Үндэсний их баяр наадмын өмнөх жилүүдэд шөвгөрсөн бөхчүүдээс допингийн шинжилгээ авдаг байсан. Харин энэ жил шинэчлэн баталсан Үндэсний их баяр наадмын /ҮИБН/ тухай хуульд дөрөв давсан бөхчүүдээс допингийн шинжилгээ авах шинэ заалт суулгасан. Тодруулбал, Үндэсний их баяр наадмын тухай хуулийн 14.2-т “Бөхийн барилдаанд 4, түүнээс дээш давсан бөх, Үндэсний сурын харвааны эрэгтэй болон эмэгтэй тус бүр эхний найман байр эзэлсэн харваачаас допингийн шинжилгээ авна” гэж заасан
Өнөөдөр тавын давааны өмнө Хөдөлмөрийн баатар, дархан аварга, Олимпын мөнгөн медальт, чөлөөт бөхийн дэлхийн аварга, XX зууны манлай бөх Х.Баянмөнхийн цолыг дуудан, хүндэтгэл үзүүлэхээр болжээ. Мөн түүний зодог тайлах ёслолыг зохион байгуулна. Энэ талаар Бөхийн салбар хорооны дарга, Хууль зүй дотоод хэргийн яамны Төрийн нарийн бичгийн дарга П.Сайнзориг мэдээлсэн. Увс аймгийн Хяргас сумын харьяат, цагийг эзэлсэн их аварга Х.Баянмөнх төрийн их баяр наадамдаа 10 удаа түрүүлж, 27 удаа шөвгөрч, 250 удаа давжээ.
Гурвын даваанд өвдөг шороодсон улсын арслан Э.Оюунболд барилдааныхаа талаар сэтгүүлчдэд сэтгэгдлээ хуваалцлаа. Тэрээр “Хөлийн цэцээс дахиж барилд гэсэн. Харин би дахиж барилдсангүй. Надад бухимдахаас эхлээд олон юм бий. Олон түмний нүдэн дээр зохисгүй үйлдэл гаргасандаа уучлал гуйж байна. Үнэхээр биеэ барьж дийлсэнгүй.
Өчигдөр аавынхаа 49 хоногийг хураасан. Гэтэл Монголын ард түмэн над руу их дайрч байна. Би бүх үр төлөөсөө өгсөн. Цолоо ч өгсөн. Хийгээгүй хэргийг давтсаар байгаад надад хүлээлгэсэн. Хүнд элэг бүтэн явахаас илүү аз жаргал гэж юу байхав. Би 2014 оноос хойш би аавтайгаа наадсан. Энэ их хэл амыг дийлэхгүй байна. Үндэсний бөхийн холбоо миний эсрэг холбоо болж байна. Арбитрийн шүүх гэж байгаагүй бол би 10 жил барилдахгүй байх нь. Би хоёр жилээр эрхээ хасуулж, цолоо хураалгачихаад дөрвөн жил барилдсангүй. Намайг барилдуулаагүй шүү дээ. Одоо надаас юу хүсээд байгаа юм бол. Би үнэхээр гомдож байна. Ганцхан надаас хориотой бодис илрээгүй.
Би нэгийн даваанд унасан ч хамаагүй бэлтгэлээ сайн хийгээд барилдана. Уг нь миний бэлтгэл сайн байсан” гэлээ.
Тулгар төрийн 2230, 2231, Их Монгол Улсын 815, 816, Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээн мандуулсны 110, 111, Ардын хувьсгалын 100, 101 жилийн ой, Үндэсний их баяр наадмын үндэсний бөхийн барилдааны гурвын даваа үргэлжилж байна. Энэ даваанд улсын арслан Э.Оюунболд өвдөг шороодлоо. Тэрээр аймгийн начин Ё.Улсболдыг амлан барилдсан юм.
Допингийн асуудалд холбогдож барилдах эрхээ хасуулаад байсан улсын арслан Э.Оюунболд наадмын өмнөх сорилго барилдаанд үзүүрлэж бэлтгэл сайтай байгаагаа харуулаад байлаа. Гэвч гурвын даваанд өвдөг шороодсон нь наадмын тааврыг эвдсэн үйл явдал боллоо
Ардын хувьсгалын 100, 101 жилийн Үндэсний их баяр наадам хаяанд иржээ. Энэ түүхэн ойд Тувагийн Аяс Монгуш тэргүүтэй нийт 15 бөх улсын наадамд зодоглохоо МҮБХ-нд мэдэгдсэн юм. Ардын хувьсгалын 100, 101 жилийн ойд зодоглох Тува бөхчүүдийн дасгалжуулагчаар Аяс Монгуш ажиллаж байна. Түүнтэй ярилцлаа.
-Сайхан зусч байна уу та?
-Сайхаан. Сайхан зусч байна уу. “Өдрийн сонин”-оор дамжуулж угсаа нэгт монголчуудтайгаа уулзаж байгаадаа сэтгэгдэл маш өндөр байна.
-Ардын хувьсгалын 100, 101 жилийн ойн их баяр наадам удахгүй тохиох нь. Тува бөхчүүд маань энэ удаагийн их баяр наадамд анх удаагаа барилдахаар бүртгүүлжээ. Наадам хаяанд ирсэн байна. Таны бэлтгэсэн шавь нарын бэлтгэл нь хэр хангагдав?
-Монголын Үндсний бөхийн холбооноос бидний хүсэлтийг хүлээн авч, улсын их баяр наадамд барилдах урилга илгээснийг талархаж хүлээж авсан. Монгол гуталтай барилддаг бөх дэлхийд хоёр л байдаг. Нэг нь монгол үндэсний бөх, нөгөө нь тува бөх. Энэ жилийн наадамд Тувагаас 15 бөх барилдана. Бэлтгэл сургуулилтаа бид Тувад базаасан. Монгол бөхчүүдийн нэгэн адилаар галд гараад л бэлтгэлээ хийлээ. Харин Седен-Очур Кара-Сал “Увс нуур” галын бөхчүүдтэй хамт Харзтайд наадмын бэлтгэлд гарсан. Бэлтгэл сургуулилт нь сайхан таарсан талаар ярьж байна лээ. Энэ жилийн наадмаар дажгүй сайн барилдах болов уу гэж хүлээж байгаа. Ер нь монгол үндэсний бөхөөр амжилт гаргах боломжтой олон залуус байдаг ч энэ жилийн наадамд барилдаж чадсангүй. Манай бөхчүүдийн олонх нь цэрэг, цагдаагийн байгууллагад ажилладаг. Энэ жилийн наадамд барилдах сонирхол их байсан ч ажлын улмаас амжсангүй л дээ. Мөн хэсэг бөхчүүдийг хилээр гаргасангүй. Яагаад гаргаагүй нарийн шалтгааныг нь мэдэхгүй юм.
-Тувад Монгол үндэсний бөхөөр барилдаад улсын цолд хүрэх боломжтой бөхчүүд олон байгаа талаар та онцолж байна. Энэ жил шөвгийн даваанд гарч барилдах бөхчүүд байна уу?
-Монгол Үндэсний, тува бөх ижилхэн өмсгөлтэй. Харин дүрмийн тухайд бага зэрэг ялгаатай. Тува бөх гар газарт хүрэхэд л ялагдсанд тооцдог. Үүгээрээ л ялгаатай. Бусдаар бол яг адилхан. Бэлтгэл хийгээд үндэсний бөхөөр барилдвал аймгийн наадамд түрүүлэх, цаашлаад улсын цол хүртээд үзэгч түмнээ цэнгүүлэх боломжтой олон залуус энд бий. Энэ жилийн наадмаар Седен-Очур Кара-Сал маш сайн барилдах байх. Мөн Айдын Монгуш гэж авьяаслаг барилддаг залуу бий. Монгол бөхчүүдтэй их сайн барилддаг юм.
-Монгол үндэсний бөхөд зарим тохиолдолд бие биенээ дэмжиж унаж өгдөг жишиг бий. Энэ талаар танд ямар ойлголт байна вэ?
-Тодорхой мэдэх юм алга. Гэхдээ нас ахисан бөхчүүд залгамж халаагаа бэлтгэж дэмжих нь хаана ч байдаг л үзэгдэл.
-Та монгол бөхчүүдийн талаар хэр сайн мэдэх вэ?
-Бүгдийг нь танина. Заалны барилдаануудыг тогмол үздэг. Улсын харцага О.Хангайг дэмждэг. Өнгөрсөн хаврын барилдаануудад маш сайн барилдсан. Одоо 100 жилийн ойгоор ч сайн барилдах болов уу гэж харж байна. О.Хангай харцгагыг Тувад ирж барилдаасай гэж хүлээж байна. Тува бөхөөр маш сайн барилдах болов уу. Тэр их бяртай хүн манай аварга, арслангуудтай барилдвал маш сонирхолтой байх болов уу.
-Монгол бөхчүүд Тувад очиж тогтмол барилддаг уу?
-Тогтмол барилддаг юм. Тур дундаа Н.Батсуурь аварга ирж барилддаг. Маш уран барилддаг хүн ш дээ. Манай ард түмэн барилдааныг нь үзэх их дуртай. Дээхнэ үед бол дархан аварга А.Сүхбат ирж барилддаг байлаа. 2003 онд билүү дээ наадмаар ирж барилдаад Аяс Монгуш аваргатай үзүүр түрүүнд үлдэж барилдаад унасан. Сүүлийн үед улсын харцага Т.Баасанхүү ирж барилдах болсон. Уран дайчин барилддаг гоё бөх. Манай бөхчүүд ч түүнийг хүндэлдэг юм. Мөн улсын харцага Н.Золбоо, аймгийн арслан Х.Оргилболд нар байна. Үзүүштэй гоё барилддаг. Тува бөхчүүд ч Монголд ирж заал танхимын барилдаанд зодоглож л байсан. Бидний дээд аварга Аяс Монгуш ид үедээ бол аймгийн аварга шалгаруулах барилдаануудад түрүүлэх хэмжээнд л барилддаг байлаа. Үеийнхээ бөхчүүдтэй эн тэнцүүхэн л өрсөлдөнө. Одоо энэ дархан аварга А.Сүхбат, Г.Өсөхбаяр нартай тэр шүү дээ. Харамсалтай нь ид үедээ улсын наадамд барилдаж чадаагүй юм. Энэ жил зодоглох байх. Гэхдээ ид сайн үеийнх шигээ барилдаж чадахгүй болов уу.
-Тувагийн н.Сайнбилэг гэж мундаг барилддаг бөх бий. Энэ жилийн улсын наадамд барилдах юм билээ. Бэлтгэл сургуулилт нь ямар байгаа бол?
-Сайнбилэг энэ жилийн улсын наадамд зодоглоно. Тува улсын заан цолтой бөх л дөө. Энэ жил 37 настай. Сайнбилэг үндэсний бөхөөр их сайн барилддаг шүү. Тэр жил Монголын Цагаан сарын барилдаанаар Монгол Улсын аварга Г.Эрхэмбаяртай их сайн барилдсан. Эхний барилдаанд Г.Эрхэмбаяр аваргыг өвдөг шороодуулсан ч хөлийн цэцүүд дахин барилдуулах шийдвэр гаргасан юм. Ингээд өвдөг шороодсон. Монголын “Шонхор” биеийн тамирын дээд сургуулийг төгссөн тува залуус олон бий. Заалны барилдаануудад ч дажгүй сайн барилдаж л байсан. Тэр залуус маань энэ жилийн наадамд зодоглож чадахгүй нь бололтой.
-Ингэхэд Тувагийн улсын наадамд түрүүлсэн бөхөд ямар бай шагнал олгодог юм бэ?
-Одоогоос таван жилийн өмнө түрүүлсэн бөхийг лада маркийн машинаар байлж байсан. Жил бүр өөр өөр байдаг. Заримдаа трактор өгнө (пад пад). Мотоциклоор ч байлах тохиолдол бий. Мэдээж цол олгоно. Тувагийн бөхчүүд ажил хөдөлмөр эрхлээд хажуугаар нь бөхөө барилдаад явдаг. Наадам дөхөхөөр Монголын бөхчүүдийн адилаар галд гарч бэлтгэлээ базаадаг.
-Тувагийн дунд сургуулийн хүүхдүүдэд түүхийн хичээл ордог байх. Түүхийн хичээлээр өөрсдийгөө хаанаас гарвалтай гэж үздэг юм бэ?
-Бид бүгд монгол угсаатнууд шүү дээ. Дунд сургуульд Монголоос гарвалтай л гэж үздэг. Тийм ч учраас Ардын хувьсгалын 100 жилийн ойн их баяр наадамд бид барилдах болсондоо туйлын их баяртай байна.
Эрэмбээ хүлээн зөвшөөрөөгүй дархан аварга А.Сүхбатыг наадмаас хасав. АХ-ын 100,101 жилийн ойн их баяр наадад зориулсан 1024 бөхийн барилдаан Төв цэнгэлдэхэд эхэллээ.
Нэгийн давааны эхэнд А.Сүхбат, Г.Өсөхбаяр нарын дархан аваргуудын хооронд эрэмбийг маргаан гарч барилдаан хэсэг хугацаанд саатав.
Улмаар бөхийн салбар хорооноос тогтоосон эрэмбийг хүлээн зөвшөөрөөргүй А.Сүхбатыг барилдаанаас хасах шийдвэр гаргалаа.
А.Сүхбатын тухайд хоёр хоногийн өмнө Төв аймгийн баяр наадамд зодоглож жудо барилдааны ОУХМ Г.Алтанбаганаар хоёр давсан юм.
Тулгар төрийн 2230, 2231, Их Монгол Улс байгуулагдсаны 815, 816, Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээн мандуулсны 110, 111, Ардын хувьсгалын 100, 101 жилийн ой, Үндэсний их баяр наадмын нэгийн даваа эхэллээ.
Хэнтий аймгийн Өмнөдэлгэр сумын харьяат бөх, дархан аварга Б.Бат-Эрдэнэ нэгийн даваанд залуу бөх Х.Шаарийбууг давлаа.
Тулгар төрийн 2230 2231 жил, Их Монгол Улс байгуулагдсаны 815, 816 жил, Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээн мандуулсны 110, 111 жил болон Ардын хувьсгалын 100, 101 жилийн ой тохиож байна.
Тэгш ойг тохиолдуулан олон жил барилдаагүй аварга, арслан тэргүүтэй бөхчүүд зодоглох бөгөөд тэдний нэг нь дархан аварга А.Сүхбат юм. Тэрээр Төв аймгийн наадамд зодоглон хоёр давж, гурвын даваанд сумын заан Б.Отгонбаатарт өвдөг шорооджээ.
Хэнтий аймгийн Дадал сумын “Бэлгүдэй үндэсний бөхийн холбоо”-ны дэд тэргүүн, яруу найрагч, үндэсний бөх тайлбарлагч Б.Алтанхүүтэй ярилцлаа.
-Та хэзээнээс үндэсний бөх тайлбарлаж байна вэ?
-Би 2016 оноос сумын баяр наадам, сүүлийн 2-3 жил аймгийнхаа баяр наадмыг тайлбарлаж байна. Хэнтий аймгийн Дадал сумандаа ажиллаж амьдарч байна. Хүүхэд байхаасаа л үндэсний бөхийг үзэж, сонирхсон. Бага байхад манай сум тоггүй, орой 19-22 цаг хүртэл гэрэл асдаг байлаа. Аавын маань найз сумын начин Даваадорж ахынх мотор асааж бөхийн барилдаан үздэг байлаа. Тэднийхээс салдаггүй байлаа шүү дээ (инээв). Сумаараа тэднийд цугларч бөх үзнэ, ярилцана. Бөхөд байгалиасаа дуртай хүн л дээ.
-Танай удамд бөх байдаг уу?
-Манай удамд үндэсний бөхөөр хичээллэдэг хүн байхгүй. Аав маань бөхөд их сонирхолтой, аймгийн дэд засуул цолтой хүн.
-Монгол бөх тайлбарлаж байхдаа хийх гэж буй мэхийг нь мэдэрдэг үү?
-Хүний хийх гэж байгаа мэхийг ерөнхийд нь мэдэрнэ, таамаглана. Ялангуяа сумын наадамд бөх тайлбарлаж байхад нэгнийгээ таньдаг, мэхийг мэддэг учраас маш сайн мэдэрдэг. Гэхдээ хэлж болохгүй шүү дээ, дотроо л бодно уу гэхээс биш.
-Бөх ер нь хэд орчим мэхтэй байдаг юм бэ?
-Барьцны онцлогоос шалтгаалаад ямар ч мэх хийж болно. Барилдаанаасаа л хамаардаг. Бөх судлаачид тоо баримт, ном товхимол гаргасан байдаг. Миний хувьд бөхчүүдийг ямар ч барьцнаас, ямар ч хувилбарын мэх гаргаж болно, хязгааргүй гэж боддог.
-Хамгийн уран мэхтэй бөх хэн байна, таны хувьд?
-Дархан аварга Агваансамдангийн Сүхбат, дээхнэ үедээ бол дархан аварга Д.Цэрэнтогтох монгол бөхийн ертөнцөд шуугиан тарьж явсан. Уран барилдаан гэвэл энэ хоёр бөхийн барилдаан л санаанд орж байна даа.
-Таны сэтгэлд хамгийн тод үлдсэн барилдаан, наадам хэзээ вэ?
-Сумынхаа хэмжээнд яривал манай суманд дөрөв түрүүлсэн сумын заан З.Данзанпүрэв (одоо аймгийн начин) ах сумандаа дийлддэггүй босоо бөх байлаа. Тэр үед 17 настай н.Сэнгэдорж гээд чөлөөт бөхөөр хичээллэдэг ах хүү шөвгийн дөрөвт таартал үүрээд хаяж байсан. Тэр мэх л санаанаас гардаггүй юм. Улсын баяр наадмын хувьд Д.Сумъяабазар аваргыг би их шүтдэг. Аваргыг улсын арслан Д.Азжаргалтай барилдаж түрүүлж байсан үе сэтгэлд их тод үлдсэн.
-Энэ жилийн наадмаар та хэнийг түрүүлнэ гэж бодож байна?
-Монгол бөхийн хөгжил дээд цэгтээ хүрч мэргэжлийн түвшинд очсон энэ үед яг тэр гээд хэлэхэд их хэцүү юм. Монгол Улсын гарьд Мягмарын Бадарч сэтгэл зүй өндөртэй, бүтэн жилийн форм сайн байгаа. Сайн барилдчих болов уу гэж харж байна.
-Улсын харцага Оргихын Хангай яаж барилдах бол…
-Улсын их баяр наадмын түрүү бөхөөр улсын харцага О.Хангай, Б.Бат-Өлзий хоёрыг хүмүүс их таамаглаж байх шиг байна. Одоогоор миний таамагт бол байхгүй.
-Б.Бат-Өлзий харцага бэлтгэл сайн байгаа нь саяны барилдаанаар харагдлаа шүү дээ…
-Тийм, Б.Бат-Өлзий харцага дээгүүр барилдахад бол үгүйсгэх арга байхгүй. Сэтгэл зүй сайхан тогтвортой байгаа.
Наадмаар харцага О.Хангай, Б.Бат-Өлзий хоёр заан цолны даваанд тунаж барилдаад давсан нь түрүүлэх боломжтой юу?
-Хэрвээ заан цолны даваанд тунаж барилдвал түрүүлэх боломж гарч болно.Заан цолны даваанаас доогуур даваанд хэн нэг нь өвдөг шороодох магадлал бас бий.
-Цагаан сараар түрүүлсэн Эрдэнэхүүгийн Мөнхжаргал яаж барилдах бол?
-Э.Мөнхжаргал зааны хувьд гайгүй барилдах боломжтой. Гэхдээ олны цагаан хэл ам, хүлээлт дагуулсан бөх нэг талаар сул барилдах тал ч гардаг. Зөн билэгтэн биш болохоор мэдэхгүй юм байна шүү дээ (инээв).
-Э.Оюунболд аварга сая үзүүрлэлээ. Наадмаар ямархуу барилдах бол. Бөх тайлбарлагчийн хувьд хэрхэн харж байна?
-Э.Оюунболд аваргыгаа бол гайгүй барилдчихаасай л гэж бодож байна. Би өөрөө Э.Оюунболд аваргын үнэнч дэмжигч. Аварга 2019 оноос хойш заал танхимд оролцож барилдсангүй. Бөх хүн оролцож барилдаж байж чангардаг. Аварга яг формндоо хүрч чадахгүй байгаа байх, жаахан бэртэлтэй ч юм билээ. Тиймээс санасан хэмжээнд хүртэл барилдахгүй байх. Бууриараа шөвгөрөөд гайгүй үзэх байх л гэж бодож байна.
-Та дуу хоолойгоо бэлтгэсэн үү?
-Байгалиас заяасан дуу хоолойгоороо л тайлбарладаг. Амралтаа зөв тааруулж бүтэн нойртой, гашуун ундаа хүртэхгүй байвал давгүй дээ.
-Өөрөө бөхөөр хичээллэж, барилдаж байв уу?
-Айхтар барилдаж байсангүй. Монгол эр хүн бүр л зодог шуудаг өмсөж өссөн байх. Тэдний жишгээр л сонирхож, сумынхаа баяр наадмаар барилдаж байсан. Сэтгэл зүтгэл байлаа, даанч авьяас, бие алга аа (инээв).
-Бөх тайлбарлахын тулд их судалгаа хийж, цээжилдэг үү?
-Тэгнэ ээ, маш их судалгаа хийнэ. “Өдрийн сонин”, телевиз, радио гээд хэвлэл мэдээллийн байгууллагаар гарч байгаа бөхтэй холбоотой мэдээлэл, ярилцлагуудыг алгасалгүй уншина, үзнэ. Өдөр бүр судалгаа хийнэ. Бөх мэддэг хүнээс илүү түвшинд байх хэрэгтэй. Баяр наадмыг сайхан уур амьсгалтай байлгахад бөх тайлбарлагч чухал үүрэгтэй. Ард түмэндээ сайхан орчин бүрдүүлэх хэрэгтэй шүү дээ.
-Бөх тайлбарлагчдаас хэнээс үлгэр авдаг вэ?
-“ТВ-9” телевизийн бөх тайлбарлагч Ц.Батнасан ахын тайлбарыг байнга сонсдог. Хэнтий аймгийн Биеийн тамир спортын газрын дарга аймгийн начин, улсын үндэсний бөхийн ахлах тайлбарлагч Г.Нэргүйбаатар гэж хүн бий. Энэ ахаасаа их үлгэр жишээ авч явдаг юм.
-Бөхчүүдээс хэнийг хүндэлж, биширч явдаг вэ?
-Хан Хэнтий нутгийн нэрийг Монгол Улсын бөхийн түүхэнд олон жил дуурсгаж, хэнтийчүүдээ огшоож, баярлуулж явсан Бадмаанямбуугийн Бат-Эрдэнэ аваргыгаа бөхийн бурхан гэж ойлгож явдаг. Сүүлийн үеэс Э.Оюунболд аварга, Дорнод аймгийн Цагаан-Овоо сумын улсын начин Дондогын Цогзолдорж гэж ахаасаа үлгэр авч, дэмжиж явдаг. Бүх бөхчүүдээ алаггүй сайхан хайрлаж, хүндэлж, биширдэг. Багаасаа монгол эр хүний дээд нь бөх юм гэж бодож өслөө. Бүгд амжилтын төлөө барилдаж яваа, хүссэндээ хүрээсэй л гэж санадаг даа.