Category: шинжлэх-ухаан-технологи

Categories
булангууд мэдээ шинжлэх-ухаан-технологи

Сансарт кино студи байгуулна

Space Entertainment Enterprise (SEE) компани 2024 оны эцэс гэхэд сансрын теле-кино студи байгуулах төлөвлөгөөнийхөө талаар зарлажээ. The Hollywood Reporter сэтгүүлийн мэдээлснээр кино студийг SEE-1 гэж нэрлэх аж.

SEE-1 нь Axiom Station баазтай холбогдох тусгай модуль байх аж. Энэ баазыг 2024 онд хөөргөхөөр төлөвлөж байгаа бөгөөд энэ нь сансрын анхны арилжааны станц болох юм байна. Модуль дотор кино, бүтээх студи, тоглох болон спортод зориулсан талбай байгуулахаар төлөвлөжээ. Харин станцын бусад модулиудад сансрын жуулчин хүлээн авах зэрэг арилжааны төслүүдийг хэрэгжүүлэх юм байна.

Сансрын киностудийг дэлхийн өнцөг булан бүрийн уран бүтээлч ашиглаж болох гэнэ. Энд бичил жингүйдлийн нөхцөлд кино бүтээх, шууд дамжуулах, турүилт хийх, туршилтынхаа үр дүнг үзүүлэх боломжтой болох аж.

Space Entertainment Enterprise компанийг Оросын REN-TV телевизийг ээжтэйгээ хамт үүсгэн байгуулж байсан Дмитрий Лесневский болон Елена Лесневская нар байгуулжээ. SEE-1 модулийг хөөргөхийн тулд Лесневскийн гэр бүл хөрөнгө цуглуулахаар төлөвлөж байгаа аж. Бүх ажил төлөвлөгөөний дагуу явбал хоёр жилийн дараа гэхэд л студийг ашиглах боломжтой болох гэнэ. Тэд мөн сансарт зарим зураг авалтыг нь хийх, Том Круз гол дүрийг нь бүтээх киноны продюсерээр ажиллаж байгаа юм.

Categories
булангууд мэдээ шинжлэх-ухаан-технологи

XIX зууны үеийн шашны хөгжмийн зэмсэг “Чөмгөн ганлин”

Хүний яс, мөнгө, мяндас, даавуу, будаг бүхий 34х6 см хэмжээтэй, 450 гр жинтэй 19 дүгээр зууны сүүл үеийн ганлин Баянхонгор аймгийн Түүх, угсаатны зүйн музейд хадгалагдаж байна.

Шашин номын хуралд хэнгэрэг, цан, үхэр бүрээний хамт үлээж, орчлон ертөнцийн мөнх бус, үхэл хагацал ирэхийг дурдан сануулах нэг зүйлийн хөгжмийн зэмсгийг ганлин бүрээ хэмээн нэрлэдэг. 18 настай эмэгтэйн хүний дунд чөмгөөр хийдэг хэмээн ам дамжин яригддаг дээрх хөгжмийн зэмсгийг чөмгөн ганлин гэнэ.

Чөмгөн ганлин нь 19 дүгээр зууны үеийн шашны хөгжмийн зэмсэг ба заримдаа гандан гэж нэрлэх нь бий. Дээр үед хүрээ, хийдүүд шашны элдэв зан үйлийн үед дун бүрээ, бишгүүр, матар гандан, их бүрээ, хэнгэрэг, цан, хонх, дамар, сэлнэн зэрэг төвөд, самгарди нэршилтэй үлээвэр болон цохилуур хөгжмийн зэмсгийг ашигладаг байжээ.

Дээрх хөгжмийн зэмсгийн ихэнх нь буддын шашны ёслол, зан үйлтэй холбогдож Төвдөөс орж ирсэн түүхтэй. Цордон бүрээ, дамар, хэнгэрэг, мөн балар (бишгүүр) зэргийг хослуулан үлээдэг ёстой. Эдгээр нь үлээвэр, цохивор хөгжмийн зэмсгийн төрөл юм. Урт бүрээг хэдэн хүн дамнан явж тоглодог бол дуударам, том жижиг цан, сэлнэн, дэншиг, гандан, дун зэрэг цохивор, үлээвэр хөгжмийн зэмсгийг өдөр тутмын хурал номын үед өргөн хэрэглэдэг байна.

Categories
булангууд мэдээ онцлох-нийтлэл туслах-ангилал шинжлэх-ухаан-технологи

М.Батаа: Бурханы шашин монголчуудын эв нэгдэл, ёс зүй, соёл, сэтгэл зүйд том үүрэг гүйцэтгэж байна

ШУА-ийн Философийн хүрээлэнгийн Шашин судлалын салбарын эрхлэгч, доктор М.Батаатай ярилцлаа. Тэрээр шашин судлалаар гадаадад боловсрол эзэмшсэн цөөн судлаачийн нэг юм.

-Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээсний түүхэн өдрийг саяхан бид тэмдэглэлээ. Энэ том үйл явдал бол бурханы шашинтай салшгүй холбоотой. Тиймээс тантай бурханы шашны талаар голлож ярилцахыг хүсч байна. Гэхдээ өмнө нь шашны урсгалууд манайд хэрхэн дэлгэрч байгааг товч сонирхмоор байна?

-Дэлхий дээр 200 гаруй улс үндэстний найман тэрбум орчим хүн байна. Эдгээр хүн төрөлхтнөөс олон жилийн түүхтэй итгэл үнэмшлээ дагадаг үндэстэн байна, сүүлд шинээр шашин шүтлэгээ өөрчлөөд дагадаг болсон нь ч байна. Дэлхийн хүн амын 85 хувь нь ямар нэгэн шашин шүтдэг гэсэн тоон судалгаа байдаг. Харин үлдсэн 15 хувь нь шашин шүтдэггүй, эс бөгөөс аттист буюу бурхан тэнгэр байдаггүй гэж үздэг нэг хэсэг байна гэсэн үг. Үүнээс хамгийн олон дагагчтай шашин бол Христийн шашин. Хамгийн багадаа 2.5-2.6 тэрбум хүн шүтдэг. Исламын шашныг мөн л хоёр тэрбум орчим хүн шүтдэг байх жишээний. Хиндү буюу энэтхэг шашныг 1.2 сая хүн шүтэж байгаа бол бурханы шашны талаарх судалгаанууд өөр, өөр хэлдэг боловч дунджаар 500-600 сая хүн шүтдэг гэдэг. Өөрөөр хэлбэл, эдгээр шашныг зонхилох шашин гэж хэлээд байгаа юм. Хүн яагаад шашин шүтдэг юм, шашин шүтэхийн ач холбогдол, утга учир юу болохыг шашин судлалын шинжлэх ухаан судалдаг. Энэ олон шашны социологийг, гүн ухааныг, түүхийг, анторопологийг, сүүлийн үеийн шинэ хандлага болох улс төр, эдийн засгийг судалдаг чиг хандлагууд шашин судлалын шинжлэх ухаан дотор байдаг. Үүгээр мэргэшсэн хүнийг шашин судлаач гэж байгаа юм. Миний хувьд 20 гаруй жилийн өмнөөс АНУ-д шашин судлалын чиглэлээр мэргэшиж ажиллаж ирлээ.

Шашин судлалын хувьд дэлхий дээр ийм байдаг гэдгийг бид социализмын 70 жилд маш дутуу судалсан үндэстэн. Учир нь социалист үзэл баримтлал шашингүйн үзэлтэй шүү дээ. Марксист онолоор бүтээгч эзэн гэж байхгүй гэж үздэг, түүнийг 70 жил манайд номлочихсон.

Үүнээс өмнөх 450 орчим жилийн хугацаанд Монголд бурханы шашин дотроо Түвдийн бурханы шашны гэлүгба буюу шар малгайтны шашныг дагаж мөрдөж эхэлсэн. 1578 онд зургадугаар Далай лам Содномжамц Түмэдийн Алтан хаан, Халхын Алтай хааны урилгаар Өмнөд Монгол, Халхад ирж шашин номыг дэлгэрүүлсэн түүхтэй. Түүнээс хойш 450 жил энэ шашнаа шүтээд явж байсан үндэстэн социализмын 70 жилд орохдоо хэлмэгдүүлэлтээр хамаг юмаа устгуулсан. Лам нар, сүм хийдээ, бурхан шүтээн, тахил, ном судраа, үнэт зүйл, соёлоо устгалаа. Ингээд 1990 онтой золгож Монгол Улс ардчилсан улс болж, бие дааж, хүний эрхийг дээдэлж, бүх юм нь сэргээд ирсэн. Үүнтэй зэрэгцээд уламжлалт шашин нь ч сэргэсэн. Нөгөө талаас ардчилсан улс учраас гадны шашны томоохон байгууллагууд бодлогоор номлогчдоо явуулж монголчуудыг өөрийнхөө шашинд оруулж эхэлсэн. Ийм үзэгдэл 32 жил явж байна.

Одоо эргээд харахаар хүн амын тодорхой хувь нь христийн шашин, исламын шашин, бурханы шашин шүтдэг төлөөллүүд бий болчихлоо. Бүр шинэ үеийн шашин шүтдэггүй залуусын төлөөлөл ч байна. Шинэ шашны хөдөлгөөн, түүнийг дагаж байгаа хүмүүсийн байгууллага, сүм хийд, цуглаанууд ч байх жишээтэй. Эндээс ямар сонин дүр зураг гарч байна вэ гэхээр сүүлийн 30 жил Монгол Улс дахь шашны харилцаа маш сул зохицуулалттай явжээ.

-1993 онд батлагдсан Төр, сүм хийдийн харилцааны хуулиар л явж байгаа шүү дээ?

-30 жилийн өмнөх энэ хуулиар өнөөдрийн шашны харилцааг зохицуулах боломжгүй болсон гэсэн үг. Тийм биз. Шинэчлэгдэх, өөрчлөгдөх ёстой. Эрх зүйн зохицуулалт үр нөлөөтэй байх ёстой. Нөгөө талаас шашны байгууллагуудын үйл ажиллагаа орчин үеийн иргэний нийгмийн оролцоон дээр давамгайлсан ил тод, буцаад ард түмэнд тайлагнадаг шашны байгууллага гэж байхгүй байна. Энэ нь тэдний үйл ажиллагаа хоцрогдож байна гэсэн үг. Ямар бодлого үйл ажиллагаа явуулдаг, хаанаас ямар санхүүжилтийн эх үүсвэр авдаг, үйл ажиллагаа болон санхүүгийн тайлангаа ил байлгадаг эсэх, нийгэмд тустай ажлуудад санхүүжилтээ зарцуулдаг гэсэн тайлантай шашны байгууллага байхгүй гэж болохоор байгаа юм. Тийм ч учраас төрийн байгууллага, эрдэм шинжилгээний байгууллагууд Монгол Улс дахь шашны төлөв байдлын судалгаа хийх болохоор бүх мэдээлэл нь зөрдөг. Нийтдээ ийм замбараагүй байдал үүсчихээд байгаа нь нууц биш.

-Шашин гэдэг хүний үзэл санаатай холбоотой болохоор эмзэг асуудал. Шашны үүрэг чухам яг юу юм бэ?

-Маш чухал асуулт. Ер нь шашин хүнд болоод нийгэмд ямар үүрэг гүйцэтгэдэг вэ гэдгийг эхэлж хэлэх ёстой. Шинжлэх ухааны үүднээс судлаад үзэхээр хэд, хэдэн чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Манайхан шиг монгол хэл, монгол нүүдэлчдийн соёл, буддын шашин давамгайлсан хүн ам цөөтэй улс үндэстэнд ялангуяа шашны эерэг нөлөө ихээхэн байдаг. Нэгдүгээрт, бурханы шашин олонхийн эв нэгдлийг хангаж байна. Үзэл бодол, шашин шүтлэг, соёл, хэл, түүх нэгдмэл шинжтэй зүйлийн гол цөм нь бурханы шашин болж байдаг.

Эв нэгдлээс гадна өнөөдрийн амьдарч байгаа нийгэмд шашны бас нэг өвөрмөц үүрэг нь монгол соёл иргэншлийг хэдэн мянган жил өвлүүлж ирсэн том хүчин зүйл нь шашинтай холбоотой. Сар шинийн баяр, аав ээжийгээ хүндэтгэх, хүүхэд төрөхөд нэр авах, бие биендээ туслах соёлын үнэт зүйлсийг тээгч нь уламжлалт бурханы шашин. Дэлхийд алдартай Занабазарын бүтээлүүд гэхэд шашинтай л холбоотой. Нас эцэслэхэд шашны зан үйл явж л байдаг. Энэ бол соёлын үр нөлөө үзүүлж байна гэсэн үг.

Өнөөгийн орчин үеийн нийгэмд шашны үүргийг тодотгосон шинэ ойлголт бол ёс зүй. Хувь хүний ёс зүй гэхээс гадна иргэний нийгмийн ёс зүй шашинтай холбоотой байдаг. Аль ч шашинд ихэвчлэн худлаа ярьж болохгүй, хулгай хийж болохгүй, байгаль дэлхийгээ бузарлаж болохгүй, нэгнээ хуурч болохгүй, хэт их шуналтай байж болохгүй, өөрийнхөө эрх ашгийн төлөө бусдыг золиослож болохгүй гэх мэт суурь сургааль номлол, үзэл баримтлал нь бас байдаг.

Эдгээр чухал үүргүүдээс гадна сүүлийн үед шинжлэх ухаантай холбоотой үр нөлөөлөл ч бий болж байна. Тэр нь уламжлалт бурханы шашин сэтгэл зүй хоёрын холбоо. Жишээ нь, эм, химийн бодис уухгүйгээр бясалгал хийж стрессийг багасгаж байна. Амьсгалын дасгал буюу төвлөрөл хийж байж депрессээ арилгаж байна. Сэтгэл санаа амар амгалан болж, биеийн дархлаа дээрдэж байгааг шинжлэх ухаан баталчихсан. Нейросайнс буюу тархи судлал үүнийг батлаад байна. Тэр битгий хэл эмэгтэйчүүд дэглэм барихгүйгээр, химийн бодис хэрэглэхгүйгээр турдаг арга бясалгалд байгааг нейросайнс баталчихлаа шүү дээ.

-Манай бурханы шашныхан дотроо зөрчилддөг болоод нэлээд хугацаа өнгөрч байна. Шинжлэх ухааны хөгжил талаас энэ нь хэр зөв юм бэ?

-Харамсалтай нь өнөөдрийн бурханы шашин маань заримдаа дотроо эсрэг тэсрэг байр суурьтай, нэгдсэн бодлогогүй, алсыг харсан зорилго зорилтгүй, бурханы шашны соёл хөгжлийнхөө хамтарч юм хийж чадахгүй асуудал гарч ирээд байна. Гэхдээ үүнийг нийгмийг цочроосон хүнд асуудал гэж харахгүй байгаа. Нийгмийн эволюци явагдаж л байгаа бол аливаа зүйлд шинэчлэл өөрчлөлт хэрэгтэй болдог. Аливаа зүйл хувирч өөрлөгдөж сайжрах ёстой. Судлаачийн хувиар энэ бол явагдах ёстой үйл явц гэж хэлнэ.

Үүнд Монгол Улсын нутаг дэвсгэр дээр хэрэгжиж байгаа хууль тогтоомжийн хүрээнд төр шууд оролцож болохгүй асуудал. Учир нь Монгол Улс Үндсэн хуулиасаа эхлээд төр, шашин хоёр тусдаа гээд зааглачихсан. Түүнийг нь зохицуулж байгаа хууль ч байгаа. Харин хоёр талд гараад байгаа улс харилцан нүүр тулж ярилцаад Монголын бурханы шашин соёлын эрх ашгийн төлөө ийм өөрчлөлтийг хийе, ингэж хурал цуглаанаа хийе гэж яриад шийдэх ёстой асуудал. Өнөөдрийн төр бодлогынхоо хүрээнд үүнийг зохицуулалтаар дэмжих ёстой. Манайд ганцхан эрх ашиг бий. Тэр нь Монгол Улсын үндэсний эрх ашиг. Үүн дээр нэг хүний, нэг хэсэг хүний эрх ашиг яригдах ёсгүй.

-Гэтэл лам нараас эхлээд зулын гол болно гэх яриа гарах боллоо. Шашны том зүтгэлтнүүдийн энэ үйлдлийн үр дагавар сайнгүй болов уу гэх эмзэглэл байна?

-Түүнийг мэдээгээр харсан. Ялангуяа энэ мэдэгдэл нийгмийн сүлжээнд газар аваад яваад байх шиг байна. 3.4 сая хүн амтай, 1.5 сая хавтгай дөрвөлжин км газар нутагтай, цөөхөн мөртлөө байгалийн баялаг ихтэй, мал хөдөө аж ахуй хөгжих бүрэн боломжтой, хүн амын 70 хувь нь 35 хүртэлх насны залуучуудтай Монголд лам хүн битгий хэл энгийн хүн зулын гол болчих шалтаг шалтгаан, далим харагдахгүй байна.

Ардчилалгүй маш олон газар оронд шашин битгий хэл хүний эрхийн ноцтой зөрчилтэй байна. Маш олон улсад идэх хоол, уух усгүй, өмсөх хувцасгүй ядуу зүдүү амьдарч байгаа хүмүүс байна.

Монгол шиг жинхэнэ утгаараа бие даасан, тусгаар тогтносон, ардчилсан, хүний эрхийг дээдэлсэн, хүмүүнлэг, хөгжлийн чиг баримжаатай улс оронд төрчихөөд асуудал болохгүй байна гэвэл амьдралаас уйдсан хүний үг. Нөгөө талаар тийм агуулга ярьж байгаа хүмүүс нэг зүйлийг анхаарах ёстой. Тэр хүмүүсийн үг үйлдэл ямар олонд хүнд хүрэх вэ. Түүнээс ямар сөрөг үр дагавар гарахыг хариуцлагатай бодох хэрэгтэй. Тэр хүний шавь нар, учиргүй итгэдэг хүн байх юм бол “Яана аа багш зулын гол боллоо, би ч больё”, “Энэ чинь мундаг лам юм гэнэ лээ. Болохгүй байгаа бол зулын гол болдог юм байна, бусад нь ч больё” гээд уриалаад унавал яана. Ер нь ард түмэн гэдэг үймэх, сандрах үедээ маш амархан сандардаг. Хүн гэдэг байгалийн, нийгмийн амьтныхаа хувьд бие биедээ маш хурдан сөргөөр нөлөөлж чаддаг.

-Шарын шашин монголчуудын түүхэнд томоохон үүрэг гүйцэтгэж ирсэн. Өнөөдөр ч хүнд цаг үед монголчуудыг үзэл санааны хувьд нэгтгэж байгаа нь бурханы шашин л байна шүү дээ?

-Дэлхийн зонхилох шашнууд өөр, өөр газар оронд өөр, өөр соёл иргэншилтэй, хэл түүхтэй улсуудын дунд хөгжихдөө тодорхой хэмжээгээр өөрчлөгддөг. Энэтхэгээс эхлэлтэй бурханы шашин 2000-аад жилийн өмнө Төв Азиар торгоны зам дамжаад нүүдэлчдийн нутаг дэвсгэрт ирж танигдаж байсан хязгаарлагдмал эх сурвалжийн мэдээ мэдээллүүд байдаг.

Харин юу үнэн бэ гэхээр Их Монгол гүрэн, ялангуяа Чингисийн дараагийн үеийн Юань гүрэнд Энэтхэгээс гаралтай бурханы шашин Түвдээр дамжсан Гаржүдба сажава урсгалыг авч дэлгэрүүлж байсан баримтууд нэлээд байгаа. Энэ бол их сонин. Энэ урсгалыг нэлээд чинээлэг язгууртан хүмүүс шүтэж байсан гэдэг. Энэ бол түүх.

Юань гүрэн чадалтай бяртай, бусдыг өмнөө сөхрүүлж байсан тэр үеийн хамгийн хүчирхэг гүрэн байсан. Гэтэл XV, XVI зуунаас эхлээд монголчуудын бага хаадын үе, хоорондын хагарал бутрал гараад ирэхтэй зэрэгцээд үүнийг зогсоох, эв нэгдлийг сэргээх зүйл Энэтхэгээс Төвдөөр дамжсан Богд Зонховын үүсгэн байгуулсан гэлүгба буюу шар малгайтны шашин монголчуудыг нэгтгэж чадсан.

Энэ бол Монголд эгзэгтэй үе байсан. Хятад хэл, ханз бичгийг аваагүй, Хятадын бурханы шашныг аваагүй, хятад хоол унд, хувцас хунарыг ч аваагүй. Харин Түвдийн бурханы шашныг авч өөриймшүүлж чадсан үндэстэн бол Монгол. Тэр үеийн Өмнөд Монгол, халх, баруун монголчууд хатуу зогсч чадсан. Энэ нөхцөл байдлыг харахаар тухайн үедээ уламжлалт бурханы шашин том үүрэг гүйцэтгэж байжээ.

Сүүлд гарсан Өндөр гэгээн Занабазар, Галдан бошигт нарын зөрчил бол улс төрийн асуудал. Аль нь Манжид дагаар орох вэ, орохгүй байх вэ гэдэг асуудал байсан. Энэ бол шашны зөрчил биш. Тэр битгий хэл Өндөр гэгээн, Галдан бошигт хоёр нэг багшийн шавь нар байсан. Ийм үед монголчуудын эв нэгдэл, ялангуяа Мин улсын үеийн Хятадын соёл иргэншлийн нөлөөнд автахгүй байх, дараа нь Чин буюу Манж гүрний үеийн соёл иргэншлийн нөлөөнд автахгүй байхад бурханы шашин томоохон эерэг сайн үүрэг гүйцэтгэж байсан гэж хэлж болно.

-Шарын шашин мунхруулагч, завхарлаа, туйлдлаа гэх хүмүүс гарах болсон. Тэдний зөв үү?

-Ингэж ярьж, хэлж, бичиж байгаа хүмүүсийн ихэнх нь социализмын үед марксист үзэл суртлаар хүмүүжсэн байдаг. Яах вэ, шүүмжлэх юмнууд байна. Уламжлалт бурханы шашинд анхаарах, засах, хоцрогдсон юм бий.

Гэхдээ энэ чинь хэдэн зуун жил бидний соёл, түүх, сэтгэлгээний нэг хэсэг аль хэдийнэ болчихож. Монгол хүнийг хятад, орос хүнээс ялгаж байгаа том ялгаа энэ байна. Нөгөө талдаа бас нэг том геополитикийн хүчин зүйл байна гэж судлаач хүний хувьд хардаг. Энэ нь манай урд талд 1.4 тэрбум хүнтэй Хятадын соёл иргэншил байна. Хятад бол том гүрэн. Зөвхөн том гүрэн гэдгээс гадна тэр соёл иргэншлийн нөлөө гэдэг асар хүчтэй. Аливаа улс үндэстэн хүчирхэг болох тусмаа бүх бодлого чиглэлээ хүчтэй байлгахыг хүсдэг. Энгийнээр хэлэхэд бүх “фронтоор” байлдахад бэлэн болдог. Тийм учраас өнөөдрийн БНХАУ-ын шашны талаар баримталж байгаа бодлогыг хар л даа. Маш их мөнгө хаяж байна, маш их олон улсын хурал зохиож, маш олон хүнээр, улс үндэстнээр өөрийнхөө бодлогыг хүлээн зөвшөөрүүлж байна.

Манай хойно 150 сая хүн амтай, үнэн алдартны буюу христийн шашны гурван урсгалын нэг ортодокс хэлбэрийг өөриймшүүлээд авсан үндэстэн байна.

Мөн баруун талд Баян-Өлгийгөөс цааш Төв Азийн таван стан улсуудаас эхлэлтэй исламын шашинтай 2.4 орчим орчим тэрбум хүн амтай исламын соёл иргэншил байна. Гэтэл тэдний дунд 3.4 сая хүн амтай, хаана ч давтагдашгүй бурханы шашинтай, гадны шашны нөлөө, зан үйл, гүн ухаан, итгэл үнэмшилд амархан автагдахгүй дархлаа болоод үлдчихсэн үндэстэн Монгол байна шүү дээ. Ингээд харахаар монголчууд бас азтай, сонин хувь тохиолтой үндэстэн. Тэр дотроо Буриад, Халимаг, Тува, Шинжаан Уйгарт байгаа баруун монголчуудын үр удам, өвөрлөгчид байгаа монголчууд, зүүн Монгол барга, цахар гээд үзэхээр нийтдээ 10 гаруй сая монголчууд байна. Тэр 10 гаруй сая дотроос зөвхөн 3.4 сая нь бие даасан тусгаар улс. Бусад зургаа, долоон сая нь биднийг хамгаалж байна. Ийм байхад зулын гол хэн болохыг хүсэх вэ.

-Богд Жавзандамбыг төр барих үед “Богд Жавзандамбын шашин” гэж тухайн үед эхлүүлэх санаачилга гарч байсан гэдэг. Тэр шашин нь ямар онцлогтой, цаад мөн чанар нь ямар шашин байсан юм бэ?

-Жононба Өндөр Гэгээнийг тодруулахад Жонон дарамтын хувилгаан гэдгээр тодруулж байсан байдаг. Нэг ёсондоо бие махбодоор биш, хуучин шашин уламжлалаар өндөр гэгээний өмнөх дүрийг Жонон дарам гэдэг хүн байжээ. Тэр хүн Түвдэд болон Энэтхэгт олон хувилсан дүртэй байсан. Түвдийн бурханы шашин дотроо гэлүгба урсгалын нэг хэсэг. Зарим сургаал номлол, зохиол тайлбарын хувьд л өөр. Гүн ухаан, суралцахуйн ухаан зэргийн тайлбарт жононгийн урсгал гэж гарч байсан төдий. Түүнээс биш айхавтар ялгаагүй.

-X Богдыг тодруулах асуудал багагүй хугацаанд яригдаж байна.

-Чингисийн удмын Өндөр гэгээн Занабазараас эхлээд I Богд гэж тодроод эхний хоёр Богд Жавзандамба хутагт монгол хүн байсан. 3-9 хүртэлх нь төвд хүн байсан. Энэ бол тухайн үеийн Манжийн бодлого шүү дээ. Богд Жавзандамба хутагт 1911 оны арванхоёрдугаар сарын 29-нд Монгол Улсыг Манжаас тусгаарлаж өөрийн Засгийн газрыг байгуулж байсан. Түвд хүн гэхэд Монгол орны төлөө цохилох зүрхтэй хүн байжээ. Гэвч 1924 оны тавдугаар сард учир битүүлгээр нас барсан. Богдыг дөнгөж нас барсны дараахан Бүгд найрамдах улс буюу хойноос зохиогчтой Үндсэн хуулийг Монголд хүчээр оруулж ирсэн байдаг. Ер нь жижигхэн Монголын хувь заяаг том хөршүүд өмнөөс нь шийдэх юм их байсан шүү дээ, түүхэнд. Ингээд 1990 он гарлаа. Монголын нийт хүн амын 70 гаруй хувь нь шашин шүтлэгтэй гэж үздэг судалгаа байна. Үүний 60 гаруй хувь нь бурханы шашинтай гэж үздэг. Нэгэнт л хүн амын олонхид уламжлалт шашин зонхилох байр суурийг эзэлж итгэл үнэмшил төрүүлж байгаа учраас сүсэгтэн олон дараагийнхаа Богдыг тодруулж залмаар байна гэсэн хүсэлт гаргадаг. Энэ нь бие даасан тусгаар улсын дотоод хэрэг. Хэн нэгэн хүн гадны нөлөөгөөр хийдэг ажил биш. Монголчууд өөрсдөө хийх ёстой чухал ажил.

Богдын X дүрийн асуудал яригдаад удлаа, хэзээ тодрох юм бол, Монголын бурханы шашны тэргүүн хэзээ залагдах юм бол гэж асуусан хүмүүс судлаач бидэн дээр ч ирдэг. Монгол Улс тусгаар тогтносон бие даасан улс юм бол, зонхилох бурханы шашныг хүн амыг олонх нь шүтэж биширдэг юм бол өөрийнхөө шашны тэргүүнийг тодруулж гаргах нь тухайн улсын дотоодын хэрэг байхаас гадна тухайн улсын сүсэгтэн олон сүм хийдийн үйл ажиллагаа. Монголчууд хүлээсэн хэвээрээ байна. 2016 онд Дээрхийн гэгээнтэн 14 дүгээр Далай лам Монголд айлчлахдаа X Богдыг тодруулсан гээд нийтэд зарлачихсан. Зарим нь тийм хүүхэд байгаа юм байна гээд хэвлэл мэдээллээр ч гарсан. Олон нийт тэр үнэн юм уу, мөн бол хэзээ X Богд болгох вэ.

Ер нь Монголын бурханы шашинд өөрчлөлт шинэчлэлт хийх, нэгдмэл байх, алсын хараатай байх, монголчуудын эв нэгдлийг илэрхийлэх гэдэг утгаараа X Богд тодроод хийгдэх ёстой ажил байх. Хэрэв X Богдыг залаад шашны тэргүүнээр тавих юм бол түүний дор хутагт хувилгаад, хамба нар, гэвш лхаарамба, эрдэм номтой лам нар, хөдөө орон нутгийн хурлын хэргэмтэн, удирдлагууд сүсэгтэн олон бүгд нэгдэх ёстой. Ингэж нэгдэж чадах юм бол маш том хүч. Дээрээс нь нэгтгэхдээ Монгол төрийн бодлогын хүрээнд улсынхаа хөгжил цэцэглэлтэд хүн амын ёс зүй, амар амгалан байдал, эв нэгдэлд тустайгаар шашны байгууллагууд нэгдэж үйл ажиллагаа явуулах шаардлагатай.

Categories
булангууд их-уншсан мэдээ туслах-ангилал шинжлэх-ухаан-технологи

​Буд гаригийг маргааш өндөрлөг газраас энгийн нүдээр харах боломжтой

Буд гаргийн зүүн элонгац: Буд гаригийг маргааш өндөрлөг газраас энгийн нүдээр харах боломжтой болно.

Нэгдүгээр сарын 7-нд Буд гариг нь нарнаас хамгийн их 19.2 градусын зүүн холдох өнцгөөр харагдах үед маш сайн ажиглах боломжтой. Хамгийн тохиромжтой цаг нь оройн тэнгэрт баруун зүгт хэвтээ хавтгай буюу тэнгэрийн хаяанаас дээш нарнаас хамгийн их холдох буюу нар жаргасны дараахан тэнгэрийн баруун хаяанд бага градусын өндөрт ажиглагдах аж.

Мөн энэ сарын 18-нд тэргэл сар нь нартай эсрэг тохиож сар бүтэн дугуй хэлбэртэй гэрэлтэж харагдана. Ингэж харагдах оргил цаг нь Улаанбаатарын 7 цаг 48 минут юм. Энэ үеэр сарыг ажиглахад маш тохиромжтой. Түүний гадаргуу дээрх цар, тогоо, уул нурууд, далай тэнгисүүдийг энгийн дуран болон астрономийн дурангаар тодхон харж болохыг тус хүрээлэнгийн цахим хуудаснаа нийтэлжээ.

2022 онд тохиох одон орны сонирхолтой үзэгдлүүд

1 сарын 3-ны шинэ сар. Сар нь Наран талдаа гарч шөнийн тэнгэрт харагдахгүй байх ба Улаанбаатарын цагаар 02 цаг 35 минутад эклиптикийн хавтгай дээрх проекцууд нь нэг шулуун дээр буюу Нар, Дэлхийн голд Сар байрлах юм. Энэ үеэр Сарны гэрэлгүй байх учраас одод, одны бөөгнөрөл, мананцар, галактик, тэнгэрийн заадас, солир зэргийг ажиглахад маш тохиромжтой юм.

1 сарын 3, 4. Квадрантид (010 GUA) солирын урсгал. Энэхүү солирын урсгалын оргил үед дунджаар 40 хүртэлх тооны солир харвадаг. Тэнгэрийн хойд хагас бөмбөрцөгт ажиглагддаг үзэгдэл бөгөөд манай орны газар нутгаас маш сайн харагдана гэсэн үг юм. Энэ солирын урсгал нь анх 2003 онд нээсэн, 2003 EH1 гэсэн мөхөж буй сүүлт одны тоосонцроос тогтдог байна. Жил бүрийн 1–р сарын 1-5 хооронд болдог. 2022 оны хувьд 3-4 -нд шилжих шөнө оргил үе нь тохиох юм байна. Энэ үеэр шинэ сар тохиож сарны гэрэлгүй байх учраас шөнө дунд ажиглахад нэн тохиромжтой. Их баавгай, Луу,Тариачин гэсэн 3-н одны ордны голоос солир цацрах үзэгдэл болно.

1 сарын 7. Буд гаргийн зүүн элонгац. Буд гараг нь Нарнаас хамгийн их 19.2 градусын зүүн холдох өнцгөөр харагдана. Энэ үед Буд гараг маш сайн ажиглагдана. Өндөрлөг газраас энгийн нүдээр харах боломжтой. Ажиглахад хамгийн тохиромжтой үе нь оройн тэнгэрт баруун зүгт хэвтээ хавтгай буюу тэнгэрийн хаяанаас дээш Нарнаас хамгийн их холдож харагдах болно, өөрөөр хэлбэл Нар жаргасны дараахан тэнгэрийн баруун хаяанд бага градусын өндөрт ажиглагдана.

1 сарын 18. Тэргэл сар. Сар нь Нартай эсрэг тохиож Сар бүтэн дугуй хэлбэртэй гэрэлтэж харагдана. Ингэж харагдаж оргил үе нь УБ-ын цагаар 07 цаг 48 минут юм. Энэ үеэр сарыг ажиглахад маш тохиромжтой байдаг. Түүний гадаргуу дээрх цар, тогоо, уул нурууд, далай тэнгисүүдийг энгийн дуран болон астрономийн дурангаар тодхон харж болно.

2 сарын 1. Шинэ Сар. Сар нь Наран талдаа гарч шөнийн тэнгэрт харагдахгүй, Улаанбаатарын цагаар 13 цаг 48 минутад эклиптикийн хавтгайд Нар, Дэлхийн голд байрлах үе тохионо. Энэ үеэр сарны гэрэлгүй байх учраас одод, одны бөөгнөрөл, мананцар, галактик, тэнгэрийн заадсыг ажиглахад маш тохиромжтой юм.

2 сарын 17. Тэргэл Сар. Сар Нартай эсрэг тохиож Сар бүтэн дугуй хэлбэртэй гэрэлтэж харагдана. Ингэж харагдах оргил үе нь Улаанбаатарын цагаар 00 цаг 56 минут байна. Энэ үеэр сарыг ажиглахад маш тохиромжтой байдаг. Түүний гадаргуу дээрх цар, тогоо уул нурууд, далай тэнгисүүдийг энгийн дуран болон астрономийн дурангаар тодхон харж болно.

2 сарын 16. Буд гаргийн баруун элонгац. Буд гараг нь Нарнаас хамгийн их 26.3 градусын өнцгөөр баруун холдолт буюу баруун элонгацад харагдана. Энэ үед Буд гараг маш сайн тод ажиглагдана. Өндөрлөг газраас энгийн нүдээр харах боломжтой. Ажиглахад хамгийн тохиромжтой цаг нь өглөөний тэнгэрт хэвтээ хавтгайгаас дээш Нарнаас хамгийн их холдож харагдана, өөрөөр хэлбэл Нар мандахаас өмнөхөн тэнгэрийн зүүн хаяанд бага градусын өнцгөөр ажиглагдана.

3 сарын 3. Шинэ Сар. Сар нь Наран талдаа гарч шөнийн тэнгэрт харагдахгүй, Нар Сарны тохиолго болно. Улаанбаатарын цагаар 01 цаг 35 минутад эклиптикийн хавтгайд Нар, Дэлхийн голд байрлах үе тохионо. Энэ үеэр сарны гэрэлгүй байх учраас одод, одны бөөгнөрөл, мананцар, галактик, тэнгэрийн заадсыг ажиглахад маш тохиромжтой юм.

3 сарын 17. Тэргэл Сар. Сар Нартай эсрэг тохиож Сар бүтэн дугуй хэлбэртэй гэрэлтэж харагдана. Ингэж харагдах оргил үе нь Улаанбаатарын цагаар 00 цаг 56 минут байна. Энэ үеэр сарыг ажиглахад маш тохиромжтой байдаг. Түүний гадаргуу дээрх цар, тогоо уул нурууд, Сарны далай тэнгисүүдийг энгийн дуран болон астрономийн дурангаар тодхон харж болно.

3 сарын 20. Хаврын тэнцлийн үе. Хаврын тэнцлийн үе нь Улаанбаатарын цагаар 23 цаг 33 минутад тохионо. Дэлхий дээр өдөр шөнийн үргэлжлэх хугацаа тэнцдэг, Нар тэнгэрийн бөмбөрцгийн өмнөд хагасаас хойд хагаст шилжихдээ тэнгэрийн экваторыг огтлон гарч буй цэг. Өөрөөр хэлбэл, Нар тэнгэрийн экватор болон эклиптикийн огтлолцсон цэгт оршино гэсэн үг юм. Энэ тэнцлийн өдөр Нар зүүн зүгт мандаж баруун зүгт жаргана.

3 сарын 20. Сугар гаргийн баруун элонгац. Сугар гараг нь Нарнаас хамгийн их 46.6 градусын өнцгөөр баруун холдож харагдана. Энэ үед Сугар гараг маш сайн ажиглагдана. Энгийн нүдээр харах боломжтой. Ажиглахад хамгийн тохиромжтой цаг нь өглөөний тэнгэрт хэвтээ хавтгайгаас дээш Нарнаас хамгийн их холдож харагдана, өөрөөр хэлбэл Нар мандахаас өмнө тэнгэрийн зүүн хаяанд хамгийн их өндөрт ажиглагдана.

4 сарын 1. Шинэ сар. Дэлхийгээс ажиглахад Сар нь Нар талдаа байрлаж шөнийн тэнгэрт харагдахгүй. Энэ оргил үе нь Улаанбаатарын цагаар 14 цаг 24 минутад тохионо. Энэ үеэр сарны гэрэлгүй байх учраас одод, одны бөөгнөрөл, мананцар, галактик, тэнгэрийн заадсыг ажиглахад маш тохиромжтой юм.

4 сарын 17. Тэргэл сар. Сар нь Нартай эсрэг тохиож Сар бүтэн дугуй хэлбэртэй гэрэлтэж харагдана. Ингэж харагдах оргил үе нь Улаанбаатарын цагаар 02 цаг 55 минут байна. Энэ үеэр сарыг ажиглахад маш тохиромжтой байдаг. Түүний гадаргуу дээрх цар, тогоо, уул нурууд, далай тэнгисүүдийг энгийн дуран болон астрономийн дурангаар тодхон харж болно.

4 сарын 22, 23. Тэнгэрийн сан ордны солирын урсгал (Lyrids Meteor Shower). Солирын урсгалын үеэр цагт 20 тооны солир Дэлхийн агаар мандалд орж ирэн шатах үзэгдэл болдог. Анх 1861 онд нээж байсан C/1861 G1 Татчер (Thatcher) сүүлт одны үлдээсэн ул мөр болох хий тоосонцор, хэлтэрхийнүүдээс үүдэлтэй гэж үздэг. Солирын урсгал жил бүрийн 4 сарын 16-25 хооронд болдог. Энэ оны хувьд 4-р сарын 22-ны шөнөөс 23-ны өглөө хүртэл оргил үе нь ажиглагдана. Эдгээр солирын биетийн зарим нь цөөхөн секундийн турш хурц тоосны зам татуулдаг байна.

4 сарын 29. Буд гаргийн зүүн элонгац. Нарнаас 20.6 градусын өнцгөөр Буд гараг хамгийн их зүүн холдолт болно. Энгийн нүдээр харагдана. Буд гаригийг ажиглах хамгийн тохиромжтой үе байх болно. Оройн тэнгэрт хэвтээ хавтгайгаас дээш Нарнаас хамгийн их хазайж харагдах болно. Нар жаргасны дараахан баруун тэнгэрийн хаяанд гаргийг харж болно.

4 сарын 30. Шинэ сар. Нар ба Сарны тохиолго болох үе. Шөнийн тэнгэрт сар харагдахгүй байх болно. Энэ оргил үе нь 20:28 UT цагт тохионо. Энэ үед Саргүй харанхуй шөнө байх тул бүдэг объектуудыг ажиглахад нэн тохиромжтой, тухайлбал галактикууд, одны бөөгнөрөл, мананцрууд гэх мэт.

4 сарын 30. Нарны хагас хиртэлт. Нар, Сар, Дэлхийн байрлалаас шалтгаалж Сарны давхар сүүдэр Дэлхийн гадарга дээр тусвал Нарны хагас хиртэлт тохиолддог. Нарны хагас хиртэлтийг тусгай нарны фильтер ашиглан, нүдээ хамгаалж ажиглах хэрэгтэй. Номхон далайн өмнөд хэсэг болон Өмнөд Америкийн нутгуудаар ажиглагдана. Хамгийн сайн харагдах муж нь Аргентинд 53 хувьтай ажиглагдана.

5 сарын 6,7. Хумхын Эта солирын урсгал (Eta Aquarids). Энэ солирын урсгалын үеэр цагт дунджаар 60 тооны солир Дэлхий руу орж ирдэг. Тэнгэрийн өмнөд хагас бөмбөрцөгт илүү сайн идэвхтэй ажиглагддаг бол хойд хагас бөмбөрцөгт цагт 30 орчим солир ажиглагдана. Энэ урсгал нь жил бүрийн 4-р сарын 19-өөс 5-р сарын 28 хүртэл болдог. Энэ оны оргил үе нь 5-р сарын 6 шөнөөс 5-р сарын 7–ны өглөө хүртэл ажиглагдах юм байна. Шөнө дундын харанхуйд маш сайн ажиглагдана. Хумхын одны ордноос солир цацрах боловч тэнгэрийн аль ч зүгт харагдаж болно.

5 сарын 16. Тэргэл сар. Сар Нартай эсрэг тохиож Сар бүтэн дугуй хэлбэртэй гэрэлтэж харагдана. Ингэж харагдаж оргил нь Улаанбаатарын цагаар 12 цаг 14 минут байна. Энэ үеэр Сарыг ажиглахад маш тохиромжтой байдаг. Түүний гадаргуу дээрх цар, тогоо уул нурууд, далай тэнгисүүдийг энгийн дуран болон астрономийн дурангаар тодхон харж болно.

5 сарын 16. Сарны бүтэн хиртэлт. Дэлхийн сүүдэр Сарны тэргэлийг халхлах үед Сарны бүтэн хиртэлт тохионо. Энэ төрлийн хиртэлтийн үеэр Сар бараан болж улаавтар өнгөтэй болдог. Хиртэлтийн ажиглагдах үе нь Хойд Америк, Гринланд, Атлантын далай, баруун Африк болон Европын баруун хэсэг байна.

5 сарын 30. Шинэ сар. Нар ба Сарны тохиолго болох үе. Шөнийн тэнгэрт сар харагдахгүй байх болно. Энэ оргил үе нь Улаанбаатарын цагаар 19 цаг 30 минутад тохионо. Энэ үед Сарны нөлөө байхгүй харанхуй шөнө байх тул бүдэг объектуудыг ажиглахад тохиромжтой тухайлбал галактикууд, одны бөөгнөрөл, мананцрууд гэх мэт.

6 сарын 14. Том тэргэл сар. Сар Нартай эсрэг тохиож Сар бүтэн дугуй хэлбэртэй гэрэлтэж харагдана. Супер сар гэж нэрлэдэг. Дэлхийг зууван тойрог замаар тойрч байгаа Сар нь тэргэл сартай үед Дэлхийд хамгийн их ойртох үе (Дэлхийд дөт цэг) нь давхцаж ирдэг учраас Сар энгийн ажиглагдах үеэсээ харьцангуй том Сар гардаг байна. Харагдцын хувьд Сар Дэлхийгээс алсрах цэгээс ажиглагдахаас 30 хувь илүү гэрэлтэй, 14 хувь том харагдаж ажиглагдах юм. Энэ нь астрономийн ховор үзэгдэлд ордог. Ингэж харагдах оргил үе нь Улаанбаатарын цагаар 19 цаг 52 минут байна. 2022 онд том тэргэл сар 3 удаа болох бөгөөд эхнийх нь энэ байх юм.

6 сарын 16. Буд гаргийн баруун элонгац. Буд гараг нь Нарнаас хамгийн их 23.2 градусын баруун холдох өнцгөөр харагдана. Энэ үед Буд гараг маш сайн ажиглагдана. Өндөрлөг газраас энгийн нүдээр харах боломжтой. Өглөөний тэнгэрт хэвтээ хавтгайгаас дээш Нарнаас хамгийн их холдож харагдана. Нар мандахаас өмнөхөн зүүн тэнгэрийн хаяанд бага градусын өнцгөөр ажиглагдана.

6 сарын 21. Зуны туйлын цэг. Зуны туйлын цэг буюу Зуны Нар буцах цэг нь УБ цагаар 17 цаг 14 минут тохионо. Хамгийн урт өдөр, богино шөнө болно. Тэнгэрийн хойд хагас бөмбөрцөгт тэнцлийн цэгүүдээс ижил зайд орших шар замын цэг юм. Мэлхийн замын гэрийн эхлэл болно. Дэлхийн хойд туйл руу Нар хамгийн ихээр ойртдог. Хойд хагас бөмбөрцөгт астрономийн зуны эхлэл, Өмнөд хагас бөмбөрцөгт астрономийн өвлийн эхлэх (өвлийн туйлын цэг) өдрүүд тохионо.

6 сарын 29. Шинэ сар. Нар ба Сарны тохиолго болох үе. Шөнийн тэнгэрт сар харагдахгүй байх болно. Энэ оргил үе нь Улаанбаатарын цагаар 10 цаг 52 минутад тохионо. Энэ үед Сарны нөлөө байхгүй харанхуй шөнө байх тул бүдэг объектуудыг ажиглахад тохиромжтой тухайлбал галактикууд, одны бөөгнөрөл, мананцрууд, тэнгэрийн заадас гэх мэт.

7 сарын 14. Том Тэргэл сар. Сар Нартай эсрэг тохиож Сар бүтэн дугуй хэлбэртэй гэрэлтэж харагдана. Гадаадад супер сар гэж нэрлэдэг. Дэлхийг эллипс тойрог замаар тойрч байгаа Сар нь тэргэл сартай үед Дэлхийд хамгийн их ойртох үе (Дэлхийд дөт цэг) нь давхцаж ирдэг учраас Сар энгийн ажиглагдах үеэсээ харьцангуй том Сар гардаг байна. Харагдцын хувьд Сар Дэлхийгээс алсрах цэгээс ажиглагдахаас 30 хувь илүү гэрэлтэй, 14 хувь том харагдаж ажиглагдах юм. Энэ нь астрономийн ховор үзэгдэлд ордог. Ингэж харагдах оргил үе нь Улаанбаатарын цагаар 02 цаг 38 минут байна. 2022 онд том тэргэл Сар 3 удаа болох ба хоёр дахь нь энэ байх юм.

7 сарын 29. Шинэ сар. Нар ба Сарны тохиолго болох үе. Шөнийн тэнгэрт сар харагдахгүй байх болно. Оргил үе нь Улаанбаатарын цагаар 01 цаг 55 минутад тохионо. Энэ үед Сарны нөлөө байхгүй харанхуй шөнө байх тул бүдэг объектуудыг ажиглахад тохиромжтой тухайлбал галактикууд, одны бөөгнөрөл, мананцрууд, тэнгэрийн заадас гэх мэт.

7 сарын 28,29. Хумхын Делта солирын урсгал (Delta Aquarids). Энэ солирын урсгал нь цагт дунджаар 20 тооны солир Дэлхий руу орж ирдэг. Марсден болон Крачт сүүлт одны тоосны үлдэгдлээр үүсгэгдсэн. Энэ урсгал нь жил бүрийн 7 сарын 12-өөс 8 сарын 23-ны хүртэл болдог. Энэ оны оргил үе нь 7 сарын 28-ны шөнөөс 7 сарын 29 –ны өглөө хүртэл ажиглагдах юм байна. Сарны гэрэлгүй байх учраас шөнө дунд маш сайн ажиглагдана. Хумхын одны ордноос солир цацрах боловч тэнгэрийн аль ч зүгт харагдаж болно.

8 сарын 12. Том тэргэл сар. Сар Нартай эсрэг тохиож Сар бүтэн дугуй хэлбэртэй гэрэлтэж харагдана. Гадаадад супер сар гэж нэрлэдэг. Дэлхийг зууван тойрог замаар тойрч байгаа Сар нь тэргэл сартай үед Дэлхийд хамгийн их ойртох үе (Дэлхийд дөт цэг) нь давхцаж ирдэг учраас Сар энгийн ажиглагдах үеэсээ харьцангуй том сар гардаг байна. Харагдцын хувьд Сар Дэлхийгээс алсрах цэгээс ажиглагдахаас 30 хувь илүү гэрэлтэй, 14 хувь том харагдана. Энэ нь астрономийн ховор үзэгдэлд ордог. Ингэж харагдаж оргил үе нь УБ цагаар 09:39 минут байна. 2022 онд том тэргэл сар 3 удаа болох ба гурав дахь нь энэ байх юм. Тухайн өдөр Сар Дэлхийд хамгийн ойр ирж байгаа үе таарч байгаа учраас ердийнхөөсөө том, гэрэл ихтэй тэргэл сар гарна.

8 сарын 12,13. Тэргэрийн онгоцны солирын урсгал (Perseids). Энэ солирын урсгалыг ажиглахад маш сайн харагддаг, цагт дунджаар 60 тооны солир агаар мандалд орж ирдэг. Свипт-Туттль сүүлт одны хэлтэрхийнүүдээр үүсгэгдсэн, түүнийг анх 1862 онд нээж байсан байна. Тэнгэрийн онгоц ордын солирын урсгал нь гэрэлтэй хурц солирууд (болид) ихээр ажиглагддагаараа маш алдартай юм. Урсгал нь жил бүрийн 7 сарын 17-ноос 8 сарын 24-ны хооронд болдог. Энэ жилийн хувьд том тэргэл сартай хамт тохиож байгаа учраас ажиглахад гэрэл ихтэй, тохиромж муутай байна. Шөнө дунд харанхуй үед ажиглахад тохиромжтой. Солирууд тэнгэрийн онгоцны одны ордноос цацрах боловч тэнгэрийн аль ч хэсэгт харагдах боломжтой юм.

8 сарын 14. Санчир гаргийн эсрэг тохиолго. Цагариган бүслүүрт Санчир гараг нь Дэлхийд хамгийн ойр орших бөгөөд шөнө дунд орой хадна. Энэ үед гялалзалт нь хамгийн их байна. Жилийн бүх шөнийн хугацаанд гэрэлтэй тод харагдана. Санчир гараг болон түүний дагуул саруудыг ажиглах болон зураг авахад маш тохиромжтой байна. Дундаж хэмжээтэй болон том дурангаар Санчирын цагариган бүслүүр болон түүний гэрэлтэй цөөхөн саруудыг харж болно.

8 сарын 27. Шинэ сар. Нар ба Сарны тохиолго болох үе. Шөнийн тэнгэрт сар харагдахгүй байх болно. Энэ оргил үе нь Улаанбаатарын цагаар 16 цаг 17 минутад тохионо. Энэ үед Сарны нөлөө байхгүй харанхуй шөнө байх тул бүдэг объектуудыг ажиглахад тохиромжтой тухайлбал галактикууд, одны бөөгнөрөл, мананцрууд, тэнгэрийн заадас гэх мэт.

8 сарын 27. Буд гаргийн зүүн элонгац. Нарнаас 27.3 градусын өнцгөөр Буд гараг хамгийн их зүүн холдолд болно. Энгийн нүдээр харагдана. Буд гаргийг ажиглах хамгийн тохиромжтой үе байх болно. Оройн тэнгэрт хэвтээ хавтгайгаас дээш хамгийн их хазайж харагдах болно. Нар жаргасны дараахан баруун тэнгэрийн хаяанд гаргийг харж болно.

9 сарын 10. Тэргэл сар. Сар Нартай эсрэг тохиож Сар бүтэн дугуй хэлбэртэй гэрэлтэж харагдана. Ингэж харагдаж оргил үе нь Улаанбаатарын цагаар 17 цаг 58 минут байна. Зарим оронд тэргэл сартай үед жил бүр эрдэнэ шишийн ургацаа хураадаг байсан учир түүний Ургацын Сар гэж нэрлэдэг байна. Ургацын Сар намрын тэнцлийн үетэй ойролцоо болдог байна.

9 сарын 16. Далай ван гаргийн эсрэг тохиолго. Усан цэнхэр аварга хийн гараг Далай ван нь Дэлхийд хамгийн ойр орших бөгөөд шөнө дунд орой хадна. Энэ үед гялалзалт нь хамгийн их байна. Жилийн бүх шөнийн хугацаанд гэрэлтэй тод харагдана. Далай ван гаригийг ажиглах болон зураг авахад маш тохиромжтой байна. Дэлхийгээс алслагдсан гараг учир том хүчин чадал сайтай дурангаар Далай ван гаргийг харж болно.

9 сарын 23. Намрын тэнцлийн цэг. Намрын тэнцлийн цэг нь Улаанбаатарын цагаар 09 цаг 04 минутад тохионо. Нарны цацраг экватор луу чиглэдэг ба Дэлхий дээр өдөр болон шөнийн үргэлжлэх хугацаа тэнцдэг. Нар тэнгэрийн хойд хагас бөмбөрцгөөс өмнөд хагаст шилжихдээ тэнгэрийн экваторыг огтлон гарч буй цэг. Энэ цэг нь Чинлүүрийн ордны эхлэл болно. Тэнгэрийн хойд хагаст намрын тэнцлийн цэгт астрономийн намрын эхний өдөр болдог бол өмнөд хагаст хаврын тэнцлийн цэг буюу астрономийн хаврын эхний өдөр болно. Энэ өдөр баруун, зүүн цэгийг нарны мандах, шингэх цэгээр нарийн тодорхойлж болно. Нар зүүний цэгт мандаж барууны цэгт жаргана гэсэн үг юм.

9-сарын 26. Шинэ сар. Нар ба Сарны тохиолго болох үе. Шөнийн тэнгэрт сар харагдахгүй байх болно. Энэ оргил үе нь Улаанбаатарын цагаар 05 цаг 55 минутад тохионо. Энэ үед Сарны нөлөө байхгүй харанхуй шөнө байх тул бүдэг объектуудыг ажиглахад нэн тохиромжтой тухайлбал галактикууд, одны бөөгнөрөл, мананцрууд, тэнгэрийн заадас гэх мэт.

9 сарын 26. Бархасбадь гаргийн эсрэг тохиолго. Аварга хийн гараг Дэлхийд хамгийн ойртож ирэх ба Нарны гэрлээр бүтэн гэрэлтэж, шөнө дунд орой хадна. Энэ үед гялалзалт нь хамгийн их байна. Жилийн бүх шөнийн хугацаанд гэрэлтэй тод харагдана. Бархасбадь гараг болон түүний саруудын зургийг авахад маш тохиромжтой байна. Дундаж хэмжээтэй дурангаар Бархасбадь гаргийн үүлэн судлуудыг нарийвчилж ажиглан харах боломжтой. Гаргийн хоёр талд гэрэлтэй тод цэгүүд болох 4 том дагуулыг сайн харж болно.

10 сарын 7. Лууны ордны солирын урсгал (Draconids). Энэ урсгал нь бага тооны солир харвадаг, цагт дунджаар 10 орчим солир үзэгдэх болно. Солирын урсгал нь 1900 онд анх нээж байсан 21P Гиасобини-Зиннер сүүлт одны үлдэгдлээр үүсгэгдсэн гэж үздэг. Жил бүрийн 10 сарын 6-10 хооронд болдог. Энэ оны хувьд оргил үе нь 7 –ны шөнө таарч байна. Хагас сартай байх тул солирыг ажиглахад саад учруулж болно. Хотын гэрлээс зайтай газар байрлаж ажиглахад тохиромжтой. Солирын урсгал нь Лууны одны ордноос цацарч харагдах боловч тэнгэрийн аль ч зүгт ажиглагдаж болно.

10 сарын 8. Буд гаргийн баруун элонгац. Буд гараг нь Нарнаас хамгийн их 18 градусын баруун холдох өнцгөөр харагдана. Энэ үед Буд гараг маш сайн ажиглагдана. Өндөрлөг газраас энгийн нүдээр харах боломжтой. Өглөөний тэнгэрт хэвтээ хавтгайгаас дээш Нарнаас хамгийн их холдож харагдана. Нар мандахаас өмнөхөн тэнгэрийн зүүн хаяанд бага градусын өнцгөөр ажиглагдана.

10 сарын 10. Тэргэл сар. Сар Нартай эсрэг тохиож Сар бүтэн дугуй хэлбэртэй гэрэлтэж харагдана. Ингэж харагдах оргил үе нь УБ цагаар 04 цаг 55 минут байна.

10 сарын 21,22. Маралын солирын урсгал. Маралын солирын урсгал нь дундаж хэмжээ нь цагт 20 тооны солир харвадаг. Үүнийг маш эрт цагаас ажиглаж ирсэн Халле сүүлт одны үлдээсэн ул мөрнөөс үүдэлтэй гэж үздэг. Энэ урсгал нь жил бүрийн 10 сарын 2- ноос 11 сарын 7-ны хооронд болдог. Оргил үе нь 10 сарын 21 шөнөөс 22-ны өглөө ажиглагдах болж байна. Нимгэн хавирган сартай байх учир сарны нөлөө бага учир шөнө дунд харанхуй үед маш сайн харагдах болно. Солирууд нь Маралын одны ордноос цацрах боловч тэнгэрийн аль зүгт харагдаж болно.

10 сарын 25. Шинэ сар. Нар ба Сарны тохиолго болох үе. Шөнийн тэнгэрт сар харагдахгүй байх болно. Оргил үе нь 18 цаг 49 минутад тохионо. Энэ үед Сарны нөлөө байхгүй харанхуй шөнө байх тул бүдэг объектуудыг ажиглахад нэн тохиромжтой тухайлбал галактикууд, одны бөөгнөрөл, мананцрууд, тэнгэрийн заадас гэх мэт.

10 сарын 25. Нарны хагас хиртэлт. Нар ба Сарны тохиолго болох үе. Нар, Сар, Дэлхийн харилцан байрлалаас шалтгаалж, өөрөөр хэлбэл хоорондын зайнуудаас хамаарч Сарны давхар сүүдэр Дэлхийн гадарга дээр тусвал Нарны хагас хиртэлт тохиолддог. Нарны хагас хиртэлтийг түүний тусгалыг, эсвэл тусгай нарны фильтер ашиглан нүдээ хамгаалж ажиглах хэрэгтэй. ОХУ-ын баруун хэсэг болон Казакстан улсын нутгуудаар ажиглагдах юм байна. Хамгийн сайн харагдах муж нь ОХУ-ын төв хэсэгт 80 хувьтай ажиглагдах юм байна.

11 сарын 4,5. Үхрийн солирын урсгал (Taurids). Үхрийн солирын урсгал нь маш бага хэмжээтэй, дунджаар цагт 5-10 тооны солир харвадаг. Энэ нь ер бусын хоёр тусдаа урсгалаас бүрддэг. Эхнийх нь 2004 TG10 бага гаригийн хэлтэрхийнүүдээс үүдэлтэй бол хоёр дахь урсгал нь 2P Энке сүүлт одны үлдэгдэл гэж үздэг. Энэ урсгал нь жил бүрийн 9 сарын 7- ноос 12 сарын 10-ны хооронд болдог. Оргил үе нь 11-р сарын 4-ны шөнө ажиглагдах болж байна. Сартай байх учир сарны нөлөө ихтэй. Шөнө дунд харанхуй байрлалаас ажиглаж болно. Солирууд нь Үхрийн одны ордноос цацрах боловч тэнгэрийн аль зүгт харагдаж болно.

11 сарын 8. Тэргэл сар. Сар Нартай эсрэг тохиож Сар бүтэн дугуй хэлбэртэй гэрэлтэж харагдана. Ингэж харагдах оргил үе нь УБ-ын цагаар 19:02 минут байна.

11 сарын 8. Сарны бүтэн хиртэлт. Дэлхийн сүүдэр Сарны тэргэлийг халхлах үед Сарны бүтэн хиртэлт тохионо. Энэ төрлийн хиртэлтийн үеэр Сар бараан, цусан улаан өнгөтэй харагддаг. Хиртэлтийн ажиглагдах зурвас нь ОХУ-ын зүүн хэсэг, Япон, Австрали, Номхон далай болон Хойд Америкийн төв хэсэг байна.

11 сарын 9. Тэнгэр вангийн эсрэг тохиолго. Цэнхэр ногоон гараг нь Дэлхийд хамгийн ойр орших үе нь шөнө дунд орой хадах үе. Энэ үед гялалзалт нь хамгийн их байна. Жилийн бүх шөнийн хугацаанд гэрэлтэй тод ажиглагдана. Тэнгэр ван гаргийг ажиглах маш тохиромжтой цаг үе байна. Дэлхийгээс алслагдсан гараг учир том хүчин чадал сайтай дурангаар Тэнгэрийн ван гаргийг харж болно.

11 сарын 17,18. Арслангийн солирын урсгал (Leonids). Арслангийн солирын урсгал нь дунджаар цагт 15 тооны солир харвадаг. Энэ нь 33 жилийн циклтэйгээр цагт 100 хүртэлх солир харвах үзэгдэл болдог онцлогтой бөгөөд хамгийн сүүлд 2001 онд тохиолдсон. Урсгал нь Темпель Туттль сүүлт одны хэлтэрхийнүүдээс үүдэлтэй бөгөөд 1986 онд нээж байжээ. Солирын урсгал нь жил бүрийн 11 сарын 6-30-ны хооронд болдог. Оргил үе нь 17 шөнөөс 18-ны өглөө ажиглагдах болж байна. Сартай байх учир сарны нөлөө нь тод гэрэлтэй солируудын эрчмийг сулруулна. Шөнө дунд харанхуй байрлалаас ажиглахад тохиромжтой. Солирууд нь Арслангийн одны ордноос цацрах боловч тэнгэрийн аль зүгт харагдаж болно.

11 сарын 24. Шинэ сар. Нар ба Сарны тохиолго болох үе. Шөнийн тэнгэрт сар харагдахгүй байх болно. Оргил үе нь 06 цаг 57 минутад тохионо. Энэ үед Сарны нөлөө байхгүй, харанхуй шөнө байх тул бүдэг объектуудыг ажиглахад маш тохиромжтой тухайлбал галактикууд, одны бөөгнөрөл, мананцрууд, тэнгэрийн заадас гэх мэт.

12 сарын 8. Тэргэл сар. Сар Нартай эсрэг тохиож Сар бүтэн дугуй хэлбэртэй гэрэлтэж харагдана. Ингэж харагдах оргил үе нь УБ-ын цагаар 12:08 минут байна. Сар хүйтэн уур амьсгалтай байдаг учир уугуул Америкчууд хүйтэн сар гэж нэрлэдэг байсан байна. Энэ үеэр Сарыг ажиглахад маш тохиромжтой байна. Түүний гадаргуу дээрх уул нурууд, цар тогоо зэргийг бага хэмжээтэй болон астрономийн дурангаар ажиглан харж болно.

12 сарын 8. Ангараг гаргийн эсрэг тохиолго. Улаан нүдэн гараг нь Дэлхийд хамгийн ойртож ирэх ба Нарны гэрлээр бүтэн гэрэлтэж, шөнө дунд орой хадна. Энэ үед гялалзалт нь хамгийн их байна. Жилийн бүх шөнийн хугацаанд гэрэлтэй тод харагдана. Ангараг гаргийн зургийг авахад маш тохиромжтой байна. Дундаж хэмжээтэй дурангаар Ангараг гаргийн улаан гадаргуу дээрх зарим бараан хэсгийг ажиглан харах боломжтой.

12 сарын 13, 14. Ихрийн солирын урсгал (Geminids). Ихрийн солирын урсгал бол солирын урсгалуудын хамгийн их цацардаг урсгал бөгөөд өвөрмөц онцлогтой ажиглагддаг юм. Тэрээр цагт 120 хүртэлх тооны олон төрлийн өнгөтэй солир харвадаг. Урсгалыг 1982 онд анх нээж байсан 3200 Пэитон нэртэй бага гаргийн хэлтэрхийнүүдээс үүдэлтэй юм. Энэ урсгал нь жил бүрийн 12-р сарын 7-17-ны хооронд болдог. Оргил үе нь 13 шөнөөс 14-ны өглөө хүртэл ажиглагдана. Сартай байх учир сарны нөлөө нь тод гэрэлтэй болон өнгөтэй солируудын гэрэлтэлтийг хааж болох юм. Гэвч Ихрийн солирын урсгал их цацардаг учир шөнө дунд харанхуй байрлалаас сайн ажиглагдах болно. Солирууд нь Ихрийн одны ордноос цацрах боловч тэнгэрийн аль зүгт харагдаж болно.

12 сарын 22. Өвлийн туйлын цэг. Өвлийн туйлын цэг буюу Өвлийн Нар буцах цэг нь УБ-ын цагаар 05 цаг 48 минут тохионо. Хамгийн богино өдөр урт шөнө болдог, Тэнгэрийн хойд хагас бөмбөрцөгт тэнцлийн цэгүүдээс ижил зайд орших шар замын цэг. Дэлхийн өмнөд туйл руу Нар хамгийн их хазайдаг . Өмнөд өргөргийн 23.44 градусын халуун бүсийн Матрын зам дээр ирдэг. Хойд хагас бөмбөрцөгт астрономийн өвлийн эхлэл, Өмнөд хагас бөмбөрцөгт астрономийн зуны эхлэх (зуны туйлын цэг) өдрүүд тохионо.

12 сарын 21. Буд гаргийн зуун элонгац. Нарнаас 20.1 градусын өнцгөөр Буд гараг хамгийн их зүүн холдолт болно. Энгийн нүдээр харагдана. Буд гаргийг ажиглах хамгийн тохиромжтой үе байх болно. Оройн тэнгэрт хэвтээ хавтгайгаас дээш хамгийн их хазайж харагдах болно. Нар жаргасны дараахан баруун тэнгэрийн хаяанд гаргийг харж болно.

12 сарын 21,22. Алтан мөнгөн шаргалын солирын урсгал(Ursids). Солирын урсгал нь дунджаар маш бага хэмжээтэй байх ба цагт 5-10 тооны солир харвадаг . Үүнийг 1790 онд анх нээж байсан Туттль сүүлт одны хэлтэрхийнээс үүдэлтэй гэж үздэг. Энэ урсгал нь жил бүрийн 12-р сарын 17-25-ны хооронд болдог. Оргил үе нь 12 сарын 21 шөнөөс 22 -ны өглөө хүртэл ажиглагдах болж байна. Шинэ Сартай байх учир сарны нөлөө байхгүй тод гэрэлтэй солирууд сайн ажиглагдах болно. Шөнө дунд харанхуй байрлалаас ажиглаж болно. Солирууд нь Алтан мөнгөн шаргал буюу Бага долоон бурхны одны ордноос цацрах боловч тэнгэрийн аль зүгт харагдаж болно.

12 сарын 23. Шинэ сар. Нар ба Сарны тохиолго болох үе. Шөнийн тэнгэрт сар харагдахгүй байх болно. Оргил үе нь 18 цаг 17 минутад тохионо. Энэ үед Сарны нөлөө байхгүй харанхуй шөнө байх тул бүдэг объектуудыг ажиглахад нэн тохиромжтой, тухайлбал галактикууд, одны бөөгнөрөл, мананцрууд, тэнгэрийн заадас гэх мэт.

Categories
булангууд мэдээ шинжлэх-ухаан-технологи

Умард Солонгос хайперсоник пуужин амжилттай туршсанаа мэдэгдлээ

Умард Солонгосын энэ долоо хоногийн эхээр туршсан хайперсоник пуужин байгаа амжилттай оносон гэж тус улсын Засгийн газрын KCNA агентлаг мэдээллээ.

2021 оны аравдугаар сараас хойш пуужин туршаагүй Умард Солонгосын уг үйлдэл нь НҮБ-ын Аюулгүй байдлын тогтоолыг зөрчсөн гэж АНУ, Япон, Өмнөд Солонгосын эрх баригчид шүүмжилсэн байна.

Дэлхийн томоохон гүрнүүдийн хөгжүүлж буй дэвшилтэт технологи бүхий хайперсоник пуужинг Пёньян анх 2021 оны есдүгээр сард туршсан.

Байгаа онохын өмнө агаар мандлаас гардаг баллистик пуужинтай харьцуулахад хайперсоник пуужин нь дууны хурднаас тав дахин хурдаар (6200 км/цаг) бага өндөрт нисэж байгаа онодог.

KCNA агентлагийн мэдээлснээр пуужин 700 км-ын зайд байрлах байгаа онохын тулд замдаа маневр хийсэн бөгөөд өвлийн улиралд ажиллаж чадахыг харуулжээ.

Эх сурвалж: TheGuardia

Categories
булангууд мэдээ нийгэм шинжлэх-ухаан-технологи

2022 онд тохиох одон орны үзэгдлүүд

Энэ онд сарны бүтэн хиртэлт, нар хиртэлт, дөрвөн солирын бороо тохиох юм. Нарийвчлан авч үзвэл нарны хагас хиртэлт аравдугаар сарын 25нд, бүтэн сар хиртэлт арваннэгдүгээр сарын найманд болно. Мөн Акваридын солирын бороо тавдугаар сард тохиох юм. Энэ үеэр агаар мандалд 50 орчим солир шатах аж. Харин Персейдын солирын бороог наймдугаар сарын сүүлчээр харах боломжтой бөгөөд 100 орчим солир шатна. Одон орончдын тодорхойлсноор энэ оны хамгийн хүчтэй солирын бороо Квадрантид юм. 120-150 солир шатаж буйг ажиглах боломжтой уг солирын бороо уржигдар болж өнгөрчээ.

2022Геминидын солирын бороог арванхоёрдугаар сард харах боломжтой юм.

Categories
булангууд мэдээ шинжлэх-ухаан-технологи

2022 онд том тэргэл сар гурван удаа гарна

2022 онд тохиох одон орны сонирхолтой үзэгдлүүдийг Хубилай Сэцэн Хааны нэрэмжит Одон орон, геофизикийн хүрээлэнгээс нэрлэжээ.

Тухайлбал энэ сарын сарын 18-нд тэргэл сар нартай эсрэг тохиож Сар бүтэн дугуй хэлбэртэй гэрэлтэж харагдах аж. Ингэж харагдах оргил үе нь Улаанбаатарын цагаар 07 цаг 48 минутад байх нь. Энэ үеэр сарыг ажиглахад маш тохиромжтой байдаг байна.

Түүнчлэн 2022 онд том тэргэл сар 3 удаа гарна. Тухайн өдөр Сар дэлхийд хамгийн ойр ирж байгаа үе таарч байгаа учраас ердийнхөөсөө том, гэрэл ихтэй тэргэл сар гарна.

1 сарын 3-ны шинэ сар. Сар нь Наран талдаа гарч шөнийн тэнгэрт харагдахгүй байх ба Улаанбаатарын цагаар 02 цаг 35 минутад эклиптикийн хавтгай дээрх проекцууд нь нэг шулуун дээр буюу Нар, Дэлхийн голд Сар байрлах юм. Энэ үеэр Сарны гэрэлгүй байх учраас одод, одны бөөгнөрөл, мананцар, галактик, тэнгэрийн заадас, солир зэргийг ажиглахад маш тохиромжтой юм.

1 сарын 3, 4. Квадрантид (010 GUA) солирын урсгал. Энэхүү солирын урсгалын оргил үед дунджаар 40 хүртэлх тооны солир харвадаг. Тэнгэрийн хойд хагас бөмбөрцөгт ажиглагддаг үзэгдэл бөгөөд манай орны газар нутгаас маш сайн харагдана гэсэн үг юм. Энэ солирын урсгал нь анх 2003 онд нээсэн, 2003 EH1 гэсэн мөхөж буй сүүлт одны тоосонцроос тогтдог байна. Жил бүрийн 1 дүгээр сарын 1-5 хооронд болдог. 2022 оны хувьд 3-4 -нд шилжих шөнө оргил үе нь тохиох юм байна. Энэ үеэр шинэ сар тохиож сарны гэрэлгүй байх учраас шөнө дунд ажиглахад нэн тохиромжтой. Их баавгай, Луу,Тариачин гэсэн 3-н одны ордны голоос солир цацрах үзэгдэл болно.

1 сарын 7. Буд гарагийн зүүн элонгац. Буд гараг нь Нарнаас хамгийн их 19.2 градусын зүүн холдох өнцгөөр харагдана. Энэ үед Буд гараг маш сайн ажиглагдана. Өндөрлөг газраас энгийн нүдээр харах боломжтой. Ажиглахад хамгийн тохиромжтой үе нь оройн тэнгэрт баруун зүгт хэвтээ хавтгай буюу тэнгэрийн хаяанаас дээш Нарнаас хамгийн их холдож харагдах болно, өөрөөр хэлбэл Нар жаргасны дараахан тэнгэрийн баруун хаяанд бага градусын өндөрт ажиглагдана.

1 сарын 18. Тэргэл сар. Сар нь Нартай эсрэг тохиож Сар бүтэн дугуй хэлбэртэй гэрэлтэж харагдана. Ингэж харагдах оргил үе нь Улаанбаатарын цагаар 07 цаг 48 минут юм. Энэ үеэр сарыг ажиглахад маш тохиромжтой байдаг. Түүний гадаргуу дээрх цар, тогоо, уул нурууд, далай тэнгисүүдийг энгийн дуран болон астрономийн дурангаар тодхон харж болно.

2 сарын 1. Шинэ Сар. Сар нь Наран талдаа гарч шөнийн тэнгэрт харагдахгүй, Улаанбаатарын цагаар 13 цаг 48 минутад эклиптикийн хавтгайд Нар, Дэлхийн голд байрлах үе тохионо. Энэ үеэр сарны гэрэлгүй байх учраас одод, одны бөөгнөрөл, мананцар, галактик, тэнгэрийн заадсыг ажиглахад маш тохиромжтой юм.

2 сарын 17. Тэргэл Сар. Сар Нартай эсрэг тохиож Сар бүтэн дугуй хэлбэртэй гэрэлтэж харагдана. Ингэж харагдах оргил үе нь Улаанбаатарын цагаар 00 цаг 56 минут байна. Энэ үеэр сарыг ажиглахад маш тохиромжтой байдаг. Түүний гадаргуу дээрх цар, тогоо уул нурууд, далай тэнгисүүдийг энгийн дуран болон астрономийн дурангаар тодхон харж болно.

2 сарын 16. Буд гарагийн баруун элонгац. Буд гараг нь Нарнаас хамгийн их 26.3 градусын өнцгөөр баруун холдолт буюу баруун элонгацад харагдана. Энэ үед Буд гараг маш сайн тод ажиглагдана. Өндөрлөг газраас энгийн нүдээр харах боломжтой. Ажиглахад хамгийн тохиромжтой цаг нь өглөөний тэнгэрт хэвтээ хавтгайгаас дээш Нарнаас хамгийн их холдож харагдана, өөрөөр хэлбэл Нар мандахаас өмнөхөн тэнгэрийн зүүн хаяанд бага градусын өнцгөөр ажиглагдана.

3 сарын 3. Шинэ Сар. Сар нь Наран талдаа гарч шөнийн тэнгэрт харагдахгүй, Нар Сарны тохиолго болно. Улаанбаатарын цагаар 01 цаг 35 минутад эклиптикийн хавтгайд Нар, Дэлхийн голд байрлах үе тохионо. Энэ үеэр сарны гэрэлгүй байх учраас одод, одны бөөгнөрөл, мананцар, галактик, тэнгэрийн заадсыг ажиглахад маш тохиромжтой юм.

3 сарын 17. Тэргэл Сар. Сар Нартай эсрэг тохиож Сар бүтэн дугуй хэлбэртэй гэрэлтэж харагдана. Ингэж харагдах оргил үе нь Улаанбаатарын цагаар 00 цаг 56 минут байна. Энэ үеэр сарыг ажиглахад маш тохиромжтой байдаг. Түүний гадаргуу дээрх цар, тогоо уул нурууд, Сарны далай тэнгисүүдийг энгийн дуран болон астрономийн дурангаар тодхон харж болно.

3 сарын 20. Хаврын тэнцлийн үе. Хаврын тэнцлийн үе нь Улаанбаатарын цагаар 23 цаг 33 минутад тохионо. Дэлхий дээр өдөр шөнийн үргэлжлэх хугацаа тэнцдэг, Нар тэнгэрийн бөмбөрцгийн өмнөд хагасаас хойд хагаст шилжихдээ тэнгэрийн экваторыг огтлон гарч буй цэг. Өөрөөр хэлбэл, Нар тэнгэрийн экватор болон эклиптикийн огтлолцсон цэгт оршино гэсэн үг юм. Энэ тэнцлийн өдөр Нар зүүн зүгт мандаж баруун зүгт жаргана.

3 сарын 20. Сугар гарагийн баруун элонгац. Сугар гараг нь Нарнаас хамгийн их 46.6 градусын өнцгөөр баруун холдож харагдана. Энэ үед Сугар гараг маш сайн ажиглагдана. Энгийн нүдээр харах боломжтой. Ажиглахад хамгийн тохиромжтой цаг нь өглөөний тэнгэрт хэвтээ хавтгайгаас дээш Нарнаас хамгийн их холдож харагдана, өөрөөр хэлбэл Нар мандахаас өмнө тэнгэрийmtjutн зүүн хаяанд хамгийн их өндөрт ажиглагдана.

4 сарын 1. Шинэ сар. Дэлхийгээс ажиглахад Сар нь Нар талдаа байрлаж шөнийн тэнгэрт харагдахгүй. Энэ оргил үе нь Улаанбаатарын цагаар 14 цаг 24 минутад тохионо. Энэ үеэр сарны гэрэлгүй байх учраас одод, одны бөөгнөрөл, мананцар, галактик, тэнгэрийн заадсыг ажиглахад маш тохиромжтой юм.

4 сарын 17. Тэргэл сар. Сар нь Нартай эсрэг тохиож Сар бүтэн дугуй хэлбэртэй гэрэлтэж харагдана. Ингэж харагдах оргил үе нь Улаанбаатарын цагаар 02 цаг 55 минут байна. Энэ үеэр сарыг ажиглахад маш тохиромжтой байдаг. Түүний гадаргуу дээрх цар, тогоо, уул нурууд, далай тэнгисүүдийг энгийн дуран болон астрономийн дурангаар тодхон харж болно.

4 сарын 22, 23. Тэнгэрийн сан ордны солирын урсгал (Lyrids Meteor Shower). Солирын урсгалын үеэр цагт 20 тооны солир Дэлхийн агаар мандалд орж ирэн шатах үзэгдэл болдог. Анх 1861 онд нээж байсан C/1861 G1 Татчер (Thatcher) сүүлт одны үлдээсэн ул мөр болох хий тоосонцор, хэлтэрхийнүүдээс үүдэлтэй гэж үздэг. Солирын урсгал жил бүрийн 4 сарын 16-25 хооронд болдог. Энэ оны хувьд 4-р сарын 22-ны шөнөөс 23-ны өглөө хүртэл оргил үе нь ажиглагдана. Эдгээр солирын биетийн зарим нь цөөхөн секундийн турш хурц тоосны зам татуулдаг байна.

4 сарын 29. Буд гарагийн зүүн элонгац. Нарнаас 20.6 градусын өнцгөөр Буд гараг хамгийн их зүүн холдолт болно. Энгийн нүдээр харагдана. Буд гаригийг ажиглах хамгийн тохиромжтой үе байх болно. Оройн тэнгэрт хэвтээ хавтгайгаас дээш Нарнаас хамгийн их хазайж харагдах болно. Нар жаргасны дараахан баруун тэнгэрийн хаяанд гаргийг харж болно.

4 сарын 30. Шинэ сар. Нар ба Сарны тохиолго болох үе. Шөнийн тэнгэрт сар харагдахгүй байх болно. Энэ оргил үе нь 20:28 UT цагт тохионо. Энэ үед Саргүй харанхуй шөнө байх тул бүдэг объектуудыг ажиглахад нэн тохиромжтой, тухайлбал галактикууд, одны бөөгнөрөл, мананцрууд гэх мэт.

4 сарын 30. Нарны хагас хиртэлт. Нар, Сар, Дэлхийн байрлалаас шалтгаалж Сарны давхар сүүдэр Дэлхийн гадарга дээр тусвал Нарны хагас хиртэлт тохиолддог. Нарны хагас хиртэлтийг тусгай нарны фильтер ашиглан, нүдээ хамгаалж ажиглах хэрэгтэй. Номхон далайн өмнөд хэсэг болон Өмнөд Америкийн нутгуудаар ажиглагдана. Хамгийн сайн харагдах муж нь Аргентинд 53 хувьтай ажиглагдана.

5 сарын 6,7. Хумхын Эта солирын урсгал (Eta Aquarids). Энэ солирын урсгалын үеэр цагт дунджаар 60 тооны солир Дэлхий руу орж ирдэг. Тэнгэрийн өмнөд хагас бөмбөрцөгт илүү сайн идэвхтэй ажиглагддаг бол хойд хагас бөмбөрцөгт цагт 30 орчим солир ажиглагдана. Энэ урсгал нь жил бүрийн 4-р сарын 19-өөс 5-р сарын 28 хүртэл болдог. Энэ оны оргил үе нь 5-р сарын 6 шөнөөс 5-р сарын 7–ны өглөө хүртэл ажиглагдах юм байна. Шөнө дундын харанхуйд маш сайн ажиглагдана. Хумхын одны ордноос солир цацрах боловч тэнгэрийн аль ч зүгт харагдаж болно.

5 сарын 16. Тэргэл сар. Сар Нартай эсрэг тохиож Сар бүтэн дугуй хэлбэртэй гэрэлтэж харагдана. Ингэж харагдаж оргил нь Улаанбаатарын цагаар 12 цаг 14 минут байна. Энэ үеэр Сарыг ажиглахад маш тохиромжтой байдаг. Түүний гадаргуу дээрх цар, тогоо уул нурууд, далай тэнгисүүдийг энгийн дуран болон астрономийн дурангаар тодхон харж болно.

5 сарын 16. Сарны бүтэн хиртэлт. Дэлхийн сүүдэр Сарны тэргэлийг халхлах үед Сарны бүтэн хиртэлт тохионо. Энэ төрлийн хиртэлтийн үеэр Сар бараан болж улаавтар өнгөтэй болдог. Хиртэлтийн ажиглагдах үе нь Хойд Америк, Грийнланд, Атлантын далай, баруун Африк болон Европын баруун хэсэг байна.

5 сарын 30. Шинэ сар. Нар ба Сарны тохиолго болох үе. Шөнийн тэнгэрт сар харагдахгүй байх болно. Энэ оргил үе нь Улаанбаатарын цагаар 19 цаг 30 минутад тохионо. Энэ үед Сарны нөлөө байхгүй харанхуй шөнө байх тул бүдэг объектуудыг ажиглахад тохиромжтой тухайлбал галактикууд, одны бөөгнөрөл, мананцрууд гэх мэт.

6 сарын 14. Том тэргэл сар. Сар Нартай эсрэг тохиож Сар бүтэн дугуй хэлбэртэй гэрэлтэж харагдана. Супер сар гэж нэрлэдэг. Дэлхийг зууван тойрог замаар тойрч байгаа Сар нь тэргэл сартай үед Дэлхийд хамгийн их ойртох үе (Дэлхийд дөт цэг) нь давхцаж ирдэг учраас Сар энгийн ажиглагдах үеэсээ харьцангуй том Сар гардаг байна. Харагдцын хувьд Сар Дэлхийгээс алсрах цэгээс ажиглагдахаас 30 хувь илүү гэрэлтэй, 14 хувь том харагдаж ажиглагдах юм. Энэ нь астрономийн ховор үзэгдэлд ордог. Ингэж харагдах оргил үе нь Улаанбаатарын цагаар 19 цаг 52 минут байна. 2022 онд том тэргэл сар 3 удаа болох бөгөөд эхнийх нь энэ байх юм.

6 сарын 16. Буд гарагийн баруун элонгац. Буд гараг нь Нарнаас хамгийн их 23.2 градусын баруун холдох өнцгөөр харагдана. Энэ үед Буд гараг маш сайн ажиглагдана. Өндөрлөг газраас энгийн нүдээр харах боломжтой. Өглөөний тэнгэрт хэвтээ хавтгайгаас дээш Нарнаас хамгийн их холдож харагдана. Нар мандахаас өмнөхөн зүүн тэнгэрийн хаяанд бага градусын өнцгөөр ажиглагдана.

6 сарын 21. Зуны туйлын цэг. Зуны туйлын цэг буюу Зуны Нар буцах цэг нь Улаанбаатарын цагаар 17 цаг 14 минутад тохионо. Хамгийн урт өдөр, богино шөнө болно. Тэнгэрийн хойд хагас бөмбөрцөгт тэнцлийн цэгүүдээс ижил зайд орших шар замын цэг юм. Мэлхийн замын гэрийн эхлэл болно. Дэлхийн хойд туйл руу Нар хамгийн ихээр ойртдог. Хойд хагас бөмбөрцөгт астрономийн зуны эхлэл, Өмнөд хагас бөмбөрцөгт астрономийн өвлийн эхлэх (өвлийн туйлын цэг) өдрүүд тохионо.

6 сарын 29. Шинэ сар. Нар ба Сарны тохиолго болох үе. Шөнийн тэнгэрт сар харагдахгүй байх болно. Энэ оргил үе нь Улаанбаатарын цагаар 10 цаг 52 минутад тохионо. Энэ үед Сарны нөлөө байхгүй харанхуй шөнө байх тул бүдэг объектуудыг ажиглахад тохиромжтой тухайлбал галактикууд, одны бөөгнөрөл, мананцрууд, тэнгэрийн заадас гэх мэт.

7 сарын 14. Том Тэргэл сар. Сар Нартай эсрэг тохиож Сар бүтэн дугуй хэлбэртэй гэрэлтэж харагдана. Гадаадад супер сар гэж нэрлэдэг. Дэлхийг эллипс тойрог замаар тойрч байгаа Сар нь тэргэл сартай үед Дэлхийд хамгийн их ойртох үе (Дэлхийд дөт цэг) нь давхцаж ирдэг учраас Сар энгийн ажиглагдах үеэсээ харьцангуй том Сар гардаг байна.

Харагдцын хувьд Сар Дэлхийгээс алсрах цэгээс ажиглагдахаас 30 хувь илүү гэрэлтэй, 14 хувь том харагдаж ажиглагдах юм. Энэ нь астрономийн ховор үзэгдэлд ордог. Ингэж харагдах оргил үе нь Улаанбаатарын цагаар 02 цаг 38 минут байна. 2022 онд том тэргэл Сар 3 удаа болох ба хоёр дахь нь энэ байх юм.

7 сарын 29. Шинэ сар. Нар ба Сарны тохиолго болох үе. Шөнийн тэнгэрт сар харагдахгүй байх болно. Оргил үе нь Улаанбаатарын цагаар 01 цаг 55 минутад тохионо. Энэ үед Сарны нөлөө байхгүй харанхуй шөнө байх тул бүдэг объектуудыг ажиглахад тохиромжтой тухайлбал галактикууд, одны бөөгнөрөл, мананцрууд, тэнгэрийн заадас гэх мэт.

7 сарын 28,29. Хумхын Делта солирын урсгал (Delta Aquarids). Энэ солирын урсгал нь цагт дунджаар 20 тооны солир Дэлхий руу орж ирдэг. Марсден болон Крачт сүүлт одны тоосны үлдэгдлээр үүсгэгдсэн. Энэ урсгал нь жил бүрийн 7 сарын 12-өөс 8 сарын 23-ны хүртэл болдог. Энэ оны оргил үе нь 7 сарын 28-ны шөнөөс 7 сарын 29-ний өглөө хүртэл ажиглагдах юм байна. Сарны гэрэлгүй байх учраас шөнө дунд маш сайн ажиглагдана. Хумхын одны ордноос солир цацрах боловч тэнгэрийн аль ч зүгт харагдаж болно.

8 сарын 12. Том тэргэл сар. Сар Нартай эсрэг тохиож Сар бүтэн дугуй хэлбэртэй гэрэлтэж харагдана. Гадаадад супер сар гэж нэрлэдэг. Дэлхийг зууван тойрог замаар тойрч байгаа Сар нь тэргэл сартай үед Дэлхийд хамгийн их ойртох үе (Дэлхийд дөт цэг) нь давхцаж ирдэг учраас Сар энгийн ажиглагдах үеэсээ харьцангуй том сар гардаг байна.

Харагдцын хувьд Сар Дэлхийгээс алсрах цэгээс ажиглагдахаас 30 хувь илүү гэрэлтэй, 14 хувь том харагдана. Энэ нь астрономийн ховор үзэгдэлд ордог. Ингэж харагдаж оргил үе нь Улаанбаатарын цагаар 09:39 минут байна. 2022 онд том тэргэл сар 3 удаа болох ба гурав дахь нь энэ байх юм. Тухайн өдөр Сар Дэлхийд хамгийн ойр ирж байгаа үе таарч байгаа учраас ердийнхөөсөө том, гэрэл ихтэй тэргэл сар гарна.

8 сарын 12,13. Тэргэрийн онгоцны солирын урсгал (Perseids). Энэ солирын урсгалыг ажиглахад маш сайн харагддаг, цагт дунджаар 60 тооны солир агаар мандалд орж ирдэг. Свипт-Туттль сүүлт одны хэлтэрхийнүүдээр үүсгэгдсэн, түүнийг анх 1862 онд нээж байсан байна. Тэнгэрийн онгоц ордын солирын урсгал нь гэрэлтэй хурц солирууд (болид) ихээр ажиглагддагаараа маш алдартай юм. Урсгал нь жил бүрийн 7 сарын 17-ноос 8 сарын 24-ны хооронд болдог. Энэ жилийн хувьд том тэргэл сартай хамт тохиож байгаа учраас ажиглахад гэрэл ихтэй, тохиромж муутай байна. Шөнө дунд харанхуй үед ажиглахад тохиромжтой. Солирууд тэнгэрийн онгоцны одны ордноос цацрах боловч тэнгэрийн аль ч хэсэгт харагдах боломжтой юм.

8 сарын 14. Санчир гарагийн эсрэг тохиолго. Цагариган бүслүүрт Санчир гараг нь Дэлхийд хамгийн ойр орших бөгөөд шөнө дунд орой хадна. Энэ үед гялалзалт нь хамгийн их байна. Жилийн бүх шөнийн хугацаанд гэрэлтэй тод харагдана. Санчир гараг болон түүний дагуул саруудыг ажиглах болон зураг авахад маш тохиромжтой байна. Дундаж хэмжээтэй болон том дурангаар Санчирын цагариган бүслүүр болон түүний гэрэлтэй цөөхөн саруудыг харж болно.

8 сарын 27. Шинэ сар. Нар ба Сарны тохиолго болох үе. Шөнийн тэнгэрт сар харагдахгүй байх болно. Энэ оргил үе нь Улаанбаатарын цагаар 16 цаг 17 минутад тохионо. Энэ үед Сарны нөлөө байхгүй харанхуй шөнө байх тул бүдэг объектуудыг ажиглахад тохиромжтой тухайлбал галактикууд, одны бөөгнөрөл, мананцрууд, тэнгэрийн заадас гэх мэт.

8 сарын 27. Буд гарагийн зүүн элонгац. Нарнаас 27.3 градусын өнцгөөр Буд гараг хамгийн их зүүн холдолд болно. Энгийн нүдээр харагдана. Буд гарагийг ажиглах хамгийн тохиромжтой үе байх болно. Оройн тэнгэрт хэвтээ хавтгайгаас дээш хамгийн их хазайж харагдах болно. Нар жаргасны дараахан баруун тэнгэрийн хаяанд гарагийг харж болно.

9 сарын 10. Тэргэл сар. Сар Нартай эсрэг тохиож Сар бүтэн дугуй хэлбэртэй гэрэлтэж харагдана. Ингэж харагдаж оргил үе нь Улаанбаатарын цагаар 17 цаг 58 минут байна. Зарим оронд тэргэл сартай үед жил бүр эрдэнэ шишийн ургацаа хураадаг байсан учир түүний Ургацын Сар гэж нэрлэдэг байна. Ургацын Сар намрын тэнцлийн үетэй ойролцоо болдог байна.

9 сарын 16. Далай ван гаргийн эсрэг тохиолго. Усан цэнхэр аварга хийн гараг Далай ван нь Дэлхийд хамгийн ойр орших бөгөөд шөнө дунд орой хадна. Энэ үед гялалзалт нь хамгийн их байна. Жилийн бүх шөнийн хугацаанд гэрэлтэй тод харагдана. Далай ван гаригийг ажиглах болон зураг авахад маш тохиромжтой байна. Дэлхийгээс алслагдсан гараг учир том хүчин чадал сайтай дурангаар Далай ван гарагийг харж болно.

9 сарын 23. Намрын тэнцлийн цэг. Намрын тэнцлийн цэг нь Улаанбаатарын цагаар 09 цаг 04 минутад тохионо. Нарны цацраг экватор луу чиглэдэг ба Дэлхий дээр өдөр болон шөнийн үргэлжлэх хугацаа тэнцдэг. Нар тэнгэрийн хойд хагас бөмбөрцгөөс өмнөд хагаст шилжихдээ тэнгэрийн экваторыг огтлон гарч буй цэг. Энэ цэг нь Жинлүүрийн ордны эхлэл болно.

Тэнгэрийн хойд хагаст намрын тэнцлийн цэгт астрономийн намрын эхний өдөр болдог бол өмнөд хагаст хаврын тэнцлийн цэг буюу астрономийн хаврын эхний өдөр болно. Энэ өдөр баруун, зүүн цэгийг нарны мандах, шингэх цэгээр нарийн тодорхойлж болно. Нар зүүний цэгт мандаж барууны цэгт жаргана гэсэн үг юм.

9 сарын 26. Шинэ сар. Нар ба Сарны тохиолго болох үе. Шөнийн тэнгэрт сар харагдахгүй байх болно. Энэ оргил үе нь Улаанбаатарын цагаар 05 цаг 55 минутад тохионо. Энэ үед Сарны нөлөө байхгүй харанхуй шөнө байх тул бүдэг объектуудыг ажиглахад нэн тохиромжтой тухайлбал галактикууд, одны бөөгнөрөл, мананцрууд, тэнгэрийн заадас гэх мэт.

9 сарын 26. Бархасбадь гарагийн эсрэг тохиолго. Аварга хийн гараг Дэлхийд хамгийн ойртож ирэх ба Нарны гэрлээр бүтэн гэрэлтэж, шөнө дунд орой хадна. Энэ үед гялалзалт нь хамгийн их байна. Жилийн бүх шөнийн хугацаанд гэрэлтэй тод харагдана. Бархасбадь гараг болон түүний саруудын зургийг авахад маш тохиромжтой байна. Дундаж хэмжээтэй дурангаар Бархасбадь гарагийн үүлэн судлуудыг нарийвчилж ажиглан харах боломжтой. Гарагийн хоёр талд гэрэлтэй тод цэгүүд болох 4 том дагуулыг сайн харж болно.

10 сарын 7. Лууны ордны солирын урсгал (Draconids). Энэ урсгал нь бага тооны солир харвадаг, цагт дунджаар 10 орчим солир үзэгдэх болно. Солирын урсгал нь 1900 онд анх нээж байсан 21P Гиасобини-Зиннер сүүлт одны үлдэгдлээр үүсгэгдсэн гэж үздэг.

Жил бүрийн 10 дугаар сарын 6-10 хооронд болдог. Энэ оны хувьд оргил үе нь 7-ны шөнө таарч байна. Хагас сартай байх тул солирыг ажиглахад саад учруулж болно. Хотын гэрлээс зайтай газар байрлаж ажиглахад тохиромжтой. Солирын урсгал нь Лууны одны ордноос цацарч харагдах боловч тэнгэрийн аль ч зүгт ажиглагдаж болно.

10 сарын 8. Буд гарагийн баруун элонгац. Буд гараг нь Нарнаас хамгийн их 18 градусын баруун холдох өнцгөөр харагдана. Энэ үед Буд гараг маш сайн ажиглагдана. Өндөрлөг газраас энгийн нүдээр харах боломжтой. Өглөөний тэнгэрт хэвтээ хавтгайгаас дээш Нарнаас хамгийн их холдож харагдана. Нар мандахаас өмнөхөн тэнгэрийн зүүн хаяанд бага градусын өнцгөөр ажиглагдана.

10 сарын 10. Тэргэл сар. Сар Нартай эсрэг тохиож Сар бүтэн дугуй хэлбэртэй гэрэлтэж харагдана. Ингэж харагдах оргил үе нь УБ цагаар 04 цаг 55 минут байна.

10 сарын 21,22. Маралын солирын урсгал. Маралын солирын урсгал нь дундаж хэмжээ нь цагт 20 тооны солир харвадаг. Үүнийг маш эрт цагаас ажиглаж ирсэн Халле сүүлт одны үлдээсэн ул мөрнөөс үүдэлтэй гэж үздэг. Энэ урсгал нь жил бүрийн 10 сарын 2- ноос 11 сарын 7-ны хооронд болдог. Оргил үе нь 10 сарын 21 шөнөөс 22-ны өглөө ажиглагдах болж байна. Нимгэн хавирган сартай байх учир сарны нөлөө бага учир шөнө дунд харанхуй үед маш сайн харагдах болно. Солирууд нь Маралын одны ордноос цацрах боловч тэнгэрийн аль зүгт харагдаж болно.

10 сарын 25. Шинэ сар. Нар ба Сарны тохиолго болох үе. Шөнийн тэнгэрт сар харагдахгүй байх болно. Оргил үе нь 18 цаг 49 минутад тохионо. Энэ үед Сарны нөлөө байхгүй харанхуй шөнө байх тул бүдэг объектуудыг ажиглахад нэн тохиромжтой тухайлбал галактикууд, одны бөөгнөрөл, мананцрууд, тэнгэрийн заадас гэх мэт.

10 сарын 25. Нарны хагас хиртэлт. Нар ба Сарны тохиолго болох үе. Нар, Сар, Дэлхийн харилцан байрлалаас шалтгаалж, өөрөөр хэлбэл хоорондын зайнуудаас хамаарч Сарны давхар сүүдэр Дэлхийн гадарга дээр тусвал Нарны хагас хиртэлт тохиолддог.

Нарны хагас хиртэлтийг түүний тусгалыг, эсвэл тусгай нарны филтер ашиглан нүдээ хамгаалж ажиглах хэрэгтэй. ОХУ-ын баруун хэсэг болон Казахстан улсын нутгуудаар ажиглагдах юм байна. Хамгийн сайн харагдах муж нь ОХУ-ын төв хэсэгт 80 хувьтай ажиглагдах юм байна.

Үхрийн солирын урсгал нь маш бага хэмжээтэй, дунджаар цагт 5-10 тооны солир харвадаг. Энэ нь ер бусын хоёр тусдаа урсгалаас бүрддэг. Эхнийх нь 2004 TG10 бага гаригийн хэлтэрхийнүүдээс үүдэлтэй бол хоёр дахь урсгал нь 2P Энке сүүлт одны үлдэгдэл гэж үздэг. Энэ урсгал нь жил бүрийн 9 дүгээр сарын 7-ноос 12 дугаар сарын 10-ны хооронд болдог. Оргил үе нь 11 дүгээр сарын 4-ний шөнө ажиглагдах болж байна. Сартай байх учир сарны нөлөө ихтэй. Шөнө дунд харанхуй байрлалаас ажиглаж болно. Солирууд нь Үхрийн одны ордноос цацрах боловч тэнгэрийн аль зүгт харагдаж болно.

11 сарын 8. Тэргэл сар. Сар Нартай эсрэг тохиож Сар бүтэн дугуй хэлбэртэй гэрэлтэж харагдана. Ингэж харагдах оргил үе нь УБ-ын цагаар 19:02 минут байна.

11 сарын 8. Сарны бүтэн хиртэлт. Дэлхийн сүүдэр Сарны тэргэлийг халхлах үед Сарны бүтэн хиртэлт тохионо. Энэ төрлийн хиртэлтийн үеэр Сар бараан, цусан улаан өнгөтэй харагддаг. Хиртэлтийн ажиглагдах зурвас нь ОХУ-ын зүүн хэсэг, Япон, Австрали, Номхон далай болон Хойд Америкийн төв хэсэг байна.

11 сарын 9. Тэнгэр вангийн эсрэг тохиолго. Цэнхэр ногоон гараг нь Дэлхийд хамгийн ойр орших үе нь шөнө дунд орой хадах үе. Энэ үед гялалзалт нь хамгийн их байна. Жилийн бүх шөнийн хугацаанд гэрэлтэй тод ажиглагдана. Тэнгэр ван гарагийг ажиглах маш тохиромжтой цаг үе байна. Дэлхийгээс алслагдсан гараг учир том хүчин чадал сайтай дурангаар Тэнгэрийн ван гарагийг харж болно.

11 сарын 17, 18. Арслангийн солирын урсгал (Leonids). Арслангийн солирын урсгал нь дунджаар цагт 15 тооны солир харвадаг. Энэ нь 33 жилийн циклтэйгээр цагт 100 хүртэлх солир харвах үзэгдэл болдог онцлогтой бөгөөд хамгийн сүүлд 2001 онд тохиолдсон. Урсгал нь Темпель Туттль сүүлт одны хэлтэрхийнүүдээс үүдэлтэй бөгөөд 1986 онд нээж байжээ.

Солирын урсгал нь жил бүрийн 11 дүгээр сарын 6-30-ны хооронд болдог. Оргил үе нь 17 шөнөөс 18-ны өглөө ажиглагдах болж байна. Сартай байх учир сарны нөлөө нь тод гэрэлтэй солируудын эрчмийг сулруулна. Шөнө дунд харанхуй байрлалаас ажиглахад тохиромжтой. Солирууд нь Арслангийн одны ордноос цацрах боловч тэнгэрийн аль зүгт харагдаж болно.

11 сарын 24. Шинэ сар. Нар ба Сарны тохиолго болох үе. Шөнийн тэнгэрт сар харагдахгүй байх болно. Оргил үе нь 06 цаг 57 минутад тохионо. Энэ үед Сарны нөлөө байхгүй, харанхуй шөнө байх тул бүдэг объектуудыг ажиглахад маш тохиромжтой тухайлбал галактикууд, одны бөөгнөрөл, мананцрууд, тэнгэрийн заадас гэх мэт.

12 сарын 8. Тэргэл сар. Сар Нартай эсрэг тохиож Сар бүтэн дугуй хэлбэртэй гэрэлтэж харагдана. Ингэж харагдах оргил үе нь Улаанбаатарын цагаар 12:08 минут байна. Сар хүйтэн уур амьсгалтай байдаг учир уугуул Америкчууд хүйтэн сар гэж нэрлэдэг байсан байна. Энэ үеэр Сарыг ажиглахад маш тохиромжтой байна. Түүний гадаргуу дээрх уул нурууд, цар тогоо зэргийг бага хэмжээтэй болон астрономийн дурангаар ажиглан харж болно.

12 сарын 8. Ангараг гарагийн эсрэг тохиолго. Улаан нүдэн гараг нь Дэлхийд хамгийн ойртож ирэх ба Нарны гэрлээр бүтэн гэрэлтэж, шөнө дунд орой хадна. Энэ үед гялалзалт нь хамгийн их байна. Жилийн бүх шөнийн хугацаанд гэрэлтэй тод харагдана. Ангараг гарагийн зургийг авахад маш тохиромжтой байна. Дундаж хэмжээтэй дурангаар Ангараг гарагийн улаан гадаргуу дээрх зарим бараан хэсгийг ажиглан харах боломжтой.

12 сарын 13, 14. Ихрийн солирын урсгал (Geminids). Ихрийн солирын урсгал бол солирын урсгалуудын хамгийн их цацардаг урсгал бөгөөд өвөрмөц онцлогтой ажиглагддаг юм. Тэрээр цагт 120 хүртэлх тооны олон төрлийн өнгөтэй солир харвадаг. Урсгалыг 1982 онд анх нээж байсан 3200 Пэитон нэртэй бага гарагийн хэлтэрхийнүүдээс үүдэлтэй юм. Энэ урсгал нь жил бүрийн 12 дугаар сарын 7-17-ны хооронд болдог. Оргил үе нь 13 шөнөөс 14-ний өглөө хүртэл ажиглагдана. Сартай байх учир сарны нөлөө нь тод гэрэлтэй болон өнгөтэй солируудын гэрэлтэлтийг хааж болох юм. Гэвч Ихрийн солирын урсгал их цацардаг учир шөнө дунд харанхуй байрлалаас сайн ажиглагдах болно. Солирууд нь Ихрийн одны ордноос цацрах боловч тэнгэрийн аль зүгт харагдаж болно.

12 сарын 22. Өвлийн туйлын цэг. Өвлийн туйлын цэг буюу Өвлийн Нар буцах цэг нь Улаанбаатарын цагаар 05 цаг 48 минут тохионо. Хамгийн богино өдөр урт шөнө болдог, Тэнгэрийн хойд хагас бөмбөрцөгт тэнцлийн цэгүүдээс ижил зайд орших шар замын цэг. Дэлхийн өмнөд туйл руу Нар хамгийн их хазайдаг . Өмнөд өргөргийн 23.44 градусын халуун бүсийн Матрын зам дээр ирдэг. Хойд хагас бөмбөрцөгт астрономийн өвлийн эхлэл, Өмнөд хагас бөмбөрцөгт астрономийн зуны эхлэх (зуны туйлын цэг) өдрүүд тохионо.

12 сарын 21. Буд гаргаийн зуун элонгац. Нарнаас 20.1 градусын өнцгөөр Буд гараг хамгийн их зүүн холдолт болно. Энгийн нүдээр харагдана. Буд гарагийг ажиглах хамгийн тохиромжтой үе байх болно. Оройн тэнгэрт хэвтээ хавтгайгаас дээш хамгийн их хазайж харагдах болно. Нар жаргасны дараахан баруун тэнгэрийн хаяанд гарагийг харж болно.

12 сарын 21, 22. Алтан мөнгөн шаргалын солирын урсгал(Ursids). Солирын урсгал нь дунджаар маш бага хэмжээтэй байх ба цагт 5-10 тооны солир харвадаг . Үүнийг 1790 онд анх нээж байсан Туттль сүүлт одны хэлтэрхийнээс үүдэлтэй гэж үздэг. Энэ урсгал нь жил бүрийн 12-р сарын 17-25-ны хооронд болдог. Оргил үе нь 12 дугаар сарын 21 шөнөөс 22 -ны өглөө хүртэл ажиглагдах болж байна. Шинэ Сартай байх учир сарны нөлөө байхгүй тод гэрэлтэй солирууд сайн ажиглагдах болно. Шөнө дунд харанхуй байрлалаас ажиглаж болно. Солирууд нь Алтан мөнгөн шаргал буюу Бага долоон бурхны одны ордноос цацрах боловч тэнгэрийн аль зүгт харагдаж болно.

12 сарын 23. Шинэ сар. Нар ба Сарны тохиолго болох үе. Шөнийн тэнгэрт сар харагдахгүй байх болно. Оргил үе нь 18 цаг 17 минутад тохионо. Энэ үед Сарны нөлөө байхгүй харанхуй шөнө байх тул бүдэг объектуудыг ажиглахад нэн тохиромжтой, тухайлбал галактикууд, одны бөөгнөрөл, мананцрууд, тэнгэрийн заадас гэх мэт.

Эх сурвалж: Одон орон, геофизикийн хүрээлэн

Categories
булангууд мэдээ шинжлэх-ухаан-технологи

Эртний Египетийн хааны муммийг дижитал аргаар задалжээ

Сүүлийн 3500 орчим жилийн хугацаанд битүү боодолтой байсан эртний Египетийн хааны занданшуулсан шарилыг орчин үеийн дижитал технологийн аргаар анх удаа задалж харуулжээ.

Уг мумми нь Нийтийн Тооллын Өмнөх 1525-1504 оны үед Египетийг захирч байсан Нэгдүгээр Аменхотеп хааных юм.

Аменхотепын муммийг 1881 онд эртний Египетийн бусад хаад, хатдын шарилуудын хамт Луксор хотоос илрүүлж, дараа нь Кайр хотод шилжүүлж байжээ.

Муммийн гадна талын гоёмсог чимэглэл, багийг хөндөлгүй хадгалах зорилгоор цөөн хэдэн шарил өнөөдрийг хүртэл задлагдаагүй үлдсэн байсан юм. Тэдний нэг нь Аменхотепын мумми байжээ.

2019 онд Египет судлаач Захи Хавасс, Кайрын их сургуулийн профессор Сахар Салем нар сүүлийн үеийн компьютер томографын машины тусламжтайгаар Аменхотепын муммийн “дижитал задаргаа”-г хийж эхэлсэн байна.

Тэдний судалгааны үр дүн өчигдөр “Frontiers in Medicine” анагаах ухааны сэтгүүлд нийтлэгджээ.

Судалгааны тайланд өгүүлснээр Аменхотепын царай төрх аавынхтайгаа тун төстэй байсныг тогтоосон байна. Эзэн хаан нас барахдаа 35 орчим настай байсныг бас тогтоожээ. Харин нас барсан шалтгааныг илрүүлж чадаагүй байна.

Шарилыг занданшуулахдаа хоёр гарыг элгэн дээр нь зөрүүлэн эвхэж тавьсан байжээ.

Бусад хаадын муммигаас ялгаатай нь тархийг гавлын яснаас гаргалгүй хэвээр үлдээснийг тогтоосон байна. Шарилтай хамт 30 ширхэг эрдэнийн чулуу, үнэт эд зүйлс оршуулсны дотор 34 ширхэг алтан хэлхээ бүхий бүс байжээ. Дайн самууны үед Аменхотепын муммийг тонож, дахин оршуулсан гэж эрдэмтэд үздэг. Энэ үеэр шарилд учруулсан гэмтлүүдийг засварласнаас гадна тоногдсон үнэт эд зүйлсийг дахин байрлуулсан гэж судалгааны тайланд дүгнэжээ.

Эх сурвалж: Reuters

Categories
булангууд мэдээ шинжлэх-ухаан-технологи

Япон улс 2025 онд сансрын нисгэгчдээ саран дээр буулгана

Япон улс Саран дээр газардах ажиллагааг АНУ-тай хамтран хэрэгжүүлэх аж. Дэлхийн хиймэл дагуулын ойр орчмын болон гадаргуу дээр хэрэгжүүлэх өргөн хүрээний хөтөлбөрийн хүрээнд хэрэгжүүлэх төсөл юм байна.

Японы Засгийн газар сансрын нисгэгчдээ Саран дээр буулгах бодолтой байна. Энэ талаар тус улсын Ерөнхий сайд Кишида Фүмио мягмар гараг /2021.12.28/-т Токиод болсон сансар судлалын стратегийн хурал дээр хэлсэн үгэндээ дурдав.

Эл хөтөлбөрийг АНУ-тай хамтран хийхээр төлөвлөсөн байна. Тодруулбал, арванхоёрдугаар сард Японы сансар судлалын агентлаг хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэхэд оролцох сансрын нисгэгчдийг шинээр бүртгэх ажлын хүрээнд зохих өргөдлийг хүлээн авч эхэлсэн. Өргөдлийг 2022 оны гуравдугаар сарын 4 хүртэл хүлээн авах аж.

Одоо Японы сансар судлалын агентлагийн сансрын нисгэгчдийн корпус долоон хүнээс бүрдэж байгаа ба гишүүдийн дундаж нас 52 байна. 2030 он гэхэд Сарыг идэвхтэй судлах төлөвтэй байгаа бөгөөд тэр үед гишүүдийн зөвхөн хоёр нь л хөтөлбөрийг гүйцэтгэх боломжтой, харин бусад нь тэтгэвэртээ гарах юм.

2019 оны хавар АНУ-ын NASA Сарыг судлах хөтөлбөрийн төслийг зарласан ба Токио 2019 онд Америкийн Сарны хөтөлбөрт нэгдэх шийдвэрээ мэдэгдсэн. Үүний хүрээнд Японы Боловсрол, соёл, спорт, шинжлэх ухаан, технологийн яам болон NASA хамтран ажиллах гэрээнд гарын үсэг зурсан удаатай.

Хамтарсан хөтөлбөрийн хүрээнд тоног төхөөрөмж нийлүүлэх, Сарны гадарга дээрх мэдээлэл солилцох, Саран дээр явагчийг хамтран бүтээх, мөн Японы сансрын нисгэгчдийг Сар руу илгээх зэрэг чиглэлээр хамтран ажиллахаар болов.

Categories
булангууд мэдээ цаг-үе шинжлэх-ухаан-технологи

Ж.Бат-Ирээдүй: Эх хэл бичгийн тогтолцоотой онол, мэдлэг бий болгоход Хэл зохиолын хүрээлэнгийн судалгааны дүн оршино

ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэнгийн захирал, доктор, дэд профессор Жанцангийн Бат-Ирээдүйтэй ярилцлаа.

– Шинэ цагийн шинжлэх ухааны ууган байгууллага судар бичгийн хүрээлэн түүний ууган салбаруудын хэл зохиолын хүрээлэнгийн 100 жилийн ой өнөөдөр тохиож байна –

-Хэл зохиолын хүрээлэнгийн түүхийн талаар ярилцлагаа эхэлье?

-Бид энэ жил Монгол Улсад шинэ цагийн шинжлэх ухааны байгууллага үүссэний 100 жилийн ой, ШУА-ийн 60 жилийн ойг тэмдэглэх дашрамд 1921 онд байгуулагдсан Судар бичгийн хүрээлэнгийн Дуун ухааны тасгаас үүдэлтэй Хэл зохиолын хүрээлэнгийн 100 жилийн ойг тэмдэглэж байна. Энэ тухай ахмад эрдэмтэд, тус хүрээлэнгийн захирлаар ажиллаж байсан А.Лувсандэндэв, П.Хорлоо, Х.Сампилдэндэв зэрэг эрдэмтэд илтгэл айлтгалдаа эш татан үзүүлсэн байдаг. Манай хүрээлэн 1921 оноос Дуун ухааны тасаг, 1930 оноос Хэл бичгийн кабинет, 1957 оноос Хэл бичиг, утга зохиол судлах газар, 1961 оноос одоогийн ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэн гэдэг нэртэй болсон. Монгол Улсын хувьд судар бичгийн хүрээлэн байгуулагдсан тэр цагаас үндэсний хэл бичиг, утга соёлоо хөгжүүлэхэд ихээхэн анхаарал тавьж ирсэн түүхэн уламжлалтай. Судар бичгийн хүрээлэнг анх байгуулсан бичиг номын найман хүний тав нь монгол хэл бичгийн хүмүүс байдаг.

-Академи гэдэг үг ер нь монгол хэлний үгийн санд хэдийд орж ирсэн юм бэ?

-1924 онд “Монгол Улсын Судар бичгийн хүрээлэнгийн эрхлэх үйлдвэрийн товчоо” хэмээх баримт бичгийг батлахад энэ үг анх дурдагдсан гэж судлаачид үздэг.

-1921-1930 он буюу хүрээлэнгийн үүслийн эхэн үед “Дуун ухааны тасаг”-т ямар нэрт эрдэмтэд, зохиолчид ажиллаж байсан юм бол?

-Дуун ухааны тасгийн эрхлэгчээр Б.Ринчен, 1936 оноос Д.Нацагдорж түүхийн тасгийн эрхлэгч байхдаа хавсран ажиллаж байсан. Харамсалтай нь тэрбээр 1937 онд зуурдаар таалал төгссөн. Нэрт эрдэмтэн Шадавын Лувсанвандан 1936 оны намраас 43 он хүртэл Дуун ухааны тасагт ажилтан болон эрхлэгчээр ажиллаж байсан гэдэг.

-Судар бичгийн хүрээлэнгийн хэл бичгийн бодлогын асуудал ер нь юу байсан бэ?

-“Монгол Улсын Судар бичгийн хүрээлэнгийн эрхлэх үйлдвэрийн товчоон” хэмээх баримт бичгийг 1924 оны гуравдугаар сарын 23-ны өдөр хэлэлцэн баталсан байдаг юм. Энэ баримт бичгийн хоёрдугаар ангийн хоёрдугаар зүйлд монгол хэл бичгийн бодлогын талаар заасан. Нэгт, Монгол үндэстний эдүгээ хэлж бүхий олон аймаг нутгийн тус тусын хэлний аяс ялгаврыг харилцан үлж (жишиж) шинжлэх ба хэлний шинжлэгдэхүүн үгс зүйлийг хураан бүртгэмүй. Хоёрт, Монгол үндэстний хэл дээр бүхий аман зохиол зүйлийг бичиж авах ба бичгийн зохиолуудыг цуглуулан шинжилмүй гэх мэтээр заажээ. Энэ зорилтоо биелүүлсний дараа юу хийхийг нь бүр тодорхой заачихсан байдаг. Энэ нь Хэл зохиолын хүрээлэнгийн өнөөдрийг хүртэл хийх үндсэн суурь ажлын бодлогыг тэр үеэс тодорхойлжээ л гэсэн үг.

-Хэл зохиолын хүрээлэнгийн түүхийг ярихад 1930-аад оны үеийн хэлмэгдүүлэлтийн тухай дурсах учиртай. Мөн Б.Ринчен гуайн алдарт дөрвөн боть бүтээлийн тухай та тодруулж өгөхгүй юү?

-Улс төрийн хар шуурга тус хүрээлэнгийн ажилтан, албан хаагч нарыг тойроогүй дайрсан. Жамсрангийн Цэвээн баригдаж, хожим ЗХУ-д цаазлуулсан. Бямбын Ринчен хувьсгалын эсэргүү, японы тагнуул, феодалын үеийг магтагч, жижиг хөрөнгөтний үзэлтэн, хуучны соёлыг дөвийлгөгч гэсэн нэр хоч зүүсэн, мөн Ц.Дамдинсүрэн гуайг “дайсны тагнуулын бүлэгт элссэн” хэргээр бас хэлмэгдүүлэн Москвад сурч байхад нь дуудан баривчилж 1938 оны тавдугаар сард шоронд суулган байцаасан ч 1940 оны эхээр сулласан байдаг. Б.Ринчен гуайн алдартай “Монгол бичгийн хэлний зүй” хэмээх дөрвөн дэвтэр бүтээл бол монгол хэлний судалгааны суурь бүтээл болсон гэж гадаадын эрдэмтэд үнэлдэг юм. Энэ ном 1964-1967 онд хэвлэгдсэн. 1966 онд хэвлэгдсэн гуравдугаар дэвтэр буюу монгол хэлний үйл болон сул үгийн хэлбэр судлал дэвтэр нь судлаачдын гарт очихоос өмнө шатаагдсан. Харин өгүүлбэрийн сургаал хэмээх дөтгөөр бүлэг нь хэвлэл рүү ч орох боломжгүй болсон байдаг.

-Одоогоор Хэл зохиолын хүрээлэнгийн бүтэц ямар байна. Танай хүрээлэнд өөр байгууллагад байдаггүй “Төвөд судлалын тасаг” хэмээх нэг онцлог салбар байдаг шүү дээ. Эрдэмтэн Ц.Дамдинсүрэн гуай санаачлан байгуулсан гэдэг, энэ тухай?

-Одоо манайх Хэл шинжлэл, Харьцуулсан хэл шинжлэл, Хэрэглээний хэл шинжлэл, Сурвалж бичиг, Төвөд судлал, Утга зохиол судлал, Аман зохиол судлал гэсэн үндсэн зургаан салбартай. Эх хэл бичгийн сан хөмрөг, лаборатори, Ц.Дамдинсүрэнгийн гэр музей, “Монголын нууц товчоон” судлалын төв гэсэн есөн үндсэн нэгжтэйгээр үйл ажиллагаагаа явуулж байна. 2001 онд “Алтай судлалын төв”-ийг байгуулсан байдаг. Таны хэлсэн тасгийг тухайн үеийн нөхцөл байдлаас шалтгаалж “Төвөд хэлт утга зохиол судлалын тасаг” нэрээр 1981 онд байгуулж энэ салбараас академич Д.Цэрэнсодном, шинжлэх ухааны доктор Л.Хүрэлбаатар, Р.Бямбаа, Р.Отгонбаатар, Д.Сумъяа нарын зэрэг нэртэй эрдэмтэд төрөн гарчээ. Бид цаашид судалгааны хүрээг илүү тэлэх зорилгоор энэ оноос эхлэн тус салбарыг “Сурвалж бичиг, төвөд судлалын салбар” болгон өргөтгөсөн.

-Хүрээлэнд хэдэн мэргэжилтэн ажиллаж байгаа вэ?

-Одоогоор 50 орчим эрдэм шинжилгээний ажилтантай. Бараг талаас илүү хувь нь залуучууд байна. Үүнээс төрийн шагналтан нэг, шинжлэх ухааны гавьяат ажилтан тав, ШУА-ийн жинхэнэ гишүүн гурав, шинжлэх ухааны доктор тав, хэл бичгийн ухааны доктор 24 бий. Энэ нь монгол хэл бичиг, утга зохиол судлалын салбарт багагүй хүч гэж хардаг. Мөн ийм хүчээр ажилладаг судалгааны байгууллага ховор, бид баргийн төсөл, хөтөлбөрийг нугалах хүчирхэг багтай гэж тооцож байна.

-Ц.Дамдинсүрэн гуай Хэл зохиолын хүрээлэнгийн анхны захирал бил үү?

-Ц.Дамдинсүрэн гуай 1961-1963 онд Хэл зохиолын хүрээлэнгийн анхны захирлаар ажиллаад халагдсан. Тэрээр энэ тухай өөрийн намтартаа “Төв хорооноос Идшинноров, Вандуй, Баттулга, Гонгор зэрэг хүмүүсийг комисс болгон томилж миний бүх ажлыг шалгуулав. Тэр комиссын дүгнэлтийг үндэслэж намайг донгодоод 1963 оны зургадугаар сарын 21-нд Хэл зохиолын хүрээлэнгийн захирлын ажлаас халав. Одоо би зөвхөн эрдэм шинжилгээний ажилтан болов. Энэ их сайхан хэрэг. Би тавьсан зорилгодоо бүр хүрлээ. Ном үзэх, зохиох ажилд шууд оров” гэж бичсэн байдаг юм.

-Толь бичиг судлалын асуудал бол аливаа улсын үндэсний хэл бичгийн хамгийн чухал асуудал гэдэг. Гэтэл манайхны зарим нь толь бичгийг хэтэрхий энгийн, хар бор ажилд тооцоод байх шиг санагдах юм. Та өөрөө ч толь бичиг судлалаар мэргэшсэн хүн. Ер нь Хэл зохиолын хүрээлэнгийн толь бичиг судлал хэдийнээс эхэлсэн юм бэ?

-Таны хэлдэг үнэн. Явж явж үнэндээ хамгийн их хэрэглээтэй, дүрэм болж хэвшдэг, олноор дагаж мөрдөх ёстой чухал зүйл бол толь бичиг юм. Судар бичгийн хүрээлэнгийн анхны толь бичгийг Сэцэн ханы Бат-Очир шадар, Сутай уулын Мишиг нарын 1921 оноос эхэлж 1927 онд дуусгасан “Монгол үгийн тайлбар толь” хэмээн үздэг. Энэ толийг 1779 оны үед хийсэн манж, монгол, төвөд, хятад үсэг хадмал “Дөрвөн хэлний толь”-иос зохион гаргажээ. Энэ толь бичиг нь 36 дэвтэр буюу хураангуй, 298 зүйл, 546 анги бүхий бүтээл юм. Ийм учраас “Гучин зургаат тайлбар толь” гэж нэрлэсэн. Дараа нь нэрт тольч Садо овогт Б.Шагж бээр 1929 онд “Эрэхүйеэ хялбар олгон зохиосон монгол үгийн тайлбар Чандманийн эрих”, “Үсгийн дүрмийн толь бичиг”, 30 мянган үгтэй Я.Цэвэлийн “Монгол хэлний товч тайлбар толь” зэрэг олон толь бичиг бий. Бид одоо толь бичгүүдээ цахим руу шилжүүлж, дэлхийн хаанаас ч монгол хэлний тайлбар болон бусад толийг үзэж харах боломжтой болгохоор ажиллаж байна.

-Танай хүрээлэнгийн бусдад үлгэр болсон, эрдэм шинжилгээний ач холбогдолтой, монгол хэл шинжлэлийн судалгааг ахиулсан суурь судалгааны ямар ямар бүтээлүүд байна вэ?

-Би бол хамгийн түрүүнд Академийн цэнхэр гэж нэрлэгдсэн “Орчин цагийн монгол хэл зүй” хэмээх бүтээлийг дурдана. Энэ ном бол монгол хэлний бүрэн хэлзүйг хамарсан томоохон суурь судалгааны бүтээл болох юм. Уг бүтээлийг хүрээлэнгийнхэн дангаараа бичээгүй, тухайн үеийн МУИС, УБДС, Сурган хүмүүжүүлэх хүрээлэнгийн голлох эрдэмтэд хамтран бичсэн байдаг. Үүний дараа алдарт Шадавын Лувсанвандангийн туурвиж 1967 онд хэвлүүлсэн “Орчин цагийн монгол хэлний бүтэц, авиа авиалбар хоёр”, 1968 онд хэвлүүлсэн “Орчин цагийн монгол хэлний үгийн бүтэц, үг нөхцөл хоёр” хэмээх Монгол улсын Төрийн шагнал хүртсэн хоёр дэвтэр бүтээлийг нэрлэж болно. Үүнийг монгол хэл бичгийн судлалд хийсэн нээлт хэмээн монголч эрдэмтэд үздэг юм.

-Кирилл үсгийн дүрмийг зохиож хэрэглэж эхэлсэн нь ард нийтээрээ бичиг үсэгтэн болоход чухал үүрэг гүйцэтгэсэн гэж үздэг. Энэ талаар тодруулахгүй юу?

-Монгол бичгийг халах солих тухай яриа бол 1930-аад оноос эхэлсэн. 1941 оны гуравдугаар сарын МАХН-ын Төв Хорооны, Сайд нарын зөвлөлийн хамтарсан хурлаар шинэ үсэг зохиох ажлыг Ю.Цэдэнбал даргатай комисст даалгаж хийлгэсэн. Энэ комисст манай хүрээлэнгээс Ц.Дамдинсүрэн, Ш.Лувсанвандан нар орсон. Ингээд мөн оны тавдугаар сард “Орос үсэг дээр үндэслэсэн монгол шинэ үсэг батлах тухай” тогтоолыг батлан сургаж эхэлсэн тэр цагаас хойш 80 жил өнгөрсөн байна. Ингээд энэ үед дэлхийн хоёрдугаар дайн эхэлсэн тул уг ажил нэлээд саадтай болж 1946 оны нэгдүгээр сарын нэгнээс бүх хэвлэл ба улсын албан хэргийг шинэ үсгээр явуулах тухай тогтоол гарсан. Энэ үеэс ард нийтээр бичиг үсэгт тайлагдах үйл явц эхэлж 1963 он гэхэд нийт ард түмний 90 хувь нь бичиг үсэгт тайлагдсан тул ЮНЕСКО-гийн алтан медаль, дипломоор 1971 онд манай хүрээлэнг шагнасан байдаг. Кирилл үсгийн дүрэм ярихад Ц.Дамдинсүрэн гуайн 1983 оны 18 мянган үг бүхий үсгийн дүрмийн толь бичгийг заавал дурдах ёстой. Одоогийн сэтгүүлчид хэвлэл мэдээллийнхний биднээс асуудаг нэг хэв шинжит асуулт бол энэ үсгийн дүрэм өөрчлөгдсөн эсэх тухай, мөн цөөн хэдэн “маргаантай” үг болжээ. Энэ толь бичгийг 1951 онд зохиосон толь дээрээ суурилан 1983 онд дахин боловсруулж гаргасан байдаг. Үсгийн дүрэм цоо шинээр зохиох, түүнийг дагаж мөрдөх бол төвөгтэй ажил бөгөөд Ц.Дамдинсүрэн гуай “Бид нэгмөсөн бүрэн боловсорсон үсгийн дүрмийг зохиож чадахгүй тул алхам алхмаар, шат шатаар боловсруулбал хожим сайн дүрэмтэй бол чадна” гэж хэлснийг мартаж болохгүй.

-Монголын нууц товчоо судлал бол танай хүрээлэнгийн нэгэн гол судлагдахуун байх, тийм үү?

-Нууц товчоо бол хятад бичгээр монгол хэлээр бичигдсэн бүтээл байсан гэдгийг уншигчид мэднэ. Энэ бүтээлийг гадаадын судлаачид өөрсдийнхөө хэлээр хөрвүүлж орчуулсан байсан ч монгол хэлээрээ гараагүй байсныг академич Ц.Дамдинсүрэн монгол хэлээр орчуулах санаа олж 40-өөд оноос эхэлж өөрийнх нь бичсэнээр “Долоон жил нухаж” хийсэн түүнд алдар гавьяа хоёрыг зэрэг авчирчээ. Эхний долоон бүлгийг Шинжлэх ухаан гэдэг сэтгүүлд хэвлүүлсэн байдаг. Ингээд 1947 онд олон нийтэд зориулан Монголын нууц товчооны бүрэн эхийн орчуулгыг хэвлүүлжээ.

-Зуун жилийн их ойн өдөр монгол хэл бичгийн салбарын гурван оргил буюу Бямбын Ринчен, Цэндийн Дамдинсүрэн, Шадавын Лувсанвандан нарын тухай дурсахгүй байж хэрхэвч болохгүй…

-Алдас болно шүү дээ. Энэ гурван их хүн үеийн үед энэ хүрээлэнгийн бэлгэ тэмдэг, брэнд болж байдаг. Энэ гурав гурвуулаа гайхамшигтай сэтгэгчид, агуу эрдэмтэд, соён гэгээрүүлэгч нар байлаа. Үеийн үед бүтээл номоороо ч соён гэгээрүүлэгч хэвээр, сургаал номлол нь ч мөнхөд орших эрдэмтэд гэж хэлж болно. 1961 онд анх ШУА байгуулагдахад анхны найман хүнийг ШУА-ийн анхны жинхэнэ гишүүн буюу академичаар сонгоход гурвуулаа сонгогдож байсан нь ШУА-ийн ойн энэ өдөр дурсахад маш сайхан дурсамж байна.

-Аль ч улсын судалгаа шинжилгээний газар эрдэм шинжилгээний бичиг гэж нэг чухал юм байна?

-Манай ШУА-ийн Хүрээлэнгүүд бүгд 25 сэтгүүл хэвлүүлдэгийн тав нь манай хүрээлэн дээр байна. Энэ таван сэтгүүлээс 1959 оноос эхэлсэн “Хэл зохиол судлал”, “Аман зохиол судлал” сэтгүүл хамгийн ахмад нь, “Хэрэглээний хэл шинжлэл” сэтгүүл хамгийн залуу нь болж байна. Манай сэтгүүлүүд олон улсын дугаар авч, дотоод гадаадын монгол судлаач, эрдэмтдийн өгүүллээ хэвлүүлэх гэж зорьдог нэр хүндтэй индэр болж чадсан. Бид бүх сэтгүүлээ цахим болгож олон улсад гаргахаар ажиллаж байна.

-Та тус хүрээлэнгээс 100 жилийн түүхэнд хоёр мянга шахам бүтээл хэвлүүлээд байна гэж хэлсэн. Хүрээлэнгийн бүтээлүүдийг ажиглахад түүхэндээ хэд хэдэн цуврал санаачлан бий болгожээ, энэ талаар?

-Тийм шүү, хэл шинжлэл, утга зохиол судлалаар нэлээд хэдэн цуврал бий болгосон байдаг. Үүний нэг нь “Монгол аман зохиолын чуулган” цуврал юм. Энэ цувралаар одоо Монголын болон дэлхийн монгол аман зохиол судлаачдын бишрэн үздэг 45 бүтээл хэвлэгдээд байна. Ер нь 99 боть хүртэл хэвлэх зорилготой байгаа. Манай утга зохиолын салбарынхан “ХХ зууны монгол зохиолчид” цувралыг санаачлан саяхан нэрт яруу найрагч Бэгзийн Явуухулан гуайн дугаар буюу 99 дэх бүтээлийг доктор Б.Мөнхбаяр эрхлэн хэвлүүлж 100 жилийн ойгоороо нээлтээ хийх гэж байна.

-Танай хүрээлэнгийнхэн Монголын уран зохиолын түүхийг бараг бүгдийг биччихлээ. Харин хэл шинжлэлийнхээ түүхийг яагаад бичихгүй байна вэ?

-Тэр ч үнэн шүү (инээв). Бид уран зохиол судлалын тойм, түүхээ бүр аль эрт бичсэн. Ц.Дамдинсүрэн гуай “Монголын уран зохиолын тойм”-ыг аль 1957 онд нэгдүгээр дэвтрийг өөрөө зохиож, гуравдугаар дэвтрийг 1968 онд “Монголын орчин үеийн уран зохиолын товч түүх” нэрээр 1921-1965 оны түүхийг багтааж, 1977 онд хоёрдугаар дэвтрийг, удирдан, редакторлан хэвлүүлсэн. Үүнээс гадна “Монголын орчин үеийн уран зохиолын түүх I”-ийг 1985 онд, “Монголын орчин үеийн уран зохиолын түүх II”-ийг 1989 онд, мөн түүхийн III ботийг 1998 онд, IY ботийг 2014 онд бичиж хэвлүүлж XX зууны Монголын уран зохиолын түүхийг бүрэн бичиж дуусгажээ. Харин хэл шинжлэлийн түүхийн судалгааг академич Л.Болд нарын эрдэмтэд хийсээр байгаа. Бид хараахан дуусаагүй байна.

-Хэл зохиолын хүрээлэнгийн бас нэг гол зүйл бол эрдэм шинжилгээ, судалгааны экспедицийг олон жил тасралтгүй зохион байгуулж ирсэн боловч тасалдсан. Үүний ач холбогдол юу вэ, сэргээх талаар ямар ажил хийж байна?

-Энэ бол чухал ач холбогдолтой ажил юм. Судар бичгийн хүрээлэн анхнаасаа ном бүтээл цуглуулах ажлыг санаачлан хийж байсан. 1930-аад оноос эхэлж, 50-иад оноос эрчимжиж Монголын бүхий л аймаг орон нутгуудаар төлөвлөгөөтэй явж нийт 40 шахам удаагийн шинжилгээний ангийг зохион байгуулсан байдаг. Энэ шинжилгээний экспедицийн үеэр хийх гол ажил нь угсаатны зүйн судалгаа хийх, монголчуудын амьд хэл яриа, нутгийн аялгууг судлах, монгол ардын аман зохиол, ардын билиг, уран зохиолын дурсгалыг судлах, судар ном цуглуулах ажил байлаа. Энэ шинжилгээний ангийн явалтаар цуглуулсан арвин их материал эх хувиараа манай хүрээлэнгийн Эх хэлний сан хөмрөгийн салбарт хадгалагдаж байна. Харамсалтай нь энэ ажил 90-ээд оноос үндсэндээ зогссон. Баяртай нь миний бие өнгөрсөн есдүгээр сард Соёлын сайд Ч.Номинтой уулзаж энэ ажлыг дахин сэргээх тухай ярилцсаны эцэст тус яамны төлөвлөгөө, төсөвт энэ тухай зардал тусгагдаж ШУА-ийн Хүрээлэнгүүдийн хамтарсан экспедицийг 2022 оноос эхлүүлэх сайхан шийдвэр гарсан.

-Одоо судалгааны болон өөр ямар ажил хийж байна вэ?

-Судалгааны ажил хэл бичгийн судлал, утга зохиолын судлал гэдэг үндсэн хоёр чиглэлтэй. Хэл бичиг дотроо монгол хэл шинжлэлийн асуудал, хэрэглээний хэл шинжлэлийн асуудал, сурвалж бичиг судлалын асуудал гэсэн гурван чиглэл бий. Харин утга зохиол нь орчин үеийн утга зохиол, аман зохиол, эртний уран зохиол гэсэн гурван салбартай. Хэл шинжлэлийн салбар гэхэд Монгол хэлний нутгийн аялгууны судалгаа хийж байна. Хүн ардын бичиг үсгийг дээшлүүлэхэд зориулсан толь бичиг гаргадаг. Орчин үеийн шинжлэх ухаан, технологийн дагуу 2008 онд хэвлүүлсэн таван боть дэлгэрэнгүй тайлбар толийг утасны аппликэйшнд суулгасан. Энэ нь дэлхийн хаанаас ч монгол хэлний 80-90 мянган үгийн утга, бичлэг, дуудлага, монгол бичиг, холбоо үгийг үзэх боломж бүрдүүлж байгаа юм. Хэрэглээний хэл шинжлэлийн хувьд ШУ-ы 11 салбарыг хамруулсан 10 гаруй мянган нэр томьёоны тайлбар толийг онлайнд байрлуулсан. Бүх шинжлэх ухаанд тулгамдаж буй нэг асуудал бол нэр томьёоны тухай асуудал юм.

-Монгол хэл хөгжиж байна уу?

-Монгол хэл хөгжиж байна. Яагаад гэвэл бидний хийдэггүй, мэддэггүй зүйлс гадны орноос орж ирэх болгонд дагаад шинэ нэр орж ирж байна. Орж ирсэн үг хүмүүсийн хэрэглээнд орж байна гэдэг нь хэл амьд, хөгжиж байна гэсэн үг. Тэр хөгжлийг зөв зохистой байлгахын төлөө манай хүрээлэн ажиллах ёстой. Аль ч орны хөгжилд хэрэглээний хэл чухал болж байна. Хэрэглээний хэл шинжлэл гэдэг нь өнөөдрийн хөгжлийн бодлогыг авч явах ёстой зүйл.

-Чухам хэлний зөв зохистой хөгжил гэж юуг хэлдэг юм бэ?

-Шинжлэх ухааны оролцоотой хөгжлийг хэлж байгаа юм. Хүн бүр дураараа бичиж, оноож, орчуулж, зохиож болохгүй. Энэ бүхэн дүрэм, журамтай онолд суурилах ёстой.

-Хүрээлэнгийн үнэт зүйл юу вэ?

-Товчхон хэлэхэд, өнгөрсөн 100 жилийн хугацаанд манай эрдэмтдийн бүтээсэн 2000 шахам эрдэм шинжилгээний бүтээл бидний үнэт зүйл юм. Сан хөмрөгт 1257 монгол судар, 1150 тод судар, 6889 төвөд судар, 450 хавтас бүхий 100 мянга хол давах шинжилгээний ангийн гар бичмэл, 66 тууль, 1465 үлгэр, 1698 дуу, 651 ерөөл магтаал, эрдэмтдийн хувийн архив, Монголын нууц товчооны гар бичмэл, ховор зургууд хадгалагдаж байгаа.

Манай хүрээлэнгийн 100 жилийн ой наагуур бодоход ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэнгийнхний ой, дундуур бодоход монгол хэл бичиг, утга зохиол судлаачдын баяр, бүр холуур ярьвал монгол хэлээр хэлэлцэгч, хэрэглэгч бүхний баяр учраас уншигч та бүхэнд 100 жилийн ойн халуун баярыг өргөн дэвшүүлж, эрүүл энх, саруул сайхныг хүсэн ерөөе.