан хүний зовинол их юм даа гэх аядуу бодлыг төрүүлсэн.

Баян хүнд ч зовлон бий, ядуу хүмүүнд ч жаргал бий. Арабчууд байгалийн баялгийн хишиг буянг жинхэнэ утгаараа хүртэж байгаа улс. Гэдэс цатгалан, мөр бүтэн хүний сэтгэлгээнд хөдөлмөрлөх гэдэг суваг огт суудаггүй бололтой. Захын айл дөрвөн зарцтай, ихэвчлэн энэтхэг, пакистанчууд боолын гэрээ хийнэ. Хөлсөө дусалтал алхах, ажиллах ямар ч шаардлага энэ оронд алга. Ямартай л сүүлийн жилүүдэд чихрийн шижингээр дэлхийд дээгүүрт ордог болсон гэхэв. Цооног болгоноос тос тосоод түүнийгээ авч арилжаад айл болгон ус авч байгаа юм шиг идэж уудаггүй. Төрийн бодлого, баялгийн хуваарилалтыг зөв хийдгээс маш богинохон хугацаанд элсэн дээр цэцэг ургуулсан гэхэд болно. 1930-аад он гэхэд элсэн цөлийн гүрвэлээс арай л дээгүүр заяатай амьдарч байсан гэж зарим нь хошигнодог. 100 жилийн дараа бидний хойч үе хэрхэн амьдрах вэ гэдэг тооцоог өнөөдрөөс хийж эхэлсэн байна. Бүх баялгийн 10 хувийг хойч үеийн сан руу төвлөрүүлж зүгээр нэг тас дараад байдаггүй, энэ хөрөнгөө эргэлтэд оруулж гадагшаа хөрөнгө оруулалт хийх, үл хөдлөхийн салбарт их хэмжээний нөөцтэй болж байгаа юм билээ. Ямар ч тохиолдолд энэ сан руу гар дүрэхгүй гэсэн дүрэм зарчимтай.

Нийгмийн халамж өндөр. Эмнэлэг сургууль 100 хувь үнэгүй. Насанд хүрээгүй хүүхдэд сар бүр, гэр бүл болоход тодорхой хэмжээний мөнгөн тэтгэлэг олгодог.Өөрийн орны иргэнийг насанд хүрэхээр байр барих дэмжлэг санхүүжилтийг олгоод зогсохгүй гадаадад суралцах бүх эрхийг нь нээж өгдөг байна. Хэдийгээр баруунд боловсрол эзэмших, сурч хөгжихөд төрийн зүгээс тэтгэлэг олгодог ч эх оронч үзэл нь яс маханд нь бүрнээ суусныг эх хэлээрээ ярих, бичих, араб эрийн бахархал өмсгөл зүүсгэл эрээн алчуурын нугалаас зангилаа бүхнээс олж харж болно. Цагаан өмсгөлд нь хир тогтоно гэж байхгүй, өдөрт дөрвөн удаа солино. Яг л жаягаар нь өөрсдөө үйлдвэрлэж өмсөж эдэлнэ. Үндэсний хувцсаа буруу өмсвөл хотонд чоно орсноос ялгаагүй үзэгдэх. Бүх зүйл дэг жаяг, ёс суртахуунд хайрцаглагдаж соёлоо дээдэлсэн ард түмэн хүчирхэг оршдог болов уу гэж бодогдмоор. Жилд 30 хоног Рамадан буюу буяны сар болдог. Жирэмсэн эмэгтэй, хүүхэд, хөгшдөөс бусад нь сар мацаг барьж сүнсээ ариусгаж бурханд залбирч өдөрт таван удаа мөргөл үйлдэнэ. Мөн ядуучуудад өглөг өгөх, корон судраа дүүртэл унших ёсыг гүйцэлдүүлнэ.

Кувейтэд ус тосноос үнэтэй. 20 литр ус 8-9 мянган төгрөг. Мэдээж шонхор сайн морины үнээс хол давна. Тусгай эдлэн газарт, малладаг хариулдаг эзэнтэй, асаргаа сувилгаатай, гарал үүслийн гэрчилгээтэй. Шонхор хийморилог амьтан учраас шүтэж дээдэлдэг гэхээсээ илүү сайн эрийн чимэг гэж үздэг юм билээ. Нэг хэсэг манай хамаг шувуу тийшээ зөөгдсөн мэтээр ярьж бичигдээд байсан. Хардах сэтгэлээр хаан болоод бусад сайд ноёдоос асуугаад авлаа. Зарим дарга нар нь 4-5 шонхортой, надад ширхэг ч монгол угсааны шонхор байхгүй гэж байна билээ. Монгол морь нутгаа гүйдэг шиг шонхор ч эх орондоо ирсэн тухай нулимс ивэлгэсэн түүхийг бидэнд ярьсан нь бяцхан ч болов тайвшралыг төрүүлсэн юм.

Сайхан адуу бас л энэ нутгийн эрчүүдийн мөрөөдөл. Гоо үзэсгэлэнгийн хэмжүүрийг адуу мал дээр хүртэл тогтоодог, хүнээс илүү асарч бөөцийлөх нь бас л нэг соёл юм даа. Морин тойруулгын уралдаанд хурдыг харгалзахаас гадна “хөөрхөн”, “царайлаг” зэрэг олон номинациар шагнал олгодог нь өхөөрдөм. Тэмээний уралдаанд унаач хүүхдүүдийн асуудал хурцаар тавигдан хүүхдийн эрх зөрчигдсөн талаар гомдол гарч хүүхэдгүй уралддаг болсон талаар ч ярьцгааж байна лээ. Тэд бидний тухай ямархан ойлголттой явдгийг хэн хүнгүй л очсон газраасаа хайдаг. Монгол, Чингис, бүүр цаашилбал Хүлэгү хаан гээд нэлээн хурцдуухан ярих янзтай. Манай хаад газар нутгийн гэхээсээ илүүгээр тухайн газар нутагтаа соёлын хувьсгалыг хийж эрх чөлөөг тогтоож байсан. Шастирын чуулган, Араб, Персийн аялгуу хэний бүтээл, хэний тухай болохыг та бүхэн мэдэх үү гэж асуумаар ам загатнаад өнгөрсөн. Аав-Абу, саван-сабун, дэвтэр, шатар гэх мэт үгсийг бидэнтэй адилхан хэлнэ, ойлгоно. Араас нь бичдэг ч босгоод харвал Араб үсэг уйгаржин монгол бичиг. Титэм, ацаг шүд, орхиц бүгд харагдана. Энэ хоёр бичиг аргагүй л финикээс эхлээд хоёр тийш хөгжсөн нь харагдах юм аа. Ер нь манай хаадын үлдээсэн өвөөс хамгийн их дархлагдан уламжлагдсан нь соёл гэж ойлгоход хэтийдэхгүй болов уу. Хүлэгү хаан Шаамаар дамжаад, Мисир, Сири, тэр ч байтугай өнөөгийн дайн дажнаараа шуугиан тариад байгаа Аллепо хотыг хүртэл тохинуулж байсан түүхийн гэрч олон бий.

Монголын их хаад эзэлсэн улсынхаа ард иргэдийн сүсэг бишрэлд ихэд хүндэтгэлтэй хандаж байсныг түүхэн сурвалжуудад тэмдэглэсэн нь олон. Тухайлбал, Чингис хаан лалын шашныг татвараас чөлөөлсөн тухайтад “Алибех Абу-талебын удам сударт алба гувчуур оногдуулахгүй байх, Куран судрыг номлогч, хууль тогтоогч, эмч оточ, тэнгэрийн номд бие зориулж, хорвоогийн улаан тоосноос ангижирсан номч нар, бүрээлч талийгаач нарын шарилыг ариулдаг муэдзин нарт ямар ч албан татвар оногдуулахгүй байхыг их хаантан зарлиг болж байсан байх юм. Ач Хүлэгү нь “Бүх угсаатан бөлөгийн дотроос лалын шашинт ард түмэнд маш их хүндэтгэл үзүүлж, хайр хишиг хүртээхийг зарлигласан. Жишээлэхэд 650 оны (лалын тоолол) Идээнд ам хүрэн ёслох өдрөөр Мөнх хаан алт, мөнгөн гулдмай, хоргой торго дурданг ёслолын бэлэг болгон, тэрэг тэргээр өгөхийг айлдсанаас зон олны олонхи нь түүнээс хувь хүртсэн ажгуу” гэж Рашидаддин бичсэн байна. Перс хүн бичсэн болохоор үнэн биз ээ.

Хаан, төрөө дээдлэх үзэл улс орнуудыг цог золбоог тэгшилдэг юм болов уу даа гэж бодогдсон. Саудын Арабид аль ч орны бүсгүй хүн заавал толгой тархиа битүүмжлэх ёстой. Ёсыг нь дагахаас ямар ч замгүй. Өөрийнхөөрөө яваа хүн илүү гутамшигтай харагдана. Харин Эмират, Кувейтын хувьд тийм шаардлагыг нэг их тавихгүй.

Эмэгтэйчүүд, эхчүүдээ дээдлэхийн бас нэг соёл бол хар гивлүүр, урт өмсгөл юм. Бүсгүй хүн нууцлаг тусмаа нандин агаад үнэ цэнэтэй байдаг гэдэг онолыг зохиосон ч байж магад. Гэхдээ сүүлийн үед араб эмэгтэйчүүдийн нийгмийн оролцоо нэмэгдэж төрийн алба, ялангуяа удирдах албан тушаал хаших нь ихэссэн байна.Кувейтын хувьд 2009 оноос эмэгтэйчүүд нэр дэвших болж одоогоор Их хуралд нэг л эмэгтэй сонгогдоод байгаа бөгөөд нийгмийн хамгааллын чиглэлээ хариуцан ажилладаг байна. Кувейтэд нам гэсэн ойлголт байхгүй. Нэг тойргоос 10 гишүүн сонгогдоно. Таван сонгуулийн тойрогтой. Улс төр рүү орох хүсэл эмэгтэйчүүдэд бараг л байдаггүй, яагаад гэвэл төрөлт ихтэй, эрчүүдийнхээ сайн ар тал байхад болно гэж зарим нэг хэсэг үздэг.

Харин Эмиратын хувьд арай өөр. Гэр бүлийн яам, Залуучуудын яам, Аз жаргалын яам гээд нийгмийн чиглэлийн яамдаа эмэгтэйчүүд нь удирддаг. Арабын Нэгдсэн Эмират Улсын Холбооны үндэсний зөвлөлийн (парламент) дарга Амал Абулла Ал Кубаиси гэж үнэхээр Персийн домгийн баатар мэт нүд нь гялалзсан бүсгүйтэй уулзсан. Булангийн дайн мөргөлдөөнд зуун залуугаа бид саяхан алдаад байна. Цус урсгахыг хүсэхгүй байна. Дүрвэгсдийг олноор нь байршуулж байгаа гэх зэрэг хэзээ ч эмэгтэй хүнд үл зохих атлаа удирдагч хүний хувьд ярихаас өөргүй сэдвээр түс тасхан хэлчихэж байгаа нь зориг ормоор. Энд бичиг үсгээ дээдлэх маш чухаг ёс бий. Гудамжинд байрлуулсан зар сурталчилгааны самбарт ганц үсэг алдаж бичсэн байвал 100 америк доллараар торгодог тухай интернэтээс уншиж байсан минь үнэн юм билээ. Манайхан шиг байшин барилгыг танигдахгүй болтол хэзээ ч хаягаар “зоддоггүй”. Ялангуяа гадаад үг үсгээр хаяглах нь бараг л үгүй.

Элс гэдэг газрын эрдэнэ. Нүүж яваа нь үл үзэгдэх ч чийг өөртөө сайн шингээдгээрээ гайхалтай. Мэдээж энэ нутагт тостой холилдон бараг л хөдөлдөггүй байх. Ганц нэг модны ёроолд элс тунасныг үзээд таньдаг хүнтэйгээ уулзсан мэт догдлов. Цөгөрцгөнө гэж чанга дуутай “нөхөр” тэнд бас хашгиран үсчиж харагдсан. Манай нутагт бол намар оройхон ийм байдаг даа гэмээр. Арабын өвөл 15-25 хэмтэй. Зундаа 45-50 хэмд очно. Дэлхийн түүхэнд 53 хэм хүрсэн газар бол Кувейт. Хувцсан дотроо багтаж амьдардаг энэхүү ард түмний хувьд байдаг хүрмээ зузаалчихсан жиндүүхэн байгаа бололтой юм. Энэ бүхнийг харж явахуйд төөнөм халуун, түрэмгий дайн хоёр буцалсан ертөнц байх даа хэмээн бодсон төсөөлөл маань аажим аажмаар сарнин байлаа. Дахин дахин бодсон бодол, ухаарал минь аливаа улсын өв соёл тухайн гүрний хүчирхэг оршихын амин сүнс нь гэдэгт л тулсан юм.

УИХ-ын гишүүн Гомпилдоогийн МӨНХЦЭЦЭГ

Эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээн мандуулсны түүхт 105 жилийн ойн Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн нэрэмжит чансаа өндөр бөхчүүдийн барилдаан шинэ оны өмнөхөн болсон. Монгол Улс тусгаар тогтнолоо дэлхий нийтэд зарлан тунхагласан өдөр буюу жил бүрийн арванхоёрдугаар сарын 29-нд чансаагаараа тэргүүлсэн шигшмэл 128 хүчтэн ир бяраа сорьж, төрт ёсны их баярыг зургаа дахь удаагаа тэмдэглэж байна. Эл удаагийн барилдаанд Ч.Санжаадамба, С.Мөнхбат нарын аваргууд, П.Бүрэнтөгс, Н.Батсуурь, Э.Оюунболд, Р.Пүрэвдагва нарын арслангууд болон Б.Гончигдамба гарьд, М.Өсөхбаяр, Б.Батмөнх, Б.Пүрэвсайхан нарын заанууд, Ц.Содномдорж, Ө.Бат-Орших, А.Цацабшир, Т.Баасанхүү нарын харцага цолтнууд зодоглосон. Дунд шөвөг буюу шилдэг наймд хоёр аварга, дөрвөн арслан, хоёр заан цолтон тунаж үлдсэн нь ямархан чансаатай барилдаан болсныг илтгэнэ.

Тавын даваанд тунаж үлдсэн найман бөхөөс Ч.Санжаадамба аварга хамгийн түрүүнд улсын арслан Э.Оюунболдыг амласан. Түрүү жилийн наадмын наймын даваа буюу гарьд цолны төлөө энэ хоёр бөх тунаж барилдаж байсан. С.Мөнхбат аварга Төв аймгийн Баянхангай сумын харьяат улсын заан Б.Батмөнхийг амласан. Хоёр аварга ам бөхөө амласны дараа цолныхоо эрэмбээр П.Бүрэнтөгс арслан ам сонсох байв.

Түүнийг ам бөхөө амлахаар гарын даа нарын зүг хандахад бөх тайлбарлагч “Улсын арслан Бүрэнтөгс гурван бөхөөс ам авна. Тодруулбал, улсын арслан Пүрэвдагва, Батсуурь, улсын заан Пүрэвсайхан нараас ам авна” хэмээн зарлахад Бөхийн өргөөг дүүртэл цугласан олон “Пүрэвдагва, Пүрэвдагва” хэмээн уухай хадаах нь тэр. Үзэгч олны ингэж шуугиан шаагиан болсон нь хоёр залуу арслангийн барилдааныг дахин үзэж, сэтгэлийн цэнгэл эдлэхэд оршиж байв. Түрүү жилийн наадмын наймын даваанд Бүрэнтөгс, Пүрэвдагва нар хүч үзэж, чухам ямархан барилдаан болж өрнөснийг монголчууд бүгд мэдэж байгаа. “2016 оны хамгийн дуулиант барилдаан” хэмээн бөх сонирхогчид онцолсон байна лээ. Наадмаар Пүрэвдагва нь давж Бүрэнтөгс нь газар элэглэн унаад эгшиж, мэгшиж уйлсан. Тэгвэл өнгөрөгч намрын сүүлээр Өмнөд Монголд болсон Алтан бүсийн барилдаанд тэр хоёр дахин таарч мөн л Пүрэвдагва нь давсан. Харин Улс тунхагласны 92 жилийн ойн барилдаанд Бүрэнтөгс даагаа нэхэн амлаж барилдаад бардам хаясан юм. Ийм л нэг хүчтэй тэмцэл идэрхэн энэ хоёр арслангийн дунд байдаг учир үзэгч олон дахин барилдахыг нь үзэх гэж тэсгэл алдан “Пүрэвдагва” хэмээн орилсон нь мэдээж.

Түүнээс биш наадмын дараа цахим ертөнцөд өрнөсөн “халх дөрвөдийн тэмцэл” гэх зүйл үүнд хамаарахгүй ээ. Үзэгчдийн энэхүү хүсэлтийг Бүрэнтөгс арслан хүндэтгэж гарын даа нар дээр очин нэр сонсолгүй, шууд л толгой дохиод инээмсэглэж харагдсан. Тэр нь бөх сонирхогчдынхоо хүсэлтээр Пүрэвдагвыг амлая гэсэн үг байв. Ингээд ам бөхөө амласан арслан Санжаа аваргын араас буюу зүүний дагавар магнайд гарахдаа аваргатай мөн л инээд алдаад толгой дохиж байв. Аварга түүнээс “Яасан, Пүрэвдагвыг авчихав уу” гэж асуусан нь тодорхой.

Бүрэнтөгсийг тийм ам авахыг хүлээж байсан үзэгч олон ёстой л нэг сэтгэлийн хөөрөл, цэнгэл баяр гээч нь дээд цэгтээ хүрэв үү гэмээр шавайгаа ханатал баярлалдаж, шаагитал алга нижигнүүлэв. Тэрхүү нижигнэсэн алга ташилтын дуу намжиж амжаагүй байтал Архангай нутгийн уран барилдаант арслан Р.Пүрэвдагва Увс аймгийн залуу хүчит арслан П.Бүрэнтөгсийг хоёр гарын сэнжигний барьцнаас ганц хүчтэй дугтарч дундуйлдаад татчихлаа. Бөгсөөр нь суулгаж, гулдайтал нь чирч, бүтэн эргүүлээд хаячих нь тэр. Үүнийг л хүлээж байсан мэт үзэгчдийн уухайн түрлэг бүр яадгаа алдаж хоцорсон л доо. Ийм л харгүй сайхан барилдаан хоёр арслангийн дунд болсон. Монгол үндэсний бөхөд байх нэг гол зүйл бол олныг баясуулагч гэх тодорхойлолт юм. Манай бөхчүүд олныг баясуулж, наадамчин олон, үзэгч түмэндээ сэтгэлийн цэнгэл эдлүүлэхээс илүүтэй дандаа ашиг хонжоо, амин хувиа бодож, буулт хийж, худлаа барилдаж уур дургүйцлийг нь хүргэдэг.

Харин Бүрэнтөгс олныг баясуулагч гэх гол шугамаа барьсан зөв зүйтэй шийдвэр гаргасан. Түүнээс үзэгчдээ хүндэтгэлгүй, Пүрэгдавыг бус Батсуурь юм уу, Пүрэвсайханыг амлан өөрийгөө бодсон бол яалаа гэж дунгуй хадталаа унах вэ дээ. Сүүлд нь нэмээд хэлэхэд, энэ шийдвэр бол Бүрэнтөгс Пүрэвдагвад өширхсөндөө бус ерөөс үзэгчдээ хүндэтгэсэн, тэдний урам зоригийг бадраасан, бөхийн барилдааныг жинхэнэ утгаар нь шоу цэнгээн болгосон зүйл байв. Өнөө цагт уул нь монгол үндэсний бөх ингэж л шоу цэнгээн дор болж үзэгчдийг хөөрөлд автуулдаг, өөрийн эрхгүй бооцоо тавихад хүргэдэг сонирхолтой, үзүүштэй болох хэрэгтэй юм.

Түрүүч нь “Өдрийн сонин”-ы №006, 007 (5573, 5574) дугаарт

Ард түмний талбайн хэсэг л Туул гол руу очих боломжтой байна

Хэнтийн нурууны хөвчийн өндөр уулын салаа ам болгоноос оргилон гарсан тув тунгалаг булаг, шанд, рашаан, жижиг гол, горхи бүгд Туул голын их бэлчирт нийлдэг билээ. Тэндээс хатан Туул зэлэндээ номхроогүй унага шиг цовхчин, цэлэлзэж, Улаанбаатарын зүгт урсана. Баянзүрх дүүргийн нутаг дэвсгэр Гачуурт тосгон хүртэл Туулын цэнгэг урсгал цэлэлзэн мяралзан урсана. Алд дэлэм тул, бусад загас, жараахай тунгалаг усанд нь эрх дураараа сэлж, хүн, ан амьтан, мал ундаална. Монгол Улсын сая гаруй иргэн Туул голын тунгалаг усыг ундныхаа усанд хэрэглэж байна. Хэдэн жилийн өмнө амьдралаа тэр чигт нь Монгол орны усыг судлахад зориулсан Монгол Улсын гавьяат багш, Найдангийн Батсүх “Монголчууд ийм цэвэр тунгалаг Туул голын усыг ундандаа хэрэглэж, хувцсаа угаадаг мөн ч их хувь тавилантай шүү. Ийм тунгалаг гол дэлхийд ховор” хэмээн ярьж билээ. Ийн нийслэлчүүдийг ундаалсан Туул гол таван аймгийн 37 сумаар дайран торгон долгио хаялан мяралзан урссаар Орхон голд цутгадаг билээ. Хэдэн жилийн өмнө Туул голын хөвөөнд хэн ч очиход амархан байлаа. Урин дулааны цагт хүүхэд, хөгшидгүй автобусанд сууж очоод л голоо өгсөж, Туул голын торгон ногоон зүлгэн дээр сууж, голын усанд умбан шумбадаг байв. Өвлийн улиралд зарим хэсэгт нь хүүхэд, багачууд гэлтгүй томчууд өдөржин тэшүүрээр гулгаж тоглодог байв. Харин өдгөө Богдхан уулын ар хормойг эмжин буй Туул голд очиж тоглох нь битгий хэл ойроос харж ч чадахгүй болжээ. Хэдэн үеэрээ алтанхан Туул минь хэмээн сүсэлж ирсэн Туулын эргийг хэдхэн хүн эзэмшиж, хүн байтугай мал ч ойртуулахгүй хашаалж, өндөр харуул хамгаалалтад авсан нь даанч харамсалтай.

ИХ ТЭНГЭРИЙН АМАНД БАРИГДАЖ БАЙГАА ЗОЧИД БУУДЛЫН ЦААД ЭЗЭД НЬ Ч.САЙХАНБИЛЭГ, С.БАЯРЦОГТ ГЭВ

Монгол төрийн гурван өндөрлөгийн бүрэн эрхийнхээ хугацаанд гэр бүлээрээ амьдардаг Их тэнгэрийн аманд газар зарсан асуудал гарсан. Богдхан уулын дархан цаазат бүс нутагт хамаарагддаг Их Тэнгэрийн амыг бусдад ашиглуулах боломжгүй байдаг. Гэтэл АСЕМ-ын дээд хэмжээний уулзалтад зориулж зочид буудал, аялал жуулчлалын цогцолбор барих шалтгаанаар өнгөрсөн жил газар зарсан байдаг. Энэ талаар сурвалжлага бэлтгэхээр бид Их тэнгэрийн аманд очлоо. Туул голын эрэг дагуух Их тэнгэрийн ам, ТЕГ-ын Төрийн тусгай хамгаалалтын газрын хамгаалдаг газрын хажууханд хэд хэдэн барилга баригдаж эхэлжээ. Эх сурвалжаас авсан мэдээллээр БОАЖЯ-ны Тусгай хамгаалалттай нутгийн удирдлагын газрын дарга Ч.Батсансар “Шинэхэн групп” нэртэй компанид Их тэнгэрийн амны уг газарт үндэсний цогцолбор, аялал жуулчлал, зочид буудлын зориулалтаар үйл ажиллагаа явуулах гэрчилгээг таван жилийн хугацаатайгаар олгосон байна. “Шинэхэн групп”-ийн захирлаар Ж.Сансар гэх залуу ажилладаг юм билээ. Мөн Хан-Уул дүүргийн Засаг дарга Ж.Ганхуяг, Богдхан уулын Дархан цаазат газрын хамгаалалтын захиргааны дарга Ц.Ширэндэв нар гэрээ байгуулсан байдаг. Гэрээнд газрын гэрчилгээг хэдэн ч удаа сунгуулж болно хэмээн заасан байдаг аж. Их тэнгэрийн аманд зочид буудлын барилга барьж байгаа “Шинэхэн” группийн захирал Ж.Сансар нь МАН-ын засаглалын үед буюу 2007-2010 онд Мэдээлэл, технологи, шуудан харилцаа холбооны газрын дарга, дэд даргаар ажиллаж байсан байдаг. Өмнө нь нийслэлийн Мэдээллийн технологийн газрын даргаар ажиллаж байсан гэдэг. Гэвч уг газартай холбоотойгоор “Их тэнгэрийн амны 7.4 га газрыг Ерөнхий сайд асан Ч.Сайханбилэг, УИХ-ын гишүүн асан Ц.Баярцогт нар зарсан. Цаад эзэн нь энэ хоёр эрхэм. Аялал жуулчлалын зориулалтаар хэмээн газрын эрхээ авсан ч одоо баригдах барилгууд нь орон сууцны зориулалттай” хэмээн яригдаж байна.

“М-Си-Эс” групп Богдхан ууланд хууль бусаар хайрга олборложээ

ТУУЛЫН БУРГАСЫГ ХЯДАЖ, ГОЛООС 30 АЛХМЫН ЗАЙД БАРИЛГА БАРЬЖ БУЙ “МОГУЛ ИБИЗ” КОМПАНИ

Их тэнгэрийн амнаас Туул голоо өгсөн явсаар Хан-Уул дүүргийн Маршалын гүүрний зүүн талд “Могул ибиз” компанийн захиалгаар баригдаж байгаа “Khan hills residence” орон сууцны хороололд очлоо. Самбарт хорооллын барилгын ерөнхий гүйцэтгэгч “Агар арвижих” компани гэсэн байв. Уг хороолол тэр чигээрээ Туул голын ай сав газарт баригджээ. Бүр Туул голын эргийн бургасыг хядчихсан байна. Тэгээд зогсохгүй хэдэн километр үргэлжилсэн урт, өндөр хашаа хатгажээ. Энэ талаар Хан-Уул дүүргийн иргэн Г.Батхишигтэй ярилцлаа.

---

-Туул голын эрэг дээр орон сууцны барилга баригдаж байгаа юм байна. Энэ хавийн иргэд хууль бусаар баригдаж байгааг эсэргүүцээд чадаагүй гэсэн үү?

-Тийм ээ. Бид чадах чинээгээрээ л эсэргүүцсэн. Мэргэжлийн хяналт, Богдхан уулын захиргаа, Туул голын сав газрыг хамгаалах газар гээд л мөн ч олон газарт хандсан. Гэвч Туул голын бургасыг огтолж, дээр нь барилга барьж байгаа компанийн үйл ажиллагааг зогсоох газар Монголд олдоогүй. Туул голоос 30 алхам хүрэхгүй газарт л барилга баригдаж байна шүү дээ.

-Голын эрэг дагасан газар дээр барилга барьж байгаа компаниудын үйл ажиллагааг эсэргүүцэхээр дарамт шахалт ирдэг гэсэн үү?

-Биднийг “Энд хууль бусаар барилга барьж болохгүй. Хаанаас зөвшөөрөл авсан юм бэ” гэхээр барилга баригчдаас маш их дарамт шахалт ирдэг. Шоронд олон жил болсон хүмүүсээр дарамтлуулна, гэрийн гадаа бөө нар авчирч хэнгэрэг цохиулна. Мөнгө өгье гэж нэг нэгээр нь дуудах гээд янз бүрээр дарамталдаг. Сүүлдээ бид Туул голын эрэг дагуу барилга барьж байгаа компаниудыг эсэргүүцэхээ больсон. Ирэх жилээс нийслэлчүүд Туул голын эрэг дээр амрахдаа мөнгө төлдөг болох байх. Одоо Богдхан уул руу амралтын өдрүүдээр хүмүүс гарахдаа дандаа мөнгө төлж байна шүү дээ. Аль нэг компанийн хашаагаар дамжин гарсан гээд л 2000 төгрөг төлж байх жишээний. Мөнгө өгөхгүй бол Богд уул руу явах зам, газар, нүх сүв байхгүй юм чинь. Яг үүнтэй адилхан Туул гол руу Улаанбаатар хотынхон очихдоо мөнгө төлдөг болох байх.

-АСЕМ-д зориулж барьсан барилга, орон сууцуудыг томчууд худалдаж аваад дууссан гэж үнэн үү?

-Үнэн байлгүй яах вэ. Дуусаагүй байсан барилгуудыг бариад бараг дуусгачих шиг боллоо. Том, жижгээс нь хамаараад 4-6 тэрбум төгрөгөөр худалдаж авч байна гэсэн. Томчуудын хороолол нэгээр нэмэгдэж байгаа хэрэг. Туулын эрэг дагаж барьсан энэ хашаанууд ч ялгаагүй томчуудынх. Бүгд өөрсдөө амьдрах, бусдад зарж борлуулах орон сууц, хаусуудаа барьж байна. Бүгд хууль бус. Ядаж л усны тухай хууль, газрын тухай хуулийг зөрчсөн байхад мэргэжлийн байгууллагынхан яаж ч чадахгүй байсаар сүүлийн 20 жилд Туул голын эрэг тэр чигтээ барилга болчихлоо. Хэдэн жилийн дараа Туул хотхон дундах гол болох биз.

БОГДХАН УУЛАНД “MCS” ГРУПП ХАЙРГА ОЛБОРЛОСОН БАЙНА

“АСЕМ вилла” хотхоны барилга, орон сууцуудыг “MCS” групп худалдаж байгаа юм билээ. Мөн тус групп Богдхан ууланд “Скай резорт” цанын бааз ажиллуулж байгаа. Олон зуун аж ахуйн нэгж, Монголыг хэрэн сүлжсэн худалдааны бизнестэй атлаа тус группийнхэн “АСЕМ вилла” хотхоныг барихын тулд цанын баазынхаа хажууханд, Хүрэлтогоот руу явах замд буюу Богдхан уулнаас хайрганы олборлолт хийсэн мэдээлэл байна. Зуны цагт хамгаалалтын албаныхан огт оруулдаггүй энэ газарт “MCS” групп хуулийг гууль болгож байгаагийн нэг л жишээ энэ гэхэд хилсдэхгүй болов уу.

АРД ТҮМНИЙ ТАЛБАЙ ДЭЭР ТӨРИЙН ЦАГДАА “ЖААЛДАГ”

Жирийн иргэд Туул гол дээр очдог ганцхан газар байна. Тэр нь Ард түмний талбай хэмээн нэрлэгдэх болсон хэсэгхэн тэгш талбайтай газар. Туул гол руу очихын тулд хэсэгхэн бургасыг гаталж голынхоо эрэг дээр очно. Цаг агаар дулаарахаар эндхийн замын хажуугаар хүн багтахаа больж, голын эргээр нийслэлчүүд чихэлдэнэ. Арай гэж олдсон алга дарам энэхэн газартаа чихэлдэн байж Туул голынхоо шуугин урсах чимээ, бургасны салхины аясаар шуугих, шувуудын шулганан жиргэх чимээг сонсоно. Өндөр настай нь сүүдрэвчинд даалуу тоглож, талбай дээр нь аав нар хүүхдүүдтэйгээ хөөцөлдөн тоглож, залуу хосууд голын эргээр алхана. Мөн зарим нь хуушуур, шорлог хийж, ундаа, цэвэр ус зарна. Ийн амарч, их хотын стресс, дуу шуугианаас тасрахын тулд л хүмүүс Туул гол руу өвөл, зунгүй тэмүүлнэ. Гэвч тухлах газаргүйн дээр эргүүлийн цагдаа нар байсхийгээд л ирж, энд зөвшөөрөлгүй хуушуур хийж, шорлог зарлаа. Ундаа, ус зарж болохгүй гээд л хамаг юмыг нь хурааж аваад л төр төмөр нүүртэй гэдгээ ард түмэндээ харуулна. Ийм атлаа Туулын эргийг сэтэлж, тэгшлэн байж барьж байгаа барилгын компаниудад, эздэд нь юу ч хэлж чадахгүй.

Туул голын эрэг дээр барилга барьсан төрийн түшээд, бизнесмэнүүдийн амрах өрөө нь үнэн тансаг байх юм билээ. Өнгөрсөн зун ажлын өрөөний хаалгыг онгойлгоод арав хүрэхгүй алхаад л Туул голын усан дээр очдог. Цонхоо онгойгочихоод л Туул голын шуугин урсах дуунд ажлаа хийж байгаа нэгэн захирлын өрөөнд орсон юм. Мөн цэлгэр том цонхоор гол бүхэлдээ харагдсан байрлалтай хэд хэдэн компани тэнд байсан. Гэтэл нийслэлийн сая гаруй иргэн өдгөө энэ л алга дарам талбай дээр ээлжээр шахуу ирж, Хатан туулынхаа тунгалаг долгиог харах л хувьтай болжээ.

МЭРГЭЖЛИЙН ХЯНАЛТЫН ГАЗАР 2011 ОНООСХОЙШ ТУУЛ ГОЛЫН ЭРЭГ ДАГУУ ХЯНАЛТ ШАЛГАЛТ ХИЙГЭЭГҮЙ

Туул голоо өгсөж явсаар Баянзүрх дүүргийн товчоо орлоо. Голынхоо хойд эргээр хэд хэдэн иргэн аялал жуулчлалын чиглэлээр газар өмчилж авсан сураг дуулдаж байв. Баянзүрхийн товчооноос дээш өгсөөд явахаар Туул голын хойд эрэг дээр “Монгол шилтгээн”, “Шинэ Монгол”, “Цэнхэр мандал”, “Их хайрхан” зэрэг амралтын газар цуврах ажээ. Мөн хаусууд энд тэндгүй баригджээ. Харин Баянзүрх дүүргийн товчооноос дээш Туул голоо өгсөхөөр одоохондоо голын урд захад барилга баригдаж эхлээгүй байна. Гэхдээ цахилгааны том том шон баригдсан байна лээ.

Туул голын онцгой бүсэд албан бус тоогоор 850 компани барилга барьсан гэнэ. Мөн энгийн хамгаалалтын бүсэд 3307 аж ахуйн нэгж, иргэн барилга барьсан байна. Нийслэлийн мэргэжлийн хяналтын газраас Туул голын эрэг дагуу баригдаж байгаа барилгуудад хамгийн сүүлд 2011 онд шалгалт хийсэн байна. Түүнээс хойш нэгдсэн хийгээд хэсэгчилсэн байдлаар нэг ч удаа шалгалт хийгээгүй гэдгийг тус газрын мэргэжилтнүүд хэлж байв.

ТУУЛ ГОЛ МАН, АН, МАХН-ЫН ГИШҮҮДИЙН ӨМЧ БОЛЖЭЭ

Цагдаагийн байгууллага Туул голын эрэг дагуу баригдаж байгаа барилга, хууль зөрчиж буй асуудлаар Эрүүгийн хэрэг үүсгэн удаа дараа шалгасан байна лээ. Гэвч улс төрийн МАН, АН, МАХН, зэрэг намуудын гишүүд Туул голд эзэн суусан учир прокуророос Эрүүгийн хэрэг үүсгэн шалгасан асуудлыг гэмт хэргийн бүрэлдэхүүнгүй хэмээн үзэж, хэрэгсэхгүй болгодог байна. Нэр бүхий томоохон улстөрчийн ганцхан компанийн байгальд учруулсан хохирол нь хэдэн тэрбум төгрөг давсан үнэлгээ гарсан байна. Гэвч дээрх аргаар хэрэгсэхгүй болж, харин ч барилга, шилтгээнүүд нь өдгөө сүндэрлэж байна.

Туул голын эрэг дагуу хэдэн өдөр явж ийн сурвалжлага бэлтгэв. Голын мөсөөр л явахгүй бол битүү хашаа татчихсан, эрэг рүү хүн орох зай завсар алга. Хашааг нь даваад орох юм бол хувийн өмчид халдсан гээд цагдаад шалгагдах асуудал үүсэхээр юм. Эс бөгөөс Туул голын эргийг харж чадахгүй, компаниудын залгуулан барьсан хашааг даган давхисаар Баянзүрхийн товчоо өнгөрч байж арайхийн эргийг нь үзэж болохоор болжээ. Ингэж л “Алтан Туул, алтан Туул” хэмээн сүсэглэх гол маань алттай арваадхан айлын Туул болсон байна. Өмнөх Засгийн газруудын үед аялал жуулчлалын гэх нэрээр олгосон газрын зөвшөөрлүүдийг одоогийн БОАЖ-ын сайд Д.Оюунхорол цуцлах бүрэн эрхтэй. Хэрэв ингэж чадвал алтан тэвшийн хөндий ард түмний өмч хэвээр үлдэх юм.

Ард түмэн очиж чадахаа больсон, алттай арваадхан айлын өмч болсон, тунгалаг Туул минь ай хөөрхий.

Гэрэл зургуудыг Ц.МЯГМАРСҮРЭН

Дүлзэн “Чи энд байгаад ердөө амжихгүй. Энэ их хөл үймээнтэй үеэр чамд юу ч тохиолдож болно. Ерөөсөө л манайд оч. Ганц хүүгий чинь ер дараа үзэхгүй. Мэргэд лам нар чи бид хоёрын хувь заяаг эрхбиш мэдсэн байлгүй дээ хө. Ямар ч талаараа сайн гэсэн шүү дээ” гэж Ариунаад их л эелдэгхэн хэлэхэд Ариунаа “Дарьбазар бид хоёрыг ч бас тэгсэн юм шүү. Та ер нь салж өгдөггүй нойтон хамуу шиг жигтэйхэн амьтан байна ш дээ. Дахиад манай хаяагаар бүү үзэгд” гэж дэлгэцнээ харилцан ярих хэсгийг үзсэн хэн ч байсан “Ардын элч” кино хэмээн шууд өгүүлэх нь дамжиггүй. Хошуу захирагч ноёны дуулгавартай зарц Дүлзэнгийн дүрд дуурийн алдарт дуучин Бавуугийн Готов ийн тоглосон нь урвагчийг нүднээ харагдаж, хүний сэтгэлд хадагттал өгүүлсэн нэн донжтой дүр болсон байдаг.

Эх орны хувь заяа хутганы ирэн дээр байсан тэртээ 1921 оны ардын хувьсгалын үйл явдлыг харуулсан дэлгэцийн олон сайхан бүтээл байдаг. Түүний нэг бол төрийн шагналт зохиолч Ч.Ойдовын зохиол “Ардын элч” кино яах аргагүй мөн юм. Энэхүү киног 1959 онд “Монгол кино” нэгтгэл есөн бүлэгтэйгээр бүтээжээ. “Ардын элч” кино нь 1959 оны Москвагийн олон улсын анхдугаар кино наадамд Монгол киног төлөөлөн оролцож, Ариунаад тоглосон жүжигчин Пүрэвийн Цэвэлсүрэн эмэгтэй шилдэг дүрийг бүтээсний төлөө мөнгөн медаль хүртэж байв. Уг кино дэлхийд алдартай Карлварын зэрэг кино наадмуудад ч оролцож монгол киноны нэр хүндийг өргөж байсан түүхтэй. Өнгөрөгч XX зуунд бүтээгдсэн Монголын 10 шилдэг киноны нэгээр ч шалгарч байсан.

Одоо ч манай үзэгчдийн үзэх дуртай кино байсаар байгаа “Ардын элч”-ийн ерөнхий найруулагчаар төрийн шагналт Д.Жигжид, зураглаачаар О.Уртнасан, зураачаар Л.Махвал, хөгжмийн зохиолчоор төрийн хошой шагналт, ардын жүжигчин Л.Мөрдорж нар ажилласан байдаг нь аргагүй л алтан үеийнхний бүтээл дээ гэх бодлыг өөрийн эрхгүй төрүүлдэг. Гол дүрийн Ариунаад гэхэд жүжигчин Пүрэвийн Цэвэлсүрэн, Дарьбазарт нэрт жүжигчин Жамбалын Занабазар, Сүхбаатар жанжинд Зундуйн Галсанданзан, Дүлзэнд Бавуугийн Готов, Тулга хүүд Ц.Доржсүрэн нар тоглосон байдаг.

Олны хүч хөдөлмөр, авьяас билгээр бүтсэн энэ киноны жүжигчдэд үзэгчид өнөө ч хайртай байдаг. Тиймдээ ч хошин шогийн жүжигчид хүртэл “Ардын элч” бүрэн хэмжээний хошин шог дуулалт жүжиг тоглож байсан нь дэлгэцэнд хэдийнэ гарчээ.

Тэдгээр авьяаслаг жүжигчдийн нэг бол Дуурийн театрын авьяаслаг дуучин, Дүлзэнгийн дүрээрээ дэлгэцнээ мөнхөрч, ард түмний сэтгэлд үлдсэн жүжигчин Бавуугийн Готов юм. “Ардын элч”-ийн Дарьбазар, Дүлзэн нар бүтээсэн дүрүүдээрээ бол андалж нөхөрлөх нь байтугай аймаг хонхорт ч багтахын аргагүй атаатан дайснууд. Дүлзэнгийн атгаг муу санаа, Ариунаад тачаасан амьтанлаг үйлдэл зэвүүн дээ гэх энд илүүц тайлбар болно л доо. Үзэгчид бараг л цээжээр мэдэх хойно. Харин амьдрал дээр тэд зүү ч орох зайгүй амин дотно найзууд явсан гэдэг юм билээ. Нэг нутаг усаар овоглож, бас нэг байгууллагад данстай явсан тэд жаргал зовлонгоо хуваалцсан салшгүй андууд явсан ажээ. Дарьбазарт тоглосон жүжигчин Ж.Занабазар Хөвсгөл аймгийн Цэцэрлэг суманд 1925 онд төрсөн хүн байж. Тэгэхээр тэр хоёр хоймор нутгийн хийморь далласан үе тэнгийнхэн байсан ажээ.

Өнгөрөгч зууны гуч, дөчөөд оны “Бөмбөгөр ногоон”-ы сайхан хүүхнүүдийн нэг явсан Гүндэгмаагийн Дулмаа “Учиртай гурван толгой” дуурийн Нансалмаа, Хоролмаа нарын дүрээр олны танил болжээ. Нэгэн үе ардын жүжигчин Цэрэндэндэв Юндэнд, Дулмаа Нансалмаад тоглодог байсныг тавь, жараад оныхон дурсан ярьдаг. Сүүлдээ Дулмаа Хоролмаад голдуу тоглох болсон бөгөөд “Хоролмаа бол эсрэг дүр. Гэхдээ тэр их хайрандаа хязгааргүй үнэнч халхын сайхан бүсгүйн дүр юм. Тиймээс би Хоролмааг жигшүүлэх талаас нь биш ухаалаг, уянгалаг талаас нь гаргахыг зорьж байлаа. Тэгээд ч миний Хоролмаад үзэгчид сайн. Би Дагванамдал, Дамиран нарын Юндэнтэй, Бавуугийн Готов гэсэн алдарт Балгантай дуулж явлаа” гэж дурссан байдаг бол Хоролмаагийн дүрд гучин таван жил тоглосон Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Б.Цэцэгээ “Б.Готов гуай хачин гоё Балган. Яагаав, “Ардын элч”-ийн Дvлзэнд тоглодог” гэж дуу алдан тодосгосон байдаг.

Монголын их зохиолч Лодонгийн Түдэвийн зохиол “Зэрэг нэмэхийн өмнө” уран сайхны киноны Долдойгийн дүрээр олон түмнээ алдаршсан ардын жүжигчин Данзаншаравын Жамьянжав нэгэнтээ “Учиртай гурван толгой” дуурийн худалдаачны дүрийг чадварлаг бүтээдэг болсон талаараа ярихдаа “Балганы дүрд ардын жүжигчин Пvрэвдорж, Д.Жаргалсайхан, Дүлзэнд тоглодог Б.Готов, бид дөрвийг тоглуулдаг байлаа. Бодоод байсан чинь би ер нь Балган биш юм аа. Өнөө гурав маань болоод байдаг, би өөрийгөө голоод байдаг. Над шиг гулзгар өндөр, туранхай амьтан чинь ер нь яаж Балган харагдах вэ дээ. Бодоод байсан чинь худалдаачны дүр л тохирох юм шиг санагдаад өөрийнхөө сонголтоор худалдаачин болсон минь тэр дээ” гэж дурссан байдаг.

Тэгвэл Монгол Улсын ардын жүжигчин Адилбишийн Дашпэлжээ “Театрын тайзнаа хамгийн анх амилуулсан дүр маань “Учиртай гурван толгой” дуурийн Балганы дагуул. Мэргэжлийнхэнд анх үнэлэгдсэн дүр бол Мөрдорж гуайн “Хөхөө Намжил” дуурийн Галдан гэж ойворгон сагсуу ноёны дүр байлаа. Дуурийн гоцлол дуучны мэргэжил бол их онцлог л доо. Хоолой заачихдаг. Хэрэв тухайн дуурийг баритон хоолойд зориулаад биччихсэн бол тийм хоолойтой хүн л дуулахаас биш бусад нь барахгүй шүү дээ. Манай дуурийнхан үүнийг “ачаа үүрэх” гэж ярьдаг юм. Дуучид гэдэг үе үеэрээ төрдөг. Тэр дуучид үе үедээ урлагаа авч явж дараагийн үедээ хvлээлгэж өгөхийг хэлж байгаа хэрэг. Намайг театрт ирэхэд О.Лувсандагва, Бавуугийн Готов, Н.Дагванамдал гуай гээд л олон сайхан баритонууд байлаа. Тэд бол Монголын сонгодог урлагийг нуруун дээрээ үүрч явсан агуу уран бүтээлчид” гэж дүгнэсэн байдаг.

Их зохиолч Д.Нацагдоржийн “Учиртай гурван толгой” дуурийн Балган, “Ардын элч” уран сайхны киноны Дүлзэнгийн дүрүүдээр Монголын ард түмний сэтгэл зүрхэнд үүрд хоногшсон нэрт жүжигчин Б.Готовын талаар “Гарьд магнай” киноны Равсал панзын дүрээр ард түмэнд танигдсан Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Б.Магсаржав дурсахдаа “Гарьд магнай” киноны Равсал панзын пробонд “Ардын элч”-ийн Дүлзэн-Б.Готов ах хүртэл орсон. Хэрвээ найруулагч маань түүнийг сонгосон бол намайг хэн ч Равсал панз гэж танихгүй л байх байсан” хэмээсэн байдаг нь цаанаа учиртай үг билээ. “Урлаг бол агуу их золиос” гэж Японы их зохиолч Рюноскэ Акутагава бичсэн байдаг. Авьяаслаг жүжигчдийн амьдрал ахуйг заримдаа бодохоор “Энэ юутай гашуун үнэн үг билээ” хэмээлтэй санагддаг. Гэвч, Бавуугийн Готов хэмээх авьяас билэг төгөлдөр нэгэн хүний хорвоод аж төрөөд буцахдаа бүтээсэн дүрээрээ нэрлэгдэх хувьтай, хойч үедээ магтагдах дурсамжтай нэгэн байжээ гэж бахархахаас аргагүйд хүрдэг юм.

УИХ-ын гишүүн Н.Амарзаяатай ярилцлаа.

---

-Таван толгойг хэрхэн хөдөлгөх тухай хувилбарууд яригдаж байна. Бас 49 хувийг хятадуудад зарах нь ч гэж ярих юм?

-Иймэрхүү мэдээлэл их явж байна, 49 хувийг худалдахгүй гэдэгт бүрэн итгэлтэй байна. Төрийн 100 хувийн өмчийн оролцоотой Эрдэнэс-Таван толгойг ашигтай ажиллуулж байвал иргэн бүрт өгөх 1072 ширхэг хувьцааг үнэ цэнэтэй, амьд болгоно гэж Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрт байгаа. Өмнө нь Чалкотой байгуулсан гэрээ энэ онд дуусна, энэ үед дараагийн компанитай гэрээ байгуулах тухай асуудал яригдана. Үүнтэй холбоотойгоор л зарчлаа гэсэн асуудал үүсч байгаа байх. Энэ асуудал хуулийн дагуу УИХ-ын чуулганаар хэлэлцэгдэнэ. Миний хувьд Засгийн газраас албан ёсоор байр сууриа илэрхийлээгүй байгаа тохиолдолд урьдчилан таамаглал хэлэх боломжгүй.

-Он гараад эдийн засгийн нөхцөл байдал тодорхой болно гэж ярьж байсан. Он гарчихлаа. Одоо эдийн засаг сайжрах уу. ОУВС-гийн мөнгө хэзээ орж ирэх вэ?

-2017 оны төсвийн тухай хуулиа бид арваннэгдүгээр сарын 10-нд баталсан. Тэр үед хэрвээ “Стэнд бай”-н мөнгө ороод ирвэл төсвийн тодотгол хийнэ гэсэн тайлбар өгч байсан. Одоогоор тодорхой мэдээлэл алга. Ямар ч байсан жилийн эцсээр 2016 оны төсвийн тодотголын хэмжээнд ажиллаж төсвийн жил дууслаа, хичнээн хямралтай ч гэсэн сардаа цалингаа тавиад, хүлээгдэж байсан хөрөнгө оруулалт бүтээн байгуулалтын зардлаа санхүүжүүллээ. Өнгөрсөн онд дансандаа мөнгөтэй хэрнээ ихэнх төсөвт байгууллагууд өртэй гарч нэн хүндрэлтэй асуудал орон даяар үүссэнийг санаж байна.

-Сүүлийн үед агаарын бохирдлын тухай нэлээн ярьж байна. Гэсэн хэдий ч яг хэрэгжүүлье гэхнээ бэлэн төсөл хөтөлбөр байхгүй гэсэн. Ямар дорвитой ажил хийх ёстой вэ?

-Өргөдлийн байнгын хороо агаарын бохирдлыг бууруулах тухайд хэлэлцүүлэг зохион байгуулж байна. Миний хувьд уг хурал дээр энэ агаарын бохирдол утааны асуудлыг УИХ-аар оруулж хэлэлцээч ээ гэсэн саналыг өгсөн. Мөн гэр хорооллын айл өрхийг орон сууцжуулахгүй бол утааны асуудлаас мөддөө салахгүй. Бага, дунд орлоготой өрхөд чиглэсэн орон сууцжуулах хөтөлбөр хэрэгжүүлэх хэрэгтэй. Ийм түрээсийн орон сууц барих компаниудыг бодлогоор дэмжих хэрэгтэй. Засгийн газар өнгөрсөн оны сүүлээр эрчим хүчний шөнийн хэрэглээний үнийг чөлөөлчихлөө. Нөгөөтэйгүүр өдрийн цагт нарны энергиэр гэр, байшингаа халаах боломжийг бүрдүүлж нарны болон сэргээгдэх эрчим хүчний эх үүсвэрийг бас дэмжих хэрэгтэй. Орон нутгийг бүсчилсэн хөгжлийн хэлбэрээр том бодлогын түвшинд хөгжүүлэх хэрэгтэй, ингэж байж шилжилт хөдөлгөөнийг хот руу биш хөдөө рүү чиглүүлэх бодлогын асуудал чухал болно.

-Утаанаас салахын тулд орон сууцжуулъя гэх юм. Гэтэл ипотекийн зээл зогсонги байдалд байна. Үүнийг эрчимтэй үргэлжлүүлж болохгүй юу?

-Гэр хорооллын иргэдийн хувьд ипотекийн зээлд хамрагдах нөхцөл боломж харьцангуй бага. Өнөөдөр нийслэлд шинээр ашиглалтад орсон барилгын нэг м2 нь дунджаар 1.8 сая төгрөг түүнээс дээш байгаа болов уу. Тэгэхээр зорилтот зах зээлдээ бодитой байдлаар хүрч чадахгүй байна. Гэр хорооллын иргэдийн сарын дундаж орлого хэд байна, тийм орлоготой өрхөд сард төлбөрөө төлөөд суух эсвэл түрээсээ төлөх орон сууцыг илүүд хүсч байна. Урьдчилгаа төлбөргүйгээр, сарын төлөлт багатай, урт хугацаатай ипотекийн зээл байх боломжтой юу гэдгийг судлах ёстой. Тийм хэмжээний барилгын компаниудыг төрөөс бодлогоор дэмжээд өгөх хэрэгтэй байна. Талбайн хувьд тийм ч том байх албагүй. 30-40 м2 талбайтай ч байж болно. Гэтэл хөдөө бүр суманд нэг м2 нь нэг сая төгрөг байхад уг орон сууцыг авч чадахгүй байна ш дээ. Тэгэхээр хөдөө ийм үнэтэй баригдаж байгаа юм чинь хотод илүү хямд барих боломж байхыг үгүйсгэхгүй. Ер нь ипотекийн зээлийг эрчимтэй үргэлжлүүлж болно, олгох эх үүсвэр байхгүй байна. Эдийн засгийн хямралтай шууд холбоотой.

-Уг нь түрээсийн орон сууц хөтөлбөр хэрэгжүүлсэн ч гэлээ эхний хэдэн айлаа оруулаад одоо бас л зогсчихлоо. Үүнийг энэ онд үргэлжлүүлэх боломж бий юү?

-Ипотекийн зээлийг боломжит хувилбараар үе шаттайгаар хэрэгжүүлэхийн төлөө Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөрт тусгагдсан байгаа. Хямралыг даван туулах хөтөлбөрт мөн энэ тухай тусгасан байгаа. Мөн сая Ахмад настны тухай хуулийг УИХ-ын чуулганаар хэлэлцэх үед тэдний нийгмийн асуудал, тэр дундаа орон сууцанд хамрагдах талаар нийгэмд түгээмэл байгаа асуудлыг гишүүд маань ярьж байсан. Ахмадуудын маань гол баталгаа нь тэтгэвэр. Түрээсийн орон сууцыг оюутан, залуучууд, ахмад гээд бүх насны хүмүүс дэмжиж байгаа.

-Хямралыг даван туулах хөтөлбөр баталсан. Одоо хэрэгжүүлж байгаа ажлууд нь юу байна вэ?

-УИХ оны өмнө хөтөлбөрөө баталсан. Мэдээж хэрэг эдийн засаг хурдан сайжраасай гэх хүлээлт хаа хаанаа байна. УИХ шаардлагатай бүхий л арга хэмжээг авч хууль эрхзүйн орчинг бүрдүүллээ. Монгол Улсыг хөгжүүлэх томоохон дөрөв, таван мега төслүүдээ энэ оноос эхлүүлж ажлын байр нэмэгдэж, бүтээн байгуулалт өрнөж байж нөгөө талаар баялаг бүтээгчдээ дэмжих, бизнесийн таатай орчинг бүрдүүлэх, хөрөнгө оруулалтын тогтвортой байдлыг бий болгох нь хямралыг даван туулах том хүчин зүйл.

-Оны өмнөхөн Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай хуулийг шинэчлэн найруулах хуулийн төсөл өргөн барьсан. Уг хуулиар зөвхөн МАН-аас нэр дэвшсэн хүн ялалт байгуулах магадлалтай болж байгаа гэх юм?

-Ерөнхийлөгч, УИХ, орон нутгийн сонгууль гээд бүх шатны сонгуулийн хуулиас Ерөнхийлөгчийн хуулийг салгах нь зөв. Хэрэглэхэд маш хүндрэлтэй, хэцүү. Өнөөдөр хэлэлцэхээр болж чуулганаар шийдвэрлэгдлээ. Дөнгөж хэлэлцүүлгийн шатанд явж байна. Сөрөг хүчний яриад байгаа шиг МАН-ын нэр дэвшигч ялалт байгуулна гэж юу байхав дээ. Монгол Улсын үндэсний аюулгүй байдал, тусгаар тогтнол, эв нэгдлийн баталгаа болсон Төрийн тэргүүнээ сонгох хуулийг нийтлэг эрх ашгийг хангаж боловсруулж батална гэдэгтэй хэн ч маргахгүй байх. Хэн бүхний болон намуудын эрх ашгийг тусгах бүрэн боломжтой.

-Та Хүнсний тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах хуулийн төсөл өргөн барьсан. Ямар өөрчлөлт оруулах гэж байгаа юм бэ?

-Х.Болорчулуун бидний хэдэн гишүүдийн санаачилсан хууль өргөн баригдсан байгаа. Хүн эрүүл амьдрах бидний гол баталгаа. Янз бүрийн өөрчлөлттэй, найрлагандаа хувиргасан амьд организм агуулсан генетикийн өөрчлөлттэй хүнсний бүтээгдэхүүнээс татгалзах цаг нь болсон. Ялангуяа манай улс импортын хүнсний бүтээгдэхүүний нэлээд өргөн хэрэглээтэй. Нөгөө талаар хүн ам цөөн, байгаль газар нутаг өргөн уудам тул хүнсний хэрэглээгээ дотоодоосоо хангах бүрэн боломжтой. Иймд дэлхийн олон улс хэрэглэхээс татгалзаж буй баталгаагүй хүнсний бүтээгдэхүүний хэрэглээнд хяналт тавьж эрх зүйн орчинг боловсронгуй болгох хэрэгтэй. Үүнийг зогсоохын тулд уг хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах хуулийн төсөл өргөн барьсан.

“Соёл Эрдэнэ- хамтлагийн бөмбөрчин, Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Б.Цолмонтой ярилцлаа.

---

-Юуны түрүүн танд Монгол Улсын гавьяат жүжигчин цол хүртсэнд баяр хүргэе. Та хэдэн жил хамтлагтаа бөмбөрчнөөр ажиллав?

-Би 1978 онд Хөгжим бүжгийн дунд сургуулийн цохиур хөгжмийн ангийг төгсөөд Улсын филармонийн симфони найрал хөгжимд хуваарилагдаж очсон. Тэндээ жил тоглоод 1979 онд дуу хөгжмийн “Соёл Эрдэнэ” хамтлагт бөмбөрчнөөр орсон. Түүнээс хойш энэ хамтлагтаа тасралтгүй ажиллаж байна даа.

-Сүүлийн үед “Соёл Эрдэнэ” хамтлаг тоглолт хийж байна уу?

-Бүрэлдэхүүний хувьд учир дутагдалтай учир дангаараа тоглоход хэцүү л дээ. Олон сайхан хөгжимчин, уран бүтээлч найз нар маань тэнгэрийн оронд очжээ. Манай одоогийн бүрэлдэхүүн гэвэл том Жагаа нэрээр олны танил болсон гавьяат жүжигчин, хөгжмийн зохиолч Г.Жаргалсайхан, Ч.Насантогтох, нэрт дуучин дуучин Б.Баяр агсны хүү Б.Хонгор нар байна. Манайхаас үе үеийн олон сайхан уран бүтээлчид төрсөн. Алдарт гитарчин Д.Өлзий-Орших буюу Өөжгий, гавьяат жүжигчин Т.Ариунаа, “Чингис хаан”-ы Д.Жаргалсайхан байна. Тиймээс том хэмжээний тоглолтод оролцоход тэд маань хамтардаг. “Соёл Эрдэнэ” хамтлаг Монголын рок попын анхдагч гэдгээрээ өнгөрсөн жил “Алдрын од” хүртсэн. Ер нь манай хамтлаг гурваас дөрвөн үед хуваагддаг, мянга гаруй уран бүтээлтэй. “Хүүш Дамдин”, “Тэмээн жингийн цуваа” гээд л олны танил болсон олон бүтээл бий. “Соёл-Эрдэнэ” хамтлагийн ятгын дөрвөл гэж байлаа. “Цэнхэр залаа” хэмээх аялгууг тоглосноор нь хүмүүс сайн мэддэг.

-“Цэнхэр залаа” гэж нөгөө цаг агаар гарахад явдаг ая мөн биз?

-Тийм. Монголын ард түмэн түүнийг цаг агаарын ая гэж нэрлэдэг. Манай нэрт хөгжмийн зохиолч, гавьяат жүжигчин С.Баатарсүх зохиосон. “Соёл Эрдэнэ” хамтлаг маань Ардын дуу бүжгийн чуулгын дөрвөн ятгачнаас үндэслэн байгууулагдсан түүхтэй. Тэр үед буюу 1970-аад оны эхээр анх “Цэнхэр залаа” аялгууг тоглож Монголын радиогийн алтан фондод бичүүлсэн байдаг.

-Яагаад энэ аялгууг “Соёл-Эрдэнэ” хамтлагаар тоглуулсан юм бол?

-Хөгжмийн зохиолч С.Баатарсүх маань манай хамтлагийнхантай найз байсан. Тэгээд л энэ аялгууг ятгаар тоглоё гэж ярилцсан юм шиг байна лээ. Монголын радио, телевизэд тэр үед энэ аялгууг цаг агаар гарахад явуулъя гэж шийдсэн бололтой. Энэ аялгуугаар “Учралын уянга” кино концерт, одоогийнхоор клип хийсэн байдаг даа.

-Таныг тус хамтлагт хөгжимчнөөр очиход байгуулагдчихсан байсан уу?

-1970 онд анх Ардын дуу бүжгийн чуулга дээр байгуулагдаад 1971 онд Улсын филармони бий болоход харьяанд нь очсон. Одоо нөгөө бөөн юм болж нураадаг Ахмадын байранд байрлаж байлаа. Албан ёсоор бол 1971 оны намар “Соёл-Эрдэнэ” хамтлаг байгуулагдсан гэж үздэг. Тэр үеийн Соёлын яамны сайдын тушаал гарч байлаа. Би бол 1979 онд “Соёл-Эрдэнэ”-д орсон. Байгуулагдсанаас нь найман жилийн дараа гэсэн үг. Надаас өмнө Гавьяат жүжигчин Жаргалсайхан бөмбөрчин байсан. 3-4 жил тоглоод сургуульд явсны дараа Хүрэлчулуун гэдэг бөмбөрчинтэй болсон. Удалгүй тэр ч сургуульд явж би орж билээ.

-Хараад байхад бөмбөрчин гэдэг бол нэлээд хүнд ажил шиг санагддаг.

-Бөмбөрчин бол аргагүй хүнд ажил. Хүний дөрвөн мөч хөдөлдөг, дээр нь дуу, чимээ, гэрэл гээд бүгд орно. Дээр үед Мэргэжлээс шалтгаалах өвчний диспансер гэж байсан. Тэндээс ирж хэмжилт хийгээд эстрадын бөмбөрчин бол хөдөлмөрийн хүнд нөхцөл гэсэн акт тогтоож 20 жилээр тэтгэвэрт гардаг болж байлаа. Сүүлд 1996 онд Бага хурлын шийдвэрээр түүнийг нь болиулсан.

-Бөмбөр тоглоход хүч шаарддаг уу, эв илүү шаарддаг уу?

-Хүч, эв, мэдрэмж аль аль нь шаардана. Ер нь бөмбөрийг их хүчээр тоглохгүй шүү дээ, хамгийн гол нь гарны техник, маш их мэдрэмжтэй байх ёстой. Мөн хэмжээ сайтай байх хэрэгтэй.

-Гадаадын алдартай хамтлагийн нэртэй бөмбөрчид олон байдаг. Та тэднээс хэнийг биширдэг вэ?

-Ер нь бол тэд бүгдээрээ их мундаг. Бүр багаасаа сургалтаар нь явчихсан байдаг. Харамсалтай нь манайд эстрадын бөмбөрчний анги гэж байдаггүй. Хөгжмийн коллеж, СУИС-д цохиур хөгжмийн анги байдаг. Тэр нь оркестрын цохиур хөгжимчин бэлддэг.

Интернэтэд ороод харахад гадаадад бол гурав, дөрвөн настай хүүхэд бөмбөр тоглож сурч байдаг. Сургалт нь байж байдаг, түүнд нь сурсан болохоор хүн өөрийнхөө мэргэжилд эзэн болдог шигээ жинхэнэ мэргэжлийн бөмбөрчид болдог. Манай бөмбөрчид бол бор зүрхээрээ явж байгаа хүмүүс. Гадныхан мэргэжилдээ бүх амьдралаа зориулдаг. Би бол 1975 оноос DEEP PURPLE гээд хамтлагийг сонсдог байсан. Тэдний бөмбөрчинг үнэхээр шүтдэг.

-Та цохиур хөгжмийн анги төгссөн гэсэн. Тэгэхээр өөрөө сурч бөмбөрчин болсон гэсэн үг үү?

-Эстрадын бөмбөрчин гэдгийг өөрөө л сурсан, ёстой дуртай болохоороо. Тэр үед чинь бүх юм хаалттай байсан. “Beatls”, “Rolling Stones”, “Pink Ployd” хамтлагийн пянзыг сонсоод ямар мундаг юм бэ гээд л бодно. Бүр 1975 онд Хөгжим бүжгийн сургуульд сурч байхдаа том Жагаа, би, “Хонх” хамтлагийн Н.Энхбаяр, Н.Болд бид хэд хамтлаг байгуулж нэрнүүдийнхээ эхний үсгээр “ЖБЭС” гэж нэрлэж байлаа. Байгууллага болгон нэг хамтлагтай байсан үе. Гадаад явдлын яам хөгжимтэй байсан бөгөөд АНУ-д Элчин сайд байсан Чойнхор гуай биднийг их дэмждэг, аваачиж хөгжим дээрээ сургууль хийлгэнэ. Хичээлээ тараад тэнд очоод л сургууль хийгээд суучихна. Тэр үед манай том Жагаа анхныхаа дуу “Хүлээлт”-ийг зохиосон. Яагаав нөгөө

“Үдшийн тэнгэрт одод түглээ

Үзэсгэлэн гоо чи минь ирээч” гэдэг. Анх энэ дууг дуулж байлаа.

-Цахилгаан бөмбөр тоглоход өөр биз?

-Би цахилгаан бөмбөрийг муулж байгаа юм биш. Гэхдээ өнөөдөр дэлхийн ямар ч алдартай хамтлаг цахилгаан бөмбөрөөр тоглодоггүй. Тэр чинь хүрэнгүүт дуугарчихдаг, гэтэл бөмбөр гэдэг чинь хөгжим. Нюанс гэж юм байна, дотоод сэтгэлээсээ гарч байгаа юмыг түүгээрээ гаргаж байгаа шүү дээ. Амьд хөгжим сонсоно гэж хүмүүс яриад байдаг даа. Амьдаар тоглож байгаа хүний биеэс энерги ялгарч тэрийг нь үзэгчид хүлээж авдаг. Түүгээрээ л амьд тоглолт гэдэг өөр. Түүнээс биш бичлэг тавиад л сонсоод байж болно шүү дээ. Үүн шиг л амьд бөмбөр, цахилгаан бөмбөрөөс ялгаатай. Өөрөөр хэлбэл, ердийн бөмбөр дээр сэтгэлийн гуниг, хөөрөл гээд бүгдийг гаргаж болно.

-Таны мэргэжлийг өвлөн авч байгаа хүүхэд байна уу?

-Миний хүүхдүүдээс байхгүй. Айлын хүүхдүүд бөмбөр суръя гэдэг. Сурч байгаад үзэж харах юм их болчихсон тул өөрсдөө хамтлагт ороод явчихдаг. Гэхдээ олны танил болсон ч намайг багш аа гэдэг бөмбөрчид байна. “Никитон” хамтлагийн Золбоо, Батпүрэв гээд.

-Та тоглолттой, зав муутай гэж байсан. Хуучин хамтлагийхантайгаа цугтаа тоглолт хийж байна уу?

-Бид чинь дутуугаа гүйцээгээд дундарснаа нөхөөд том Жагаа, гавьяат жүжигчин И.Болоож, Бархас, хөгжмийн зохиолч УГЗ Х.Энхбаяр бид тав нийлээд л тоглодог. Их сонин, бүгд нохой жилтэй. Болоож, Бархас хоёр маань “Өргөө” хамтлагийг байгуулсан, олон сайхан дууг нь хүмүүс андахгүй. Бид тав нийлээд “Соёл-Эрдэнэ”, “Өргөө” хамтлагийнхаа дуунуудыг дуулдаг, хэд хэдэн газартай гэрээ байгуулчихаад ажиллаж байна.

Хөгжимдөө дуртай болохоороо л ингэж явна даа. Гадаадын мундаг бөмбөрчид чинь 78 настай хэрнээ л тоглож байдаг. Бид ч гэсэн тоглоод явна гэж боддог. Хамгийн гол нь ард түмэн маань биднийг сонсож байна гэдэг бидний уран бүтээл олон түмэнд хүрсэн гэсэн үг. Одоо дөнгөж 20 настайгаас эхлүүлээд 70 нас гарчихсан хүмүүс тоглолт дээр маань дуунуудыг дагаад л дуулдаг болохоор их гоё санагддаг.

-Та нарын залуу байхдаа дуулж байсан дуунуудыг одоо ч хүмүүс сонсох дуртай шүү.

-Тийм ээ, яагаад ингэдэг юм бол гэж бид боддог. Минийхээр бол хамгийн гол нь маш том цензурыг давж гардаг байсан. Монголын зохиолчдын хороогоор орж шүлгийг нь батална.

Тэнд чинь Э.Оюун гээд л мундаг хүмүүс шүлгийг үзнэ. Хөгжмийг нь Соёлын яамны уран бүтээлийн хэлтэс сонсч байна гээд С.Гончигсумлаа, Ц.Намсрайжав гуай гээд л томчууд ирж үзнэ. Тэд чинь шүүмжилнэ. Маш их шүүлтүүрийг давж гарсан тул 30-40 жил дуулагдсаар байна гэж боддог. Манай “Бүсгүй минь чи инээмсэглэж яваарай”, “Тэмээн жингийн цуваа” гээд олон сайхан дуу бий. Түүнийг зохиосон гавьяат жүжигчин агсан Д.Галсанбатыгаа дурсмаар байна. Биднийг хөнгөн хөгжмийнхөн, барууныг дуурайдаг, урт үстэй, өргөн өмдтэй гээд л хамгийн түрүүнд шүүмжилдэг мөртлөө, баяр үдэшлэг болоход хамгийн түрүүнд аваачиж тоглуулна. 1990-ээд он гараад энэ хөгжим чинь залуучуудад үнэхээр хэрэгтэй юм байна гэдгийг зөвшөөрүүлж манай рок попоос хамгийн түрүүн Д.Галсанбатад гавьяат жүжигчин цол олгож байлаа. 1992 онд бид шагналын найрыг нь хийж бөөн юм болж байлаа. Тэр үед гудамжнаас хүмүүс архи барьчихсан орж ирээд л баяр хүргэнэ. Манай Галсанбат энэ шагналыг авч үнэхээр булган сүүлтэй байсан. Түүнээс хойш рок попын олон уран бүтээлчид энэ нэр хүндтэй шагналыг хүртлээ.

-Ерөнхийлөгчөөс гавьяат жүжигчин цолоо авахад танд юу гэж хэлж байв?

-Би мөнгөөр хийсэн хуучин сүлдээ ковой зангиан дээр зүүсэн байсан. Ерөнхийлөгч тэрийг хараад “Хөөх чи ямар гоё юм зүүчихсэн юм бэ?” гэсэн. Би энэ нэр хүндтэй шагналаа авлаа. Миний бүх амьдрал “Соёл Эрдэнэ” хамтлагтай салшгүй холбоотой. Манай рок попынхон, хүмүүс их баяр хүргэж байгаад би маш их баяртай байна. Хөгжимчид дотроосоо авч байгаадаа бүр их баяртай байгаа. Би бол жирийн бөмбөрчин хүн. Бөмбөрчин гэдэг арын фонд л байдаг. Хөгжимчдийг төр маань үнэлж байгаа нь сайхан санагдсан. Уг нь бол Би Бадамын Цолмон, гэхдээ намайг хүмүүс “Соёл-Эрдэнэ”-ийн Цолмон л гэдэг. Би чинь бөмбөрөө илээд үнсдэг юм шүү дээ. 1991 онд манай хамтлаг “Ямаха”-гаас зохион байгуулдаг дэлхийн шилдэг хамтлагуудын уралдаанд оролцсон. Дэлхийн 17 орноос ирсэн хамтлагууд оролцож “Будакан” цэнгэлдэх хүрээлэнд бөмбөрчид нээлтийн тоглолт хийсэн. Би түүнд оролцож Америк, Германы гээд мундаг бөмбөрчидтэй хамтран амжилттай тоглож билээ. Тэр тайзан дээр 1960-аад онд алдарт “Битлз” хамтлагийн Ринг Стар тоглож байсан гэж бодоод ихэд бэлгэшээсэн. Харин манай “Соёл Эрдэнэ” тусгай шагнал хүртэж байлаа.

-Та түрүүн би нэг юм хэлмээр байна гэсэн?

-Тийм ээ, энэ завшааныг ашиглаад Хөгжим бүжгийн дунд сургуулийн багш нар Улсын филармони, СТӨ-нийхөн болон рок попынхондоо бүгдэд нь баярлаж талархаж явдгаа хэлмээр байна.