Category: булангууд

“ARTEMIS” ХЭЛЭЛЦЭЭРТ НАЙМАН УЛС НЭГДЭВ

Энэ сарын дундуур АНУ, Австрали, Канад, Итали, Япон, Люксембург, Арабын нэгдсэн Эмират, Их Британи гэсэн найман улс НАСА-гийн “Artemis” хэлэлцээрт гарын үсэг зурсан юм. Тэд өнгөрсөн тавдугаар сард энэ хэлэлцээрийн нээлтийн ёслолыг онлайнаар хийсэн бол энэ удаад гэрээнд гарын үсэг зурснаар хэлэлцээр хүчин төгөлдөр хэрэгжиж эхэллээ. Долоон хуудас энэхүү хэлэлцээрт, ирээдүйд саран дээр байгуулагдах баазуудад аюулгүйн бүс бий болгох, хайгуулын ажлыг энх тайвнаар хийх, ил тод ажиллах, сарны нөөцийг зохистой ашиглах, сансрын хөлөг бүтээх, ажиллуулахад хамтран ажиллах зэрэг тодорхой заалтуудыг оруулжээ.

Эдгээр найман улс саран дээр хайгуул хийж, олборлолт хийхдээ эв найрамдалтай байж, өндөр хариуцлагатайгаар хамтран ажиллана гэдгээ гэрээндээ тусгасан байна. НАСА-гийн дарга Жим Бриденстайн ийм хэлэлцээр байгуулсанд талархаж буйгаа илэрхийлж “Дэлхийн эвсэл байгуулагдлаа” хэмээн онцолсон бол НАСА-гийн Олон улс болон Агентлаг хоорондын харилцааны газраас “Энэ хэлэлцээр зарим буруу ташаа ойлголтыг засах, сансар огторгуй болон дэлхий дээр гарах зөрчилдөөнөөс зайлсхийхэд туслах болно” гэж дүгнэжээ. Энэ хэлэлцээрийн дагуу НАСА 2024 онд сансрын нисгэгчдээ, тэр дундаа анхны эмэгтэй нисгэгчээ сар руу илгээхээр төлөвлөжээ. Энэ гэрээ нь 1967 онд батлагдсан “Сансрын гэрээ”-нд үндэслэгджээ. “Сансрын гэрээ”-нд гадаад сансар огторгуйд цөмийн зэвсэг болон үй олноор хөнөөх зэвсэг ашиглахыг хориглох, сансар огторгуй, сар болон гариг эрхэстэй энх тайвны зорилгоор харьцах ёстой гэх мэт зүйлсийг заасан байдаг юм байна.

УЛС ОРНУУДЫН САЛАНГИД СОНИРХЛЫГ “ARTEMIS” ЗАНГИДАЖ ЧАДЛАА

НАСА-гийн “Artemis” хэлэлцээрийг байгуулах зайлшгүй хэд хэдэн шалтгаан байсны нэг нь улс орнуудын салангид ашиг сонирхол байсан юм. Уг хэлэлцээрээс өмнө

АНУ-ын хувьд саран дээр НАСА-гийн байнгын бааз байгуулбал сансар судлалын зардлыг 90 хувиар бууруулах боломжтой гэсэн дүгнэлт гаргаж, сарны тогоонуудаас ус олборлож, хүчилтөрөгч, устөрөгчөөр нь пуужингийн түлш болгож, саран дээр түлш түгээгүүр байгуулж болно гэдэг саналыг хэлж байсан удаатай.

Харин Европын Сансрын агентлаг буюу ЕСА саран дээр олборлолт хийхээр төлөвлөж байгаагаа мэдээлсэн. ЕСА-ийн мэргэжилтнүүд пуужин үйлдвэрлэгч “Ariane” компанитай хамтран саран дээр олборлолт хийх тухай төлөвлөгөө боловсруулах гэрээ хүртэл байгуулсан бол Япон улс 2030 оноос өмнө АНУ-тай хамтран сарны тойрог замд ажиллах “Gateway” хөлгийг бүтээж, хөөргөхөөр төлөвлөж, 2035 онд сарны өмнөд туйлд түлшний үйлдвэр байгуулна гэж тус тус мэдэгдэж байсан. Харин одоо энэ бүх ажлыг “Ar­temis” хэлэлцээр зангидахаар болж байна.

САР БАЙГАЛИЙН ХИЙ, НЕФТИЙГ ОРЛОЖ ЧАДАХ ОЛОН ТӨРЛИЙН ХОВОР ЭЛЕМЕНТТЭЙ

Дэлхийн байгалийн баялаг 200-300 жилийн дараа шавхагдана гэдэг судалдааг одоогоос 30-аад жилийн өмнө АНУ-ын эрдэмтэд гаргасан. Ийм судалгаа гарсны дараа эрдэмтэд сарнаас эрдэс баялаг, газрын ховор элемент олборлож болох хувилбар бийг хүн төрөлхтөнд сануулсаар ирсэн юм. Энэ сэдвийг хөндсөн томоохон хурал Канадын Кубект болоход геологи, сансар судлалын бүхий л эрдэмтэн, судлаачид “Ойрын хугацаанд сарнаас олборлолтоо эхлүүлье, сар хүн төрөлхтний хэрэгцээг хангах боломжтой” гэдэг дээр санал нэгдсэн юм. Ингээд энэ хурлын үеэр уул уурхайн компаниуд “Канадарм” төслийн хүрээнд сар руу судалгааны роботоо илгээж, ашигт малтмалын хайгуул судалгаа явуулахыг дэмжсэн билээ. Хайгуулчдын хувьд дэлхийн оршин суугчид сарнаас шинэ эрчим хүчний эх үүсвэр болох ураныг орлох эрдэс олно гэж найдаж байгаа нь ч талаар өнгөрсөнгүй. Сарыг зүгээр л сөнөсөн гариг, дагуул, үхмэл гариг гэж үзэж байсан бол манай дэлхийн дагуул үнэндээ газрын гүндээ нефть, байгалийн хийг орлож чадах олон төрлийн ховор элементтэй гэдгийг олон жилийн судалгааны явцад тогтоочихоод байна. Тийм учраас улс орнууд ийнхүү нэгдэж, сарнаас байгалийн хий, нефть орлох газрын ховор элементүүдийг олборлох ажилд гол анхаарлаа хандуулчихаад байна.

САРНЫ ЧУЛУУЛАГ

Сарны чулуулаг дэлхийнхтэй найрлагын хувьд ижил боловч харьцаа нь өөр. Титан, циркон болон хөнгөн кали, натри бүхий дэлхийн базальттай төстэй боловч цацраг идэвхт элемент ихээр агуулсан байдаг. Оливин (хрозолит ч гэж нэрлэдэг), пироксин, плагиоклаз жонш зэрэг дэлхий дээрх чулуулагтай адил эрдсүүдээс бүтсэн байдаг. Плагиоклаз жонш сарны царцдаст ихэвчлэн тархсан байхад оливин, пироксен ихэвчлэн сарны мантид тохиолддог. Эрдсийн ильменит зарим тэнгисийн хүрмэн чулуулагт маш элбэг тохиолддог.

Сарны дээжээс илэрсэн шинэ эрдсийг армаколит гэж нэрлэсэн байдаг. Сарны тэнгис ихэвчлэн базальтаас бүрддэг байхад өндөр уулархаг хэсгүүд төмөр бага анортозит, кальциар баялаг плагиоклаз жоншоос бүрддэг. Сарны гадаргын гол чулуулаг троктолит, норит зэрэг магмын чулуулаг, кали, фосфор, газрын ховор элементүүд агуулсан базальтууд байдаг.

Сарны гадаргын чулуулгууд брекчийн гаралтай тохиолддог. Үүслээс нь шалтгаалан хэмхдэс боржинлог, мөргөлдөлтөөс үүссэн хайлсан брекчи гэж ангилан нэрлэдэг. Саран дээрх чулуулгийн нас 4.6 тэрбум жил буюу дэлхийн настай ойролцоо. Энэ нь нарны системийн үүсэл нэг гэдгийн баталгаа болж байдаг юм. Сарны дотоод бүтэц нь дэлхийнхтэй ойролцоо бөгөөд царцдасны зузаан нь 55 километр, манти нь 1000 километр, түүнээс цааших гүнд цөм нь оршдог.

ГЕОЛОГИЙН НӨХЦӨЛ БАЙДЛЫГ НЬ СУДЛАХААР ДЭЭЖ АВЧИРСАН ЦОРЫН ГАНЦ ОДОН ОРНЫ БИЕТ БОЛ САР

Сарны геологийн судалгааг дэлхийгээс теле дурангаар ажиглах, сансрын тойрог замын хөлгүүдээс хэмжилт хийх, сарнаас дээж авах, геофизикийн мэдээлэл цуглуулах зэргээр хийдэг. Сар бол дэлхийн хүн төрөлхтний хувьд геологийн нөхцөл байдлыг нь судлахаар дээж авчирсан цорын ганц одон орны биет. Сарны гадаргуугийн ихэнх хэсэг судлагдаагүй, геологийн асуулт тайлагдаагүй хэвээр байгаа юм.

Сарны геологи дэлхийнхээс нэлээд ялгаатай. Саран дээр агаар мандал байхгүй учраас цаг агаараас шалтгаалсан элэгдэл явагддаггүй, плат тектоник явагддаггүй, таталцлын хүч сул, жижиг хэмжээтэй учраас амархан хөрдөг.

САРАН ДЭЭР ЯМАР ЭЛЕМЕНТҮҮД ТҮГЭЭМЭЛ БАЙДАГ ВЭ

Сарны гадаргуу дээр хүчилтөрөгч, цахиур, төмөр, магни, кальци, хөнгөн цагаан, манган, титан зэрэг элементүүд байгаа нь нотлогдсон. Тэдгээрээс хүчилтөрөгч, төмөр, цахиур маш их хэмжээгээр байдаг. Хүчилтөрөгчийн агуулга 45 хувь. Нүүрстөрөгч, азот нарны салхиар ирсэн дусал төдий л байдаг юм байна.

Академич Д.Цэрэнсодномтой ярилцлаа.

---

-Автобусанд өрнөсөн хөгшин, залуу хоёрын маргаан сошиалаар цацагдсанаас хойш залуу, хөгшний зөрчлийн тухай яриа хөөрөө өрнөх боллоо. Энэ талаар монголчуудын уламжлал, философи ямар байдаг юм бол?

– Энэ бол хүний хүмүүжил, ухамсрын асуудал шүү дээ. Залуучууд настай, ялангуяа хөл муутай, жирэмсэн хүнд сэтгэлээрээ, ухамсараараа хандаад, жирэмсэн хүнийг “Энэ чинь хоёр хүн явж байна шүү дээ” гэж бодоод, “Энэ хүн миний ээж, эгч шиг юм” гэдэг сэтгэлээр хандмаар байгаа юм. Түүнээс биш залуучууд заавал босч байх албатай, ахмадууд заавал сууж байх ёстой гэж хэлэхэд хэцүү л дээ. Айхавтар сүрхий хүмүүс бас байдаг юм л даа. Хоёр настай хүн нэлээд хол газар явахаар автобусанд ороод ирж. Нэг нь нөгөөдөө хэлж “Чи бид залуудаа их буруу юм хийж байжээ гэж. Яасан гэсэн чинь энэ залуучууд шиг байхад бид настай хүн ороод ирэнгүүт дэрсхийгээд босдог байсан. Тэгж байсны хэрэг одоо гарахгүй байна шүү дээ” гэж. Тэгсэн чинь нөгөө залуус дэрсхийгээд босч гэнэ. (инээв) Юм ойлгохгүй, мэдрэмжгүй хүмүүст уран санаатай сануулга өгч байгаа биз дээ.

-Зөвхөн ахмад хүн учраас намайг хүндэтгэ гэж шаардах ч хаашаа юм. Ахмад нь бас хүндэтгэл хүлээхүйц байх ёстой юм болов уу?

-Би багадаа хөдөө өссөн. Тэгэхэд хөгшин, залуу хоёрын харьцаа тэнгэр газар шиг ялгаатай. Айл өрхийн дотор тэргүүлж байгаа, нутаг нугадаа хүндтэй хүнийг айл, голынхон тэр чигээрээ хүндэтгэнэ. Ийм байхад нэг хүүхэд хүндэтгэхгүй гээд яах вэ. Одоо суурин соёл иргэншилд, таних танихгүй олон амьтан нэг дор шавааралдаж, бөөгнөрсөн. Энэ хоёр нөхцөл өөр шүү дээ. Хуучин бол хүүхдүүд айлд ороод суух суудал ч заагтай. Настай хүний суудал, байр байдал огт өөр. Одоо яах вэ гэхээр бодууштай байгаа юм. Энэ мэтчилэн янз бүрийн зөрчлүүд байна.

Ёс суртахууны талаар доривтой юм хийхгүй байна. Ах зах хүнийг яаж хүндэлдэг юм бэ, монголчуудын ёс заншлын талаар хэлж өгөхгүй байна. “Хүн ёс дагана, нохой яс дагана” гэдэг. Энэ талаар ярьж байгаа телевиз, хэвлэл ховор. Ерөөсөө л мөнгө хөөцөлдсөн. Хаашаа ч юм бэ дээ. Эртүүд би академич Р.Барсболдод ингэж хэлж инээлгэж байлаа. ШУА-ийн их чуулган дээр хамгийн ахмад нь Р.Барсболд бид хоёр юм билээ, хоёулаа 80 гарчихсан. Гэхдээ Р.Барсболд надаас хоёр ах юм байна. “За, та миний дээд талд суу, хүн ахтай, дээл захтай” гэсэн. Бид амьд байхдаа үүнийгээ баримтална гэсэн. Тэгээд би хэлсэн юм. “Одоо ямар ч сайхан шинэ юм хийсэн хийсэн, хошуурч байгаа хэвлэлийнхэн ховор. Харин Р.Барсболд залуу авгай авч гэвэл тан руу гүйлдэх байх шүү” гэсэн чинь нөгөөдүүл тэр чигээрээ нир хийтэл хөхрөлдөөд. Одоо нэг тийм л цаг болж дээ.

-Эмээ, өвөөгийн дэргэд өссөн хүүхдүүд ахмад хүнийг хүндлэх талаар их өөр байдаг л даа. Эмээ өвөөгөөс хол өссөн айлын хүүхдүүд настай хүнийг хүндлэх, өрөвдөх хайрлах талаар мэдэхгүй байж бас мэднэ?

-Юм дандаа нэг янзаараа байдаггүй, аливаа юм хувирч өөрчлөгддөг, өчигдөр байсан юм өнөөдөр байхгүй болно, шинээр юм буй болно. Ургаж төлжинө. Унаж үгүй болно. Юу үнэн гэхээр ертөнцийн жамаар энх тунх эрүүл саруул шиг байх юм бол хэн ч гэсэн яваандаа хөгширнө, өтөлнө шүү дээ. Энэ хорвоо гэдэг ээлжтэй байдаг. Бусад улсууд ертөнцийн талаарх энэ ойлголтыг хүүхдэдээ таниулдаг, мэдүүлдэг шиг байгаа юм. Манай сургалтын тогтолцоо ямрыг би сайн мэдэхгүй байна. Ер нь ах захаа хүндлэх дээдлэх, ёс бол дорно дахины орнуудад айхавтар шүү дээ. Күнзийн сургаал ах захыг хүндлэх дээдлэхээс эхлээд л тахимдуу ёсны сургадаг. Тахимдуу байна гэдэг ёс төртэй байна гэсэн үг. Хүний ёсыг дагана гэсэн үг. Хүн ахтай, дээл захтай. Суухаас эхлээд л настай хүний өмнүүр гаргадаггүй, араар нь тойрч гаргадаг гэх мэт олон ёс байна даа. Ер нь тэгээд хүн гэдэг амьтныг дураар нь задгай тавьж болдоггүй юм байна. Ямар нэгэн үзэл суртал юм уу, шашин, эсвэл ямар нэгэн дарангуйлал дор л хүн төрхөөрөө байдаг бололтой юм. Дураар нь тавьж ерөөсөө болохгүй гэж Буддын сургаалд заадаг л даа. Хүнийг сулд нь тавибал галзуу зааныг хотод оруулсантай адил юм болно шүү гэдэг. Тэр ч бас одоо харагдаад л байна. Хүчирхийлэл энээ тэрээ гээд элдэв шалдав юм энд тэндгүй гарч байна. Хүнийг нийгэмшүүлэх, төлөвшүүлэх талаар улсын бодлого хэрэгтэй байна. Манайд бодлоготой юм ховор.

-Хэдийгээр ардчилал шинэчлэл гэж байгаа ч дорнын улсууд уламжлалаа хойч үедээ зааж сургаад байх шиг?

-Япон, Солонгос тэрийгээ айхавтар баримталдаг юм билээ. Ах захыг баримтална. Настай хүнийг их хүндэлнэ. Үгүй ядахдаа түрүүлж үг дуугарахгүй байх жишээтэй. Улс улсад янз янзын л ёс журам байна даа. Суудал гэхэд л япон, солонгосчууд одоо хүртэл завилж сууж байна шүү дээ. Ер нь монгол хүн их сониуч юм уу уламжлалаа амархан гээх, орхих тал байх шиг. Шамбарам ихэссэн нь буруу суудлын өвчин шүү дээ.

-За яаж суух учиртай вэ?

-Завилж суух тустай. Гэтэл зөөлөн буйдан сандал дээр өдөржин суухаар мах нь доошоо унжсаар унжсаар гардаг болдог. Хатуу юман дээр завилаад суухаар лам нар бол өдөржин ном уншиж сууна, хөөрхий. Тэгэхэд монгол гутлын өнцөг яг юунд нь таардаг гэж байгаа юм. Хуучин монголчуудад энэ өвчин бага байсан. Морь унахад эмээлийн тоног даруулга яг тэр хооронд нь иллэг массаж болдог байсан. Эрүүл саруул явах, аж төрөх бүгд цогц ойлголт юм шүү дээ. Манайхан нэгийг нь салгаж аваад юм болгох гээд тэгээд л ер нь бүтэхгүй байгаа юм.

-Фэйсбүүкт нэг хөгжилтэй яриа явна лээ. Трамп тэнд ерөнхийлөгчийн суудлын төлөө өрсөлдөөд байдаг, манай 70 гарсан хүмүүс энд автобусны суудлын төлөө үзэлцээд явдаг гэж. Тэнд 70 гарсан хүнийг улс удирдах чадвартай гэж үздэг. Энд болохоор өөрийгөө ч авч явах чадваргүй, хөгшин хүн гэж ханддаг. Хандлага, хүний амьдралын чанар асар зөрүүтэй байна аа?

-Хонийг алахын тулд уячихдаг шүү дээ. Тэтгэврийн улсуудыг үхэхийг нь хүлээж байгаа юм шиг хандах нь буруу юм. Хуучин цагт монголчууд тэтгэвэрт гарна гэж байх биш дээ. Насаараа малаа маллаж байгаад өнгөрдөг. Гэхдээ нас насандаа тохирсон хөдөлмөр эрхэлдэг. Тэр уламжлалаа бид ерөөсөө мэдэхгүй юм. Тэгж л нийгэмшүүлмээр байгаа юм, миний бодоход. Манжийн үеийн илбэн тохинуулах гэдэг шиг аргадсан аргацаасан байдлаар ахмадын өдөр, цагаан сараар анхаарсан маягтай болдог. Би ч цагаан сарын талаар их л ярьж бичсэн дээ. Цагаан сараа бид буруу тэмдэглээд байна. “Золгоно гэж зовооно, эргэнэ гэж элээнэ” гэж хуучны үг байдаг.

Ухаан нь ахмад настай хүн шинийн нэгэн, хоёронд идээ будаагаа засаад, идээнийхээ хажууд овойгоод сууж байна аа даа. Тэгэхэд нь л очоод гар зөрүүлээд, гэр бүл, шинэ хүүхэд төрсөн бол дагуулаад ирдэг, бие биенээ танилцуулах ёслол шүү дээ. Жилдээ амар амгалан мэнд орсоноо бие биедээ мэдэгддэг. Гэтэл шинийн гурванаас хойш хэсдэг, идээ будаагаа хураачихсан байдаг. Энийг л нөгөө “Золгоно гэж зовооно, эргэнэ гэж элээнэ” гээд байгаа юм. Хөдөө бол 10-20 км газар хэсээд, эрүүл агаарт давхиад айлд ирэхэд юм идэж уумаар болно. Одоо нэг орцноос нөгөөд, машинтай явахаар айл айлд нэг, хоёр бууз идээд явахаар ходоодыг тамлаад, идсэн ч биш идээгүй ч биш цадсан ч биш цадаагүй ч биш явдаг. Хавар элэгний суурь өвчин тавигддаг цаг. Хатуухан хэлэхэд, намар хавдар болдог. Шинийн нэгэн хоёрондоо ах дүү садан дотроо хамгийн өндөр настай хүн дээр золгоод, гол ноён нуруугаа өнгөрөөмөөр байгаа юм. Ингэж жаахан хялбаршуулахгүй бол болохгүй. Суурин газрынхан юмыг их эвддэг. Нүүдэлчдийн зөрчил тэр л дээ. Яагаад Д.Нацагдорж “Цагаан сар ба хар нулимс” гэж бичив. Хүрээний баячууд ядуусыг хөлдөө чирээд, яг л одоогийнх шиг юм болж байсан байхгүй юу.

-Дээр үед янз бүрийн үлгэр домог яригддаг байсан. Зарим хүн хэлээд байгаа юм. Монголчууд настай хүмүүстээ харгис ханддаг байсан, уураг сүүл үмхүүлж явуулдаг байсан гэдэг. Монголчууд ер нь ахмадууддаа яаж ханддаг уламжлалтай вэ?

-Тэр бол тодорхой нэг овог, аймгийнхны домог. Түүнээс биш нийтлэг зүйл биш. Бүгдийг нь аманд нь сүүл гудраад, үхүүлж байсан гэж бичсэн зүйл ч олж уншаагүй, тийм сураг чимээ ч нэг их дуулаагүй. Янз бүрийн шалтгаанаас болоод, нүүдэл суудал зуд турхан, дайн байлдаанаас болоод настай хүн замын ая даахгүй болохоор ч юм уу тодорхой шалтгаанаас гарсан үйлдэл болов уу. Түүнээс биш нийтлэг биш.

-Ахмадууд маань улс орныг өдий зэрэгтэй авч явж, өнөөг хүргэж ирсэн гавьяатай улс шүү дээ. Та нэг удаа ярьсан байна лээ. Чингис хаан шүдний махаар хооллож, шүлсээр ундаа хийж, зовж зүдэрч байж энэ улсыг бий болгосон гэж. Ахмад үеийнхний өвлүүлж үлдээсэн улсад өнөө бид амьдарч байгаа шүү дээ?

-Хөөрхий минь, Чингис хааны өөрийнх нь хэлсэн үг бий л дээ. “Од харж, орвон дэрлэж” гэж. Орвон гэдэг чинь бут сондуул байхгүй юу. Бут сондуул дэрлэж байгаа хүнд од л харагдана шүү дээ. Монголчууд хээрээр гэр хийж, хэцээр дэр хийж гэж ярьдаг. Ёстой тэгж л шүлсээр унд хийж, шүдний махаар хоол хийж, зовж зүдэрч энэ гүрэн төрийг байгуулсан. Энэ улс гүрнийг байгуулах зүгээр бэлэн олдсон юм биш гэдэг санаа л даа. Үе үеийн улсууд энэ улс орноо хөгжүүлж өөд нь татах гэж явсан. Тусгаар тогтнол гэдэг аяндаа бий болоогүй шүү гэдгийг л залуус сайн ойлгох хэрэгтэй юм даа. Үүнд бидний өмнө байгаа улсууд хүч хөлсөө гаргаж, хөдөлмөрөө өргөсөн гэж ядахдаа бодож байх хэрэгтэй. Тэгвэл учиргүй хараагаад, ад үзээд байхгүй.

-Та буддын философи, домог үлгэр ярьдаг шүү дээ. Биднийг багад эхийн ачийг хариулах талаар үлгэр домог их ярьдаг байсан. Одоо бол би өөрөө төрөх гэж төрөөгүй, эцэг эх өөрсдөө дуртай сайндаа төрүүлсэн гэх байдлаар хандах нь их болжээ. Настныг ачлах талаар санаанд тань үлдсэн домог яриа бий юү?

-Байлгүй яах вэ. Эцэг эхийн талаар асар их сургаал бий. Хоёрдугаарт, залуу хөгшний зөрчил бол одоо шинээр гарч ирж байгаа юм биш. Хуучин ч байж л байсан. Ирэх онд 100 жилийн ой нь болно доо. Буриадын Номтын Ринчен гэж билэг танхай, эрдэмтэй, толь зохиодог яруу найрагч хүн байлаа л даа. Түүний “Хаврын хатны сонин дуулал” гэж байдаг. Хөгшин, залуу хоёрын хэлэлцсэн домог, хөхөөн дууны эгшиг буюу хаврын хатны сонин дуулал гэдэг нэртэй сайхан шүлэг зохиол бий. Тэр зохиолд нэг залуу, хөгшин хүн хоёр бас хэлэлцэж байгаа юм. Хөгшин нь би залуудаа чамаас дор тамтаггүй сагсуу явсан гээд залуу нь болохоор “Амандаа шүдгүй байж энэ ертөнцөөс тонилохгүй юугаа хийж явж байгаа юм” гэж тээршаасан маягтай хэлдэг. Тэгээд хөгшин нь “Юм гэдэг ээлжтэй. Ертөнцийн жамаар чи ч бас над шиг, надаас ч долоон дор болох тал бий” гээд нөгөө залууг уяруулсаар, залуу нь сүүлдээ бишрээд, шавь орсон тухай өгүүлдэг. Тэнд эхийн ачийг хариулах тухай бүхэл бүтэн бүлэг бий. Ер нь бурхан багш айлдсан юм шүү. “Тахих ёстой юмны дээд нь эцэг, эх хоёр шүү” гэж. Тийм учраас эцэг, эхийгээ хүндлэх дээдлэх, асрах тухай олон юм бий дээ. “Эхтэй хүн үхдэггүй” гэсэн үг хүртэл байдаг шүү дээ. Баруун газар Лхас, Түвдийг зорихдоо бадарчин лам нар арвайн гурилыг эхийнхээ өлөнгөөр зуурч, үрэл хийгээд, авч явдаг гэж байгаа юм.

-Та бас хүнийг хүмүүжүүлэх зүйл нь үлгэр домог гэж хэлсэн байсан?

-Хүнийг хүн болгосон нэг зүйл нь яалт ч үгүй үлгэр домог. Хуучин цагт ном судар ховор, хоноц хоноход үлгэр домог яриулдаг. Германд одоо ч хүүхдээ унтахад нь үлгэр уншиж өгч унтуулдаг шүү дээ. Тэд одоо ч үлгэр домог хэрэггүй гэхгүй л байна.

-Хүнд өглөг өгөхөд өөрийн сэтгэл ч баясдаг. Хүнд туслахаар бас таашаал авдаг гэдэг?

-Харамгүй өглөг өгөхөд тэр нь эргээд ороод ирдэг гэж байгаа юм. Харамлаад түгжээд л байвал түгжигдээд л байна. Тэр бол яах аргагүй ортой санагддаг юм. Хүнд тус хүргэвэл хүргэсэн шиг хүргэх хэрэгтэй. Тус болсон хүнийг мартаж болохгүй. Хүний тусыг мартдаг хүнийг хугас хүн гэдэг юм. Юм нэгээр дуусахгүй, явдал ганц биш ч гэдэг. Яриа байхгүй энэ хорвоогийн өнгө байнга л солигдож байна шүү дээ. Одоо нэг жаахан баян тарган болохоороо зарим нь тэрэндээ омогшдог юм уу, толгой нь эргэдэг юм уу. Нэг мэдэхэд хөөрхий буруу замаар олсон юм нь буцаад гардаг, аягүй бол орон шоронд ч ордог явдал их байдаг шиг байна аа. Буддын номлолоор өөрөөсөө бусдыг хайрла гэсэн хатуу зарчим байдаг. Одоо бол өөрийгөө л хайрлана, өрөөл хамаагүй болоод байна. Хүн олонтой газар Хятад энэ тэрийг ажиглаж байхад хүнд тус болохгүй бол хор хүргэхгүй байх нь их тус гэж байгаа юм. Тус болж чадахгүй бол ус болохгүй байхад болж байгаа юм.

TeamViewer нь ХБНГУ-ын TeamViewer GmbH компанийн хөгжүүлсэн, компьютер болон мобайл төхөөрөмжид алсын зайнаас хандаж, удирдахад ашиглагддаг программ хангамж бөгөөд Windows, MacOS, Linux, Chrome OS, IOS, Android болон BlackBerry үйлдлийн системүүд дээр ашиглах боломжтой байдаг.

Коронавирусын тархалтын улмаас олон байгууллагын ажилтнууд гэрээсээ ажиллаж уг программ хангамжийн хэрэглээ нэмэгдэхтэй зэрэгцээд цагаан малгайтнууд буюу аюулгүй байдлын мэргэжилтнүүдийн энэ төрлийн системд хийх туршилтын ажил ихэссэн. Улмаар “Praetorian” кибер аюулгүй байдлын үйлчилгээ үзүүлэгч байгууллагын инженер Windows дээрх TeamViewer-т эмзэг байдал (СVЕ-2020-13699) олж илрүүлжээ. Уг эмзэг байдал нь тусгай нөөц танигчийг (URI) зөв тохируулаагүйгээс үүдэлтэйгээр оффлайн буюу сүлжээнд холбогдоогүй үед нууц үгийг эвдэх боломж бүрдсэн бөгөөд хортой вебсайт руу зочилсон үед энэхүү эмзэг байдлыг ашиглах боломжтой байна.

Одоогоор уг эмзэг байдлыг ашиглан халдлага үйлдсэн тохиолдол илрээгүй байгаа ч аюулгүй байдлын мэргэжилтнүүдийн үзэж байгаагаар томоохон засгийн газар, бизнесийн байгууллагууд уг эмзэг байдалд өртөх өндөр эрсдэлтэй, жижиг засгийн газар, аж ахуйн нэгжүүд дунд, энгийн хэрэглэгчид бага түвшний эрсдэлтэй байна.

Хөгжүүлэгч компанийн мэдээлснээр уг эмзэг байдалд Windows TeamViewer 15.8.2 хүртэлх хувилбарууд өртөх ба эмзэг байдлыг арилгасан шинэ хувилбарыг саяхан гаргажээ. Хэрэв та Windows үйлдлийн систем дээр TeamViewer ашигладаг бол 15.8.3-аас хойших хувилбараар шинэчлэхийг зөвлөж байна.

Одон Орон Геофизикийн Хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ажилтан Д.Баатархүүтэй гурван шөнө дараалан харагдах солирын борооны талаар ярилцлаа.

---

-Солир бол гариг хооронд орших чулууны жижиг хэлтэрхий шүү дээ. Тэгвэл солирын урсаа буюу бидний хэлдгээр солирын бороо хэрхэн үүсдэг юм бэ?

-Солирын бороо нь сүүлт одноос үүсэлтэй. Сүүлт од гэдэг нь нарыг тойрч буй хэврэгдүү тоосонцроос бүтсэн биет юм л даа. Энэ сүүлт од нарыг тойрох замдаа жижиг биетүүд үлдээдэг. Түүнийг нь солирын бороо гэж нэрлэдэг.

-Солирын бороо жилд хэд хэдэн давтамжтай үзэгддэг. Энэ сарынх аль чигийн ордноос үзэгдэх вэ?

-Найман сарынхыг персейн солирын бороо гэж нэрлэдэг. Монгол нэрээр бол тэнгэрийн онгоцны ордны чиг дэх солирын урсаа юм. Хүмүүс од харвана гэж ярьдаг шүү дээ. Тэр од харвах үзэгдэл их хэмжээтэй болно л гэсэн үг. Хоёр гурван өдрийн турш нэлээн идэвхжиж эхэлнэ. Энэ жил 50-60 орчим солирын бороо ажиглагдана. Жил болгон өөр өөр байдаг л даа. Хамгийн дээд тал нь цагт 100 орчим солирын бороо ажиглагдана. Найман сард нэг удаа болно. Дараа нь арваннэг, арванхоёрдугаар сард болно. Хаанаас солир гарч байна, тэр чиглэлээс харж байгаад нэр өгчихдөг хэрэг. Энэ удаагийнх бол долдугаар сарын сүүлээс наймдугаар сарын сүүл хүртэл нэг сарын хугацаатай болно.

-Монголд энэ сарын 11, 12, 13-нд солирын бороо үзэгдэнэ гэсэн шүү дээ. Яг тод үзэгдэх оргил үе нь аль өдөр вэ?

-Энэ сарын солирын борооны оргил үе нь 11, 12, 13 гэж таарч байна. Нарийвчилбал, арваннэгний шөнөөс арванхоёрны өглөө хүртэл тодорхой хугацаанд маш ихээр харвана.

-Солирын бороо нэг минутаас эхлээд хэдэн өдрийн турш ч үзэгдэж болно гэсэн. Энэ хугацааг юунаас хамаарч бас хэрхэн тодорхойлдог юм бэ?

-Манай дэлхий солирын биет буюу сүүлт одны явсан замд орчихсон тэр үеийг хэлж байгаа хэрэг. Тодорхой өдрүүдэд их хэмжээний урсгал руу орчихож байгаа юм. Түүнийг нь хиймэл дагуул буюу ажиглалтаар дэлхийн хөдөлгөөн, солирын хөдөлгөөнийг тус бүр судлахаар тодорхой болчихно.

-Манай улс солирын тогоог хэр хэмжээнд судалдаг вэ. Энэ талаар ярихгүй юу?

-Эрт дээр үед дэлхий дээр унасан солирын тогоонууд бий л дээ. Хэмжилт судалгаа хийгээд галт уулын тогоо юу, солирын тогоо юу гэдгийг нь тогтоочихсон. Манай Монголд ч хэд хэдэн солирын тогоо бий. Дэлхий дээрх хамгийн том солирын тогоо гэхэд Аризонагийн солирын тогоо бий. Хэлтэрхийнүүд ч олддог.

– Баянхүр, Цэнхэрийн тогоог солирын тогоо гэдэг юм билээ. Үүнээс хойш солирын тогоо олдсон уу?

-Манайд унасан нь Баянхүрийн тогоо, Цэнхэрийн тогоонуудыг солирынх гээд тодорхойлчихсон байгаа л даа. Ер нь сүүлд 2000 оноос хойш солирын тогоо судлах ажлууд жил бүр явагдаж л байгаа.

-Гэрэлтэй газар буюу сартай шөнө тод харагдахгүй, харанхуй газар илүү тод үзэгдэнэ гэсэн шүү дээ. Тэгэхээр Улаанбаатар хотод харагдах уу?

-Тийм шүү, саргүй шөнө сайн ажиглагдана. Энэ сарын 13,14-нд тал сар гарах учраас бүдэгхэн л харагдах байх. Гэхдээ солирын бороо их тод, өнгөлөг байдаг учраас хүний нүдэнд харагдана. Хөдөө орон нутагт бүр сайн харагдана гэсэн үг. Хотод гэрэл нөлөөлөөд харахад хэцүү.

-Солирын бороог үзье гэсэн хүмүүс хотоос зайдуу хаахна очвол илүү тод харагдах вэ?

-Хотоос гараад гэрэлгүй, харанхуй газар очиход л сайн харагдана. Уулын орой дээр ч юм уу. Хүн таван одны зүгээс л цацарч харагдана. Өдөр ч гэсэн харваж байгаа л даа. Гэхдээ нарны гэрэлд харагдахгүй.

-Долдугаар сарын сүүлээр сүүлт од тод харагдаж байсан шүү дээ. Энэ одны талаар ярихгүй юу?

-Сүүлт од тодорхой давтамжтай нарыг тойрдог. Нарыг тойрох явцдаа манай дэлхийтэй ойртож байгаа юм. Энэ үед л шөнө харагдаж эхэлнэ. Цацарсан гэрэл нь цэнхэр ногоон өнгөтэй. Хойшоо харсан сүүлтэй. Нарны гэрлийн гаралтаар тоосонцор нь хойшоогоо цацарч харагддаг.

-Ер нь сүүлийн жилүүдэд дэлхийд аюул урчуулж болохоор биетүүд ажиглагдаж байгаа юу?

-Дэлхий нарыг тойрч хурдтай эргэж байгаа шүү дээ. Секундэд 30 километр орчим эргэдэг. Нарны аймгийн найман гариг бий, эдгээр нь өөрийнхөө проекторуудад буй жижиг биетүүтийг зайлуулаад, цэвэрлэчихсэн. Гэхдээ аюул учруулж болзошгүй биетүүд ажиглагддаг л даа. Том хэмжээний солирууд, гурав дөрвөн ч солир дэлхийтэй мөргөлдөж магадгүй л гээд байгаа шүү дээ. Эдгээр нь нарыг тойрдог томоохон хэмжээний солирууд. Урсгал нь нарны голоор, нар сарны цаагуур явдаг. Сайн ойртлоо гэхэд дэлхийн хажуугаар өнгөрнө. Үүнээс гадна бага гаригууд байдаг л даа. Эд нар их аюултай. Зарим нь дэлхийн проектор луу ч орж ирдэг.

С.ЛХАМСҮРЭН