Category: эдийн-засаг

Монгол Улс эдийн засгийн тусгаар тогтнолын хувьд ямар ч баталгаагүй, үхээнц дорой болох нь ковидын цар тахлын үед улам их анзаарагдаж байна. Өнөөдөр сонгууль гээд эрх баригч намын нөхөд, дарга сайд төрийн бүх шатны албан тушаалтнууд нэр дэвшигчээ даган хөөрцөглөж, энд тэндгүй уухай хашгирч явна. Гэтэл ард түмний ахуй амьдрал, хоол хүнснээс аваад улс орны цусны эргэлт болсон аж ахуйн нэгжүүдийн бараа бүтээгдэхүүн бүхий л зүйл Замын-Үүдийн хилийн боомт дээр гацаатай байна. Уг хилийн боомтоор Монгол Улсын нийт импортын бараа бүтээгдэхүүний 80 хувь дамждаг. Урд хөрш дургүйгээ хүрэхээр Эрээний хилийн боомтоо чангаруулж, улс төрийн сануулга өгөх үүднээс 14 хоног хилээ хаахад Монголын эдийн засагт хүнд цохилт болж байгаа юм. Америк, Япон, Солонгос гээд ихэнх улсаас газраар ирж байгаа ачаа тээвэр, өргөн хэрэглээний бараа, хүнс ногоо, эм бэлдмэл гээд бүх төрлийн импортын бараа Замын-Үүд дээр бараг жилийн туршид гацаж, сүүлийн хэдэн сар манай 800 гаруй ачааны машин бараагаа авахаар царайчлан хүлээж байна. Гэвч үүнийг анзаарч, ярьж хөөрч, ард иргэд аж ахуйн нэгжүүдийнхээ төлөө санаа тавьж байгаа эрх мэдэлтэн албан тушаалтан байна уу.

Монголчууд бид эдийн засгийн хувьд ийм хэврэг байна. Бүх зүйлээ гаднаас авч, хоёр хөршийнхөө гар хөл аяг аашийг харж харьяат улс шиг гөлгөнөн амьдарч байна. Туурга тусгаар улс орны хувьд энэ бол дэндүү гунигтай, байж боломгүй зүйл. Өмнө нь энэ бүхэн тэгтлээ анзаарагддаггүй, монголчууд бид зүгээр л урсгалаараа амьдраад, дор бүрнээ болох болохоороо амиа хоохойлоод яваад байж. Харин өвчин зовлонтой, хил гаалийн асуудалтай ийм цаг үед хоёр хөршөөсөө эдийн засгийн хувьд хараат байгаа маань айхавтар мэдрэгдэж Монгол Улс маань ямар арчаагүй, тусгаар улсын бодлогогүй явж ирээ вэ гэх харуусал өөрийн эрхгүй төрж байна. Яг л нөгөө бороотой өдөр такси олдохоо байдаг шиг. Нартай сайхан өдөр зүгээр явуулахгүй ээрээд хаашаа явах вэ гээд шалаад байдаг. Гэтэл тэнгэр муухайрах юм уу хүмүүст тавгүй болоод ирэхлээр хэн ч таксинд явахаа больдог доо. Уул нь үүнийг нартай сайхан өдөр нь ийм үйлчилгээ явуулдаг компани байгуулах хэрэгтэй байдаг даа.

Яг үүн шиг тахал гарсан хүнд хэцүү үед Эрээний хил хаагдахад эдийн засаг нам зогсдог, хүнсний бүтээгдэхүүний үнэ өсдөг, наад зах нь нарийн ногоо олдохоо больдог, эм тан тасардаг, айл өрх бүр аргаа бардаг энэ байдлаасаа одоо гарах хэрэгтэй. Тэгэхээр монголчууд бид одоо үйлдвэрлэгч орон болох цаг нь ирсэн. Аль юм болгон гадагшаа царайчилж, гараа сунгаж гуйлгачин ядуу амьдрах юм бэ.

Дотооддоо үйлдвэрлэгч болж эдийн засгийн салбар бүр нь тэлж хөгжсөн, хүн бүр шаргуу хөдөлмөрлөсөн ажлын байр хэдэн зуун мянгаар нэмэгдсэн, ард иргэдийнх нь ахуй амьдрал дээшилсэн бүтээгч улс орон болох хэрэгтэй. Улс орны бүх бодлого, стратеги үүнд чиглэгдэх хэрэгтэй байна. Ерөөсөө төр засгийн удирдагчдын гол бодлого ажлын байрыг нэмэгдүүлж, ард иргэдээ ажилтай орлоготой амар тайван сайн сайхан амьдруулахад л зориулагддаг. Нэг үеэ бодоход бид бүхэн бас ч гэж эдийн засгийн хувьд хөгжих хөрс суурьтай, техник технологи болоод ажиллах хүчний хувьд ч боломжтой болсон. Хамгийн гол нь засаг төрийн бодлого зөв, тууштай байх нь чухал.

Үйлдвэрлэгч орон болоход хамгийн түрүүнд эрчим хүч цахилгааны асуудал, дараа нь төмөрлөгийн үйлдвэр, гангийн үйлдвэр хэрэгтэй гэх алтан томьёолол бий. Эрчим хүчний асуудлаа шийдэж гангийн үйлдвэрээ босгоод авсан байхад тухайн улс орон эдийн засгийн тусгаар тогтнолоо баталгаажуулаад авлаа гэсэн үг. Эдийн засгийн хөгжлийн тулгуур хуулийн дагуу Монгол Улс өөрсдөө төмрөө хайлж гангаа цутгадаг болох хэрэгтэй. Үндэсний эрх чөлөөний хувьсгал ялж тусгаар тогтнолоо тунхаглаад 110 жил, Ардын хувьсгал ялаад 100 жил болж байхад гангийн үйлдвэргүй ийм олон жил болсон нь харуусалтай. Хуучин Богдын засгийн үед нэг ийм яриа байдаг байсан гэж хууччуул ярилцдаг. “Манай хоёр хөрш биднийг төмөр хийлгэдэггүй юм. Хэрвээ монголчууд төмөр үйлдвэрлээд хөрөө хийгээд сурчихвал хоёр хөршөө хөрөөдөөд дуусна гэж айдаг юм” гэсэн Богдын харуусал дүүрэн яриа бий. Яг л тэр маягаар биднийг төмрийн үйлдвэртэй байлгаж болохгүй гэсэн хоёр хөршийн энэ бодлого зуун жилийн хойно ч өнөөдөр хадгалагдсан хэвээр байдаг бололтой гэж хардахаар.

“Монгол Улс гурван жилийн дотор гангийн үйлдвэртэй болох боломжтой. Энэ үйлдвэрлэлийг ажиллуулахад 42 мГвын хүчин чадалтай цахилгаан станц шаардлагатай. Өнөөгийн эрчим хүчний тулсан хэрэглээнүүдийг шийдэх боломжгүй ч цахилгааны асуудлыг шийдчихвэл бид жилд 500800 мянган тонн ган үйлдвэрлэнэ гэсэн үг. Эхний хоёр үйлдвэр барихад 450 орчим сая ам.доллар хэрэгтэй. Харин 3040 мГвын цахилгаан станц байгуулахад ойролцоогоор 100 орчим сая ам.долларын хөрөнгө оруулалт шаардлагатай. Бидэнд 600 орчим сая ам.доллар байхад гангийн цогцолбор үйлдвэртэй болно” гэдгийг мэргэжлийн судлаачид хэлж байна. Ерөөсөө гангийн үйлдвэртэй болох боломж бидэнд бүрэн байна гэдгийг тэд хэлээд байгаа.

“Гангийн үйлдвэр байгуулах нь стратегийн ач холбогдолтой. Ирэх 10 жилд Монгол Улс хөгжих үү, уруудах уу гэдэгтэй шууд холбоотой зүйл. Манайх дэлхийд эхний тавд орохоор зэсийн баяжмал экспортлогч болсон. Зэсийн баяжмалын үйлдвэрлэлд шаардлагатай чухал орц нь ган бөмбөлөг байдаг. Үйлдвэр байгуулснаар үүнийг дотооддоо хийнэ гэсэн үг. Өнөөдөр “Оюу толгой” компани ойролцоогоор 50 орчим сая ам.долларын ган бөмбөлөг хэрэглэдэг. Эрдэнэт үйлдвэр ч тэр хэмжээний ган бөмбөлөг хэрэглэдэг. Энэ өөрөө том зах зээл. Бид өмнөх 10 жилд үүнийг хийчихээр байсан л даа. Сэтгэл дутаад л байна. Манайх олон улсын айлчлалаар хүнд хүртээлгүй жижиг сажиг төсөл барьж явахаа одоо болих цаг болсон. Өөрсдөө шийдэх боломжтой зүйлийг гаднаас хайсны хэрэггүй” гэж “Үүр тээл” компанийн захирал А.Даваадорж шулуун шударга хэлсэн.

Нэг хэсэг Сайншандын аж үйлдвэрийн парк байгуулна, Гангийн үйлдвэртэй болно гээд баахан яригдсан. Хятадын гангийн үйлдвэртэй танилцаж туршлага судалж байна гэх мэдээ яваад л удаагүй Сайншандын аж үйлдвэрийн парк чимээгүй болсон. Өнөө хоёр хөршийн өөрсдийг нь хөрөөдчихнө гэсэн бодлогын үр нөлөө тусаа байлгүй дээ. Хэрвээ гангийн үйлдвэртэй болбол ёстой бид “хөрөө”-тэй болно. Үндсэндээ бид хэнээс ч гуйхгүй, бас хэнээс ч айхгүй болно.

Төмрийн худалдаанд жил бүр 300 орчим сая ам.долларыг гадагш урсгадаг энэ урсгал Монголдоо үлдэж, хамгийн гол нь бид барилгын арматур төмрөө өөрсдөө цутгаж, барилгын салбарт эргэлт ирж, адаглаад хадаасаа хийж, гүүрний гулдан төмөр, барилгын гулдан төмрууд, машины гол гээд хийх өч төчнөөн юм байдаг. Хэрэв төмөр цутгаж ган хатаагаад эхэлбэл хэнээс ч айхгүй болно гэдэг маань энэ. Гэтэл өнөөдөр Хятадын арматур төмөр сайн хямд, мөн үйлдвэр байгуулснаас гаднаас авах нь хамаагүй хямд, ашигтай гэх ойлголт төмрийн зах зээлд ноёрхож, хоёр хөршийн бодлого үйлчилж байгааг нуух аргагүй. Гангийн үйлдвэр баригдсанаар, үндсэндээ Монгол Улс үйлдвэрлэгч орон болсноор эдийн засгийн тусгаар тогтнол баталгаажиж, аль нэг улсаас хараат бус болж ДНБий хэм хэмжээ эрс өсч, Монгол Улсын өрсөлдөх чадварын индекс огцом урагшлах ийм л бодит ирээдүй харагдаж байна. Нийт бараа бүтээгдэхүүний 80 хувийг гаднаас авдаг бус дотооддоо үйлдвэрлэдэг, гадагшаа экспортолдог үйлдвэрлэгч орон болж хөгжин дэвших цаг болсныг ковидын нөхцөл байдал тод томруун харуулж байна. Тэгэхэд энэ талаар ярьж хэлж байгаа нэр дэвшигч байгаа юу. Хэн гэдэг нэр дэвшигч энэ талаар ярьж байгаа вэ. Хэдэн ажлын байр бий болгоно гэж хэн амлаж байна вэ. Яг хуучнаараа төрөөс зүгээр юм өгөхөө л ярьцгаагаад байх юм. Одоо бид зүгээр сууж, бэлэн шороо ухаж гадагш зарж хоолоо дөнгөн данган олж идэж болсоон. Цахилгаан станцаа барьж, гангын үйлдвэрээ байгуулж тэр ухсан шороогоор нь эцсийн бүтээгдэхүүн хийж үйлдвэрлэж, ажлын байр бий болгож хүн төрөлхтөнтэй адилхан амьдрах цаг ирсэн шүү.

Монголын уул уурхайн үндэсний ассоциацийн ерөнхийлөгч асан Д.Дамбатай ярилцлаа.

---

-Гадаадын хөрөнгө оруулалт гэхээр Оюу толгойгоос өөр гавьтай төсөл алга л даа, өнөөхөндөө. Гадны хөрөнгө оруулалтыг татаж чадахгүй байгаагийн цаана ковидын нөлөө ч байх шиг байна. Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татахын тулд бид яах ёстой вэ?

-Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татах хамгийн гол хөшүүрэг бол хууль эрх зүйн орчин.

Хууль эрх зүйн орчин тодорхой, тогтвортой байх ёстой. Байсхийгээд хуулийн заалт нь өөрчлөгдөж, татварын орчин нь хувьсаад байгаа улсад гадаадын хөрөнгө оруулагчид их дургүй. Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татахын тулд татварын болон бусад нөхцөлүүд ч шаардлагатай. 1997 оны Ашигт малтмалын хуулийг баталсны дараа төр засгаас маш олон арга хэмжээ авч байсан л даа.

Наад захын жишээ гэхэд л тогтвортой байдлын гэрээ. Татварын хэмжээний хувьд гээд яривал Монгол дундаждаа орно. Бага татвартай орон биш, их татвартай ч улс биш. Баялаггаа суурилаад хөгжье гэвэл гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татахаас өөр гарц байхгүй. Сая ярьсан татвар дээр бодлогын түвшинд анхаарах учиртай. Улс орны тусгаар тогтнол, батлан хамгаалах асуудалтай ч холбож үзэж болох асуудал л даа, татвар.

-Татвар ямар утгаараа тусгаар тогтнолтой холбогдоно гэж?

-Ялангуяа манайх шиг хүчирхэг хоёр хөрштэй орны хувьд гуравдагч хөршийн бодлого их чухал гээд ярьдаг даа.

Гуравдагч хөршийн бодлогыг татварын орчноор дамжуулж хийх ёстой. Гуравдагч хөршийн хөрөнгө оруулалтыг татаж чадвал тусгаар тогтнолд хэрэгтэй гээд байгаа нь цаанаа ийм учиртай л даа. Мөнгөө оруулчихсан улс хөрөнгөө хамгаалах бодлого явуулж таарна. Хоёр хөршийн аль нэг улсынх нь давамгайлал гэх мэт асуудал гарлаа гэж бодоход эерэгээр зохицуулах гол арга нь гуравдагч хөршийн бодлого. Гуравдагч хөршийн бодлого гэдгийг АНУ, Англи гэж ойлгож болохгүй. Хоёр хөршөөс гадна маш олон улс бий. Тэдний ашиг сонирхлыг хөрөнгө оруулалт хэлбэрээр татах нь их чухал. Ялангуяа Монголын үе үеийн түүхийг үзэж байхад урд хойд хөрш эвтэй үед Монголд ашиг муутай, халтай гэмээр байдаг. Энэ хоёр таарамж муутай үед бол манайд ашигтай байдаг.

–Одоо бол хоёр хөрш маань гар бариад их эе найртай байгаа. Тэгэхээр яг ийм цагт гуравдагч хөршийн бодлогодоо онцгойлж анхаарах ёстой болж таарч байна уу?

-Та зөв анзаарсан байна. Одоогийн байдлаар хоёр хөрш маань их эвтэй байгаа. Тэгэхээр гуравдагч хөршийн бодлого маш чухал. Улс төр, геополитик талаасаа гадаадын хөрөнгө оруулалтыг дэмжих нь тусгаар тогтнолтой холбоотой ойлголт.

–Бид баялаг ихтэй учраас тэд гуйгаад ирэхгүй хаачдаг юм гэсэн хандлага манай улстөрчдөд их тод анзаарагддаг. Гэтэл дэлхийн улс гүрнүүд гадны хөрөнгө оруулалтаар цангасан хэвээр байгаа, эдийн засаг нь хүчирхэгжсэн Хятад хүртэл гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татахад онцгой анхаарсаар яваа. Энэ тал дээр та ямар бодолтой явдаг вэ?

-Манайх шиг бага буурай хөгжилтэй орон гадаадын хөрөнгө оруулалтыг дэмжиж зөв зүйтэй хөгжүүлж байж хөгжсөн түүх дэлхийд өчнөөн л дөө. Азийн бар улсуудын түүхийг сөхөөд харахаар цаана нь ийм л шалтгаан байдаг. Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг дэмжиж хөгжүүлсний хүчинд хөгжсөн байдаг юм. Гадны хөрөнгө оруулалт орж ирсний сайн тал их шүү. Техник технологийн хөгжил хурдацтай байгаа ийм үед хөрөнгө оруулалтаа дагаад технологийн хөгжил нь ороод ирдэг. Уул уурхайн салбараар жишээлэхэд л манайд дэлхийн уул уурхайн салбарын хамаг сайн техник технологи бүгд байна. Уул уурхайн салбарт гуравдагч орны хөрөнгө оруулалтыг татаж чадсаны л үр дүн. Гадаадын хөрөнгө оруулалтын бас нэг сайн тал бол хүнийг хөгжүүлж чаддаг. Дэлхийн хэмжээний уул уурхайн төслүүд дээр ажиллах хэмжээний мэргэжилтнүүд аль хэдийнэ бэлтгэгдээд эхэлчихсэн.

–Ураны хувьд гуравдагч хөршийн хөрөнгө оруулалт орж ирээд гарсан жишээ бий. Гуравдагч хөршийн хөрөнгө оруулалттайгаар хэрэгжиж буй нь хөдөлж өгөхгүй гацсан маягтай байгаа. Уран дээр хоёр хөршийн бодлого нөлөө байх шиг ажиглагддаг. Танд тэгж анзаарагддаг уу?

-Тэгж хардах шалтгаан харагддаг л даа. Хоёр гүрний бодлогоор хөдлөөд байвал хөгжих хэцүү санагддаг юм. Манай улсын тухайд ураны нөөцтэй улсын дэргэд бага нөөцтэй. Харин ураны нөөцгүй улстай харьцуулбал тодорхой хэмжээний нөөцтэй орон. Манайх шиг улс уран олборлох хэрэгтэй. Олборлож баяжмал болгоод, өөрөөр хэлбэл шар нунтаг хэлбэрээр экспортлоход ямар ч аюулгүй. Илт шалтгаан нь ийм байхад улстөржүүлж дэвэргээд байгаа нь хачирхалтай санагддаг. Заримдаа бүр хардмаар мэдрэмж ч төрдөг. Айлын үхэр, тугал үхсэн тохиолдол бий. Яг тиймэрхүү кейс дээр ямар нэгэн нөлөө орчихоод байна уу гэж хардаг. Уран дээр Гурвансайхан гэдэг компани бий. Үндэсний компани л даа. Бас л хөрөнгө оруулалтгүй гэсэн шалтгаанаар төслийнх нь хэрэгжилт удааширсан. Сүүлдээ Канадын “Денисен майнз” гээд ураны салбарын том компани орж ирж хөрөнгө оруулалт хийх гэж нэлээд үзсэн. Нэг хэсэг хайгуул хийсэн юм. Хайгуул хийгээд хэд хэдэн ордын нөөц тогтоосон л доо. Заримынх нь хувьд цооногоор газрын гүнд уусгах технологи туршиж үзсэн. Туршилтын ажил нь ч амжилттай болсон. Нэлээд хөрөнгө зарцуулсан.. Газрын гүнд уусгах аргаар боловсруулдаг энэ технологи дэлхийд маш, ховор сайн технологид багтдаг. Экологид хор хохирол багатай технологи гэж үзэж байгаа. Шахаж хавчаад байхаар тийм том компани яаж тэсэхэв, лицензээ чехүүдэд зарчихаад явсан.

–Лицензийг нь авсан чехүүдийн ажил хэр урагштай байгаа вэ?

-Дэмжлэг муутай, хавчлагатай байх шиг анзаарагддаг. Энэ мэт жишээнээс харахад Монголын эдийн засгийг тэлж томруулах сонирхолгүй нэг тийм айхавтар гадаад бодлого байна уу даа гэж бодогддог шүү.

–Өмнөх олон кейсээс анзаарахад шахаж хавчиж дарамтлаад байхаар нь гадаадын хөрөнгө оруулагчид залхаад хаядаг, өнөө лицензийг нь урд хөршийн бизнес эрхлэгчид ч юм уу улстөрчид авчихаад байгаа анзаарагддаг. Та энэ хардлагатай санал нийлж байна уу?

-Үгүйсгэхэд хэцүү. Барим тавим жишээ ч дуулддаг. Урд хөршийн бизнес эрхлэгч гэснээс тэдний хувьд нэг онцлог байдаг. Яаж ч шахаж, дарамталсан тоодоггүй. Зүтгээд, бизнесээ хийгээд явдаг. Өндөр хөгжилтэй орнуудын хөрөнгө оруулагчид бол өөр. Шахаж хавчаад ирэнгүүт л гараад явахыг илүүд үздэг. Тэгээд ч дэлхий дээр ганцхан Монгол гэдэг улс баялагтай биш учраас тэд өөр сонголт хийгээд явдаг.

–Уранаас өөр экспортолж мөнгө олох эрдэс гэвэл та юуг онцлох вэ?

-Газрын ховор элемент дээр хөдөлгөж болох төслүүдээ хөдөлгөмөөр байгаа юм. Хамгийн бага зардлаар их мөнгө олох боломжтой салбар. Германчууд гэхэд л их сонирхдог. Ангела Меркель манайхыг яах гэж зорьж ирсэн бэ гэсэн асуулт тавиад харахаар цаана нь газрын ховор элемент л байдаг. Газрын ховор элемент дээр хамтрах сонирхлоо илэрхийлэхээр ирсэн. Манайхан тухайн үед хамтарч ажиллая гэж толгой дохичихоод явсаных нь дараа таг болсон л доо. Солонгос, Япон, Герман гэх мэт машин үйлдвэрлэгч хэрнээ түүхий эд нь байдаггүй улсууд олон бий. Тэдэнд газрын ховор элементээ нийлүүлэх хэрэгтэй. Орчин үед цахилгаан машины үйлдвэрлэл хүчээ авч байна. Арван жилийн дараа цахилгаан машин ердийн хэрэглээ болно гэцгээж байгаа. Дэлхийн чиг хандлага ийм байхад бид тэр хандлагыг нь мэдэрч, угтаж ажиллах ёстой. Цахилгаан машины гол орц нь газрын ховор элемент. Газрын ховор элементээс гадна холимог металл буюу полиметаллын ордуудыг ашиглах цаг болсон. Цахилгаан машины ирээдүй гэрэлтэй байгаа ийм үед маш хэрэгтэй. Цахилгаан машин үйлдвэрлэлд хэрэглэдэг хар, цагаан тугалга гэхэд л ийм төрлийн ордод бий.

–Газрын ховор элемент дээр хайгуул хийж нөөцийг нь багцаалдсан хэд хэдэн орд бий байх шүү…?

-Манайд хайгуул хийсэн хэд хэдэн орд бий, Лугийн гол, Мушгиа худаг, Халзан бүргэдэй гээд.

–Бүгдийг нь стратегийн ордод оруулчихсан. Тэгэхээр л хөрөнгө оруулалт ярихад хэцүү болчихоод байх шиг…?

-Яг тэгээд байна л даа. Миний хувьд стратегийн орд гэдэг нэр томьёонд дуртай биш. Их буруу нэр томьёо. Ер нь стратегийн орд гэж байдаггүй. Стратегийн ач холбогдолтой бүтээгдэхүүн гэж л бий. Тухайн улс орны эдийн засагт үр ашгаа өгөхөөр, тухайн улс орны амьдралд нөлөө үзүүлж чадах зүйлийг л стратегийн бүтээгдэхүүн гэнэ. Заавал уул уурхайтай ч холбогдохгүй. Мах, будаа гээд хүнсний бүтээгдэхүүн ч байж болно.

–Өнөөхөндөө ахиу мөнгө олох боломжтой нь зэс, нүүрс л байна. Нүүрсээ ахиухан борлуулъя гэвэл төмөр зам хэрэгтэй. Төмөр зам дээр байр сууриа хуваалцаач?

-Нүүрсээ ахиухан хэмжээгээр бага зардлаар тээвэрлэж экспортолъё гэвэл төмөр зам барихаас өөр гарцгүй. Бид төмөр зам бариагүйгээс болоод өчнөөн боломжийг алдсан. Хувийн компани мөнгөө гаргаад барья гэхэд бариулаагүй улс шүү дээ, бид.

–Төр төмөр зам барина, төр тийм үйлдвэр барина гээд төр бизнес рүү орсон, бизнесийнхний боломж руу гар дүрж хүч түрсэн хандлага сүүлийн үед маш тод анзаарагдах боллоо. Энэ хэр зөв хандлага вэ?

-Төр оролцоод ирэхээр л хамаг асуудал үүсдэг. Бүгдийг төрийн мэдэлд авна гэж яриад байдгийн цаад шалтгаан нь их энгийн шүү дээ. Төрд ажиллаж байгаа хүмүүсийн л сонирхол. Түүнээс биш жирийн нэг иргэнд төрд очих, очихгүй нь огт хамаагүй асуудал. Наад захын жишээ гэхэд л төрийн өмчтэй компанид төрд ажилладаг хүмүүс л юм шахдаг.

–Төрд ажилладаг жирийн хүмүүс биш, эрх мэдэлтэй цөөн нөхдөд л тийм боломж ирдэг…?

-Тэгэлгүй яахав, тэр мэдээжийн асуудал. Стратегийн орд гэдэг нэрээр төрд аваад, төрийн менежмэнтээр тухайн уурхайн үйл ажиллагааг явуулна гэдэг төрд ажиллаж байгаа хүмүүсийн л сонирхол. Төрд ажилладаг хүмүүсийн эрх ашиг, сонирхлоос гадна төрийн өмчийн компаниуд дээр л авлига хээл хахуулийн асуудал гарч ирдэг.

–Уул уурхайд гадаадын хөрөнгө оруулалт цутгаж, Монголын эдийн засаг 17 хувь хүрч байсан үед дэлхийн том компаниуд олноороо орж ирж байсан. Яг ямар компаниуд орж ирж байсан тухай цухас дурсах уу?

-Тэр үед маш олон том компани орж ирж байлаа. Америкийн “Пийбоди” байна. Нүүрсний талдаа дэлхийд нэг номер шахуу компани. Төмрийн хүдрийн олборлолтоороо дэлхийн номер нэг “Вале” орж ирсэн. Бразилийн компани. Ураны том компани “Денисен майнз”, “Рио тинто”-той өрсөлддөг “BHP Billiton“ байна. Энэ бүх компани Монголд орж ирээд гарсан. “Англо Американ” орж ирэх гэж үзээд шийдвэрээсээ буцсан санагдаж байна. Одоо “Рио тинто”-гоос өөр гэвэл Хятадын хэдэн компани л Монголд хөрөнгө оруулан ажиллаж байна. Гэхдээ урд хөршийн томчууд манайх руу орж ирэхгүй байгаа. Хятадын жижиг хөрөнгө оруулагчдын хувьд стандарт, аюулгүй байдал гэх мэт асуудал тийм ч чухал биш.