Category: цаг-үе

Сонин бол
олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслийн суурийг тавьсан хамгийн эртний хэрэгсэл.
Өнөө хэр нь дэлхий даяараа өргөн хүрээг хамарсан мэдээллийн гол хэрэгсэл
байсаар байгаа. Хэвлэлийн реклам бол эртний уламжлал бүхий “худалдааны
хөдөлгөгч хүч” гэдгийг нэр хүндтэй бизнес эрхлэгчид нэгэн дуугаар
зөвшөөрдөг. Зарыг түгээх хамгийн ашигтай , тохиромжтой хэлбэр бол сонин болон
хэвлэмэл материалууд байдаг гэж судлаачид үздэг. Реклам, зар сурталчилгааг өдөр
тутмын сонин дээр л тавьж ажил үйлчилгээгээ олон хүргэж, түүнээсээ ашиг олдог
нь тухайн улсад хамгийн олон захиалагчтай сонины зар сурталчилгаа байнга өсч
байдгаас харагдаж байгаа юм. Энэ нь ч аргагүй. Уншигчид сонины нүүрийг эргүүлж,
алгасч харлаа ч гэсэн заавал эргэж уншигддаг. Хүссэн ч, эс хүссэн ч гарчиглахгүй
өнгөрдөггүй. Өдөр тутмын сониноос өнөөдөр гарчиглалаа, маргааш харлаа, нөгөөдөр
дахиад уншлаа. Ингэхээр уншигчийн нүдэнд яах аргагүй тогтож үлддэг. Дараа нь
нөгөө бараагаа харахад танилтайгаа уулзаж байгаа мэт дотно, мэддэг болчихсон
байдаг. Өдөр тутмын сонинд зар сурталчилгаа үр дүнд хүрдэгийн ид шид нь энэ.
Телевиз, радиод өгсөн аливаа сурталчилгаа нь нүд ирмэхийн зуур өнгөрч долгион
дунд замхраад алга болчихдог учраас зар сурталчилгааг сонин дээр тавих нь илүү
үр дүнтэй гэж өндөр хөгжилтэй орны бизнес эрхлэгч, менежерүүд үздэг байна.

Манай сонины зар сурталчилгааны хэмжээ, үнэ тарифыг доорх хүснэгтээс харна уу.

Хэрэв та үгэн зар өгөхөөр бол 1900-1987 (1 мин 400 төгрөг) дугаарт холбогдохоос гадна Мобикомын 155005 (1 мессеж 350 төгрөг) тусгай дугаарт мессеж илгээх боломжтой.

Мөн Рекламны менежерүүдтэй дараахь утсаар холбогдоорой

99199989, 99115924, 91185115, 99017006, 99005205, 99181648, 99112954, 99190807, 99005868

“ӨДРИЙН СОНИН”-Ы ЗАР СУРТАЛЧИЛГААНЫ АЛБА

Монгол Улсын гавьяат эдийн засагч Х.Хурметханыд бид Наурыз баярын өмнөхөн өнжсөн юм. Цагаан сараар улсынхаа Ерөнхийлөгчөөс энэ нэр хүндтэй цолыг гардан авсандаа Х.Хурметхан гуай ихэд баяртай байв. Цуг ажиллаж байсан татварын хамт олон өөрөөс нь илүүтэй баярласанд ихэд догдолж байгаагаа ч ярив. Биднийг ороход ширээн дээр “Өдрийн сонин”-ы шинэхэн дугаарыг дэлгэсэн байснаа заагаад “Танайхаас өөр сонин захиалдаггүй” гэв. Х.Хурметхан гуайг хүмүүс Сангийн яамны Хурметхан, зарим нь татварын Хурметхан ч гэдэг. Баян-Өлгий аймгийн Булган сумын уугуул тэрээр улс орон нь зах зээлийн эдийн засагт шилжиж байх 1990-ээд оны үед татварын салбарт томоохон өөрчлөлт хийлцсэн хүмүүсийн нэг нь яахын аргагүй мөн.

Сангийн яаманд 17 жил, Татварын Ерөнхий газарт 17 жил, нийтдээ 34 жил ажиллахдаа найман сайдын нүүр үзжээ. Э.Бямбабажав, Д.Моломжамц, Д.Даваасамбуу, А.Базархүү бидний хэлдгээр Баабар буюу Б.Батбаяр, П.Цагаан, Ч.Улаан гээд бүгдийнх нь нэрийг дурдаад “Би үе үеийн сайдууддаа бүгдэд нь талархаж явдаг” гэв. Зах зээлийн эдийн засагт шилжсэн эхний үед төсвийн орлоготой холбогдсон асуудлыг бүгдийг шинээр эхлэх шаардлагатай болсон тул Сангийн яамны мэргэжилтнүүд сурах, хийх хоёрыг хослуулж байжээ. Ингэхээс ч өөр арга байгаагүй үе. Тэр үед татварын бодлогын талаар ойлголт мэдлэгтэй хүн бараг байгаагүй.

Тиймээс мэргэжлийн хүмүүс нь шинийг сурах хэрэгтэй болсон. Сангийн яамнаас салж Улсын татварын ерөнхий газар гэсэн шинэ нэртэй агентлаг байгуулагдахад түүний анхны дарга Пүрэвдорж Татварын бодлого аргачлалын хэлтэс байгуулж даргаар нь ажиллахыг түүнд санал болгожээ. Х.Хурметхан “Би чадах болов уу” хэмээн эргэлзэхэд Л.Пүрэвдорж “Чи чадна аа, чадах ч ёстой” гэж урам өгсөн гэнэ. Сангийн яам, УТЕГ түүнийг Венийн нэгдсэн институтэд макро, микро эдийн засгийн чиглэлээр удаан хугацааны сургалтад хамруулж мөн гадаад орон, олон улсын байгууллагаас зохион байгуулсан татвартай холбоотой сургалт семинарт байнга оролцуулж байсны ачаар ихийг сурснаа ярив.

Татварын бодлогын аргачлалын хэлтсийн даргаар ажиллаж байхад хэлтэс нь албан татварын олон шинэ хууль боловсруулсан аж. Өнөөдөр Монголд 20 гаруй татварын хууль мөрдөгдөж байгаагийн 90 хувийг нь түүний удирдан ажиллаж байсан хэлтэс анх боловсруулан өргөн барьсан байна. 1980-аад оны эхээр манай улсын төсвийн орлого, зарлага ердөө дөрвөн тэрбум төгрөгт эргэлддэг байсан бол одоо хэдэн их наядаар яригддаг болжээ. 1990-1992 оны хүнд үед эрчимтэй ажиллаж төсвийн орлогыг бүрдүүлдэг байсан гэнэ. Онцгой албан татварын хувь хэмжээг бараг долоо хоног бүр өөрчилж ингэснээр төсвийг бүрдүүлж цалин, тэтгэврийг хугацаанд нь тавих боломж бүрдүүлж ажиллаж. 1990-1996 он бол манай улсын хувьд орчин үеийн татварын шинэ тогтолцоог бий болгосон, хамгийн их үр дүнтэй ажилласан жилүүд хэмээн Х.Хурметхан гуай ярив.

Баян-Өлгий аймгийн Булган сумын жирийн нэгэн казах малчны хүү дунд сургуульд онц сурдаг байжээ. Сурлагаараа бусдыгаа тэргүүлдэг байсан тэрбээр Эрхүү хотын Улсын их сургуулийн бэлтгэл ангид суралцаж улмаар Сангийн яамны нэр дээр Эрхүү хотын Хөдөө аж ахуйн дээд сургууль буюу одоогоор Хөдөө аж ахуйн академид 1981 онд үйлдвэрлэлийн эдийн засагч, зохион байгуулагч мэргэжлээр суралцсан байна. Эхний жил хэлний бэлтгэлд суралцаж байхдаа нутаг орноо санаад ихэд хэцүү байснаа дурсан ярив. Шөнө болгон нутгаа зүүдэлж хүний төрсөн газар гэдэг ямар их хүчтэй бөгөөд агуу болохыг мэдэрсэн гэнэ. “Та гэрээ санаснаас тэр биз дээ” гэхэд “Үгүй гэр биш нутгаа санаад байсан юм” хэмээн тайлбарлав. Хэлний бэлтгэл хийсний дараа оюутнууд бүгд л Москва, Ленинград руу явж сурна хэмээн догдлон ярьдаг байсан гэнэ. Харин Х.Хурметхан хүү нутагтаа ойрхон гээд Эрхүү хотод сурахаар шийджээ.

Сургуулиа төгсч ирээд уг нь бол Баян-Өлгийд очиж ажиллах хүсэлтэй байсан ч явуулаагүй. Сангийн яамны Хөдөө аж ахуйн хэлтэс ч байгуулагдсан тул тийш томилжээ. Тэр үед залуухан мэргэжилтнийг ахмад ажилтанд хариуцуулж “халамжлан хүмүүжүүлэгч”-ээр сургадаг байв. З.Бадам хэмээх хүн Х.Хурметханы халамжлан хүмүүжүүлэгч нь болж амьдралд ихэд тус дэм болсон гэдэг. Тухайн үед ажилд орсон эхний нэг сард санхүүтэй холбоотой бүх хууль тогтоол, журам зааврыг уншиж судлуулдаг нэлээд хатуу байсан аж. Д.Моломжамц Сангийн яамны сайдын албыг хашиж байхад Х.Хурметхан гуайн аав Баян-Өлгий аймгаас Улаанбаатарт ирж сайдтай нь уулзаад хүүгээ авч явна гэжээ. Сангийн сайд хариуд нь “Хүү чинь сайн ажиллаж байгаа явуулахгүй” гээд “Та харин хотод нүүгээд ир, бид таны хүүд байр өгье” хэмээн ятгасан байна. Гэвч нутгаасаа, малаа орхиод нүүнэ гэдэг аавд нь төсөөлөгдөөгүй гэдэг. “Манайх олон хүүхэдтэй айл байсан. Аав маань бидэнд гар хүрч үзээгүй, гэхдээ харцаараа “зоддог” байсан” хэмээн Х.Хурметхан гуай дурсав.

Үндэсний татварын ерөнхий газрын даргын зөвлөлийн гишүүд

Тэгвэл өнөөдөр Хапайн хүү Монгол улсын гавьяат эдийн засагч болжээ. Наурызын өмнөхөн гэрт нь өнжсөн тул энэ баярын тухай бидний яриа хөвөрлөө. Х.Хурметхан гуай сүүлийн үед нэлээд юм уншиж судалж байгаагаа ярихдаа Наурыз гэдэг нь перс хэлээр бол Шинэ өдөр гэсэн утгатай үг болохыг олж мэдсэнээ сонирхуулав. Казахууд энэ баяраар ирсэн зочноо байгаа бүхнээ л дэлгэн дайлдаг заншилтай. Харин көже бол заавал байх ёстой. Көже гэдэг нь мах чанаад шөлөн дээр нь гурил эсвэл будаа хийсэн хоол. Казахуудыг бешбармакгүйгээр төсөөлөхийн аргагүй. Түүнийг идэхэд ч их учиртай. Эхлээд гараа сайтар угаагаад тусгай цагаан алчуурт арчина. Хамгийн хүндтэй зочин эсвэл ахмад хүн эхлээд гар хүрнэ. Бешбармак нь таван хуруу гэсэн утгатай, тиймээс ч гараараа авч иддэг. Наурыз баярын ширээнд байдаг бас нэгэн амттан бол боорцог мөн женит. Женитийг адууны тос, ээзгий, арвайн гурил эсвэл нунтагласан боорцгийг хольж хийнэ. Казахууд Наурызаар бие биедээ зочлон, айлчилдаг гэхдээ бэлэг сэлт өгдөггүй уламжлалтай аж.

Гавьяат эдийн засагч Х.Хурметхан гуайн эхнэр М.Панзила нь Сонгинохайрхан дүүргийн Эрүүл мэндийн төвийн эмэгтэйчүүдийн зөвлөх эмч. Гавьяаныхаа амралтыг эдэлж байгаа хэдий ч туршлагатай эмч тул зөвлөхөөр ажиллах хүсэлт тавьсан аж. Тэд Эрхүү хотод оюутан байхдаа танилцсанаа дурсахад гавьяат жүжигчин, дуучин Д. Жаргалсайханы

Дэрвэлзэнхэн нисээд өнгөрөх

Дэрвэж цалгисан он жилүүд минь

Дэвүүр жигүүр шиг сэтгэлийн уяатай

Эргэн дурсахад нэг л уянгатай

Эрхүүгийн хавар дэндүү сайхан

Энэ л амьдралын минь гэрэл гэгээ

Эрхүүгийн хавар, Эрхүүгийн хавар аа хэмээн дуулдаг “Эрхүүгийн хавар” дуу өөрийн эрхгүй санаанд оров. “Бид хоёр чинь ёстой л нөгөө Эрхүүгийнх шүү дээ” гээд оюутан цагаа дурсав. М.Панзила Ростов-на-Дону хотод нэг жил хэлний бэлтгэл хийгээд нутагтаа ойрхон хэмээн Эрхүүг сонгосон байна. Тус хотын Анагаахын их сургуулийн монгол оюутны зөвлөлийн дарга байхдаа Хөдөө аж ахуйн дээд сургуулийн оюутны зөвлөлийн дарга Х.Хурметхантай анх таарсанаа дурсав. Хоёулаа Консулын газар болдог хурал дээр бие биеэ харсан аж. Ингэж л танилцсан түүхтэй.

Х.Хурметхан гуайн хадам, М.Панзилагийн аав нь Ардын их хурлын тэргүүлэгчдийн гишүүн Х.Мусахан. Тэрээр Баян-Өлгийн аймгийн намын хорооны нэгдүгээр нарийн бичгийн дарга, Тээврийн яамны газрын дарга, Шарын голын уурхайн анхны даргаар ажилласан. 24 настайдаа аймгийн нийгмийг аюулаас хамгаалах хэлтсийн даргаар томилогдож байсан бөгөөд 32-хон настайдаа Сүхбаатарын одонгоор энгэрээ мялааж байсан. Д.Төмөр-Очир, Ц.Лоохууз нарыг буруутгаж байх үед Х.Мусахан гуайг намын хурал дээр тэднийг шүүмжилсэн үг хэл гэхэд татгалзсан гэнэ. Нэлээд хариуцлагатай алба хашиж байсан тэрээр найман хүүхэдтэй. Ихэр М.Панзила, М.Озила хоёр нь хоёр дахь нь. Нэрт хөгжмийн зохиолч С.Мааяа ихрүүдийг гадаа тоглож байгааг нь харчихаад Х.Мусаханд “Охидыг чинь харсан. Хөгжим бүжгийн сургуульд шалгуулаарай, урлагийн авьяастай байх” хэмээн захисан гэдэг. Х.Мусахан гуай ч С.Мааяа гуайн хэлснээр охидоо аваачиж шалгуулжээ. Ингээд хоёулаа хөгжимчин мэргэжил эзэмшжээ. Ятгачин М.Панзила сургуулиа төгсөөд нэг жил Ардын дуу бүжгийн чуулгад хөгжимчнөөр ажиллаж байгаад эмч мэргэжлээр суралцахаар шийдээд шалгалт өгсөн гэдэг. Харин нөгөө ихэр нь болох М.Озила төгөлдөр хуурч, докторын зэрэг хамгаалсан, одоо ч мэргэжлээрээ ажилладаг. Улс орныхоо төлөө хоёргүй сэтгэлээр зүтгэж явсан Х.Мусахан гуайн дурсгалыг хүндэтгэж хүүхдүүд нь Баян-Өлгий аймагт хөшөөг нь босгосон тухайгаа ярив.

Х.Хурметханы хадам аав БНМАУ-ын Ардын их хурлын тэргүүлэгчдийн
гишүүн Х.Мусахан

Ийнхүү биднийг ярьж суутал Х.Хурметхан гуайн хүү Х.Ербулан, бэр Г.Бадамхорлоо хоёр нь хүүгийнхээ хамт орж ирэв. Бэр Г.Бадамхорлоо нь Архангай аймгийн уугуул гэнэ. Ихэд даруухан, дөлгөөн хэмээн хадам аав, ээж хоёр нь магтав. Харин ач хүүгээ онцгой эрхлүүлэн үнсэхдээ “Казахууд чоныг шоно гэж ярьдаг. Манай ач хүүд хэн ч зааж өгөөгүй байхад шоно гэж хэлдэг. Хүний ген гэж хүчтэй байгаа биз” хэмээн эмээ нь ярив. Х.Хурметхан гуайнх хүү, охин хоёртой. Хоёулаа аав шигээ санхүүгийн мэргэжилтэй. Охин, хүргэн хоёр нь ажил ихтэй тул энэ өдөр ирж амжаагүй.

Нэлээд олон жилийн өмнө казахууд Казахстан руу нүүж байсан үеийг бид дурсан ярив. Тэгэхэд Казахстанаас өдөрт хэдэн онгоц ирж нүүлгэж байсан гэнэ. “Танайх нүүх талаар бодож байсан уу” хэмээн сонирхоход “Яагаад ч юм тэр талаар огт бодоогүй” гэв. Ер нь эднийхний ах дүү нараас нь нэг ч хүн яваагүй. Харин аавынх нь эгч нь Казахстанд амьдардаг гэнэ. Төрсөн нутаг, дээр нь дассан газар энд шүү дээ хэмээн ярив. Бидний яриа ч өөрийн эрхгүй казахуудын түүх рүү шилжив. 1940 онд Баян-Өлгий аймаг байгуулагдсан. Ер нь ойролцоогоор 180 жилийн өмнөөс Монголын баруун нутагт казахууд амьдрах болсон түүхтэй аж.

М.Хурметхан гуай энэ салбарт ажиллах хугацаандаа бүх аймгуудаар явж татварын байцаагчдад зориулсан сургалт, семинар зэргийг зохион байгуулахад биечлэн оролцсон. Ийм арга хэмжээнд зориулсан гарын авлага, тест зэргийг боловсруулахад өөрийн хувь нэмрээ оруулсан мэргэжилтэн. Шинээр гарсан татварын хуулиудыг сурталчлах ажлыг ч маш их хийдэг байсан тухай дурсав. Татварын салбарыг бараг шинээр шахуу бий болгоход тун ч амаргүй байсан гэхдээ бид ард нь гарч чадсан гээд “Бид чинь татварын орлогоо давж биелүүлдэг байсан. Нэг төгрөг болгоны төлөө тэмцэнэ шүү дээ” гэв. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр улс орны санхүү, эдийн засгийн байдлын талаар байнга мэдээлдэг. Энэ салбарт олон жил ажилласан мэргэжлийн хүний хувьд ямар бодолтой байгааг нь сонирхоход “Зарцуулалт дээр нэлээд анхаарах ёстой, түүнээс биш улсад мөнгө байгаа” хэмээн мэргэжлийн хүний хувьд ярьж байсан юм.

М.Хурметхан гуайг Монгол Улсын гавьяат эдийн засагч болоход хамт олон нь өөрсдөө шагнал авсан мэт баярлаж байгааг хараад олон жил хамтдаа ажилласны сайхныг тэгэхэд мэдэрсэн байна. Надтай цуг ажиллаж байсан Пүрэвээ, Ганхүлэг, Базарзагд зэрэг хүмүүсийг маань сонин дээрээ заавал дурдаж өгөөрэй хэмээн Х.Хурметхан гуай захисан билээ.

ГЭРЭЛ ЗУРГУУДЫГ Ц.МЯГМАРСҮРЭН

УИХ-ын гишүүн О.Баасанхүүтэй ярилцлаа.

---

-Өнгөрсөн долоо хоногт та С.Зориг агсантай холбоотой хэргийн талаар хэвлэлийн бага хурал хийсэн. Хэрэгт холбогдоод буй Эрдэнэтийн иргэдээс болж уг асуудалд анхаарал хандуулаад байгаа юм уу?

-Орхон аймгийн Их залуу багийн иргэд, сонгогч олон энэ асуудлыг анхааралдаа аваач гэж хүсч байна. Тэдэнд маань мэдээлэл хангалттай байхгүй байна. Надад ч гэсэн нарийн мэдээлэл байхгүй. Гэхдээ уг хэрэгт би маш их харамсч байна. Яагаад гэхээр давж заалдах шатны шүүх хурал анхан шатны шүүхийн шийдвэрийг хэвээр үлдээчихлээ. Ядаж мөрдөн байцаалтад буцах болов уу гэсэн горьдлого надад байсан. Үнэхээр уг хэрэгт итгэж чадахгүй байна. Тухайн үед Эрдэнэтэд 100 мянга хүрэхгүй хүн амьдарч байсан. Бие биенийгээ сайн мэддэг. Аавыг нь, ээжийг нь, өөрийг нь таньж мэдэх хүмүүс тийм айхтар хэрэг хийгээгүй гэдгийг нь батлаад байдаг. Гэсэн ч шүүхийн шийдвэр гарчихлаа. Шүүхийн шийдвэрт хүндэтгэлтэй хандаж байгаа. Хамгийн гол нь ард түмэнд эргэлзээтэй зүйл байгаа учраас олон зүйл хүсээд байна. Амьд гэрч юу ярьсан бол, энэ хүмүүсийн нөхцөл байдлыг дордуулсан шийдвэр гаргасан болов уу, юугаар нотолж хэргийг тохож байгаа юм бол гэхчлэн олон зүйл тодорхойгүй. Гэтэл өнөөдөр захиалгат аллага үйлдсэн гээд 25 жилийн ял өгчихлөө. Гэсэн мөртлөө захиалагч нь бас л тодорхойгүй.

-Та уг асуудлаар Ерөнхийлөгчид хандана гэсэн. Яг ямар хүсэлт тавьж байгаа юм бэ?

-Ерөнхийлөгчийг ажлын хэсэг гаргаач, уг хэрэгтэй холбоотой асуудлыг ил тод болго гэсэн зарлиг гаргаач гэж хүсэж байгаа. Ерөнхийлөгчид тийм эрх бий. Тухайн үед Ерөнхий сайдаар ажиллаж байсан, анд нөхөр нь явсан хүний хувьд ажлын хэсэг байгуулаад дүгнэлт гаргуулаач гэж хүссэн. Ажлын хэсэг байгуулчихвал зарим нэг мэдээлэл олон түмэнд ил болно. Ядаж л гэрчийн мэдүүлгийг маш их сонирхож байгаа шүү дээ.

-Ер нь уг хэргийг нээлттэй хэлэлцэж болохгүй юу. С.Зориг агсны ар гэрийнхэн ч гэсэн нээлттэй хэлэлцэх хүсэлт гаргаж байсан?

-Одоогийн хуулиар боломжгүй байх л даа. Тагнуулын байгууллага болон цагдаагийнхны хамтарсан ажлын хэсэг ажиллаж байгаа учраас хаалттай яваад байна. Тагнуулынхны ажилласан мөрдөн байцаалтын тушаал, шийдвэрт маш нууцын зэрэгтэй гээд тамга дарчихсан байдаг. Тэгэхээр үйл явцыг нээлттэй хийх боломжгүй. Нэг л гарц байгаа нь ажлын хэсгийн дүгнэлтээр дамжуулан зарим нэг зүйлийг тодорхой болгомоор байна. Ерөнхийлөгчөөс ямар хариу ирэхийг хүлээх л үлдсэн.

-УИХ ээлжит бус чуулган зарлах байх гэсэн хүлээлт үүсгэсэн хэдий ч өнөөг хүртэл хуралдсангүй?

-Гишүүд байхгүй байхад яаж ээлжит бус чуулганыг зарлах вэ дээ. Энэ хэдэн гишүүд чинь гадаад явж ханахгүй юм. Би шударга, бодитоор хэлье. Монголын эмгэнэл гурван Х-тэй холбоотой. Нэгдүгээрт, хулгайг зогсоохгүй байна. Хоёрдугаар, хэмнэлт хийхгүй байна. Гуравдугаарт, хөдөлмөрлөхийг мартчихлаа. Уг нь солонгосууд энэ гурвыг мөрдлөг болгоод боссон. Гэтэл бид эсрэгээрээ.

-ОУВС-гийн хөтөлбөрт хамрагдах нь уу. МАН мөрийн хөтөлбөрөө хэрэгжүүлж чадахгүй болох учраас уг хөтөлбөрөөс татгалзах гээд байгаа юм уу?

-Тэгээгүй. Ерөнхийлөгчийн сонгуульд МАН-аас дэвших хүн муухай харагдчих вий гэсэндээ л ОУВС-гийн хөтөлбөрийг хойшлуулаад байна. Тэрнээс биш яг үнэндээ бидэнд гарц байхгүй. Одоо ОУВС-тай харьц, үгүй бол Хятадад очиж боолчлогд гэсэн ганцхан гарц үлдсэн. Уг нь ОУВС-гийн хөтөлбөрийг хэрэгжүүлээд явдгаараа явах ёстой.

-Ээлжит чуулган эхлэхээр төсөвтөө тодотгол хийгээд ОУВС-д хандахад Захирлуудын зөвлөлийн хурал нь хүлээж авах юм болов уу?

-Тэрийг МАН-ын 65-аас асуу. Надаас асуугаад хэрэггүй. Би тэр хуралд суусан ч, суугаагүй ч хүсвэл тэд шийдвэрээ гаргана. Нэг л нам байгаа шүү дээ. Захирлуудын зөвлөлийн хурлаас өмнө манайх үүргээ биелүүлэх үү, үгүй юу гэдгийг 65 л мэдэж байгаа. Миний хувьд амжаасай гэж хүсч байна. Уг нь тэд ажил хийе гэвэл өнөөдөр ч гэсэн хуралдаж болно. Гэтэл тэгэхгүй байна.

-МАХН-аас ямар хүн Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвших вэ?

-Тэрийг дэвшүүлнэ гэж хэлэх эрх надад байхгүй. Хуулиараа хориотой. Хэн гэж хүн сонгуульд нэр дэвшихийг тавдугаар сарын 1-нд зарлана. Дэвших магадлалтай олон хүн байна. Зарим хүн Н.Энхбаяр даргыг нэр дэвших эсэх тухай ярьдаг. Дэвшинэ гэвэл бусад гишүүдийнхээ адил бага чуулганаараа өрсөлдөж гарч ирээд дэвшиж болно. Тэгэхээр бага чуулганд бүх эрх бий.

-УИХ-ын гишүүн асан С.Ганбаатар танай намаас Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшинэ гэсэн яриа дуулдсан?

-Хэнээс тэгж дуулаад байгаа юм бэ. С.Ганбаатараас тэр тухай асуусан чинь үгүй шүү гэдгээ хэлсэн. Бүр хоёулаа хамт хэвлэлийн бага хурал хийгээд би үгүй гэдгээ нотолъё гэсэн. Бүү мэд. С.Ганбаатар МАХН-аас нэр дэвшвэл сайн шүү дээ. Дэвшвэл дэвшинэ биз. Гэхдээ бага чуулганы шалгуурыг давах хэрэгтэй. Ер нь хэн ч дэвшиж болно шүү дээ. Хүсвэл Ц.Нямдорж, Н.Алтанхуяг нар манай намаас Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшиг л дээ.

-Бага чуулган хэзээ хуралдах вэ?

-Хуулиараа тавдугаар сард хуралдах ёстой. Бид ажлын хэсэг гаргана. МАХН-аас Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвших хүсэлтэй хүмүүс ажлын хэсэгт хандаад бага чуулганаар нэр дэвших эсэхээ хэлэлцүүлэх ёстой.

Сүүлийн үед манай оюуны спортоор хичээллэдэг хүүхэд, залуучуудын амжилтыг зөвхөн Монголд биш дэлхийд гайхан бишрэх болсон. Энэхүү амжилтыг бүтээж буй тамирчдын төлөөлөл болох 2014 оны өсвөрийн дэлхийн аварга, 2016 оны “Super Brain” шоуны ялагч оюун ухааны академийн тамирчин, Олон улсын их мастер Эрдэнэбатхааны Энхмөнхтэй ярилцлаа.

---

-Оюуны спортоор хичээллэж эхэлсэн үеийнхээ талаар дурсахгүй юу?

-Энэ спортоор анх 2013 оноос хойш хичээллэж эхэлсэн. Өмнө нь Монголын оюун ухааны академийн захирал, олон улсын шүүгч, ой тогтоолтын их мастер Х.Хатанбаатар багшийн лекцэнд сууж байлаа. Тэр лекцэн дээр багш маань өөртөө олж авсан мэдлэг чадвараа амьдралдаа хэрхэн ашиглах талаар илтгэл тавьсан юм. Бидний өдөр тутмын амьдралд утасны дугаар цээжлэх, багшийн заасан хичээлийг хялбар аргаар ойлгож эзэмшихээс эхлээд бодож, сэтгэх зүйлс их гардаг шүү дээ. Энэ бүхнийг тусгаж, хүний оюун ухаан цаглашгүй их гэдгийг бидэнд мэдрүүлж, өөрийн онцгой чадвараа үзүүлж билээ. Тэр цагаас эхлэн өөрийнхөө мэдлэг боловсролоо дээшлүүлэхийг зорьж, Оюун ухааны академид элсэн орсон түүхтэй. Оюуны спортоор анх хичээллэж эхлэхэд мэдэхгүй, чадахгүй зүйлс их гарч ирдэг л дээ. Тухайлбал 52 ширхэг хөзрийг хамгийн удаандаа таван минутын дотор цээжлэх ёстой ч би цээжилж чаддаггүй, эсвэл цээжиллээ гэж бодсон ч бүрэн гүйцэд санадаггүй байсан учраас би ч чадахгүй юм байна гэж бодох үе байсан. Энэ их тоог яаж цээжлэх вэ, боломжгүй юм байна гэх зэргээр шантрах тохиолдол их. Гэхдээ тэр үед олон улсын их мастер Н.Баасандорж, Х.Хатанбаатар багш маань миний сэтгэлийг ойлгож, үргэлж урам зориг өгдөг байсан болохоор би бууж өгөхийг хүсээгүй.

-Оюуны спорт дотроо олон төрөлтэй байдаг байх. Таны хувьд яг аль төрлөөр нь хичээллэж эхэлсэн бэ?

-Хүний оюун ухаан гэдэг хэмжээлшгүй. Тэр ч утгаараа энэ спорт их олон төрөлтэй. Цээж бодолт буюу тоо бодох, рубек шоо эвлүүлэх, хоёр гараараа зэрэг аяга өрөх гэх мэт. Миний анх сонгон хичээллэсэн нь ой тогтоолтын төрөл. Аливаа юмыг цээжлэх гол арга техник бол сэтгэл хөдлөлөө оролцуулах явдал юм. Ой тогтоолт ихэвчлэн хүний төсөөлөл дээр явагддаг. Ингэж төсөөллөө ашиглана гэдэг нь хүний тархинд дахь депокус гэсэн бодис сэтгэл хөөрөл шаардсан үед ялгардаг. Ингэснээр аливааг хурдан цээжилдэг юм. Тухайлбал хоёр долоо хоногийн өмнө идсэн хоолоо санана гэвэл хэцүү. Учир нь хоол идэх нь хүний өдөр тутамд болдог нэг л хэвийн үзэгдэл. Харин таван жилийн өмнөх төрсөн өдрөөрөө ээжийнхээ хийсэн хоолыг амтархан идэж байснаа санаж чадна. Цагаан сарын зоостой бууз, наадмын хуушуур идсэн гэх мэт хүний сэтгэл хөлдлөл нөлөөлсөн тэр үйл явдлуудыг бид хэзээ ч мартдаггүй шүү дээ. Өөрөөр хэлбэл цээжлэх зүйлээ бодохдоо амьдрал дээр тохиолдог баяр гунигтай мөчөө дүрслэн, хийсвэр зүйлийг бодит мэт болгон төсөөлсөнөөр тухайн үйл явдал, юмс таны ой тойнд гүн сууж өгнө. Ингэснээр түүнийг мартахгүй.

-Хамгийн анх ямар тэмцээнд оролцож байв даа?

-2013 оны сүүлээр ой тогтоолтоор хичээллэж эхэлснээс хойш гурван сарын дараа анхны тэмцээн болох Улсын аваргад оролцож байв. Тухайн үед тоо, хөзөр, хүний нэр, зүс цээжлэх төрөлд мөнгө, хүрэл медаль хүртэж байлаа. Ой тогтоолтын тэмцээн нь үндсэн арван төрөлтэй байдаг. Төрөл болгон тогтсон хугацаатай. Улсын аваргын тэмцээнд биелүүлэх даалгаврын хугацаа нь богино. Харин олон улсын тэмцээн, дэлхийн аваргын тэмцээн болохоор хугацаа нь урт үргэлжилдэг. Улсын аваргын тэмцээнд тав болон 15 минутанд тоо цээжлэх ёстой байдаг. Энэ даалгавар олон улсын тэмцээнд гучин минут, дэлхийн аварга дээр нэг цаг хүртэл уртасдаг. Цаг урт болохын хэрээр цээжлэх тоо ихэснэ гэсэн үг шүү дээ.

-Өнгөрсөн жил болсон “Super Brain” телевизийн шоунд Хятадын шилдэг багийг ялсан. Энэхүү тэмцээнд анх хэрхэн оролцох болов?

-2015 оны наймдугаар сард Хонгкокт болсон олон улсын ой тогтоолтын нээлтэй тэмцээнд оролцож байсан үе. Тэр тэмцээнээс манай тамирчид дангаараа 38 медаль хүртэж, илт илүүрхсэн л дээ. Медаль хүртэхээс өмнө монголчуудыг төдийлөн анхаардаггүй байсан. Харин 68 медалиас 38-ыг нь бид авсан болохоор Хонгкокийн сурвалжлагч, олон улсын тамирчид, шүүгч, үзэгч нарын анхаарал монгол тамирчдад төвлөрсөн юм. Тэр үед Хятадын “Super brain” шоуны баг, нэвтрүүлгийнхээ дүрс зураг авах ажлаар явж байсан юм билээ. Тэгээд бидэнтэй уулзаж “Монголчууд энэ тэмцээнд амжилттай оролцсон байна. Танай тамирчдаас нэг хүнийг сонгож энэ нэвтрүүлэгт оролцуулъя” гэж хэлсэн. Тухайн үед багийнхнаасаа хамгийн өндөр амжилт гаргасан нь би байлаа. Ингэж л анх энэ шоунд оролцсон юм. Өмнө нь энэ нэвтрүүлгийг их үздэг байсан. Хятадад 300 сая гаруй хүнд хүрсэн, хамгийн олон үзэгчтэй шоу нэвтрүүлэг шүү дээ. Дэлхийн оюун ухааны спортын алдартай тамирчид оролцдог учраас тэр шоунд оролцох нь миний мөрөөдөл байлаа. Хятадын дөрвөн хүн тутмын нэг нь үздэг хамгийн олон үзэгчтэй тус нэвтрүүлгийн гол зорилго нь “Хүний тархи юу хийж чаддаг вэ” гэдгийг санаанд оромгүй даалгавруудыг гүйцэтгэж, харуулахыг хичээдэг. Ингэхдээ улс бүрийн шилдэг тамирчдыг шоундаа урьж оролцуулан Хятадын эсрэг Америк, Хятадын эсрэг Герман гэх зэргээр хооронд нь өрсөлдүүлдэг. Өмнөх дугааруудад нь урд хөршийн тамирчдын хувьд Герман, Америк, Япон зэрэг орны тамирчдыг буулгаж авсан үзүүлэлттэй байсан юм билээ. Харин миний оролцсон дугаарт дэлхийн баг “X-team” буюу олон улсын шилдэг таван тамирчин Хятадын шилдэг таван тамирчны эсрэг өрсөлдсөн.

-Таны багтсан “Дэлхийн баг”-т ямар ямар орны тамирчид байсан бэ ?

-Ер нь “Х team”-д тив тивийн хамгийн шилдэг гэсэн төлөөллүүд багтсан. Миний хувьд Ази тивээ болон Монгол Улсыг төлөөлж тус багийн гишүүн нь болж шоунд оролцсон. Австрали тивээс рубек шооны дэлхийн аварга Feliks Zemdegs, Испанийн судокугийн дэлхийн аварга Martin Lopez Norses, Өмнөд Америкийн Перу улсын шоог харахгүйгээр эвлүүлдэг Gian­franco Huanqui, Швед улсын дэлхийн ой тогтоолтын хошой аварга Jonas Von Essen нартай хамтарч Хятадын шилдэг тамирчдаас бүрдсэн багийн эсрэг өрсөлдсөн.

-Тэмцээний даалгаврыг цаг тулгаж танилцуулсан гэсэн. Юу болсон юм бэ?

-Энэ шоунд тамирчдыг урихдаа гэрээнд хорин нэгэн хоногийн өмнөөс даалгаврыг танилцуулах журамтай байдаг юм билээ. Гэтэл зохион байгуулагчид долоо хоногийн өмнө манай багт даалгаврыг нь явуулсан. Ингээд Монголоос нисэхээс нэг хоногийн өмнө даалгаврыг дахин өөрчилсөн тухай надад мэдэгдэж, шинээр даалгавар явуулсан байсан. Тэр үед бидэнд их хүнд байсан шүү. Онгоцонд хоол, цай ч уух завгүй Х.Хатанбаатар багштайгаа хамт бэлтгэл сургуулилтаа давтаж, тэмцээндээ оролцсон. Тэмцээнд оролцохоос өмнө багш маань “Ялах ч бай, ялагдах ч бай энэ шоунд оролцсоноороо Монгол Улс, монгол хүн гэж ямар аугаа үндэстэн байдгийг Хятадын олон сая хүнд харуулж чадах боломжтой. Тийм болохоор хичээх хэрэгтэй” гэж хэлсэн. Гэхдээ аливаа тэмцээн уралдаанд ялагдана гэж ордоггүй учраас өөрийнхөө бүх хүчийг дайчилсан.

-Тухайн үед ямар даалгавар гүйцэтгэсэн бэ?

-Миний даалгавар15х15 харьцаатай 225 таван ширхэг нүдэнд секунд бүрт нэг тоо гараад алга болно. Тэгэхдээ дэс дарааллаар биш аль ч нүдэнд, ямар ч тоо гарч ирнэ гэсэн үг.Үүний дараа таван минут дахин дотроо бодож боловсруулаад төв тайз руугаа очино. Тэнд ч гэсэн адилхан 225 ширхэг дотроо гэрэлтэй шоонууд байх бөгөөд гэрэл нь энд, тэнд анивчиж байгаад удааширсаар нэг шоон дээр зогсоход гурван секундын дотор тэнд ямар тоо гарсныг санаж олонгуутаа өмнөө байрлах нэгээс ес хүртэлх тоог наасан лаазан ханыг нурааж зөв тоогоо олох ёстой. Өмнө ийм даалгавар гүйцэтгэж байгаагүй болохоор тухайн үед жаахан бэрхшээл тулгарсан, сандарсан шүү.

-Ой тогтоолтын спортоор хичээллэх нь ямар давуу талтай вэ?

-Энэ спортоор хичээллэх нь тухайн хүнд ямар ч сөрөг нөлөө үзүүлэхгүй. Бусад спорт шиг бэлтгэлийнхээ үеэр ч юм уу, тэмцээн дээр бэртэж, гэмтэнэ гэж байхгүй нь мэдээж. Хүн болгон оюуны спортоор өдөр бүр хичээллэдэг гэж би боддог. Хамгийн гол нь зөв хүн болж төлөвшихөд их нөлөөлдөг юм уу даа. Намайг анх энэ спортоор хичээллэж эхлэхэд багш маань ч тэгж хэлж байсан. Эрүүл мэндийн талаас ч гэсэн тархины үйл ажиллагаагаа сайн ажиллуулж байгаа нь эерэг талтай юм.

-Бэлтгэлээ хэрхэн хийдэг вэ?

-Ой тогтоолтын тамирчин хүн бэлтгэлийг өдөр бүр хийх шаардлагатай. Таван минут, 20 минут эсвэл гурван цаг ч хамаагүй бэлтгэлээ хийх ёстой. Багш маань ч тэгж шаарддаг.

-Хүмүүс таныг “Супер тархи”гэх нэрээр илүү мэднэ. Яагаад ийм хочтой болчихов?

-Миний оролцсон нэвтрүүлэгийн нэр “Super brain” шүү дээ. Энэ нэвтрүүлэгт амжилттай оролцож, олон нийтэд танигдсан болохоор тийм хоч өгсөн байх. Одоо ч гэсэн найз нөхөд, сургуулийн багш нар “Супер тархиа” гэж дууддаг (инээв).

-Оюун ухааны спортын тамирчинд цолыг нь ямар шалгуураар олгодог юм бол?

-Цолыг зөвхөн дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээний үеэр олгодог. Олон улсын мастер, их мастер, олон улсын их мастер гэсэн эрэмбэтэй. Олон улсын мастер цолыг авахын тулд оюуны спортын үндсэн арван төрлийн нийлбэр оноо 3000-аас дээш байж, болзлоо хангана. Энэ оноо таван мянга хүрсэн бол их мастер, зургаан мянга бол олон улсын их мастер болно гэсэн үг. Олон улсын чанартай тэмцээнд эхний гурван байрт орж байж, оноо авна. Тэгээд арван төрлийн нийлбэр оноо гэхээр цол хүртэх тийм ч хялбар биш шүү. Миний хувьд өдгөө хамгийн залуу олон улсын их мастер цолтой тамирчин. Энэ амжилтыг би ганцаараа олж аваагүй, багш, найз нөхөд, гэр бүлийнхэн маань тусалсан. Тэдэндээ үргэлж баярлаж явдаг.

-Ойрын хугацаанд ямар тэмцээнд оролцохоор бэлдэж байна вэ?

-Ирэх сард болох ой тогтоолтын улсын аварга шалгаруулах тэмцээнд оролцохоор бэлтгэл, сургуулилтаа хийж байна. Хэдий улсын аварга ч гэлээ чансаа өндөртэй тэмцээн болдог. Учир нь оюуны спортын дэлхийн чансааг Монголын өсвөрийн тамирчид тэргүүлдэг. Дэлхийн өсвөрийн тамирчдын гаргасан 17 рекордын 13-ыг нь манай тамирчид эзэлдэг гэхээр бахархмаар санагдаж байгаа биз дээ. Тийм болохоор манай ой тогтоолтын улсын аваргын тэмцээн олон улсын тэмцээн шиг маш ширүүн өрсөлдөөнтэй болдог.

-Та хаана сурдаг вэ. Гэр бүлийнхнийгээ танилцуулаач?

-Би МУИС-ийн Эдийн засгийн сургуулийн нэгдүгээр курсийн оюутан. Аав, ээж, дүүгийн хамт амьдардаг. Айлын ууган хүү. Өмнө нь Боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны яамны харьяа лаборатори 23 дугаар сургуулийг төгссөн. Оюутан болчихсон болохоор хичээл, ном ихтэй л явна.

Э.МӨНХТҮВШИН

Эрүүл мэндийн сайд А.Цогцэцэгтэй ярилцлаа.

---

-Та Эрүүл мэндийн сайдаар томилогдоод багагүй хугацааг үдлээ. Энэ салбарт ямар өөрчлөлтүүд гарсан бэ. Эрүүл мэндийн салбар бодлогын хувьд шинэ түвшинд гарсан уу?

-Эрүүл мэндийн салбарт өөрчлөлт, шинэчлэлийг нийт таван чиглэлээр хийж байна. Юуны өмнө эрүүл мэндийн салбарын бодлогыг 10 жилээр төлөвлөж, хууль эрх зүйн орчныг боловсронгуй болгох чиглэлээр энэ Засгийн газрын бүрэн эрхийн хугацаанд хийх ёстой төлөвлөгөөт ажлынхаа нилээд хувийг өнгөрсөн зургаан сард хийж гүйцэтгэлээ. Тухайлбал, Монгол Улсын эрүүл мэндийн салбар “Төрөөс эрүүл мэндийн талаар баримтлах бодлого”-оо (2017-2026) Засгийн Газраар батлууллаа. Энэ бол салбар өөрийн гэсэн замыг заах “Алтан гадас”-тай боллоо гэсэн үг. Хэдийгээр богино хугацаанд боловсруулж хийсэн ч олон эрдэмтэн мэргэд, мэргэжлийн боловсон хүчин, салбар зөвлөлийн гишүүдийн маш идэвхтэй шаргуу ажилласны үр дүн байсан гэж ойлгож болно.

Нөгөөтэйгүүр, “Согтууруулах ундаа хэтрүүлэн хэрэглэсэн этгээдийг албадан эрүүлжүүлэх тухай хууль”-ийн шинэчилсэн найруулгыг УИХ-аар батлуулж, согтуу иргэдийг эрүүл мэндийн байгууллага хариуцан эрүүлжүүлж, ард иргэдийн дунд маш их бухимдал үүсгэж байсан нөхцлийг өөрчилж цагдаагийн байгууллагад нь буцааж өгч өмнө нь оршиж байсан том гажуудлыг заслаа. Эрүүгийн хуулийн 15.1-т өөрчлөлт оруулсан юм.

Мөн нялх, балчир хүүхдийн хоол, хүнсний бүтээгдэхүүний тухай, Донорын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгыг УИХ-д өргөн барьж эхний хэлэлцүүлгээ амжилттай хийсэн. Нялх, балчир хүүхдийн хоол, хүнсний бүтээгдэхүүний тухай хууль гарснаар хөхөөр хооллолтыг дэмжих, түүний хууль эрх зүйн орчныг бүрдүүлэх нь хүүхдийн эрхийг хамгаалах, дархлааны системийг нь хадгалах, бага насны хүүхдийн аливаа өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх зэрэг чухал ач холбогдолтой юм. Донорын хуулийн хувьд амьд донороо хайрлаж, тархины үхжилтэй донороос эрхтэн шилжүүлэх эрх зүйн орчныг нь бүрдүүлж байна.

Мөн Засгийн газрын тусгай сангийн тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулж Эрүүл мэндийг дэмжих сантай боллоо. “Халдварт өвчний хяналт, сэргийлэлт”, “Эх, хүүхэд, нөхөн үржихүйн эрүүл мэндийн тавдугаар хөтөлбөрийг тус тус батлууллаа. Эх хүүхэд, нөхөн үржихүйн эрүүл мэндийн тавдугаар хөтөлбөр нь 2017-2021 онд хэрэгжих бөгөөд энэ хөтөлбөр хэрэгжсэнээр эх хүүхдийн өвчлөл, эндэгдлийг тогтвортой бууруулах, өсвөр үеийн охид, бүсгүйчүүдийн бэлгийн эрүүл мэнд, эрүүл ахуй, БЗДХ-аас сэргийлэх, эмзэг бүлгийн иргэдийг хүсээгүй жирэмслэлтээс хамгаалах зэрэг ач холбогдолтой. Түүнчлэн эрүүл мэндийн салбарын ажилчдын эрсдлийн даатгалын хуулийн үзэл баримтлалыг Засгийн газраар хэлэлцүүлсэн зэрэг олон ажлыг амжууллаа. Эдгээр хууль, хөтөлбөрүүд нь батлагдаж албажаад ирэхээр тодорхой үе шаттай хэрэгжүүлэх төлөвлөгөө гарах юм л даа.

-Тусламж үйлчилгээний чанарыг сайжруулах, эмнэлгүүдийн ачааллыг бууруулах чиглэлээр ямар ажлууд хийгдэж байна вэ. Ер нь бол ачаалал их байна л гэсэн сураг дуулдах юм?

-Сүүлийн үед эмнэлгүүдийн ачааллыг тэнцвэржүүлэх, иргэдийн чирэгдлийг багасгах чиглэлээр хэд хэдэн өөрчлөлтийг хийлээ. Тухайлбал, ачаалал ихтэй, иргэдэд чирэгдэл үүсгээд байгаа таван том эмнэлгийг хоёр ээлжээр ажиллуулж байна. Улсын нэгдүгээр, гуравдугаар төв эмнэлэг, Эх хүүхдийн эрүүл мэндийн үндэсний төв, Хавдар судлалын үндэсний төв, Гэмтэл согог судлалын үндэсний төв гэсэн таван эмнэлэг өдөр бүр 20 цаг хүртэл ажиллаж байна.

Энэ өвлийн ханиад томууны үед шуурхай арга хэмжээ авсаны үр дүнд сар хагасын дотор эрсдэл багатай даван туулсан. Томуу, томуу төст өвчний өнөөгийн байдал, хэрэгжүүлж буй арга хэмжээний талаар Засгийн газрын хуралдаанд хоёр удаа танилцуулж, томуугийн улиралд 0-5 насны хүүхдийн нэн шаардлагатай 11 нэрийн эмийг 100 хувь хөнгөлсөн. Мөн хүүхдээ асарсан эцэг эх, асран хамгаалагчдад эмнэлгийн хуудас олгодог болсон. Цэргийн төв эмнэлэгт 50 ортой, Улсын хоёрдугаар төв эмнэлэгт 30 ортой хүүхдийн тасгийг шинээр нээж, резидент эмч, анагаахын чиглэлийн их, дээд сургуулийн төгсөх ангийн оюутнуудыг дайчлан нийслэлийн эрүүл мэндийн байгууллагуудад ажиллуулсан юм. Түүнчлэн агаарын бохирдлын индекс өндөртэй цэгүүдэд байрладаг 86 цэцэрлэгийн 21389 хүүхэд, 19 мянга гаруй эрүүл мэндийн ажилтнуудыг томуугийн эсрэг вакцинаар дархлаажуулж, өндөр тунт “А” амин дэмийг 315 мянган хүүхэд, 52 мянган төрөх насны эмэгтэйчүүдэд өгч цогц арга хэмжээнүүдийг авч ажилласан гээд олон зүйлийг хэлж болно.

-Өөр ямар арга хэмжээ авсан бэ?

-Ер нь тулгамдсан асуудлуудыг шийдэх тал дээр түлхүү анхаарч ажилласан гэж ойлгож болно. Бөөрний дутагдалтай иргэдийг гемодиализын аппаратад оруулах эрх зүйн орчныг бүрдүүлэн эрүүл мэндийн салбарт анх удаа төр хувийн хэвшлийн түншлэлээр ажил үйлчилгээг хувийн хэвшил гүйцэтгэж, төлбөрийг нь Засгийн газраас санхүүжүүлж эхэллээ. Өөрөөр хэлбэл иргэн гемодиализд орвол өмчийн ямар ч хэлбэр харгалзалгүй төлбөргүйгээр үйлчлүүлнэ гэсэн үг. Одоогийн байдлаар Нийгмийн даатгалын ерөнхий газар хувийн хэвшлийн байгууллагуудтай гэрээ хийж, үйл ажиллагаа нь тогтмолжоод явж байгаад иргэд талархалтай хандаж байгаа. Өөр нэг зүйл нь гадаад руу илгээх оношилгоо эмчилгээний урсгалыг багасгах чиглэлээр энэ жил долоон төрлийн өвчний хагалгааг өөрийн эх орондоо хийхээр боллоо. Түүнчлэн цусны хорт хавдартай иргэдийн урт хугацаанд үнэтэй хийлгэдэг эмчилгээ нь санхүүгийн дарамтанд оруулж, ядууралд хүргэдэг асуудлыг шийдвэрлэн цусны хорт хавдартай иргэдийн эмчилгээний зардлыг төр хариуцахаар төсөвт нэмэлт оруулж шийдвэрлүүлж чадсан.

-Эрүүл мэндийн салбар өр ихтэй байдаг гэж дуулсан. Өрөө барагдуулж чадаж байна уу. Бас л эдийн засгийн хямрал гээд амаргүй л явж ирсэн байх?

-Эрүүл мэндийн салбарт олон жил дамжсан 16 тэрбум төгрөгийн өрийг барагдууллаа. Салбарын удирдах ажилтны зөвлөгөөнийг хийж эрүүл мэндийн салбарын ажилчдын сахилга хариуцлага, ёс зүйн байдлыг сайжруулах, нийгмийн эрүүл мэндийн болон эмнэлгийн тусламж үйлчилгээний, санхүүгийн тулгамдсан асуудлыг хэрхэн шийдвэрлэхийг зөвлөлдөн хуралдсан. 2017 оныг Нийгмийн эрүүл мэндийг дэмжих жил болгож аливаа өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх чиглэлд салбар анхаарлаа хандуулж байна. Эхийн эндэгдлийг бууруулах чиглэлээр онцгой анхаарч мэргэжил арга зүйгээр удирдан, орон нутгийн засаг захиргааны байгууллагыг татан оролцуулж байна. Зам тээвэр, хөгжлийн сайдын тушаалаар хүнд өвчтөний тээврийн зардлыг 98 хувь хөнгөлсөн нь иргэдийн талархлыг хүлээж байна. Ганцхан жишээ хэлье, өнгөрсөн цагаан сарын үеэр Завханы онгоцыг Баянхонгорт буулгаж ЭХЭМҮТ-ийн эмч нар найман ээжийн амийг аварсан. Энэ дашрамд, Зам тээвэр, хөгжлийн сайд Д.Ганбат, Баянхонгор аймгийн Засаг дарга Г.Батжаргал нарт талархал илэрхийлмээр байна.

-Энэ оны хувьд эдийн засаг амаргүй байгаа нь үнэн. Гэхдээ эрүүл мэндийн салбарын бүтээн байгуулалтын хийгдэх ажлууд юу байх бол. Удтал хүлээгдээд байгаа эмнэлгүүдээ нээх үү?

-Эрүүл мэндийн салбарын барилга, их засвар, тоног төхөөрөмжийн хөрөнгө оруулалт жилээс жилд буурч байна. Тухайлбал, 2015 онд 93.5 тэрбум байсан бол энэ онд 35.9 тэрбум төгрөг болж буурсан. Улс орны эдийн засаг хүндхэн байгаа хэдий ч бид мөнгөгүй гээд гараа эвхээд суухгүй бүх боломж гарцыг хайж ажиллаж байна. Яармагийн дэнжид байгаа 300 ортой төрөх эмнэлгийг барьж дуусган ашиглалтад оруулах нөхцөлтэйгөөр концессийн гэрээгээр гүйцэтгүүлнэ. Сонгинохайрхан дүүргийн нэгдсэн эмнэлгийн барилгын ажлын тендерийг шалгаруулах зэрэг ажлыг хийж байна. Цаашид Чингэлтэй дүүрэг, Ховд аймагт загвар нэгдсэн эмнэлгийн барилга, нийслэл хотын дөрвөн өрхийн, зургаан сумын эмнэлгийн барилгыг барих ажлыг Азийн Хөгжлийн Банкны төслийн хүрээнд шийдвэрлэхээр ажиллаж байна.

-Ер нь эрүүл мэндийн салбарын төсөв хэр хасагдсан бэ. Сураг дуулах нь ээ, эм тарианы мөнгө тааруу л байгаа гэх юм?

-Эрүүл мэндийн салбарын төсөв 2016 онд 691.1 тэрбум төгрөг байсан бол энэ онд 659.4 тэрбум төгрөг болж буурсан. Харин эмийн санхүүжилтийн хувьд буураагүй, харин ч нэмэгдсэн. Өмнөх онд 82.7 тэрбум байсан бол энэ онд 91.4 тэрбум төгрөг болсон байгаа. Мөн урсгал зардал 2016 онд 65 тэрбум төгрөг байснаас 2017 онд 85 тэрбум төгрөг болж нэмэгдсэн.

-Ханиад томууны улирал өнгөрч байна. Гэхдээ жил ирэх бүр ханиад томуу нэмэгдэж, өвчлөл газар авч байгаа нь ямар шалтгаантай юм бол. Утаа л гэж манайхан өөрсдөө онош тавиад байна л даа?

-Томуу, томуу төст өвчин нь улирлын чанартай, амьсгалын замын хурц халдварт өвчин. Манай орны хувьд жил бүр 10 дугаар сараас дөрөвдүгээр сар дуустал дэгдэлт хэлбэрээр гардаг. Томуу, томуу төст өвчний харуулдан тандалтын тогтолцоог нэвтрүүлж, долоо хоног бүр амбулаторийн үзлэгийн мэдээг авч дүн шинжилгээ хийн хариу арга хэмжээг хэрэгжүүлэн ажиллаж байна.

Сүүлийн жилүүдэд томуу, томуу төст өвчин, уушгины хатгалгаа өвчнөөр хүндэрч, эмнэлгийн орны ачааллыг эрс нэмэгдүүлж байгаа нь олон шалтгаантай. Нэг гол шалтгаан нь таны дурдсан агаарын бохирдол юм. Уушгины хатгалгаа өвчний улмаас эмнэлэгт хэвтэн эмчлүүлсэн хүүхдүүдийн 83 хувь нь агаарын чанарын индексээр маш их бохирдолтой бүсэд амьдардаг, 62 хувь нь гэрт, 38 хувь нь цэцэрлэгт хүмүүждэг байсан байна. Мөн эхийн сүүгээр дагнан хооллолт жилээс жилд буурч байгаа бөгөөд 47 хувьтай байгаа нь бага насны хүүхдийн дархлаа суларч, өвчин эмгэгт өртөх бас нэг шалтгаан болоод байна.

-Улаанбаатарын иргэдийн хувьд эрүүл мэндэд хамгийн ихээр тулгамдаж буй асуудал нь агаарын болон хөрсний бохирдол болчихоод байна. Агаарын бохирдол, хөрсний бохирдлыг бууруулахад яам хэрхэн анхаарч байгаа вэ?

-Хууль эрх зүйн орчны хувьд Эрүүл ахуйн тухай хуулийг 2016 онд батлуулж, улс даяар мөрдөж эхлээд байна. Түүнчлэн гэр хорооллын нүхэн жорлон, угаадасны нүх болон агаарын чанарын техникийн ерөнхий шаардлага стандартуудыг батлуулсан. Манай яамнаас “Орчны эрүүл мэнд үндэсний хоёр дахь хөтөлбөр”, БОАЖЯ-тай хамтран “Агаарын бохирдлыг бууруулах үндэсний хөтөлбөр” болон “Хөрс хамгаалах, газрын доройтлыг бууруулах” үндэсний хөтөлбөр боловсруулах ажлуудыг эхлүүлээд байна. Орчны бохирдлын асуудлуудад олон нийтийн анхаарлыг хандуулах, олон улсын туршлага, судалгааны үр дүнг танилцуулах, шийдвэрлэх арга замуудыг хэлэлцэх зорилгоор өнгөрсөн жил “Хүүхдийн эрүүл мэндэд агаарын бохирдлын үзүүлэх нөлөө, шийдвэрлэх зам” сэдэвт олон улсын зөвлөлгөөн, энэ сарын 13-15-ны өдрүүдэд “Хүйтэн уур амьсгалтай орнуудын ариун цэврийн байгууламжийн шийдэл” олон улсын зөвлөлдөх уулзалтуудыг амжилттай зохион байгууллаа.

-Танай яамны вэб сайт дээр “Эмийн үнийг төрөөс зохицуулах шаардлагатай юу” гэсэн судалгаанд 78 хувь нь тийм гэж хариулсан байна лээ. Төр эмийн үнийн хөнгөлөлтийг зохицуулах боломж байгаа юм уу. Засгийн газар мөнгө байхгүй л гээд байгаа шүү дээ?

-Өнөөдрийн байдлаар эрүүл мэндийн даатгалаас хөнгөлөлттэй олгох эмийн үнийг Нийгмийн даатгалын үндэсний зөвлөлөөс тогтоож байгаа. Харин бусад эм, эмнэлгийн хэрэгслийн үнийг эм үйлдвэрлэгч, импортлогч, эмийн сангийнхан зах зээлийн механизмаар тогтоож байна. Эм, эмнэлгийн хэрэгслийн үнийн зохицуулалтыг боловсронгуй болгох нь олон жил яригдаж буй асуудал. Миний бие саяхан хоёрдугаар сард УИХ-ын зарим гишүүдтэй хамт Шинэ Зеланд улсын эмийн зохицуулалтын үйл ажиллагаа, эмийн хууль тогтоомжийг хэрхэн хэрэгжүүлж байгаа, эмийн худалдан авалтын удирдлага зохион байгуулалтын талаар газар дээр нь туршлага судалж, мэдээлэл солилцоод ирсэн. Эдгээр болон бусад орны тэргүүн туршлага дээр үндэслэн бид Эм, эмнэлгийн хэрэгслийн тухай хуулийг шинэчлэн найруулж, эмийн зохицуулалтын бүх үйл ажиллагааг бие даасан эмийн зохицуулалтын байгууллагад нэгтгэх, ингэснээр эмийн чанар, аюулгүй байдал, эмчилгээний идэвх зэрэгт хяналт тавих, эмийг худалдан авах боломж, хангамж хүртээмжийг сайжруулахаар ажиллаж байна.

-Манай орны иргэд техникийн спирт ууж хордох боллоо. Дорнод аймагт харамсалтай зүйл болсон бол Өмнөговь аймагт тээврийн жолооч нар мөн зориулалтын бус спирт ууж хордсон гэх мэдээлэл байгаа. Эдгээр асуудлууд дээр ямар арга хэмжээ авч байгаа вэ?

-Сүүлийн үед нийслэл хот, Дорнод, Өмнөговь аймагт үл мэдэгдэх шингэнийг архи гэж уусны улмаас хүний эрүүл мэнд хохирч, амь нас эрсдэх явдал удаа дараалан гарч байгаа нь нэн харамсалтай асуудал юм. Бид хордсон иргэдийн талаарх мэдээллийг авмагц нэн даруй орон нутгийн эрүүл мэндийн байгууллагатай цахимаар холбогдож, тандалт, эмчилгээ, оношилгоо, тусламж үйлчилгээний талаар мэргэжил арга зүйн зөвлөмж өгч, шуурхай хариу арга хэмжээ авч ажилласан. Харамсалтай нь гүн хордлогын улмаас эмнэлгийн тусламж авалгүйгээр газар дээрээ амь нас эрсдэх явдал байна. Хэдий тийм ч, эмнэлгийн тусламж үйлчилгээ авсан бүх өвчтнүүдийн амь насыг аварч байгаа нь манай эмч нарын мэдлэг, чадвар, туршлага сайтайг харуулж байгаа юм. Метилийн спиртийн хордлогын асуудал удаа дараалан гарч байгаа учраас бидний зүгээс хэвлэл мэдээллийн байгууллагуудаар дамжуулан иргэдэд сэрэмжлүүлэг мэдээллийг тогтмол хүргэн ажиллаж байна.

-Цаашид хийж хэрэгжүүлэх ямар ажлууд байна вэ, танай салбарт?

-Цаашид бид төрөөс эрүүл мэндийн талаар баримтлах бодлогын хэрэгжилтийн нарийвчилсан төлөвлөлт хийх, эмнэлгийн тусламж үйлчилгээний хуулийн хэрэгжилтийг эрчимжүүлэх, шинэ техник технологийг нэвтрүүлэхдээ хүний нөөцийг цогцоор нь бэлтгэх, эрүүл мэндийн салбарын мянга мянган ажиллагсдын нийгмийн асуудлыг шийдвэрлэх асуудал зайлшгүй байна. Түүнчлэн эмч, эмнэлгийн мэргэжилтний ёс зүй, харьцаа хандлагыг сайжруулах, улс орон даяар элэгний В, С вирүсийн халдварыг илрүүлэх аяныг зохион байгуулах, эхийн эндэгдэл, сүрьеэ, бэлгийн замын халдварыг бууруулах чиглэлээр дорвитой томоохон үйл ажиллагаа хийхээр төлөвлөж байгаа. Анхан шатны тусламж үйлчилгээний хүртээмж, чанарт анхаарах, мобайл технологийг нэвтрүүлэх, эрүүл мэндийн шилэн төслийн хэрэгжилтийг эрчимжүүлэх, гадаад оронд эмчлүүлж буй эмчилгээний урсгалыг багасгах зэрэгт онцгой анхаарал хандуулахаар болсон.

“Хувьсал” продакшны “Гөү адвенчер” студийн бүтээл “Миний нууц” уран сайхны кино сүүлийн үеийн хамгийн олон үзэгчтэй киногоор тодроод байгаа. Энэ сарын 7-нд нээлтээ хийсэн гэхэд хамгийн олон тоолууртай кино болно гэдэг чамлахааргүй амжилт. Киноны зохиолыг Доржготовын Ганцэцэг, Алтангинжийн Ганчимэг нар бичиж, найруулагчаар Дашхүүгийн Галбаяр, А.Ганчимэг нар ажиллажээ. Монголд жилд өчнөөн олон кино дэлгэцнээ гардаг ч хүний сэтгэлд хүрсэн бүтээл төрөхөө больсон, ямар ч зохиолгүй кинонцруудын үерт автсан гэх яриа чихний үзүүр сөрмөх нь олонтаа. Тэгвэл гол дүрд нь гавьяат жүжигчин Уртнасангийн Уранчимэг, соёлын тэргүүний ажилтан жүжигчин Цэгмидийн Цэрэнболд, залуу жүжигчин Бадамсэдийн Билгүүн, Төмөрийн Хулан, Оюунгэрэл нарын тоглосон эл киног үзэгчдийн сэтгэл бага ч болтугай таашаал хүртсэн гэж найдна. “Хувьсал” продакшныхан урьд нь “Зэрлэг цэцэгсийн хүлэмж”, “Зүрхээр наадагч”, “Атганд үлдсэн эрдэнэ” зэрэг хэд хэдэн бүтээл хийж үзэгчдэд толилуулсан туршлагатай уран бүтээлчид.

Хүний амьдрал гэдэг нууцаар дүүрэн. Томоохон группын эзэн Түшиг, түүний эхнэр Хандмаа нар Мөнхжин, Энхжин хэмээх хоёр хүүгийнхээ хамт амьдарна. Дутах гачигдах зүйл үгүй ч хүн бол сэтгэлийн амьтан гэдэг томьёолол эл бүтээлд голлоно. Кино эхлэхэд Хандмаа дэлгүүрээр явж байгаа нь дэлгэцнээ харагдана. Хандмаад гавьяат жүжигчин Уранчимэг чадварлаг тогложээ. Хувцас солих өрөөнд Хандмааг дөнгөж ортол нэг залуу үсрэн орж ирж амыг нь даран, чимээ анир гаргахгүй байхыг шаардана. Алтангинж хэмээх эл залууг траншейнд амьдарч байхад нь үл бүтэх залуу олон өсгөж авч нэг ёсны “бууны нохой” болгожээ. Алтангинж найз охинтой болоод удаагүй бөгөөд сэтгэцийн эмнэлэгт ажиллах түүндээ хулгайч дээрэмчдийн бүлэглэлээс гарч, хүний ёсоор амар жимэр аж төрөх амлалт өгчээ. Гэвч, сайн юманд садаа мундахгүй гэгчээр Алтангинжийг тийм ч амархан тавиад явуулчихгүй тавилан заяаны ээдрээ үүсчээ. Үл бүтэх бүлгийнхнээсээ зугтаж явахдаа тэрээр хувцас солих хөшигний цаана Түшигийн эхнэр Хандмаатай тааралдаж, нөгөөдүүлээс нуугдаж хоцорлоо.

Хандмаагийн айдаст харц, сэтгэлзүйн байдлыг жүжигчин Урнаа нүүрний хөдөлгөөнөөрөө тун чадмаг гаргана. Тансаг байшинд юугаар ч үл дутах баян чинээлэг, элэг бүтэн амьдрал дунд Хандмааг яагаад ч юм ганцаардлын сүүдэр дагана. Тэр дэлгүүрээс гарахдаа сахиусан тэнгэрийн жигүүртэй цав цагаахан өмсгөл худалдаж аваад харина. Гэртээ ирж хань ижлээ, хоёр хүүгээ хүлээх боловч тэд нь тус тусын ажилтай учир оройтох тусам Хандмаагийн гансрал нэмэгдэж, бэлдсэн хоолоо амандаа чихэж их л бүдүүлэг байдал гаргах нь галзуу хүн үү гэсэн эмзэглэлийг төрүүлнэ. Тийм ээ, түүний сэтгэл дотор жирийн айлын эзэгтэй, бас жир бус нэгэн хоёр зэрэгцэн оршиж байжээ. Хүний ухамсарт бурхан, бугийн аль аль нь оршиж байдаг гэсэн эртний философичдын санаа энд гарч ирнэ. Киноны туслах дүрүүдэд солонгос савангийн дуурийн түгээмэл шинж анзаарагдана. Түшиг захирлын ажлын газрын хоёр цэвэрлэгч хүүхэн “Царцаа Намжил” домогт “Хоёр хулгана бувар бувар гэнэ” гэдэг шиг тэрүүхэндээ ховон хошуулах нь яг л солонгос киноны дүр гэлтэй.

Зохиолоо үзэгчдэд хялбар ойлгуулах гэсэндээ ийм арга ядсан яриан хэсгийг түлхүү оруулсан гэлтэй. Тэрнээс биш киноны зураг авалтын хувьд бас ч гэж дэвшилттэй зүйлс анзаарагдаж байна. Түшигийг гадаад явсан хойгуур эхнэр Хандмаатай нь Алтангинж дотносох оролдлогыг хэдэнтээ хийнэ. Хүүгийнх нь тоглодог сагсны талбай дээр Алтангинж очиж Хандмааг тэврэн эргүүлэхэд ихэд гайхаж эгдүүцнэ. Гэвч түүнийг нэрээ хэлэхэд ямархан нэг зүйл санаанд нь орж бага насных нь дуртатгал сэргэнэ. Тэр балчир ахуйдаа нэгэн хүүтэй хамт замаар гүйж явахдаа “Алтангинж ээ, би чиний Мөнгөнгинж чинь болно” гэхэд хүү “Чи бол миний шидэт дагина” гэж цангинуулан баясгалантайгаар гүйлдэх нь дэлгэцнээ тодорно. Өөрөөсөө олон дүү үл таних залуутай мотоциклиор зугаалж, будаг цацалцан, үдшийн цэнгээний газарт богино даашинзтай бүжиглэх Хандмаа баруун далан дээрээ “Алтангинж” хэмээх үгийг хүртэл шивүүлэх нь хөл алдатлаа дурласны шинж гэлтэй. Гэвч, залуугийн хувьд баян хүний эхнэртэй дотносч, тавин сая төгрөг л яаж ийж байгаад салгах гэсэн хүн шүү дээ.

Түшиг гадаад айлчлалаас ирж эхнэртээ алтан гинж бэлэглэхдээ далан дээр нь шивсэн мөнөөх үгийг олж харна. Хандмаа нөхрийнхөө ажил дээр очиход цахилгаан шатанд таарсан эгчмэд цэвэрлэгч Түшиг захирлыг нарийн бичигтэйгээ учир ургуулсан гэж хэлнэ. Энэ үг сэтгэцэд нь хүчтэй нөлөөлсөн Хандмаа мөнөөх охиныг олны нүдэн дээр гэзэгдэн, улмаар ухаан алдаж унана. Тэр ч бүү хэл ханьтайгаа гэртээ ярьж сууж байгаад гэнэтхэн “Намайг аллаа, авраарай” хэмээн зугтана. Түшиг шөнө сэрээд ханиа хажуудаа байхгүйг мэдээд босож харахад аквариумын загаснуудаа угаалгын машинд угаагаад сууж байх жишээтэй. Бас хүү Энхжин, Мөнхжин хоёртоо ч төвөг учруулна.

Бага хүү нь загварын үзүүлбэрээ үзүүлж байхад үзэгчдийн суудалд тухлан харж суусан ээж нь гэнэтхэн тайзнаа үсрэн гарч хамаг хувцсаа тайчин бүжиглэнэ гэдэг ямар олиг байх вэ дээ. Хүү гомдож ээжийгээ “Тан шиг ээжтэй байснаас байгаагүй нь дээр. Үхвэл таарна” гэхэд аав нь хүүдээ алган боов амсуулж “Амьдрал гэдэг чинь дандаа тэмцэхийн ч нэр биш. Тэвчихийн нэр” гэж хэлнэ. Алтангинж Хандмаатай зугаалсан, хамт авахуулсан зургуудаа нөхөр Түшигт нь аваачиж өгч мөнгө салгах гэж шантаажилна. Гэвч, Түшиг тийм ч амархан нэг жулдрай бандид бэлэн мөнгө өгчихгүй. Мань эрийг хүлэн хээр аваачиж харанхуй шөнөөр айлган сүрдүүлнэ. Хүнд утсан чинээ улаан аминаас үнэтэй зүйл орчлонд юу байх билээ. Алтангинж эхнэртэй нь дотносоогүй гэдгээ хэлж уучлал гуйна. Харин Түшиг гэнэт “Чи Хандмаатай улам дотносвол чамд хүссэн мөнгийг чинь өгнө” гэж ятгана. Чингээд, Хандмааг дунд сургууль төгсөхдөө байшингийн дээвэр дээр сэтгэлт хөвгүүн Алтангинжтэйгээ ярилцаж байтал, найз хөвгүүн нь дээврээс нисэж бурхан болсноос улбаалж сэтгэцийн өөрчлөлттэй болсныг учирлан ярина.

Хандмаагийн өсвөр ахуйд тохиолдсон эл гунигт явдал сэтгэлийн шарх болж дотор нь хоёр өөр Хандмаа амьдрах болсныг үзүүлнэ. Үүнээс хойш Алтангинж Хандмаагийн хувьд унаган багынх нь анхны хайртын дүрд тоглох болно. Нөхөр Түшиг нь тэр хоёрын дэргэд байхад ч Хандмаа үл танина. Алтангинж хүний амрагийн дүрд тоглох ажлынхаа хөлсийг авсан ч хүн чанар нь хатгаж Хандмаа дээр ирнэ. Түүнийг найз бүсгүй нь ятгаж “Ийм өвчтэй хүнийг ая тааваар байлгавал тустай” гэснээр иржээ. Эцэст тэрээр барилгын өндөр өргөгч цамхаг дээр сахиусан тэнгэрийн хувцастайгаа гарч, бурхан болсноор зовлонт нэгэн хүний шаналант амьдрал төгсөнө. “Миний нууц” гэдэг нэрийн тухайд хэн нэгэн нууц амрагийн тухай биш гэдэг нь ийнхүү тайлагдана. Эл киноны дууны шүлгийг соёлын гавьяат зүтгэлтэн, яруу найрагч Ш.Гүрбазар бичиж, аяыг урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, хөгжмийн зохиолч Л.Балхжав хийжээ.

Дууг гавьяат жүжигчин Т.Ариунаа дуулж, олны хүртээл болголоо. Найруулагч Д.Галбаярын хувьд нэрт жүжигчин Дашхүүгийн хүү, удам дамжсан урлагийн хүн гэдгийг уншигчид мэдэх байх. “Миний нууц” уран сайхны кино зарим нэгний яриад байгаа шиг Холливудын хэмжээний бүрэн төгс бүтээл болоогүй нь ойлгомжтой. Харин зураг авалтын зарим нэг шийдэл болоод хүн хүнээ хайрлах сэтгэлзүйн дүрүүдийг амилуулснаараа сүүлийн үед гарсан кинонуудаас харьцангуй дөнгүүр, хүнд юм бодуулах дэлгэцийн бүтээл болжээ гэдэгтэй үзэгчид санал нийлэх биз ээ.

Ардын армийн 072 дугаар ангид гурван жил эр цэргийн алба хаасан онжавууд дөч шахам жилийн дараа эргэн уулзаж, тэртээх он жилүүдээ дурсаж сууна. Тэд жил бүрийн гуравдугаар сарын 18-ны өдөр эх орны өнцөг булан бүрээс нийслэл хотыг зорин ирж уулздаг болоод тав дахь жилтэйгээ золгож байгаа аж. Анхны уулзалтад дөрөв тавхан нөхөд ирсэн ч өдөр шөнөгүй ярьж суусан гэдэг. Ийн уулздаг болсноос хойш үеийн нөхөр, Дорнодын Ц.Энхбаяр цэргийн баяр хурдан болоосой гэж хоног тоолон, уйлж байсан удаатай гэж Яруугийн “өндөр ах” гэгддэг Л.Нямцэрэн нь дурссан юм.

Тэртээ 1978 онд Кубын нийслэл Гавана хотод дэлхийн залуучууд, оюутны XI их наадам, 1979 оныг Монгол Улс хүүхдийн жил болгон зарлаж, 1980 онд Москвагийн олимп, 1981 онд монгол хүн сансарт ниссэн түүхэн үйл явдлууд он цагийн хуудсанд бичигдэж байхад тэд эр цэргийн албаа нэр төртэй хаасан нь тэдний сэтгэлд тодхон үлджээ.

Тэдний алба хаасан Түнхэлийн цэргийн анги бол Монголд ганц байсан мод бэлтгэлийн анги юм. Ардын армийн анги нэгтгэлүүдийн мод түлээг бэлтгэхээс гадна гадаадад стандартын гуалинг экспортонд гаргадаг байсан гэнэ. Тус ангид мод бэлтгэлийн хоёр салаа, машин ачилтын болон төв дээр вагон ачилтын салаа тус тус нэг, дөрвөн метрийн гуалин бэлтгэлийн салаа нэг, техник болон зам арчлалтын тасаг нэг, вагонд гуалин ачилтын хоёр авто ачигчтай хоёр зуугаад бие бүрэлдэхүүнтэй томоохон анги салбар байжээ.

Анх 1978 оны долоодугаар сард “Манай оны цэргүүдийг ирэхэд ангийн захирагч хошууч Самбуу, штабын дарга нь хошууч Пушаан, Мягмаржав, улс төрийн орлогч хошууч Бадам-Очир, ахмад Ванчинсүрэн, хангалтын албанд ахмад Галсанжамц, ахлах дэслэгч Даш, ротын захирагч, ахмад Намжаа, улс төрийн орлогч, дэслэгч Намсрайжав, эвлэлийн үүрийн дарга, дэслэгч Төмөрбаатар, кино механикч, ахлагч Лхамжав, уулын 55-маркийн тракторын жолооч нар, ахлагч Батаа, Дашням, Төмөрбаатар, автогредрчин ахлагч Дүүрэнбаяр нарын офицер ахлагч нар ажиллаж байсан. Карентинд өнгөрүүлсэн 45 хоногийн хугацаанд бид цэргийн анхан шатны бэлтгэл, жагсаалын бэлтгэл, цэргийн дүрэм бүгдийг сурсан. Гэхдээ гурван жилийн хугацаанд дандаа байгалийн сайханд, мод бэлтгэх ажил хийсэн” гэж Хөвсгөлийн У.Лхагвасүрэн дурсан ярилаа.

Харин мод бэлтгэлийн нэгдүгээр салааны захирагчаар дэслэгч Г.Мөнхбаатар, салаан орлогчоор ахлах түрүүч У.Лхагвасүрэн, хоёрдугаар салааны захирагчаар дэслэгч Болдбаатар, хугацааны ахлагчаар Дорноговийн Г.Батболд, ахлах түрүүчээр Завханы Ц.Энхбаатар, машин ачилтын салаан захирагчаар ахлах дэслэгч Өлзийнасан, салаан орлогч, ахлах түрүүч Дарханы Биндэрьяа, гуалин салаан захирагч мангаа хочит дэслэгч Лхагвасүрэн, салаан орлогч нь түрүүч Чинбат, вагон ачилтын салааны захирагч ахлах дэслэгч Доржсэмбэ, салаан орлогчоор ахлах түрүүч Увсын З.Пүрэвсүрэн, тасгийн дарга нар нь түрүүч Баянхонгорын Б.Пүрэвдорж, Ховдын Ж.Түвшинбаяр, Дорноговийн Л.Ганболд нар байсан.

Түнхэлийн цэргийн ангид алба хаасан цэргүүдийн дурсамж

Гэрэлт амьдралынхаа 1080 өдрийг хамт өнгөрүүлсэн нэг оны цэргүүдэд хөгтэй явдал бишгүй тохиох нь дамжиггүй. Баян-Өндөрийн Мөнхжаргал гэдэг нөхөр нь гурван жил алба хаачихаад гараа зөрүүлэлгүй алхаж сураагүй гэнэ. Аргаа барсан ахлагч, офицерууд нь түүнд саваа мод бариулж алхуулдаг байжээ. Хоёр дахь жилдээ албаа хааж байсан Д.Цогоо, Л.Нямцэрэн нар трактораар уулнаас мод чирээд ирж байхдаа трактораа хөргөж, амарч суужээ. Нэг хартал тэр хоёрын дунд том могой байж байхыг хараад ухаан алдатлаа айж, уул хадаар нэг хашгирч гүйсэн гэнэ. Мөн нэг удаа цэргүүд хир тортог болсон хувцсаа бензинтэй хувинд хийж угааж байгаад гал алдаж, цэргийн байраа шатаах дөхсөн ч удаатай гэж хожим Хэнтийн Батноровын хүндэт баавай болсон Базаргүр гуай дурссан юм.

Түүний яриаг үргэлжлүүлж онжавууд дундаа элэглэлийн мастер гэгддэг Ө.Зоригтбаатар, манай оныхонд хочгүй хүн гэж байдаггүй байлаа. Баянхонгорын Д.Цогоог “Михайл өвөө”, Хөвсгөлийн Я.Ганбаатарыг шулга болохоор “бөөрөнхий”, Гантөмөрийг нугасан хошуут гэдэг байсан. Тийм болохоор би өнгөрсөн жилийн уулзалтад ирсэн хорь гаруй нөхдөдөө бүгдэд нь элэглэл бичиж өгсөн гэв.

Бидний үндсэн үүрэг бол армийн анги нэгтгэлийг мод түлээгээр хангах,түүнийг уулнаас бэлтгэж, зөөж, вагоноор тээвэрлэж хүргэх юм. Энэ үүргээ манай анги, бидний үеийнхэн нэр төртэй биелүүлж, өргөсөн тангарагтаа үнэнч явсан гэж тэд ам бардам ярьж сууна. Мод бэлтгэлийн салааны цэргүүд 12 метр куб мод хурааж, цагаалж өгөхөд ачилтын салааны цэргүүд вагонд ачна. Өвлийн цагт хөлдүү гуалин гулгаад хэцүү. Төмөр замын хөдөлгөөн цаг минутаар хэмжигддэг учраас хугацаанд нь ачих ёстой. Энэ мэт ажлын хүнд бэрхшээл бүхнийг зүрх сэтгэлээрээ даван туулсан нэг оны цэргүүд гэдэг бол юунаас ч айхгүй, юугаар ч сольшгүй андын сэтгэлээр гагнагдаж, он цагийн урсгалд улам бэхжиж бие биеэ санан дурсдаг юм байна гэж Л.Нямцэрэн дурслаа.

Ижилдэн дассан нэг оны цэргүүд өнгөрсөн жил дурсамж, дурдатгал төрүүлэх Түнхэлийн 072 дугаар анги дээрээ очиход цэргийн ангийг нь юу ч үгүй болгосон байжээ. Үүнийг хараад тэдний нүдэнд нулимс эрхгүй мэлтэлзсэн гэж ярихдаа хоолой нь зангирч байсан юм.

Тэдний дундаас эх орондоо мэдлэг боловсролоо зориулж явсаар одоо гавьяаныхаа амралтанд гарсан УБТЗ-ын хүндэт төмөр замчин Г.Батболд, цагдаагийн дэд хурандаа Пүрэв-Одсэр, “Арж капитал” ХХК-ийн хангалтын албаны дарга Ц.Энхбаатар, Арьс шевроны үйлдвэрийн ахмад ажилтан “Алтан гадас” одонт Д.Цогоо, “Дархан-Эрдэнэбүрэн” ХХК-ийн захирал О.Сайнбаяр, Барилгын инженер Д.Золбоо, УБТЗ-ын хоёрдугаар ангийн мастер Я.Ганбаатар, харуулын албаны цэрэг Л.Нямцэрэн, өнөөг хүртэл өргөсөн тангарагтаа үнэнч яваа саарал шинелээ тайлаагүй Хөвсгөл аймгийн Хилийн цэргийн 0257 дугаар ангийн ахлагч, механик жолооч 61 настай У.Лхагвасүрэн нарын олон сайчуул төржээ.

Мөн бид гэр бүл найз нөхдөөрөө нийлж жил болгон эх орныхоо аль нэг үзэсгэлэнт сайхан газраар аялан зугаалж, алжаал ядаргаагаа тайлж байдаг. Тухайлбал, 2015 онд гурван машинтай арваад хүн Хөвсгөл далайгаар аялж байсан бол 2016 онд Хэнтийн Батноров, Бэрээвэн хийдээр аялаад ирсэн. Энэ жил бид Дорнодын зүүн хязгаар Буйр нуур, Манжуураар аялах төлөвлөгөөтэй байна гэж Л.Нямцэрэн ярьсан юм.

Түнхэлийн цэргийн ангид байхдаа бид “Аавынд байгааг нь хар цэрэг, армид хаасны нь улаан цэрэг” гэж хошигнодог байлаа. Харин өөрсдийгөө бүрэн эрхт бүгд найрамдах улсын “Хөх цэрэг” гэдэг байсан учраас “Хөх цэрэг” шүлэг бичсэн гэж Ө.Зоригтбаатар ах хэлэв. Иймээс Монгол орны өнцөг булан бүрт суугаа нэг оны цэргүүдээ дараах утсаар холбогдохыг хүссэн юм. Г.Батболд-88583080, Л.Нямцэрэн-91714622, У.Лхагвасүрэн-88504242, Я.Ганбаатар-88822339, Ц.Энхбаатар-88092067, Ө.Зоригтбаатар-88812345

Э.Чойдогийн “Шарилжин дундах цэцэг” балет өнгөрсөн амралтын өдрүүдэд Улсын дуурь бүжгийн эрдмийн театрын тайзнаа тоглогдсон. Энэхүү балетын гол дүрийн үзэсгэлэнт Урангоо бүсгүйн дүрийг амилуулсан Монгол Улсын соёлын тэргүүний ажилтан, УДБЭТ-ын гоцлол бүжигчин Отгонтөгсийн Анужинтай ярилцлаа.

-“Шарилжин дундах цэцэг” балеттеатрын тайзнаа тоглогдлоо. Энэхүү балетыг анх хэзээ тавьж байсан юм бол?

-Э.Чойдогийн “Шарилжин дундах цэцэг” балетыг анх 1963 онд Монголын тайзнаа тавьсан түүхтэй. Миний хувьд гол дүрийн Урангоо бүсгүйн дүр болох бүтээж байгаа бол сэтгэлт залуугийн дүрийг Соёлын тэргүүний ажилтан А.Эрдэнэболд, Ширүүнгарьдад Эрдэнэжаргал, Ёмбод Хаан-Очир нар тоглож байна. Энэхүү балетын эхэнд олон жилийн өмнө нас эцэслэсэн хоёр баатрын булш харагддаг Булшны нэгэн дээр цэцэг, нөгөө дээр нь шарилж ургасныг харуулж үзэсгэлэнт Урангоо бүсгүй эхний булшны дэргэд гуниглан зогсож буйгаар үйл явдал цааш өрнөдөг юм. Ерөнхийдөө манай үндэсний хэв маягтай балет юм.

-Монгол Улсын гавьяат жүжигчин Наранхандын бүжиглэхийг хараад балетчин болохоор шийдсэн гэж сонсож байсан. Энэ тухайгаа яриач?

– Би Плехавновын нэрэмжит Орос сургуульд дөрөвдүгээр анги хүртлээ сурч байсан юм. Тухайн үед сургуулийнхаа бүжгийн хамтлагт бүжиглэдэг байлаа. Мөн ээж маань намайг цэнгээнт, латин америк, вальс зэрэг бүжгийн дугуйланд явуулдаг байсан. Ер нь дуу, бүжигт дуртай охин байсан л даа. Харин нэг удаа ангийнхаа охинтой хамт театр дээр ирж балет үзсэн юм. Харин ангийн маань охины ээж нь гавьяат жүжигчин Наранханд эгч байж таарсан л даа. Тэр үеэс эхлээд л энэ эгч шиг балетчин болно гэсэн хүсэл төрж байлаа. Ингээд Хөгжим бүжгийн коллежид элсэн орж өнөөдөр Наранханд гавьяат шиг театрын гоцлол бүжигчин болсондоо баяртай байна.

-Балетийн “А” үсгийг заасан багш тань хэн бэ?

-Миний балетчин болох суурийн тавьсан хүн бол гавьяат жүжигчин Т.Туул гэж хүн байдаг. Багш минь маш мэдрэмж өндөртэй. Их сайхан хүн бий. Мэдээж тайзан дээр бүжиглэж байгаа минь багш нарын минь ач тус. Мөн Д.Дашлхагва болон театрын О.Ганбаатар, Ч.Батгэрэл гээд багш нартаа үргэлж талархаж явдаг. БНСУ-д болсон Олон улсын наадамд оролцохын тулд нэмэлт бэлтгэлээ Д.Дашлхагва багш дээрээ хийж байлаа. Тэр том наадмаас шагнал авахад минь тусалсан хүний нэг бол Д.Дашлхагва багш минь юм.

-Дуурийн театрт хэзээнээс бүжиглэж эхэлсэн юм бол?

-Би 2012 онд Хөгжим бүжгийн коллежийг төгсөөд УДБЭТ-д орсон. Дагалдан жүжигчин хийсэнтэйгээ нийлээд найм дахь жилдээ театртдаа ажиллаж байна.

-Хамгийн анх ямар балетад гол дүр бүтээж байв. Мэдээж амаргүй байсан болов уу?

-Би хамгийн анх Л.Делибийн “Коппелия” буюу “Цэнхэр нүдэн бүсгүй” балетыг гоцлож байсан юм. Мэдээж амаргүй байсан л даа. Анхны гол дүрд тоглохдоо нэлээн шантарч байлаа. Зөндөө уйлж байсан. Тэр бүрт энэ урлагийн хүнд хэцүүг мэдэх эгч нар минь сэтгэлээр дэмжиж, тусалж байсан даа.

-Одоо нийт хичнээн балетын гол дүрийг амилуулсан байна вэ?

-Барагцаалвал арваад дүртэй болсон байх шүү. Одоо “Ромео, Жульетта” балетийн Жульеттад тоглохыг хүсч байна.

-“Хунт нуурт” тоглосон. Балетчид ихэвчлэн хар хунгийн 32 эргэлтийг хийхэд хүндрэлтэй гэдэг. Харин таны хувьд хар, цагаан хунгийн аль хэцүү байсан бэ?

-2015 оны долдугаар сард “Хунт нуур” балетын хар, цагаан хунд анх удаа тоглож байсан. Ер нь хар, цагаан хун хоёулаа амаргүй л дээ. Гэхдээ надад цагаан хун нь илүү хэцүү санагддаг. Учир нь цагаан хун маш зөөлөн, уян, бас маш удаан. Найман минутын турш бүжиглэнэ. Харин хар хун нь илүү техник шаарддаг учраас арай дээр гэж хэлж болно.

-Сайн балетчин байхын тулд маш их тэсвэр, тэвчээртэй байх шаардлагатай болов уу. Ер нь анх балетчин болъё гэхэд гэр бүлийнх нь хэрхэн хүлээж авч байв?

-Ээж, аав хоёр минь үргэлж намайг дэмжиж байдаг. Анх “Охин нь балетчин болмоор байна” гэж хэлэхэд ээж минь “Миний охин чадах юм уу. Маш хэцүү урлаг шүү дээ” гэсэн. Харин намайг чадна аа гэхэд “Анужин минь чи өөрөө л хэлсэн шүү” гэж байсан даа. Гэхдээ намайг уйлаад шантраад ирэхэд ээж минь “Миний охин юу ч хийсэн чадна. Чи минь хамгийн хүчирхэг эмэгтэй шүү” гэж хэлж байсан. Мэдээж амаргүй урлаг учраас балетаа орхимоор, шантармаар үе бишгүй байсан. Тэр бүхэнд л сонголтыг зөвхөн надад үлдээдэгт гэр бүлийнхэндээ талархаад ханашгүй. Надад түшиг тулгуур болдог ээж, аавыгаа би багана шиг л төсөөлдөг. Үргэлж сэтгэлээр дэмжиж, тусладаг ээж, аавдаа маш их баярлалаа.

Сонирхуулахад арваннэгдүгээр сарын 12-нд миний ээжийн төрсөн өдөр болдог юм. Аз болоход ээжийн минь төрсөн өдрөөр “Хунт нуур” тоглогдож таарсан. Ээж минь ч ирж үзсэн юм. Тайзнаа бүжиглэж байхдаа би ээждээ тэр болгон хүмүүсийн барьж чадахгүй бэлгийг барьж чадав уу даа гэж бодогдож байлаа. Тоглолтын дараа ээж минь уйлаад л ороод ирсэн. Ээж минь “Хүн бүхэнд төрсөн өдрөөр нь охин нь “Хунт нуур” бүжиглэж өгөхгүй байх. Би ч их азтай хүн юм. Баярлалаа миний охин” гэж хэлж байсан нь миний хамгийн сайхан дурсамжуудыг нэг.

-Гэр бүлээс тань урлагийн хүн байдаг уу. Айлын хэд дэх хүүхэд вэ?

-Манайд урлагийн хүн байхгүй. Ээж, аав минь хувиараа бизнес эрхэлдэг. Би нэг ахтай. Айлын отгон охин.

-“Korea internation­al ballet competition” олон улсын балетын тэмцээнд амжилттай оролцож балетын эмэгтэй бүжигчдийн амжилтын буухиаг 35 жилийн дараа үргэлжлүүлсэн. Энэхүү тэмцээний тухай яриач?

– 2016 онд БНСУ-д болсон “Korea international ballet competition” олон улсын балетын “А” зэрэглэлийн уралдаанд оролцож хүрэл цом, тусгай шагнал хүртсэн юм. Энэ нь балетын эмэгтэй бүжигчдийн амжилтын буухиаг 35 жилийн дараа үргэлжлүүлсэн томоохон шагнал байсан. Энэ тухай би сүүлд мэдээд маш их баярласан. Өмнө нь 1981 онд Ардын жүжигчин, Зууны манлай бүжигчин С.Оюун Японд болсон Олон улсын уралдаанаас гурван хүрэл медаль авчирч байсан түүхтэй юм билээ. “Korea interna­tional ballet competi­tion” олон улсын балетын тэмцээнд дэлхийн 20 орны 150 бүжигчид оролцсон юм. Миний хувьд тэмцээндээ орохын тулд маш их бэлтгэл хийсэн. Миний аз, од гийсэн сайхан тэмцээн болсон гэж бодож байгаа.

-Ер нь олон улсын тэмцээнд оролцох боломж манай балетчдад хэр их байдаг юм бэ?

-Бид тэмцээн уралдаанд оролцохыг хүсвэл өөрсдийнхөө зардал, мөнгөөр явдаг. Хэрэв зардал нь бүтээгүй бол явах боломж байдаггүй. Харин олон улсын тэмцээнд оролцож буй бусад орны балетчдыг хараад байхад тухайн улс орны зүгээс сонгодог урлагийг тусгайлан авч үздэг нь илт ажиглагддаг. Ер нь манай бүжигчид маш хүнд нөхцөлд ажилладаг гэж хэлж болно. Тухайлбал, бусад орнуудад балетийн бүжигчидтэй хамт гэмтлийн эмч байдаг. Бас театрт нь фитнессийн өрөө, бэлтгэл хийх хоёр, гурван заалтай, мөн дулаахан байдаг. Манайд бол ганцхан сувилагч бий. Гэмтэл, бэртлийг хариуцах эмч байдаггүй. Бэртлээ гэхэд бид өөрсдийнхөө мөнгөөр эмчлүүлэх шаардлага гардаг. Иймэрхүү хүндрэлүүд байдаг хэдий ч манай балетчдийн ур, чадвар хаана ч гологддоггүй. Хэрэв гадны орныхон шиг нөхцөл боломж бүрдчих юм бол бид нар маш том амжилт үзүүлж чадна.

-Дээрх нөхцөл байдлаас шалтгаалаад ч юм уу манай балетчид хөгжингүй орнуудыг их зорих болжээ. Таньд гадны театруудаас хамтран ажиллах санал ирдэг үү. Хэрэв ирвэл ажиллах бодол бий юу?

-Надад гадны орнуудаас хамтран ажиллах санал ирсэн л дээ. Гэхдээ яг одоо бол явна эсвэл явахгүй гэсэн шийдтэй хариу хэлж мэдэхгүй байна.

-Ойрын төлөвлөгөөнд тань гэр бүл зохиох багтаж байгаа юу?

-Одоогоор найз залуу байхгүй. Тиймээс гэр бүл болоод хүүхэд гаргах зэрэг талаар төлөвлөсөн зүйлгүй байна.

-Кино, клипэд тоглох санал хэр их ирдэг вэ?

-Өнгөрсөн жил “Бүү март” түүхэн уран сайхны кинонд тоглосон. Жүжигчдийг ямар гайхалтай авьяастай мундаг хүмүүс байдаг юм бэ гэдгийг ёстой л өөрийн биеэр мэдэрсэн шүү. Мөн саяхан “Харанга” хамтлагийн “Үзэсгэлэнт минь” дууны клипт тоглосон байгаа. Ямартай ч чанартай гэх уран бүтээлүүдэд дүрээ мөнхлөх юмсан гэж боддог.

-Чөлөөт цагаараа юу хийх дуртай вэ?

-Сонгодог урлаг маань биднийг хийсвэр болгох гээд байх шиг анзаарагддаг. Энэ зөвхөн миний л бодол шүү. Тийм болохоор би чөлөөт цагаараа хувь хүний хөгжлийн лекц, сургалтад үеийн хүүхдүүдтэйгээ хамт суух сонирхолтой байдаг. Би одоо 22 настай. Миний хувьд үеийнхээ хүүхдүүдийг бодвол илүү туршлагатай хэдий ч, тэд илүү сайн боловсорсон байгаа. Тэгэхээр тэр гайхалтай боловсорсон залуустай найзалж, нөхөрлөж байхыг илүүд хүсдэг дээ.

О.АРИУНЦЭЦЭГ

2010 оны зун. Техас мужийн Даллас хотын “Маверикс” багийн “тэнүүлчид” хочтой мэргэжлийн сагсан бөмбөгчдийн лидер Дирк Новицки багтайгаа гэрээгээ сунгах болов уу, үгүй болов уу гэдэг хов жив хорвоог дүүргэж байсан үе. Анх 1998 онд НБА-д есөн номероор драфтлагдан “Милуоки”-д сонгогдсон ч гэлээ шууд арилжаалагдан “Даллас Маверикс”-т шилжсэн герман залуу 12 жил Техас мужид тоглохдоо немц хүний үнэнч шударга, шургуу, хөдөлмөрч занг бүрэн дүүрэн харуулж тэмцсэн ч гэлээ аливаа сагсан бөмбөгчийн гол үзүүлэлт болох аваргын цомыг атгаж үзээгүй л байлаа. Түүнд “тэнгэрт тулсан” цалин амлагч яах аргагүй аваргын төлөө өрсөлдөх боломжтой багууд үй түмээрээ оочерлож байв.

Яг л өнгөрсөн зун Кевин Дюрантад НБА-гийн бүх багууд сээтэн хаяж байсантай адил лугаа байлаа. Харин тэр тун нухацтай бясалгаж байгаад “Оклахома”-гийн “урвагч”-ыг бодвол шал өөр шийдвэр гаргаж билээ. Новицки төрөлх багтаа үлдэж, багаасаа санал болгосон цалингийн дээд хэмжээ 96 саяаас татгалзан 80 сая ам долларын гэрээг үзэглэж байлаа.

Новицки тэгэхэд “Надад өөр багуудаас ашигтай саналууд олон ирснийг би нуухгүй ээ. Гэхдээ би амьдралынхаа 12 жилийг өнгөрөөсөн Далластаа үлдэхээр шийдлээ. Хэрвээ боломж бага ч гэлээ гарвал “Маверикс”-тайгаа хамт аваргын бөгжийг зүүх гээд зүтгэнэ дээ. Өөр багийн хувцас надад зохихгүй ” гээд ярилцлага өгч байсан.

Түүний цалингаас хэмнэсэн мөнгөөр багийн эзэн Марк Кьюбан төвийн тоглогч Тайсон Чендлерыг цалинжуулан багтаа авсан юм шүү дээ. Тайсон тэр улиралдаа “тэнүүлчид”-ийг анх удаа аваргалахад ямар чухал үүрэг гүйцэтгэснийг сагсан бөмбөгчид арай мартаагүй байгаа байлгүй. Новицки гэж хэн бэ гэдэг нэг жижигхэн баримт энэ.

Тэр өнгөрөгч долоо хоногийн дундуур тоглосон “Лос Анжелес Лейкерс”-ийн эсрэг тоглолтдоо 25 оноо авснаар НБА-д өнгөрүүлсэн он жилүүдийнхээ явцад гучин мянгаас дээш оноо түүсэн сагсан бөмбөгчдийн клубт албан ёсоор алхаж орлоо. Дээдсийн хүрээлэн гэж нэрлэгддэг энэ клубт нийтдээ зургаахан хүн багтдаг. Далан жилийн түүхтэй, жил бүр таван зуу орчим өндөр зэрэглэлийн сагсан бөмбөгчид өрсөлддөг лигээс шалгарч үлдсэн зургаахан хүн. Доор байгаа нэрсийг хараарай, дандаа лунжгарууд. Энэ дотор Билл Рассел, Тим Данкан, Кевин Гарнетт гэх мэт байх ёстой болов уу гэхээр живаан одууд багтаагүй байгаа биз дээ. Тэр бүү хэл Новицки ганцаараа цагаан арьстан, америк бус сагсан бөмбөгчин, Кобигийн хамт зөвхөн нэг багт үнэнчээр зүтгэн дээрх амжилтыг үзүүлсэн залуу гээд л онцлох буюу.

Дирк Новицки өнөөдөр 38 настай, үүнээс 19-н жилийг нь НБА-д өнгөрүүлж байгаа. Довтлох чиглэлийн хамгаалагчийн байрлалд ихэвчлэн тоглодог 213 см өндөртэй герман залуу. Түүний тухай та бүхэнд сонирхолтой байж магадгүй хэдэн баримтыг өгүүлье.

-Аав нь гандбол тоглодог, ээж, эгч нь мэргэжлийн сагсан бөмбөгчид байсан тул сагсан бөмбөгийг эмэгтэйчүүдийн спорт гэдэгт багадаа тун чиг итгэдэг байжээ.

-НБА-д өнгөрүүлсэн өдрүүд дотроо хамгийн “хар” өдрөөр нь үүдэн хоёр шүдээ цөм цохиулсан тоглолтыг нэрлэдэг юм билээ. Гэхдээ туулайны мэт оосгор шүдээ хаяж тэгшхэн хоёроор сольсон гэж өөрийгээ тайтгаруулдаг.

-Майкл Жордан, Михаил Шумахерыг шүтдэг.

-НБА-гийн одууд дотроос хамгийн энгийн хувцасладаг нэгэн, 90 метр кв талбай бүхий сууцанд амьдардаг, эхнэр Жессико Олсон нь өнгөт арьстан, хоёр хүүхэдтэй.

2011 оны зун. “Даллас Маверикс” НБА-гийн финалд “Майами Хит”-ыг зургаа дахь тоглолтдоо буулган авч аваргын цом авах нь нэгэнт тодорхой болох үед Новицки хувцас солих өрөө лүү гүйчихэж билээ. Дараа нь сэтгүүлчийн “тэнд юу хийж байгаад ирэв ээ” гэдэг асуултад “ганцаараа сууж байгаад өнгөрүүлсэн замналаа бодлоо” гэж хариулж байсан. Тэр Леброн Жэймс, Шакил О Нил, Кевин Дюрант, Гарнетт, Аллен, Чарльз Баркли нар шиг их мөнгө амласан том баг руу алдар нэр, алтан цомын төлөө тэнүүчлэн гүйж байгаагүй, гүйх ч үгүй гэдгээрээ мөнхөд бусдаас ялгагдана.

30 мянгатын клубын гишүүд:

1. Карим Абдул-Жаббаар -38387оноо

2. Карл Мэлоун-36928

3. Коби Брайант-33643

4. Майкл Жордан-32292

5. Уилт Чемберлэн-31419

6. Дирк Новицки-30005

Д.БАТ-ЭРДЭНЭ

Ардын уран зохиолч Дөнгөтийн Цоодол дэлхийн 36 зохиолчийн 60 шилмэл өгүүллэгийг сорчлон орчуулж “Дэргэд холын уулс” ном бүтээжээ. Уг номын өмнөтгөлд “Наян онд М.Горькийн нэрэмжит Утга зохиолын дээд сургуулийн дотуур байраар ороход Дөнгөтийн Цоодол “Он жил” яруу найргийн номоо хэвлэлд бэлтгэснээ үзүүлэхийн хамт Р.Таагүр, А.П.Чехов, А.А.Платонов, Ги Де Мопассан зэрэг сонгодгуудын бүтээлээс орчуулахаар оролдож буйгаа ярьж байсан. Мөн энэ номонд орж байгаа Э.Хэмингуэй, Ф.Достоевский, И.Бунин, К.Паустовский зэрэг аваргуудаас гадна бас Молдавын И.Друце, Гүржийн Н.Думбазе, Э.Кипани зэрэг улс орнуудынхаа тухайн цагийн уран зохиолын бараа хараагүй өндөр өндөр уулс мэт бүтээлээс орчуулсанаа ярьж суусан. Олон улсын шилдэг зохиолчдын өгүүллэгийн ном бүтээх тухай эрхэм нөхрийнхөө яриаг миний хувьд бараг мартсан байлаа. Харин Цоодол маань Армен Грант Багразян, япон Р.Акутагава, финланд В.Хоувинен, орос В.Богомолов, В.Шукшин, А.Приставкин, М.Зощенко, унгар Трибор Дери… гээд бусад олон зохиолчдын шилдэг өгүүллэг туужаас орчуулсаар өнөө хүрсэн нь бахдалтай” хэмээн Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Баарангийн Пүрэвдашийн өгүүлсэнээс энэ номын чанар чансаа мэдрэгдэнэ. Энэхүү шилмэл орчуулгуудаас Владимир Богомоловын “Анхны хайр” өгүүллэгийг “Өдрийн сонин” хүргэж байна.

Бид хоёрыг тас тэврэлдэн хэвтэхэд нүцгэн газар тийм ч хүйтэн, эв хавгүй, нойт оргиж санагдсангүй ээ. Үнэндээ бол яах аргагүй нойтон, хүв хүйтэн, доороос гарцаагүй нухаж байсан байх даа. Энэ бүсгүй манай хороонд анх ирсэн хагас жилийн өмнө бид хоёр уулзаж танилцсан юм. Тэгэхэд би арван ес, харин тэр арван наймтай байлаа. Бид сумангийн захирагч, эмнэлгийн асрагч нараас нууцгайгаар танилцсан юм. Ер нь бидний хайр сэтгэлийн тухай ялангуяа бид гурвуулаа болоод байгааг хэн ч мэдээгүй ээ.

-Энэ бол гарцаагүй хүү байна гэж тэр лав арав дахь удаагаа батлан шивэгнээд яг л чи гэсэн үг хэмээн нэмэх нь намайг тэгтлээ их баярлуулахыг хүсчээ.

-Охин байсан ч яадаг юм. Чамтай төсөөтэй байг л даа, ялгаа юу байхав гэж дотроо шал ондоо юм бодож байсан би хэллээ. Бидний байгаа газраас таван зуугаад метрийн зайд газар гэр, ил нуувчинд манай сумангийн байлдагч түрүүч нар унтацгааж байлаа. Хамгаалалтын бүсээс бүүр цаана немцүүдийн пуужин хааяа нэг гэрэлтүүлэх 162 дугаар өндөрлөгөөс өөр юм харанхуйн дунд юу ч үл үзэгдэнэ. Одоогоос долоо хоногийн өмнө торгуулийн сумангийнхан дайснаас буцааж авах гээд чадаагүй тэр өндөрлөгийг миний захирсан суман өнөө шөнийн үүрээр эзэлж авах үүрэг аваад байлаа. Энэ тухай одоогоор ердөө тавхан офицер, үүн дээр урьд орой штабын байранд биднийг дуудсан хороон дарга хошууч л мэдэж байсан юм. Хороон дарга бидэнд тушаал танилцуулахдаа онцлон надад хандаж “Катюша” галлаж ногоон пуужин харвамагц чи дайрах ёстой. Бусад нөхөд чинь ч адилхан дайрна. Тэгэхдээ өндөрлөгийг зөвхөн танай суман эхэлж эзлэх ёстой гэсэн юм.

…Бид хоёр улам чанга тэврэлдэн хэвтэж, би түүнээ байн байн үнсэж байхдаа удахгүй болох гэж байгаа тулалдааны тухай бодохгүй байж яаж чадах билээ. Гэвч эд бүгдээс ч илүүгээр дэргэд минь байгаа түүнийхээ хувь заяаны тухай сэтгэл өвдөж яавал дээр юм бэ, яах вэ гэж шаналан зовж хэвтлээ. Тэгтэл тэр “Би хоёр хүний тулд заавал унтаж амрах ёстой шүү дээ” гээд “Одоо энд болж байгаа бүхэн өглөө болоход л бүгд дууссан байх юм шиг надад шөнө болгон санагдаад байх юм. Энэ олон нуувч, цус нөж, үхэл зовлон бүгд ялгаагүй. Гурав дахь жилдээ энэ дайн болж байна. Мөнхөд ингээд үргэлжлээд байж болохгүй биз дээ даанч. Нэг мэдэх нь ээ өглөө болсон чинь нар мандчихсан, дайн дуусчихсан, бүр үүрд дууссан байна гээд чи төсөөлөн бодооч” гэлээ.

Чагнаж хэвтсэн би, “Одоохон хошууч дээр очлоо” гээд түүний толгой доогуур ивсэн гараа авах зуураа хурдан өндийж “Захирагчид бүх үнэнээ хэлье, бүгдийг нь хэлье. Чамайг эндээс гэрээд чинь буцааг , бүр өнөөдөр буцаагаад өгнө үү гэе” гэвэл тэр ханцуйнаас минь атгаж өөр рүүгээ хүчтэй угзраад,

-Юу гэж байгаа юм. Битгий тэнэглээч. Алив наашаа, хэрэв тэгвэл хошууч ёстой арьсыг чинь хуулна даа гэв. Дараа нь манай хороон даргыг дууриан паргиа намуухан дуугаар удаан гэгч хүчлэн шивэгнэж,

“Удирдлагадаа байгаа хүмүүстэй хэт дотносох явдал аль ч анги хэсгийн байлдааны хүч чадлыг хэзээ ч дээшлүүлдэггүй юм. Харин ч захирагчдын нэр хүнд унах болно. Хэрвээ ийм байдал мэдэгдэх юм бол хэн ч байсан түүнийг үг дуугүй хөөн зайлуулах болно. Тийм тодорхойлолттой хүнийг ёс журамтай газар хүлээж авах номгүй. Дайндаа ялчихаад хэндээ хамаагүй, хэддээ хамаагүй дурлан хайрлацгаа! Одоогоор бол үүнийг хатуу хориглоно”… ингэж шоолсон түүний дуу тасалдаж, хэсэг тайтгарсан мэт дээш харан хэвтэж хэн ч бүү сонсог гэсэндээ зөөлхөн инээлээ. Би ч гэсэн дарга маань надад баяр хүргэхгүй гэдгийг сайн мэдэж байв. Манай хошууч бол хамгийн хатуу дэг журамтай, дайны талбар гэгч эмэгтэй хүн байх ёстой газар биш гэдэгт гүн итгэсэн, тэр тусмаа дурлал мурлал гэж бүр ч ярихгүй нэгэн л дээ.

-Ямар ч гэсэн би түүн рүү очоод үзье гэж дахин хэллээ. Үүнийг сонсмогцоо тэр бас л “Чимээгүй!” гээд нүүрээ хацарт минь нааж жаахан дуугүй байснаа санаа алдаад, бүгдийг би өөрөө хийе, яахыгаа би бодож оллоо. Хүүхдийн эцэг байнаа… чи биш гэв.

-Чи яасан ч тэнэг юм бэ дээ гээд хөгжилтэй болж, бурхан минь хүүхэд л чамтай битгий адилхан байж халаагаасай. Ер нь бол үнэмлэхэн дээр эцэг нь чи л байх болно гэдгийг мэдэж байна уу. Эцгийг нь би одоо ондоо хүнээр хэлнэ гэлээ.

-Тэр минь яг жаалхан хүүхэд шиг томоогүй гэнэн цагаахан, бодож олсон энэ заль нь хүртэл өөрт нь л таарсан зүйл учраас намайг бүр гайхуулчихаж билээ.

-Чи тэгээд эцэг нь гэж хэнийг хэлэх болж байна?

-Нас барагсдаас л нэгийг нь, за яадаг юм Байков ч гэсэн болох л юм.

-Үхэгсдийн ясыг өндөлзүүлэх хэрэггүй дээ.

-Тэгвэл Киндяевыг гэе.

Ахлагч Киндяев бол царай зүсээр сайхан залуухан, даанч их уудаг, хулгай хийдэг саяхан торгуулийнхан руу туугдсан нэгэн л дээ. Би шинелиэ шалан дээр шидээд хайртыгаа өөрөөдөө наалдуулан хүчтэй гэгч тэвэрч авлаа. Тэр дахиад л “Чимээгүй” гэж болгоомжлуулан гараараа хэнхдэг рүү нудраад “Чи биднийг дэндүү шахаад байна гэм дээ. (Тэр өөрийнхөө тухай ярихдаа хэдийнэ олон тоон дээр ярьдаг болсон бөгөөд хэлсэн үгэндээ хүүхэд шиг итгэн баярладаг байлаа) Тэнэгхэн чи минь дээ. Энэ бүхэн чиний минь бидэнд өгсөн аз жаргал. Чи л намайгаа олж уулзсан юм чинь. Хоёулаа байхад алзахгүй ээ хө. Ийнхүү тэр минь бодож санах ч юмгүй залуу насны өнгө гэгээ цацруулан инээмсэглэж хэвтэнэ. Харин миний хувьд инээхтэй манатай байлаа.

-Хүүеэ чи хошууч руу одоо очих ёстой шүү дээ.

-Харанхуй шөнөөр яах юм. Чи чинь юу болчихов оо?

-Зүгээр ээ, би чамайг хүргээд өгье л дөө. Хошуучид миний бие муу байгаа гэдгээ хэлээч, дараа гэхэд амжихгүй ч юм билүү.

-Тийм юм гэж хаа байсан юм.

-Худлаа, яагаад амжихгүй гэж.

-Би чамайг гуйя. Чи яаж ингэж байх юм. Чи эндээс явсан нь дээр. Чи ойлгооч, хэрвээ гэнэтхэн… Гэнэтхэн маргааш тулалдаанд орвол яах юм?

-Тулалдаан гэнээ гэснээ тэр сая л бүгдийг ойлгосон бололтой хэсэг дуугүй болов. “Тэгэх ёсгүй дээ. Энэ чинь тэгээд үнэн юм уу” гэв.

-Үнээн.

Тэр хэсэг хугацаанд дахиад таг дуугүй болов. Надад хязгааргүй танил дотно амьсгалынх нь янзаар би түүнийг саяын үгнээс ихэд айж түгшжээ гэдгийг нь таамаглав.

-Одоо яая гэхэв. Тулалдаанаас зугтаалтай биш, оргоно гэж бүр ч ярихгүй ээ. Тэртэй тэргүй намайг эмчийн үзлэгт оруулах, дивизийн шийдвэр гарах гээд хэдэн өдөр өнгөрнө биз. Маргааш л би хошууч дээр оръё. Ингэж шийдэх шив дээ гэв.

-Түүн дээр очно гэдэг надад тийм амархан гэж бодно уу чи, тэрнээс үхсэн минь амар. “Ухаантайхан л байгаарай хө” гэж хошууч надад хичнээн олон удаа анхааруулсан билээ. Тэгэхэд миний байж байгаа нь энэ.

Тэр гэнэт цурхиран уйлаад дорхноо эргэж нүүрээ шинелийн ханцуйд хийж бүх бие нь чичрэн чимээ гаргалгүй мэгшлээ. Би түүнийг хүчээр шахам тэврэн авч, нимгэхэн уруул, дух, уйлснаас болж давс амтагдсан нүдийг нь дув дуугүй үнсэнэ.

-Алив тавиач би явлаа гээд намайг түлхэн “Чи хүргэж өгөх үү” гэж дөнгөж сонсогдох төдий асууж билээ. Бид батальоны эмнэлэг байгаа дүнзээр халхалсан харанхуй хүйтэн хонгил руу орж ялигүй бүдүүрч эхэлсэн түүнийхээ суганаас түшин явлаа. Алхам болгоныг нь анаж, газраа хүрэлгүй буцчих вий, халтирах вий, халтираад уначих вий гэсэндээ хоёр гараараа хамаг чадлаараа түшиж явсан юмсан. Ухаандаа, түүнийгээ юм бүгдээс аварч чадах юм шиг өнөөдрийн үүрээр эхлэх байлдаанд тэр минь амь өрсөн гүйж харайж, унан тусан, шархтнуудыг зөөж үйлээ үзэхээс нь хамгаалж хаацайлан чадах юм шиг л явж билээ би. Энэ бүх явдлаас хойш олон жил өнгөрчээ. Гэвч тэр бүхэн дөнгөж өчигдөрхөн болж өнгөрсөн юм шиг тодхон санагдаж явдаг юм. Болзсон үүрээр Катюшийн гал эхэлж миномет, дивизийн их буунууд нижигнэн ногоон пуужин ч хөөрлөө.

Нар гарч байхад би сумангаасаа амьд үлдсэн хэдтэй өнөөх өндөрлөгөө ч авах нь авсан юм. Хагас цагийн дараа гэхэд германуудын эзэмшилд байсан тохилог нүхэн гэрт хорооны дарга өөр хэн хэн ч билээ намайг тэврэн баяр хүргэцгээж гар барьцгааж байв. Харин тэр үед би яг хөшөө шиг хөшчихсөн юу ч ойлгохгүй, юм харах, бусдын яриаг сонсох ямар ч сэхээгүй амьтан зогссоор байж билээ. Тэртээд нар мандаж байна. Түүнийг байрнаас нь буцааж болдог ч болоосой. Бүр тэнгэрийн хаяанд нь эргүүлээд хүргэчихдэг ч болоосой. Нэгэнт цайсан өнөө өглөөний үүрийг дахиад эргүүлэн цайлгаж чаддаг ч болоосой. Ердөө хоёрхон цагийн өмнө бид гурвуулаа байсан юм шүү дээ. Нар ч яахав алгуурхан, юунд ч үл захирагдан дээшилсээр би өнөө өндөрлөг дээрээ зогссоор л. Харин хөөрхий тэр минь одоо нэгэнт оршуулгын хэсгийнхний самнаж яваа тээр тэнд үлдэн хоцорчээ. Тэр миний хувьд хэн минь байсан, бид ам бүл гурвуулаа байсан юм гэдгийг хэн ч бүр ганц ч хүн мэдэх байтугай сэжиглэж таамагласан ч үгүй ээ.