Category: шинжлэх-ухаан-технологи

Хүйс толгойн бичээс (НТ)-ийг тайлж, уншсан эрдэмтэн, судлаач Солонгод овогт Л.Хурцбаатартай ярилцлаа. Тэрээр Герман улсад ажиллаж, амьдардаг бөгөөд Монголын хэвлэлд анх удаа ярилцлага өгч байгаа нь энэ юм.

-2019 оны арваннэгдүгээр сард Хүйс толгойн бичээсийг Төрийн ордонд залсан. Энэхүү бичээсийг тайлж уншсан нь Монголын түүхийг, монголчуудын бичиг үсгийн түүхийг урагшлуулсан чухал үйл явдал болсон шүү дээ. Юуны өмнө танд энэ бичээсийг тайлсанд нийт монголчуудын өмнөөс талархал илэрхийлье?

-Баярлалаа.

–Та Өмнөд Монголын аль хошуунд төрсөн бэ. Монголын эрдэмтэн, судлаачидтай нэлээд ойр дотно байдаг байх?

-Би Өмнөд Монголын Ордос нутгийн Отог хошууны Мангатын Алаг толгой хэмээх газар малчин, бичгийн хүн Солонгод овгийн Лоосал, ээж Хэрэйдийн Лонтонгийн хоёрдугаар хөвгүүн болон мэндэлсэн. Аав минь нэртэй бичгийн хүн байсан бөгөөд би ааваасаа бичиг сурсан юм. Аав минь хэдэн тэмээн авдартай монгол, түвд судар, бичмэлтэй байсныг нь би өвлөж авсан түүхтэй. Ах Л.Чулуунбаатар маань бас маш алдартай яруу найрагч байсан. 1986 онд ертөнцийн мөнх бусыг үзүүлэхэд нь Ар Монголын алдартай яруу найрагч Б.Лхагвасүрэн “Их Хянганы өвөрт нэгэн дуу жаргав. Ухаант сэхээтэн, яруу найрагч, миний уран бүтээлийн эзэн, анд нөхөр агсан Л.Чулуунбаатарын гэгээн дурсгалд” хэмээх шүлэг бичиж, дурсгаж байсан. Дүү Л.Хасбаатар маань Ар Монголын цогтой найрагч Р.Чойномыг судалж, Монголд доктор хамгаалсан. Өдгөө Өмнөд Монголын их сургуулийн профессорын албатай. Бид ийм нэгэн эгэл жирийн бичиг номтой малчин ээж, аавын сургаал хүмүүжлийг хүртэж өссөн, монгол бичиг, түүхдээ хайртай ах дүүс билээ. Би аль эрт 1984 оноос Монгол Улсын эрдэмтэн Чой Лувсанжав багш, Ч.Жүгдэр багш нартай дотно нөхөрлөж хувийн харилцаатай байсан. 1986 онд Германы алдарт монголч эрдэмтэн В.Хайссиг багшид танигдаж, түүнээс номын ухаан сурсан. 1989 оноос В.Хайссиг багшийнхаа “Хурцбаатарт, сайн ном бичих болтугай” хэмээх гэрээс бичээсээр өдгөө хүртэл Германд ажил үйлс, амьдрал судлалаа хийж явна даа.

–Монгол брахми бичиг бүхий Хүйс толгойн дурсгал нь 1400 жилийн тэртээд хамаардаг бөгөөд Эрмитаж дахь “Чингисийн чулуу”-ны бичгээс даруй 600 жилийн өмнөх үеийнх гэдгийг тогтоосон?

-Төв Азийн хийгээд умардын нүүдэлчин үндэстний дотор манай монголчууд бол хамгийн анх өөрийн үг, хэлээ тэмдэглэсэн үсэг, бичигтэй байсан үндэстэн юм. МЭ V-VI зуунд одоогийн Таримын хотгорын тойронд эртний Энэтхэгийн санскрит бичгээс үүсэл нөлөөтэй хотон, тухаран, томцог, согд, уйгар хийгээд монгол брахми бичгүүд үүсэн бүрэлдсэн гэж үздэг. Эдгээр брахми бичгийн 6000 гаруй бичмэл Берлиний Турфаны цуглуулгад хадгалагдаж байна. Эдгээр зургаан зүйлийн брахми бичгээс монгол брахми бичиг нь бараг хамгийн эртнийх болж, хөшөө чулуун дээр бичигджээ. Бугатын хөшөөний бичээс, Хүйс толгойн хөшөөний бичээс зэрэг нь нийтэд танигдсан. Хүйс толгойн хөшөөний монгол брахми бичээс нь 1400 жилийн өмнө, МЭ 601 оны орчимд эдүгээ Монголын эх нутагт бичигджээ. Энэ жил уг хөшөөний бичээсийн яг 1400 жилийн ой болж байна. Ийм чухал жил “Өдрийн сонин”-д ярилцлага өгч буйдаа тун баяртай байна. Миний судалснаар монголчууд түүхэндээ хоорондоо адилгүй дөрвөн үсэг бичгийн системтэй байжээ. Эртний хадны сүг зургаас үүсэлтэй руни бичгийн систем, Энэтхэгийн санскрит брахми бичгээс үүсэл нөлөөтэй монгол брахми бичгийн систем, хятад үсэг бичгээс нөлөөтэй кидан бичгийн систем, согд, уйгар бичгээс нөлөөтэй уйгаржин монгол бичгийн систем зэрэг болно. Монгол брахми бичиг нь монгол брахми бичиг-Пагвын дөрвөлжин үсэг-Занабазарын дөрвөлжин хэмээн хөгжин уламжлагдсан түүхтэй билээ.

-1967 онд Монголын эрдэмтэд Булган аймгийн Могод сумын нутаг, Хүйс толгой хэмээх газраас үл мэдэгдэх бичээс бүхий гурван хөшөө олсон гэдэг. Дараа нь 1972 онд ШУА–ийн ажилтан М.Шинэхүү уг бичээсийг “Эртний брахми бичиг” гэдгийг тогтоосон. Харин та энэ бичгийг 2019 онд тайлж уншжээ. Монголын ШУА зөвшөөрөл олгосны дагуу энэ ажлыг хийсэн байх аа?

-1967 онд Ц.Цэнд мэдээлж, 1972 онд М.Шинэхүү анх уул хөшөө бичээсийг хуулан буулгаж, тус ондоо мэдээлэл бичиж, 1974 онд “Түүхийн судлал”-д нийтэлсэн. 1976 онд Т.Наваан тус хөшөөг Улаанбаатарт авчирч, яаралтай хадгалуулсан байдаг. Сүүлийн үед хүмүүс М.Шинэхүү брахми бичиг мөн гэж батлан тогтоосон гэж мэдээлээд байна. Эрдэм шинжилгээний хувьд “Баталж тогтоов” гэсэн нь оновчгүй хэллэг болно. М.Шинэхүү бол уг бичээсийг хамгийн анх хуулж бичээд товч “Өгүүлэл мэдээлэл” бичсэн гавьяатай, ууган эрдэмтэн юм. Тэр мэдээлэлдээ “Зарим эрдэмтэн ажиглаж брахми бичиг болов уу хэмээн тааварлаж байгааг энд цохон тэмдэглэсүгэй…эл бичээсийг брахми бичиг хэмээн тааварлах үндэстэй мэт” хэмээн “Брахми бичиг болов уу” гэж хамгийн анх таамаглаж тэмдэглэсэн хүн юм. Харин тус бичээсийг “Брахми бичиг мөн” гэж хамгийн анх батлан нотолж, авиачлан галигласан эрдэмтэн бол Германы эрдэмтэн Д.Мауэ болно. “Эртний өвөг хэл болно” гэж баталсан хүн бол Францын эрдэмтэн А.Вовин. Би болвоос бичээсийн агуулгыг бүрэн зөв уншиж, Хүйс толгойн бичээсийг үндэслэн хэл зүй, жич үг, үсгийн бүтцийг анхлан судлан баталж, дэлхийд анх удаа 60 гаруй эрдэмтэнд “Өвөг монгол хэл-Монгол брахми бичиг”-ийг зааж сургасан хүн. Хүйс толгойн бичээсийн дээд ирмэгийн бичээс хийгээд Хүйс толгойн хоёр дахь хөшөөний бичээсийг миний бие анх удаа ганцаараа авиачлан, галиглан буулгасан юм.

–Бас ХБНГУ–ын Д.Мауэ тэргүүтэй эрдэмтэд уг бичгийг тайлж унших ажилд оролцсон гэдэг нь ямар учиртай юм. Монголын хэвлэлүүд тухайн үед таашаарсан гэж ойлгосон шүү?

-Монгол Улсын Шинжлэх ухааны академийн Түүхийн хүрээлэнгийн захирал, академич М.Чулуун 2018 оны дөрөвдүгээр сарын 27-нд уг бичээсийг Монгол Улсын зүгээс судлах зөвшөөрлийн бичиг хийгээд монгол хүн өөрөө судлах хэрэгтэй хэмээн итгэл хүлээлгэсэн л дээ. Энэ талаар маш сонирхолтой түүхээс товч дурдвал, 2016 онд Унгарт болсон PICA-гийн хурал дээр Д.Мауэ, А.Вовин зэрэг дөрвөн эрдэмтэн Хүйс толгойн бичээсийн тухай өгүүллээ нийтэлсэн юм билээ. Би 2018 оны нэгдүгээр сард Д.Мауэгаас брахми бичиг сурч, Д.Мауэ болон А.Вовин нартай адилгүй үзэлтэй байгаагаа дурдаж өөрийн аргаар судалж, тэдний “Эртний Түрэг, Уйгарын дайны тухай байж магад” гэсэн үзлийн эсрэг “Монгол хэлээр, брахми бичгээр бичсэн эртний Түрэгийн дээдсийн тахилгын тухай бичээс болно” хэмээн нотолсон юм. Д.Мауэ гуай хэдийгээр миний үзлийг сонирхолтой байна гэсэн ч тэдний судалгааны нийтлэл хэвлэгдэхээс өмнө намайг судалгаагаа нийтэлж болохгүй гэсэн шаардлага тавьж, ширүүн маргалдаан болж байлаа. Энэ үед академич С.Чулуун Монголын талаас монгол хүн судлах хэрэгтэй хэмээн тусгай бичиг өгч, тус хөшөөг сүүдэрлэн зураглах зөвшөөрөл өгсөн учир миний судлал амжилттай үргэлжилсэн юм. Д.Мауэ тэргүүтэй эрдэмтэд өгүүллээ “Journal Asiatique” сэтгүүлд нийтлэгдэхээс өмнө Д.Мауэгийн авиачлал, галигийг ямар нэгэн байдлаар ашиглахгүй гэж амлалт авсан. 2018 онд би Франц, Унгар, Польш, Казахстан, Хятад, Япон зэрэг улсад өөрийн судалж бэлтгэсэн номынхоо хүрээнд арваад удаагийн эрдэм шинжилгээний илтгэлийг монгол хэл, монгол бичгээр тавьсан юм.

–Та Хүйс толгойн бичээсийг хэр удаан судалсны үндсэн дээр тайлж уншсан бэ. Монгол хүн, Монголынхоо бичээсийг уншихад мэдээж эрдэм боловсролоос гадна сэтгэл зүрхээ зориулсан байх гэж бодож байна?

-Би Хүйс толгойн бичээс (НТ)-ийг аавынхаа гэрээс, багшийнхаа захиасыг санан санан байж, “Зүүдэн цагаан бууц”-аар судлан туурвиж хэвлүүлсэн юм шүү. Энэ тухайгаа би монгол кирилл бичгээр хэвлүүлсэн “1400 жилийн өмнөх өвөг монгол хэл” номондоо дэлгэрэнгүй оруулсан. Тийм учраас энд дурдвал урт түүх болох болов уу. Харин би энэ судалгааны ажлыг хийхийн төлөө өндөр орлоготой хувийн том компаниа орхиж, ажилтан ажилчид, эхнэр хүүхдийнхээ гомдол, шүүмжлэлд өртсөн түүх надад бий. Хүйс толгойн бичээсийн судалгааны ажилд миний зүгээс зарцуулсан цаг хугацаа, хөрөнгө мөнгийг тоогоор жишиж хэлэхэд хэцүү юм билээ. Юу ч болсон бий “1400 жилийн өмнөх өвөг монгол хэл” хэмээн гарчигласан учир Хүйс толгойн бичээс бичигдсэн 1400 жилийн тэртээгээс эхэлж судалж, нэг хэмжээнд оруулна хэмээгээд “Эр хүн хэлсэндээ, эмээлт морь харайсандаа” гэдэгчлэн зорилгодоо хүрсэндээ, дам тусламж үзүүлсэн Д.Мауэ, С.Чулуун, Б.Напил нарт тун талархаж байна. 1400 жилийн ойг тохиолдуулан сурч судалсан арга онолоо бусдад зааснаар барахгүй, “Монгол брахми бичиг сураг бичиг”-ээ судалж дуусган бэлтгэлээ хийж байгаадаа нэн сэтгэл өндөр байна. Монголын тал монголчууд үсэг бичигтэй болсон 1400 жилийн ойгоо тохиолдуулан ямар нэгэн үйл ажиллагаа хийх байх хэмээн хүлээлттэй л байна.

–Судалгааны ажлын явцад танд ямар сэтгэгдэл төрж эхэлсэн бэ. Бичгийг тайлж унших яг тэр мөчид танд юу бодогдсон бэ?

-Яг энэ судалгааны ажил дээр сууж байхдаа Хүйс толгойн бичээс (НТ)-ийн “Хаан”, “Нар” хэмээх хоёр брахми үгийг би зүүдэлж, зүүдэндээ олсон юм. Сонин байгаа биз. Хөшөөний бичээсээс нэг монгол брахми үг, үсгийг олон танин тайлбарлаж чадвал бараг нэг ач хөвгүүн (омболтой) болсон мэт маш их баярладаг байлаа. Монголчууд ямар гайхалтай бичгийн соёл, боловсролтой байсан юм бэ хэмээн гайхан биширч, маш их омогшдог байлаа. Харин монголчууд яагаад тэр бүгдийгээ судалдаггүйг бодоод маш харамсдаг.

–Уг бичээст юуны тухай өгүүлсэн байдаг вэ. Түрэгийн хаант улсын эхэн үед хааны тахилгад зориулан босгосон хөшөө гэж үздэг юм билээ. Тэгэхээр тахилгын шүлэг юм болов уу. Бичээсийг нийтэд дэлгэх боломжгүй бол ерөнхий агуулга, утгыг нь товч ч болтугай өгүүлж болох уу?

-Бичээсийн агуулга бол манай эриний 600 оны орчмоор алагдсан эртний Түрэгийн Нири хааны хатад, дүүс “Нэгэн бодисадва шиг шинэ хаан” төрөхийг хүсэн даатгаж, мөргөл тахилгын явцыг тэмдэглэсэн “Тахилгын хөшөө бичээс” юм. Нири хааны тухай хоёр хөшөө байдаг. Шинжааны Ил голын савд байгаа согд бичээстэй Нири хааны онгон хөшөө юм. Энэ хөшөөг бараг 599 оны орчмоор босгосон байдаг. Хоёр дахь хөшөө нь Булган аймгийн Могод сумын нутаг дахь Хүйс толгойн хөшөө. Хүйс толгойн хөшөөний (НТ) бичээсийн гол утга санаа нь “Бид нар хаан дигиний сүнснээс нэгэн бодисадвагийн шиг шинэ хаан төрөх ба Бода хааны уг угсааг ухааран санаж, Хири, Анакаяа, …, Бидин, Жаха, Боди, Бигиеэ нар нийгмийн долоон гишүүд хуран цуглаж хөг дуу санал нэгдэв. Бид жолоо нар хар ная тувар нартай бөгтөг гэр, цэцэр майханаа босгон тахилга хийв. Нири хааны хатад дүү нар Нири хаан ба Түрэг хааны учирт ихсийн тайлга өргөв. Хири овгийн Хэрхин удган, Барга овгийн сүнс дуудаач хэвхэн бүжиглэж, ихсийн хишгийг даяар олонд түгээн тарааж, овгийн ахас ухаантан нараас их хаан бага ханд зул өргөн өчив. …бид Нири хаан Түрэг хааны сүнсийг хөжин сэргээн увдислан, зул өргөн өчиж, Дархад Жэеэби уг бичгийг… дархлан бичив, гэсэн байдаг.

-40-өөд жил огт судлагдаагүй, орхигдчихсон байсан хөшөөний бичээсийг тайлсан нь эрдэмтэн, судлаач гэлтгүй энгийн бидэнд ч сонирхолтой санагдсан шүү. Та үүгээрээ Монголын түүх, Монголын бичиг үсгийн түүхэнд үнэтэй хувь нэмэр оруулжээ?

-Хүйс толгойн бичээс (НТ) нь хэдийгээр монгол брахми бичгээр эртний монгол хэлээр эртний Түрэгийн тахилгын тухай бичсэн боловч энэ нь Монголын эртний үсэг, бичиг, үг, хэл, нүүдэлчин угсаатан, овогтны түүх, соёл, зан заншил, шашин шүтлэг хийгээд тайлга тахилгын соёлыг судлахад чухлаас чухал, ховроос нэн ховор баримтат хадны бичээс болно. Энэ нь манай монголчуудын түүхийг Хүннү гүрнээс үүсэлтэй хэмээх түүхийг судлан батлахад бас цөөн гурав, таван зуун жил алсалж байгаа юм. Би үг, хэл, үсэг бичиг, тахилга мөргөл, зан заншлын талаас нь Хүннү Монголыг эрдэм шинжилгээний талаар батлан нотлоход маш итгэлтэй байна.

–Брахми бичгийг та тайлбарлаж болох уу. Хуучин монгол бичигтэй төстэй юү. Ямар онцлогтой, хэдүй үед хэрэглэгдэж байсан бичиг вэ?

-Монгол брахми бичиг бол авиа хийгээд үеэр бүтсэн үсэг бичиг. Хүйс толгойн бичээсэнд бичигдсэн монгол брахми бичиг нь хоёр дан эгшиг, гурван харьяат эгшиг хийгээд 24 гийгүүлэгч буюу эгшигт гийгүүлэгч үсэг тэмдгээс бүрэлдсэн. Монгол брахми, төвөд бичгийн үсэг үе бүтэх дүрэм нь адил. Би “Өвөг монгол хэл, монгол брахми бичиг, сурах бичиг” хэмээх номондоо Хүйс толгойн бичээс (НТ)-ээс монгол брахми бичгийн “авиа зүй”, “үг зүй”, “өгүүлбэр зүйг шинжлэх нь” хэмээн маш нарийн судалж дүрэмлэсэн. Хүйс толгойн бичээсийн 100 үг, 215 үсэг тэмдэгтэд эртний монгол хэл зүй зэрэг маш тодорхой бичигдэж үлдсэн. Үг зүйгээр жишээлбэл, нэр үг 32 удаа, тэмдэг нэр урван удаа, тооны нэр нэг удаа, үйл үг 15 удаа, төлөөний нэр дөрвөн удаа, сул үг дөрвөн удаа бичигджээ. Харьяалахын тийн ялгал, өгөх оршихын тийн ялгал, заахын тийн ялгал, хамаатуулахын тийн ялгал, үйлдэхийн тийн ялгал, олон тооны дагавар зэрэг нь бүрэн бичигдсэн. Иймээс энэ нь монгол үсэг бичгийн түүхийн аугаа их шинэ илрүүлэлт болох нь үгүйсгэхийн аргагүй батлагдаж байгаа юм.

–Хэлний чиглэлийн хүнтэй ярилцаж буйнх Өмнөд Монголд өрнөж буй Эх хэлний төлөөх монголчуудын тэмцлийг хэрхэн дүгнэдэг вэ. Ар монголчууд энэ асуудалд нэлээд хүчтэй анхаарч, олон улсын хэмжээнд уг хөдөлгөөнийг дэмжээд байгаа шүү. Эх хэл гэдэг бол үндэстэн оршихын гол цөм шүү дээ?

-Монголчууд заавал өөр бусдаас ялгагдах өөрийн үсэг бичигтэй байх хэрэгтэй. Нэг үндэстний үсэг бичиг бол нэг үндэстний оршин тогтнохын үндсэн баримт, бат суурь болно. Энэ талаар Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Х.Баттулга маш гайхалтай бишрүүштэй дуурайллыг биечлэн үзүүлж байгааг дэлхий нийтээр хүндэтгэн дуурайдаг билээ. Номын цагаан буян монголчууд биднийг ивээх болтугай.

БНХАУ-ын хойд нутгийн нүүрсний ордуудын нэгээс Хятад, Их Британи, АНУ-ын судлаач эрдэмтэд 300 орчим сая жилийн настай чулуужсан мод олжээ.

Ховор олдворыг ӨМӨЗО-ны нутгаас илрүүлсэн байна. Чулуужсан моднууд “Paratingia wuhaia” төрөлд хамаарах гэнэ.

Энэ төрлийн мод нь 5-6 метр өндөртэй, модны навч нахиа, үр жимс нь дээд хэсэгтээ төвлөрсөн байдаг аж. Эдгээр модны үр нь нарсны боргоцойтой ижил бол навч нь гацуурын шилмүүстэй төстэй аж.

Судалгааны багийн удирдагч Жюн Ванийн хэлснээр, 300 сая орчим жилийн тэртээ энэ газар намгархаг ойгоор бүрхэгдсэн байжээ. Галт уулын асар хүчтэй дэлбэрэлтийн дараа тус бүс нутагт тухайн үеийн олон төрлийн ургамал, амьтад чулуужин үлджээ.

Мэдээллийн технологи үсрэнгүй хөгжиж буй өнөө үед “оны шилдэг технологиуд” гэдэгт чухам ямар технологийг хамруулах вэ? Хайлтын алгоритмууд, цахим хяналтын систем, “ногоон” устөрөгч зэргийн аль нь вэ? Энэ тухай АНУ-ын Массачусетсийн Технологийн их сургуулиас /MIT/ эрхлэн гаргадаг MIT Technology Review сэтгүүлд 2021 онд тэсрэлт хийж магадгүй 10 чухал технологийн талаар онцлон бичсэн байна.

Хамгийн ирээдүйтэй чухал технологиудын талаар бид жил бүр түүвэрлэн танилцуулж эхэлснээс хойш даруй 20 жил өнгөрчээ. Өнөөдөр гэхэд, матрицын РНХ/рибонуклейн хүчил/ дээр суурилсан вакцинууд бидний амьдралыг өөрчлөөд нэгэнт эхэлчихсэн бол зарим технологиудыг ашиглаж эхлэх хүртэл хэдэн жил хүлээх хэрэгтэй болох нь. 2021 онд тэсрэлт хийх хамгийн чухал технологиудыг бид нэг бүрчлэн товч танилцуулахаар шийдлээ. Та бүхэн ирээдүй рүү нэг өнгийгөөд хараарай.

Матрицын РНХ дээр суурилсан вакцинууд

Хүмүүс бид тун ч азтай юм даа. Коронавирусний эсрэг тэмцэхэд хамгийн үр дүнтэй гэдгээ харуулсан хоёр вакциныг матрицын РНХ дээр суурилан гаргаж авчээ. Энэ технологийг боловсруулж нэвтрүүлэхийн тулд эрдэмтэд 20 жилийн турш шаргуу хөдөлмөрлөж байгаа юм. Өнгөрсөн оны 1 дүгээр сард коронавирусний цар тахал дэгдэх үед хэд хэдэн биотехнологийн компанийн эрдэмтэд мРНХ-д суурилсан вакциныг гарган авах судалгаа шинжилгээний ажлыг эрс шуурхайлж эхэлсэн билээ. 2020 оны 12 дугаар сарын сүүлч буюу халдварын улмаас 1,5 сая хүн амиа алдаад байсан тэр үед АНУ-д уг вакциныг хэрэглэхийг зөвшөөрснөөр цар тахлын дэгдэлт саарч эхлэв.

Инновацийн технологид тулгуурласан коронавирусний эсрэг шинэ вакцинууд нь анагаах ухаанд өөрчлөлт авчирч, хумхаа зэрэг халдварт өвчнүүдийн эсрэг шинэ үеийн эм, вакциныг гарган авах замыг тавилаа. Коронавирус мутацид орж хувьссан тохиолдолд мРНХ-ийн вакцинуудыг маш хялбархнаар боловсронгуй болгох боломжтой. Түүнээс гадна, мРНХ нь хадуур хэлбэрт эсийн цус багадалт, ДОХ зэрэг өвчнийг анагаах хямд өртөгтэй эмийг гарган авах үндэс суурь болно.

GPT-3

Бичиж, ярихад өөрөө суралцдаг, хүний хэлийг ашигладаг компьютерийн их загварууд бол дэлхий ертөнцийг илүү сайн ойлгож, түүнтэй хамтран ажиллаж чадах хиймэл оюуныг бүтээхэд чухал алхам мөн. Өнөөдрийн байдлаар GPT-3 алгоритм нь хамгийн том бөгөөд хамгийн өргөн мэдлэгтэй нь болж байна. Олон мянган ширхэг номын агуулга, интернэт дэх мэдээллийн багагүй хэсгийг өөртөө хурааж төвлөрүүлсэн GPT-3 алгоритм нь тун этгээд хачирхам байдлаар, хүнтэй ижилхэн арга барилаар текстийг боловсруулж чадна. Ингэснээр уг алгоритм нь машин сургалтыг ашигласан хэлний гайхамшигтай загвар боллоо.

Гэвч GPT-3 юу бичиж байгаагаа ойлгодоггүй учраас зарим үед холион бантан хутгаж, ямар ч утга авцалдаагүй зүйлийг сэднэ. Түүнийг сургахын тулд тооцоолон бодох асар их хүчин чадал, өгөгдлүүд, мөнгө хөрөнгө шаардлагатай. Энэ бүхэн нь нүүрстөрөгчийн ялгаралтыг нэмэгдүүлэх учраас өөр эх үүсвэр олох шаардлагатай болсноор шинэ загваруудыг зохион бүтээх ажил саатна. GPT-3 нь хуурамч мэдээлэл, мухар сүсгээр дүүрсэн интернэтийн текстүүд дээр суралцсан учраас илт гажуу зүйлүүдийг гаргаж ирдэг.

ТикТок зөвлөмжийн алгоритм

2016 онд анх хэрэглээнд нэвтэрсэн Хятадын TikTok аппликейшн нь дэлхий дээрх хамгийн хурдтай өргөжиж буй нийгмийн сүлжээнүүдийн нэг болжээ. Уг аппликейшныг дэлхий даяар олон тэрбум удаа татаж авсан ба олон зуун сая хэрэглэгчид эгнээнд нь нэгджээ. Учир юунд вэ? TikTok-ийн хэрэглэгчийн туузны алгоритмууд нь интернэт сүлжээнд хүмүүсийг нэр алдартай болгодог үйл явцыг эрс өөрчилсөн юм.

Бусад алгоритм нь олон хүнд хүргэхээр тооцсон контентийг юуны түрүүнд онцгойлон шүүж гаргаж ирдэг бол TikTok алгоритм огт танигдаагүй хүнийг ч ил гаргаж ирснээр шинэ оддыг төрүүлдэг. Өөрийн гэсэн сонирхол, таашаал бүхий нийгмийн тодорхой хэсгийнхэнд таарч тохирсон контентуудыг тун эвлэгхэнээр хүргэж байгаа нь бүр ч гайхалтай.

Шинэ зохиогчдын хувьд аль болохоор олон үзэлтийг богино хугацаанд цуглуулах боломж, харин хэрэглэгчдийн хувьд өөртөө шинэ зүйлсийг олж нээхэд тун хялбархан болсноор уг аппликейшний цар хүрээ гайхалтай хурднаар тэлсээр. Нийгмийн сүлжээнд ажилладаг бусад компани эдгээр функцийг өөрсдийн аппликейшнд хуулбарлан суулгахыг бүх хүчээрээ чармайж байна.

Лити-металлын цэнэг хураагуур /аккумулятор/

Цахилгаан автомашиныг борлуулна гэдэг бол тун ярвигтай ажил. Өндөр үнэтэйгээс гадна цэнэглэхэд цаг их орно. Дутагдалтай талууд нь лити-ионы зай хураагуурын хязгаарлагдмал боломжоос шалтгаалдаг. Тэгвэл Цахиурын хөндийн санхүүжилт сайтай нэгэн старт-ап компани цахилгаан автомашиныг жирийн хэрэглэгчдэд хүртээмжтэй болгож чадах цэнэг хураагуур /аккумулятор/ зохион бүтээсэн гэдгээ мэдэгдлээ. QuantumScape компанийн зохион бүтээж буй энэхүү шинэ батарейг “лити-металлын” гэж нэрийдсэн аж.

Эхний шатны туршилтуудын дүнг үзвэл, уг аккумуляторыг ашигласнаар цахилгаан автомашины нэг цэнэглэлтээр явах зайг 80 хувиар уртасгахын зэрэгцээ хурдан цэнэглэх боломжтой гэдэг нь батлагджээ. 2025 он гэхэд шинэ төрлийн аккумулятортай цахилгаан автомашин үйлдвэрлэхээр төлөвлөж буй “Фольксваген”- тай Цахиурын хөндийн стартап компани хэлцэл байгуулсан байна.

Гэхдээ энэ нь одоохондоо жинхэнэ автомашинд хэрэгтэй эсэх нь тодорхойгүй загвар төдий зүйл байгаа юм. Хэрвээ QuantumScape болон тухайн чиглэлд ажиллаж буй бусад компани амжилтанд хүрэх аваас цахилгаан автомашиныг олон сая хүн унах боломжтой болно.

Өгөгдлүүдээ итгэж хадгалуулах

Технологийн компаниуд бидний хувийн мэдээллийг тун найдваргүй хадгалдаг нь илэрхий боллоо. Мэдээллийг хэдэн ч удаа задруулж, хэдэн ч удаа хакердаж, хэдэн ч удаа дамлан зарсан нь тоогоо алджээ. Асуудлын учир нь та бидэнд бус харин нууцлалын загварт байгаа бус уу? Нууцлалыг хадгалах хариуцлагыг хүн бүр хүлээдэг тийм загварт оршиж байгаа бус уу?

Ийм үед өгөгдлүүдээ бусдад итгэж хадгалуулах нь өөр нэгэн боломжит хувилбар бөгөөд үүнийг зарим улсын засгийн газар сонирхож эхлээд байна.

Өгөгдлийн трест /data trust/ гэдэг нь хүмүүсийн хувийн мэдээллүүдийг цуглуулж, тэдний өмнөөс мэдээллүүдийг удирдах ажлыг гүйцэтгэдэг хуулийн этгээд юм. Энэхүү итгэлцлийн харилцааны бүтэц, үйл ажиллагаа нь тодорхойгүй байгаа хэдий ч өгөгдлийг итгэн хариуцуулах нь нууцлал ба аюулгүй байдалтай холбоотой эртнээс бугшсан асуудлуудыг шийдэх давуу талтай.

“Ногоон” устөрөгч

Ашигт малтмалыг орлож чадах тун сонирхолтой зүйл бол устөрөгч. Энэ нь нүүрсхүчлийн хий ялгаруулахгүйгээр цэвэрхэн шатна, эрчим хүчний багтаамж ихтэй. Ийм учраас сэргээгдэх эрчим хүчнээс энерги хуримтлуулах сайн арга юм. Түүнээс гадна бензин, дизелийн түлшийг орлож чадахуйц шингэн нийлэг түлшийг гарган авч болно. Гэхдээ устөрөгчийг голдуу байгалийн хийнээс гарган авч байгаа бөгөөд энэ нь бохир, зардал ихтэй процесс юм.

Харин сүүлийн үед нарны болон салхины эрчим хүч улам хямдарсаар байгаа учраас ногоон устөрөгчийн хүртээмж сайжирч, ашигтай болох нь. Усыг цахилгаанд залгаад л устөрөгч бэлэн. Энэ тал дээр Европ тивийнхэн тэргүүлж яваа бөгөөд шаардлагатай дэд бүтцийг байгуулаад эхэлчихжээ. Эдгээр төсөл бол нар, салхины эрчим хүчнээс устөрөгч гарган авах электролизийн үйлдвэрүүдийн дэлхийг хамарсан сүлжээг байгуулах чиглэлд хийж буй ердөө эхний алхам юм.

Цар тахлын үеийн цахим хяналт

Коронавирус дөнгөж тархаж эхэлж байсан тэр үед өөр хоорондоо харилцсан хүмүүсийн утасны дугааруудыг /контакт/ цахим хэлбэрээр хянах боломжтой гэж таамаглаж байлаа. Ухаалаг утасны аппликэйшнүүд нь GPS эсвэл Bluetooth дээр суурилан уулзаж учирсан хүмүүсийн бүртгэлийг бий болгоно. Хэрвээ хэн нэгэн хүний шинжилгээ эерэг гарах аваас тухайн хүн уг мэдээллийг аппликейшндээ оруулснаар өөрөөс нь халдвар авах магадлалтай хүмүүст сэрэмжлүүлэг өгнө.

Харамсалтай нь, уулзаж учирсан хүмүүсийн мэдээллийг цахимаар хянах нь вирусийн тархалтыг огт зогсоож чадсангүй. Apple, Google хоёр сэрэмжлүүлэх функцийг ухаалаг утаснуудад тэр даруйд нь суулгасан боловч эрүүл мэндийн салбарын албан тушаалтнууд тэдгээрийг ашиглах нь зүйтэй гэдэгт иргэдийг ятган үнэмшүүлж чадсангүй. Энэ удаагийн цар тахлаас авсан сургамж нь дараагийн цар тахалд бэлтгэхэд бидэнд хэрэгтэй төдийгүй эрүүл мэндийн салбарын бусад чиглэлд ч хамаатай.

Байршлыг хэт нарийвчлалтайгаар тодорхойлох

Бид бүгдээрээ байршил тогтоох GPS системийг өдөр бүр хэрэглэдэг бөгөөд үүний ачаар бидний амьдрал, ажил төрөл өөрчлөгдсөн билээ. Гэхдээ орчин үеийн GPS нь 5-10 м-ийн нарийвчлалтайгаар байршлыг тогтоодог бол хэт нарийвчлалтай байршил тогтоох шинэ технологийн ачаар хэдхэн см, тэр ч бүү хэл хэдхэн мм-ийн хүрээнд нарийвчлах боломжтой болно. Энэ нь шинэ боломжуудыг нээж байна. Тухайлбал, хөрсний нуралтаас сэргийлэх анхааруулга өгөхөөс эхлээд хүргэлтийн роботууд, жолоочгүй автомашиныг удирдах гэх мэт олон талбарт хэрэгтэй.

Хятадын “Бэйдоу” гэдэг дэлхийг хамарсан навигацын системийг 2020 оны 6 дугаар сард ашиглалтанд оруулсан нь энэ чиглэлд шинэ боломжуудыг нээж өгч байна. Уг системийн нарийвчлал нь 1,5-2 м бөгөөд газар дээрх дифференциаль тохируулгын системийг ашигласнаар уг үзүүлэлтийг мм-ийн нарийвчлалтай болгох боломжтой. Үүний сацуу 1990-ээд оны эхэн үеэс хойш ажиллаж буй GPS систем ч шинэчлэгдэж байна. 11 дүгээр сард GPS III системд зориулан 4 хиймэл дагуулыг хөөргөх бол 2023 онд үүнээс илүү олон хиймэл дагуул тойрог замд орно. ашиглалтанд оруулсан нь энэ чиглэлд шинэ боломжуудыг нээж өгч байна. Уг системийн нарийвчлал нь 1,5-2 м бөгөөд газар дээрх дифференциаль тохируулгын системийг ашигласнаар уг үзүүлэлтийг мм-ийн нарийвчлалтай болгох боломжтой. Үүний сацуу 1990-ээд оны эхэн үеэс хойш ажиллаж буй GPS систем ч шинэчлэгдэж байна. 11 дүгээр сард GPS III системд зориулан 4 хиймэл дагуулыг хөөргөх бол 2023 онд үүнээс илүү олон хиймэл дагуул тойрог замд орно.

Бүхнийг зайнаас

Цар тахлын улмаас дэлхий даяараа зайнаас ажиллах горимд шилжлээ. Ийм шилжилт хийгдсэнээр эрүүл мэнд ба боловсролын салбарт алдаа гаргахгүй байх нь нэн чухал. Өнөөдрийн байдлаар, зайны сургалтаар дагнасан Snapask компани Азийн 9 улсад 3,5 сая хэрэглэгчтэй болсон бол Энэтхэгийн Byju’s гэдэг сургалтын аппликейшнийг 70 сая хүн ашиглаж байна.

Түүнээс гадна, теле анагаах ухааны салбарт гарсан ололт амжилтуудын ачаар Уганда болон Африкийн зарим улсад цар тахлын үеэр эмнэлгийн яаралтай тусламжийг олон сая хүн авч чадлаа. Эмч нар асар их дутагдалтай газар оронд зайнаас оношлох, анагаах үйлчилгээ /теле-медицин/нь олон хүний амийг аварч байна.

Олон үйлдэлт хиймэл оюун ухаан

Хэдийгээр сүүлийн жилүүдэд хиймэл оюун ухааны /ХОУ/ салбарт асар их дэвшил гарсан боловч ХОУ ба роботууд “тэнэгдүү” хэвээрээ л байна. Ялангуяа шинээр үүссэн асуудлуудыг шийдвэрлэх, танихгүй орон зайд чиг баримжаагаа олох зэрэг дээр. Бүр бяцхан хүүхдэд байдаг тэр чадварууд ч тэдгээрт алга. Дэлхий ертөнц хэрхэн бий болсныг тэд мэдэхгүй ба олж авсан ерөнхий мэдлэгээ шинэ нөхцөл байдалд ашиглаж чадахгүй байна.

Харин ХОУ-ыг боловсронгуй болгоход чиглэсэн, найдвар төрүүлж буй алхмуудын нэг бол түүний мэдрэмжийг сайжруулах явдал юм. Яг одоогийн байдлаар компьютерийн хараа, дуу авиаг таних систем бүхий ХОУ нь эд юмсыг тэмтэрч мэдэрч чадаж байгаа боловч юуг харж, сонсож байгаагаа хүний хэлний алгоритм ашиглаад илэрхийлж чадахгүй байгаа юм.

Тэгэхээр хэрвээ энэ бүх чадварыг ХОУ-ны нэгдсэн системд нэгтгээд оруулбал яах бол? Хүнтэй ижил оюуны чадавхитай болж чадах болов уу? Илүү уян хатан хиймэл оюун ухааны ачаар харж, мэдэрч, сонсож, харилцан ярилцаж чаддаг роботууд хүмүүсийн илүү сайн туслагч болж чадах болов уу?

Эх сурвалж: Монцамэ.мн

https://www.technologyreview.com/2021/02/24/101436…

https://inosmi.ru/science/20210228/249227924.html

Английн алдарт “Бристолийн их сургууль”-ийн эрдэмтэд цахилгаан соронзон аппаратаар тусламжтайгаар бяцхан оригами-роботыг зохион бүтээжээ.

Цаасны хэмжээний зузаантай робот шувуу бүхий энэ төхөөрөмж нь өөрөөсөө даруй 3000 дахин илүү хүнд жинтэй зүйлийг төвөггүй даадаг аж.

Роботын тоног төхөөрөмжийн хэлбэр хэмжээ хэдийгээр жижгэрч байгаа ч хийж чадах боломжууд болон хүчин чадлын хэмжээ нь улам нэмэгдсээр байна. Эдгээрийн нэг бол энд харагдаж байгаа оригами цаасан шувуун дүрстэй роботын төхөөрөмж юм. Бристолийн их сургуулийн инженерүүд цахилгаан соронзон аппаратаар тус роботыг бүтээжээ. Энэ нь уламжлалт цахилгаан соронзон моторт төхөөрөмжүүдээс арай өөр зарчмаар ажилладаг гэнэ.

Эрдэмтэд анх энэ технологийг Хонгконгт туршиж эхэлжээ. Тухайлбал, аливаа зүйлийг өргөх зориулалтын хиймэл булчинг бүтээх төслийнхөө хүрээнд бүтээж байсан байна.