Category: булангууд

Хятад улс Ангараг гариг дээр судалгааны станцаа буулгасан байна.

2020 оны долдугаар сард дэлхийгээс хөөрч, энэ оны хоёрдугаар сард Ангарагийн тойрог замд орсон Хятадын “Tianwen-1” хөлөг өнөөдөр өглөө /2021.05.15/ анх удаа станцаа Ангарагт амжилттай буулгажээ.

Ингэснээр Хятад нь АНУ дараа Ангарагт газардаж чадсан дэлхийн гурав дахь улс болж байна. Мөн Хятад нь тойрог замын станц, газардагч станц, өөрөө явагч станц гурвыг нэг аяллаар хамтад нь Ангарагт илгээсэн анхны улс болж байна.

Хятадын “Zhurong” нэртэй станц Ангараг гаригийн эртний галт уулын чулуулгаар дүүрэн тэгш тал болох “Utopia Planitia” гэж нэрлэгддэг газарт буужээ. Энэ газрын хөрсөн доор усны нөөц байх магадлал өндөр гэж үзэж байгаа юм. Хятадын робот станц Ангарагийн усны нөөцийг судлахаас гадна хөрсний дээжийг нь энэ оны сүүлээр дэлхийд авчрахаар төлөвлөжээ.

Дэлхийтэй харьцуулахад маш сийрэг агаар мандалд нь орсон цагаас эхлээд газардах хүртэл долоон минутын хугацаа шаарддаг бөгөөд энэ долоон минутад Цельсийн 1,000 гаруй хэмийн халууныг тэсвэрлэж байж амжилттай газарддаг байна. Мөн газардахдаа уналтыг сааруулахын тулд эхлээд том шүхэр дэлгэж, дараа нь тийрэлтэт хөдөлгүүрүүдийг ажиллуулж байж Ангарагийн хөрсөн дээр аюулгүй газарддаг ажээ.

Ийнхүү амжилттай газардсан тул тус аппаратаар Ангарагийн 90 хоногт судалгаагаа хийж гүйцэтгэх ажил үлдэж байна. Ангарагийн нэг хоног нь дэлхийн 24 цаг 39 минуттай тэнцдэг. Хятадын “Zhurong” робот аппарат нь 2000-аад оны үеийн NASA-ийн “Spirit and Opportunity” роботтой төстэй бөгөөд 240 кг жинтэй аж.

Шинжлэх ухаан, технологийн их сургууль болон Хүмүүнлэгийн ухааны их сургуулийн эрдэмтэн багш нар хамтран Нийслэл хотын их эрсдэлт археологийн дурсгалуудыг авран хамгаалах малтлага, судалгаа хийжээ.

Улмаар Багахангай дүүргийн Бага уул, Налайх дүүрэг Гадан уул, Сонгинохайрхан Ар гүнт-2 гэсэн дурсгалт газруудыг хамгаалалтад авах шаардлагатайг тогтоож, дээрх газруудыг хамгаалалтад авах хүсэлтийг Нийслэлийн ИТХ-ын дарга Ж.Батбаясгаланд ирүүлсэн юм.

Тодруулбал, Багахангай дүүргийн Бага баян ууланд (Өндөр дэл) одоогоор 25 булш байгаа нь мэдэгдэж буй аж. Гэвч тонуулчид булшнуудыг ухахдаа шороо чулууг нь хажуугийн булшнууд дээр гарган асгаснаас зарим булш нь дарагдан, мэдэгдэхгүй болжээ. Судалгаагаар 7-10 булш нь тоногдоогүй үлдсэн байх магадлал өндөр гэж гарсан байна.

Тэгвэл Налайх дүүргийн Гадан уулын орчмын шинэ суурьшлын бүсэд айлын хашаанд олон тооны чулуунд дараастай булш байгаа аж. Шинэ суурьшилд багтсан булшнуудаас ердөө 2 метрийн зайд айлууд хашаа, жорлон барьсан байж. Түүнчлэн гадна зохион байгуулалт нь нэлээд эвдэгдсэн нэг хиргисүүр, долоон ширхэг дөрвөлжин булшны дурсгал байгааг судалгаагаар тогтоосон байна. Харин Ар-гүнт дэх дурсгалт газарт байрлах гурван булшийг ухаж тоносон ажээ.

Нийслэл хот өргөжин тэлэхийн хэрээр археологийн дурсгалууд санаатай болон санамсаргүй байдлаар хүний гарт өртөн устах магадлал нэмэгдэж байгаа тул Нийслэлийн ИТХ-ын дарга Ж.Батбаясгалан уг асуудлыг Ннийслэлийн ИТХ-ын Тэргүүлэгчдэд танилцуулж, дээрх гурван байршлын дурсгалт газрыг хамгаалалтад авахаар шийдвэрлэлээ.

“Mercedes-Benz” компани “T-Class” ангиллын “EQT” загварынхаа бүрэн цахилгаан хувилбарыг танилцууллаа.

Долоон хүн суух багтаамжтай, өмнөх загвараасаа илүү том салонтой гэдгээрээ онцлог юм байна. “Mercedes-Benz” ирэх нэг жилийн хугацаанд найман шинэ загварын цахилгаан автомашин танилцуулахаар төлөвлөж байгаа аж. “EQT” загвар нь 2022 онд худалдаанд гарах юм байна.

Эх сурвалж: ВloombergТv

“Хидро-инженеринг” ХХК-ийн захирал, усны барилга байгууламжийн инженер, Монгол Улсын зөвлөх инженер Б.Болдбаатартай ярилцлаа.

---

-“Хөх морь” төслийн танилцуулгыг YouTube-ээс харлаа. Монголын том голууд дээр усан сан байгуулна, говь руу ус татна, хурын усыг хуримтлуулж ашиглана гэсэн нь сонирхолтой байлаа. Та энэ төслийн судалгаан дээр ажилласан юм байна. “Хөх морь” төслийн тухай ярьж өгөөч?

-”Хөх морь” төслийг БОАЖЯ-ны Усны бодлогын газраас санаачилсан юм. Усны салбарт ажиллаж байгаа эрдэмтэн, докторууд “Үүнийг хэрэгжүүлчих юм сан” гээд тус бүртээ төсөл яриад явдаг. Нэг малгайд бүх усныхаа төслийг нэгтгэсэн судалгааны ажилтай болъё гэдэг санааг БОАЖЯ-ны Усны бодлогын газар санаачлаад, гүйцэтгэгчийг нь тодруулаад судалгаа хийлгэсэн юм. Гүйцэтгэгчээр нь “Хидро инженеринг” ХХК-ийн хамт олон ажилласан. Би 1999 онд ШУТИС-ийн Усан цахилгаан станцын барилгын ангийг төгссөн. Төгсөх үед “Та нар Эгийн голын усан цахилгаан станцыг барьж байгуулахад ажиллах ёстой юм” гэдэг байсан. Ингээд ШУА-ын харьяа Сэргээгдэх эрчим хүчний шинжлэх ухаан үйлдвэрлэлийн нэгдэлд эрдэм шинжилгээний ажилтнаар ажиллаж эхэлсэн. Эрчим хүчний агентлаг, ЭХЯ, дараа нь Шүрэнгийн УЦС-ын төсөл, Эгийн голын УЦС-ын төсөл дээр яах аргагүй ажилласан л даа. Энэ хугацаандаа бас нэлээд их судалгаа хийсэн. УЦС байгуулах боломжтой байршлуудыг судалсан л даа.

“Хөх морь” төслийг ярьж эхлэхээс өмнө манай судлаачид, эрдэмтэд 1964 оноос хоёр үе шаттай судалгаа хийсэн байдаг юм. Лениний “Зөвлөлт засаг дээр цахилгаанжуулалтыг нэмбэл коммунизм болно” гэдэг алдарт үг байдаг шүү дээ. Тэгээд Алс Дорнод, Сибирийн бүс нутагт усны эрчим хүчийг ашиглах талаар маш их судалгаа хийлгэсэн юм билээ. Одоо Ангар мөрөн дээр дөрвөн том УЦС баригдсан шүү дээ. Байгаль нуурын дээд урсгал талд нь Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт усны эрчим хүчийг ашиглах судалгааг Орос-Монголын эрдэмтэд хамтраад хийсэн юм билээ. Нийт 22 байршлыг судалсан тайлан архивт байдаг юм. Усны аж ахуйн яам гэж байсан. Ерээд оноос хойш ардчилсан нийгэмд шилжээд, салбар салбарт усны бодлого нь хуваагдсан. Жишээлбэл, Эрчим хүчний яаманд Усан цахилгаан станц нь, Хүнс, хөдөө аж ахуйн яаманд газар тариалан усжуулалт нь, Байгаль орчны яам руу усны нөөц, экологи нь харьяалагдах болсон. Бодлого нь тодорхойгүй нэлээд удаан хугацаанд явах шиг боллоо. Сүүлд Байгаль орчин аялал жуулчлалын яамны санаачилгаар “Хөх морь” төслийг санаачилсан. Нэгдсэн тоо баримттай, судалгаатай болъё гэсэн. Энэхүү судалгааны ажлыг манай хамт олон гүйцэтгэх боломж олдсон юм.

-Усны газар гэж жилийн өмнө байгуулахыг бодоход усны асуудалдаа анхаарах хэрэгтэй гэж ойлгосон шиг байгаа юм. “Хөх морь” Монголын хамаг том гол мөрөнг хамарсан хэд хэдэн усан сан байгуулах төсөл байна лээ. Их ч ажил орох байх.

-Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт арван том голын 33 байршилд усан сан байгуулах боломжтой гэж өмнөх судалгаануудад түшиглэж, мөн шинээр илрүүлж тодорхойлж гаргасан.

Усан сангаа ус хангамжийн зориулалтаар ашиглах, эрчим хүч үйлдвэрлэх, газар тариалан усжуулалт, аялал жуулчлал гээд олон зориулалтаар ашиглаж болдог. Гадаргын усны нөөцийг хуримтлуулж, урсац тохируулга хийж, дэд бүтэц, аж үйлдвэрийн салбарт зөв хуваарилан, зохистой ашиглах нь чухал болоод байна. Иймд Сэлэнгэ, Орхон, Эг, Туул, Хэрлэн, Онон, Ховд голын сав газрын экологийн чадамжийг сайжруулах, газрын доорх болон гадаргын усны нөөцийг тэнцвэртэй ашиглах, голуудын сав газрын байгаль экологийг хамгаалах, нөхөн сэргээх үүднээс голын урсацад тохируулга хийж, хур тунадас, үерийн усыг хуримтлуулан, усан сан бүхий хэд хэдэн усан цогцолборууд барьж байгуулах, санал санаалчилгыг БОАЖЯ, усны салбарт ажиллаж байгаа мэргэжлийн байгууллагууд дэвшүүлсэн юм. Гадаргын усны хуримтлал бий болгох, урсацын тохируулга хийх замаар усны нөөцийг нэмэгдүүлэх “Хөх морь” төслийг санаачлан, эхний шатны судалгааг эхлүүлсэн юм. Энэ судалгааны хүрээнд Монгол орны том голууд болох Ховд, Сэлэнгэ мөрөн, Эгийн гол, Орхон гол, Дэлгэр мөрөн гол, Туул, Хэрлэн, Онон, Улз, Байдраг голуудын дагуу ЗЗ байршилд үнэлгээ хийж, гадаргын усны хуримтлал үүсгэх, урсац тохируулга хийх, эрчим хүч үйлдвэрлэх техникийн боломжийг тооцож, газар тариалан усан хангамж, алсын зайд шилжүүлэн ашиглах боломжтой гэж үзсэн. Эдгээр 10 том голд байрлах 33 байршилд нийтдээ 1722 мВт чадалтай усан цахилгаан станц байгуулах боломжтой. Эгийн гол дээр эрчим хүч загас агнуур, аялал жуулчлал хөгжүүлэх боломжтой усан сан байгуулах боломжтой. Эгийн голын УЦС-ын төслийг хэрэгжүүлэхээр нэмэлт судалгааны ажлууд хийгдэж байна. 33 байршлын хөндлүүрүүдийн судалгаа нь ямар түвшинд хийгдсэн, байгаль орчинд нөлөөлөх байдал гэх мэт олон шалгуур үзүүлэлтээр бүгдийг нь эрэмбэлэсэн. Эдгээр 33 төслийг дөрвөн үе шаттай хэрэгжүүлэх юм. 2025-2050 онд хэрэгжүүлэхээр тусгасан.

-Хугацаа шаардсан том төсөл юм байна л даа.

-Монгол орны хэмжээнд усныхаа нөөцийг хэрхэн ашиглах урьдчилсан судалгаа гэсэн үг л дээ. 33 усан сан байгуулчихлаа гэхэд усны нөөцөө хөдөө аж ахуй газар тариалан, эрчим хүч бүх л юманд ашиглах бололцоо бүрдэх юм. Ийм тооны усан сан байгуулна гэдэг хэцүү. 1992 онд анх Эгийн голын усан цахилгаан станцын ТЭЗҮ хийж байсан. Тэр бол монголчуудын олон улсын түвшинд хийлгэж авсан анхны ТЭЗҮ гэж болно. Хэрэгжүүлэх гэсээр бараг 30 жил боллоо. Нэг төслийг ярьж эхэлтэл маш их хугацаа орно. Судалгаа, ТЭЗҮ-гээ хийгээд хэрэгжүүлнэ гэдэг дор хаяж 10-15 жилийн ажил.

-Эгийн голын усан цахилгаан станцын тухай их урт хугацаанд ярилаа. Сүүлдээ хүмүүс хойд хөршийн ашиг сонирхол хөндөгдөөд явуулахгүй байгаа юм байна гэсэн ойлголттой үлдэх шиг болсон. Энэ төсөл яг юу болсон бэ?

-Энэ төсөлд ажиллаж байсан болохоор нарийн юмыг нь мэдэж байгаа л даа. 1995 онд ОХУ, Монгол Улс хооронд Хилийн усны хэлэлцээр байгуулсан юм. Хил дамнаад урсаж байгаа голуудаа ямар байдлаар ашиглах вэ гээд хэлэлцээр хийсэн. Хэлэлцээрийн нэг зүйл заалтад голын эхийг бүрдүүлж буй нутаг дэвсгэрт байгаа улс нь ямар нэгэн усны барилга байгууламж барихаар төлөвлөж байгаа бол заавал нөгөө талдаа мэдэгдэнэ гэсэн заалт байдаг. Бид УЦС, усны барилга байгууламж барихаар бол Оросын талд мэдэгдэх ёстой. Эгийн голын УЦС-ын асуудал яригдаж эхэлснээр Байгал нуурын экологийн асуудал хөндөгдөж эхэлсэн. “Та нар голынх нь урсацыг багасгах гэж байна. Биологийн олон янз байдлын судалгаа хийгээгүй байна” гээд л янз бүрийн гомдлууд тавьж, ЮНЕСКО-д гомдол гаргаад байгаа юм. ЮНЕСКО буцаад Монгол Улсын Засгийн газарт “Бид хөндлөнгийн шинжээч томиллоо. Шинжээчдэд юмаа үзүүлээрэй” гэдэг. Шинжээчид ирээд “Юу ч бариагүй байна. Судалгааны түвшинд явж байгаа юм байна. Гэвч энэ энэ судалгааг нэмж хийх хэрэгтэй” гээд зөвлөмж өгөөд явсан. Ингээд 2017 оны ЮНЕСКО-гийн хурлаар ороод, зөвлөмж болоод гарсан. Монгол Улсын Засгийн газар олон улсын байгууллагын гишүүн учраас зөвлөмжийг дагахаас өөр аргагүй. Одоо бол нэмж хий гэсэн судалгааны ажлуудыг хийгээд л явж байгаа юм. Биологийн олон янз байдлын судалгааг хийж байгаа. Эгийн голын УЦС барих байршлаас Байгаль нуур хүртэл биологийн олон янз байдал гэдэгт голд байгаа загас жараахай, сээр нуруугүй амьтан юу л байна бүгдийг нь судлах хэрэгтэй болсон. Энэ бол маш их ажил. Үүнийг хийчихээд, ЮНЕСКО-гийн нэгдсэн хуралдаанд танилцуулах ёстой. Усны горим, биологийн олон янз байдлын судалгаа хийлээ, өөрчлөлт алга гэхэд саналын эрхтэй улсууд дэмжвэл энэ ажил цаашаа явна. Энэ ажил хэдэн жил үргэлжлэхийг хэлэх аргагүй. Хил дамнасан гол дээр юм барина гэдэг их түвэгтэй. Монголд төдийгүй олон улсад ч түвэгтэй болсон. Юуны өмнө дотоодын урсгалтай голуудынхаа усны нөөцийг ашиглахад түлхүү анхааръя гэж манай эрдэмтэн судлаачид үзэж байгаа. Төр засаг маань ч анхаарч байх шиг байна. 33 байршилд арав гаруй дотоодын урсгалтай гол мөрөн дээр баригдах станцууд бий. Эрэмбээрээ бол хамгийн нэгдүгээрт Эрдэнэбүрэнгийн УЦС байна шүү дээ.

-Энэ төслүүдэд хөрөнгө оруулагч олдож байгаа юу. Яаж төслүүдээ хөдөлгөх бол?

-Ховд гол дээр 90мВт хүчин чадалтай Эрдэнэбүрэнгийн усан цахилгаан станцыг БНХАУ-ын хөнгөлөлттэй зээлээр барих шийдвэр гарсан. Ер нь олон улсын хилийн усны маргаан байхгүй. Өөрсдийн газар нутагт, дотоодын урсгалтай гол мөрөн дээр Засгийн газар, УИХ нь дэмжсэн, бодлогын баримт бичигт нийцэж байгаа, судалгаагаа олон улсын түвшинд нийцүүлж хийсэн тохиолдолд хөрөнгө оруулалт олдоно л доо.

-Усан сан байгуулаад, тэндээсээ говь руу ус татах боломжтой гэж ойлгосон. Энэ ажил яаж хэрэгжих вэ?

-Говь руу ус татах хэд хэдэн төсөл байгаа юм. Таван байршлаас найман хувилбараар татна гэсэн судалгаа бий. Жишээлбэл, Хэрлэн голоос Дорноговь Сайншанд, Цагаан суварга, Оюу толгой гэсэн чиглэлээр нэг шугам татъя гэсэн юм. Хэрлэн голоос усыг алсын зайд дамжуулах асуудлыг Засгийн газрын 2017 оны тогтоолд заасан байдаг. Говийн бүс нутгийн уул уурхайн усан хангамжийг шийдэхэд газрын доорх усыг ашиглаж байгаа. Газрын доорх усны нөөц бүрдэхэд маш их хугацаа шаарддаг. Ингэж бүрдсэн нөөцийг шууд соруулаад ашиглаад байвал нөөц нь удахгүй дуусна л гэсэн үг. Тэгэхээр гадаргын усыг уул уурхай болон усан хангамжинд түлхүү ашиглая гэсэн зорилтыг Засгийн газар, усны бодлого хариуцсан газрууд дэвшүүлэн тавьсан.

-Уул уурхайнхан, Оюу толгой усны асуудлаар монгол инженерүүдтэй хамтарч ажиллах санал тавьдаг уу?

-Оюу толгой одоо газрын доорх уснаасаа ашиглаад болоод байгаа юм. Гадаргын усыг ашиглая гэсэн зорилго байхгүй. Хармагтайн орд, Цагаан суварга, Таван толгойн нүүрсний уурхай, Таван толгойн цахилгаан станц гээд яригдаж байна. Энэ бүх төслүүд усны асуудлаас болоод яг яахаа шийдэж чадахгүй байгаа л даа. Хойшоо урсгалтай голуудаасаа тийшээ ус шилжүүлж аваачиж чадахаар бол сайхан боломж бүрдэх юм. Хаа хаанаа ойлголцож зөвшилцөх асуудлууд их бий.

-Говь руу ус татах “Хэрлэн Говь”, “Орхон говь” гэсэн төсөл яригдаад, эсэргүүцэлтэй тулгараад унтарсан санагдаж байна. Сүүлдээ хүмүүст буруу ойлгуулсан гээд байсан. Тэр нь энэ “Хөх морь” төсөлд туссан юм уу?

-Байгаа байгаа. Хэрлэн голоос говь руу ус татах хоёр, гурван байршил бий. Престиж компанийн боловсруулсан “Орхон говь” гэж төсөл бий.

-Хэрлэн Монголын хамгийн урт гол гэдэг билүү?

-Хан Хэнтийн нуруунаас гурван гол эх авдаг. Баруун урд талаас нь Туул гол, зүүн урд талаас нь Хэрлэн гол эх аваад Хятадын нутгаар ороод, цаашаа Оросын нутаг руу ороод явдаг. Зүүн хойд талаас нь Онон гол эх аваад, цаашаа урсаж явсаар Амар мөрний эх болдог. Хэрлэн, Онон гол Оросын нутагт уулзаад цаашаа явдаг. Уг нь том голын эх. Бүх голуудын эх дээр бид сууж байгаа.

-Говь руу ус татах төслүүд маш удаан яригдсан, зөрчилдсөн. Хэрэгжих боломжтой гэж та үзэж байна уу?

-Тийм. Ер нь голыг урт хугацаанд судалсан үр дүнд тооцоо хийж байгаа юм. Энэ гол гандуу жилд ийм урсаж байна. Ус ихтэй жилдээ ийм байна. Дунджаар ийм устай байна. Дундаж урсацын хэмжээнээс нь 5 хувиас ихгүй усыг авч ашиглахад голд ямар нэгэн сөрөг нөлөө байхгүй. Тэрхүү 5 хувиа говь руу шилжүүлэхэд говийн уул уурхай, хүн амын усан хангамжийг хангалттай хэмжээгээр залгуулах боломж бий.

-Нэг гол дээр дунджаар хэр том усан сан байгуулна гэсэн үг вэ?

-Голын сав газрын газар зүйн байршил, зүй тогтол, усны хэмжээнээс хамаарна. Ус хуримтлуулах талбай нь том цэлгэр бол их хэмжээний усыг хуримтлуулна. Тэндээс авч ашиглах хэмжээ 5 хувиас ихгүй байна. Олон улсын жишиг болгон тогтоосон экологийн урсацын хувь хэмжээ гэж бий. Тэрийгээ л баримтлах хэрэгтэй.

-Хур бороо, үерийн усыг бас хуримтлуулна гэсэн үү?

-Голын усыг бүрдүүлж байгаа эх үүсвэр нь ерөөсөө л хур тунадасны хэмжээ. Монгол орны нутаг дэвсгэрт бууж байгаа хур тунадасны хэмжээ харилцан адилгүй. Сая орсон цас газар гэссэн учраас шууд хөрсөнд шингээд, сайхан “шар тос” гэдэг л болж байгаа юм. Газрын гадарга дээр бууж байгаа хур тунадасууд л голын урсацын эхийг бүрдүүлдэг. Сүүлийн жилүүдэд хур тунадасны хэмжээ багасаж байгаа нь хуурайшилт уур амьсгалын өөрчлөлтөд нөлөөлж байна. Байгальтайгаа зөв харьцах л хамгийн чухал асуудал.

-Усан сан байгуулах, гадаргын усыг хуримтлуулах төсөл бусад улс орнуудад хэр түгээмэл байдаг вэ?

-Өндөр хөгжилтэй улс орнууд жишээ нь Япон, Солонгос усан сан барих ёстой газрууддаа бүгдэд нь барьж дууссан. Усны нөөцөө бүрэн ашигладаг улсууд. Хятад бол номер нэг. Усан сан үүсгэх, барих бололцоотой бүх газрууддаа бариад, түүнийгээ газар тариалан, аялал жуулчлал, усан хангамж, эрчим хүч байж болох бүх зориулалтаар нь ашигладаг. Манайд бол нэлээд тэмцэл болж байж хоёрыг л барьсан шүү дээ. Дөргөн, Тайширын усан цахилгаан станц байна. Бусад улирлын чанартай жижиг станцууд ч баригдсан л даа.

-Нэг хэсэг усан цахилгаан станцын ус дүүрэхгүй байна байгаль орчиндоо халтай байна гээд шүүмжлэл дуулддаг байсан. Үнэхээр орчиндоо сөрөг нөлөөтэй байсан уу, хэр сайн ажил болсон гэж дүгнэдэг вэ?

-Ер нь дажгүй сайн ажил болсон шүү дээ. Жишээ нь, Тайширын УЦС -ыг гэхэд 2001 оноос ярьж эхэлсэн. ТЭЗҮ-ийг нь Германы компани хийсэн. 2008 онд баригдаж дууссан. Яг дуусах үед нь голын эхээр хяналтгүй уул уурхай ажиллаж таарсан шиг байгаа юм. Тэр нь голын урсацад нөлөөлж, тухайн үед бас услаг багатай жилүүд таараад, усан сан нь дүүрэхгүй гурав, дөрвөн жил болсон.

Тэр хооронд яриа хөөрөө гарсан л даа. Тэгээд ус ихтэй жилдээ усан сан нь дүүрээд, байнга устай болоод ирэхээр байгаль орчин нь эргэж сэргээд сайхан болсон. Говь-Алтай аймгийн Есөн зүйл сум нь хатуулаг ихтэй устай. Сүүлд Австрийн Засгийн газрын зээл тусламжаар усан сангаасаа ундны усны усан хангамжийг шийдэж байгаа шүү дээ. 60 км урт ус дамжуулах шугам хоолой татаад, аймгийн төвийн усан хангамжийг шийдчихэж байгаа юм.

Б.ЯНЖМАА

Аж үйлдвэрийн IV хувьсгал, Дижитал шилжилт эрчимтэй явагдаж байгаа өнөө үед технологи, кодлох чадвар зайлшгүй байх ёстой чадварын нэгт тооцогдох болжээ. Энэ хэрээр мэдээллийн технологийн салбарт жендерийн ялгаа улам бүр ихсэх хандлагатай байна.

Дэлхий нийтийн дунд хүйсийн тэгш байдал өдрөөс өдөрт тэнцвэржиж, технологи дахь эмэгтэйчүүдийн нөлөө хүчтэй болж буй энэ үед салбарын жендерийн тэгш бус байдлыг багасгах, эмэгтэй программ хангамжийн инженерүүдийг бий болгох, хөдөө, орон нутагт амьдардаг охид, бүсгүйчүүдийг чадавхжуулах зорилгын хүрээнд жил бүр 30 охидыг код бичих сургалтад хамруулах хөтөлбөр зарлагдаж байна.

Тус хөтөлбөрийг Харилцаа холбоо, мэдээллийн технологийн газрын дарга Б.Болор-Эрдэнэ санаачилсан бөгөөд бүртгэл өнөөдөр буюу 2021 оны тавдугаар сарын 1-нд эхэлж байна.

Хөтөлбөрт хамрагдах хүсэлтэй охидод дараах шаардлага тавигдаж буй. Үүнд:

• Ерөнхий боловсролын сургуулийн ахлах ангийн сурагч байх
• Алслагдсан дүүрэг, хороо, аймаг, сумдад амьдардаг бөгөөд онлайн сургалтад тогтмол хамрагдах боломжгүй
• Зуны амралтынхаа хоёр сарыг код бичих сургалтад зарцуулах хүсэлтэй байх.

Бүртгүүлэх линк:

https://docs.google.com/forms/d/1pPra104vkRkcJgnNgh5X6OrKYopZUJjDe0MGtnm0Eds/edit?usp=sharing

Сургалт зургадугаар сарын 14-нөөс эхлэхээр төлөвлөгдөж байгаа бөгөөд хөтөлбөрийн үр дүнд охид өөрсдөө программ бичиж, олон нийтэд танилцуулах юм.

Чимэгэ систем “Startup World Cup 2021 Mongolia Regional” тэмцээний шилдэг 10 оролцогчийн нэгээр шалгарчээ.

Чимэгэ нь Монгол, Казак, Киргиз гэх мэт нөөц багатай хэлнүүдийн яриаг бичвэр, бичвэрийг ярианд хөрвүүлэгч дэлхийн анхны технологи юм. Тус технологийг ашиглан бүх төрлийн электрон хэрэгслийг хүний хэлсэн тушаалаар удирдах боломжтой болно.“Chimege Systems” нь бага нөөцтэй хэлний хиймэл оюун ухааны шийдлийг боловсруулах зорилгоор 2019 онд байгуулагдсан Монголын старт ап компани юм.

“Startup World Cup 2021 Mongolia Regional” тэмцээн нь дэлхийн хамгийн том гарааны бизнес шалгаруулах тэмцээн юм.

Энэ жил Монголд анх удаа зохион байгуулагдах гэж байна. Уг тэмцээнийг Pegasus Tech Ventures-тэй хамтран Exponential Partners нь 2021 оны тавдугаарр сарын 7-нд Монголын аварга шалгаруулах тэмцээнийг цахимаар зохион байгуулна.

Бүх програмууд NLP-ийг хүнээс компьютертэй харьцахад ашиглах юм. Тэдний эрхэм зорилго бол робот, ухаалаг цахилгаан хэрэгсэл, ухаалаг автомашин гэх мэт төрөл бүрийн програмуудыг хэрэгжүүлэх явдал ажээ.

Чимэгэ зохиолч – Ярианаас бичвэрт хөврүүлэх

Яриа эсвэл аудио файлыг текст файл болгон автоматаар хөрвүүлэх. Монгол хэлний яриаг таних нь өнөөг хүртэл мөрөөдөл байсан

Чимэгэ уншигч– Бичвэрийг ярианд хөврүүлэх

Байгалийн дуут хоолойтой текстийг автоматаар унших. TTS (Text to Speech) загвар нь хамгийн сайн монгол хэлний ярианы нэгтгэсэн чанарыг эзэмшдэг.

Байгалийн хэлний ойлголт

Байгалийн хэлний ойлголт (NLU) нь ярианы элементүүдийг задлах замаар компьютерууд хүний хэлийг ойлгож, тайлбарлахад тусалдаг. NLU нь хүн ба компьютерийн харилцан үйлчлэлийг идэвхжүүлдэг бөгөөд үүнийг санал нэгтэйгээр Хиймэл оюун ухааны салбарт тулгардаг хамгийн хүнд асуудлуудын нэг гэж үздэг.

Сүүлийн өдрүүдэд энэтхэг улсад бүртгэгдэж байгаа коронавирусийн халдварын тохиолдлын тоо хоногт 340-350 мянгад хүрээд байгаа юм. Тус улсад халдварын тархалт эрчимжиж байгаа шалтгаан нь “B.1.617” гэсэн шинжлэх ухааны нэршил бүхий “давхар мутацилагдсан хувилбар” юм. тэгвэл засгийн газрын ээлжит бус хуралдаанаар шадар сайд с.Амарсайхан “Коронавирусийн мутацид орсон төрөл турк улсаас манай улсад зөөвөрлөгдөн орж ирсэн нь лабораторийн шинжилгээгээр бүртгэгдсэн” гэж хэлж байсан юм. мөн хӨсҮт-ийн дарга б.баттөр “бид өмнө нь бнсу улс руу 20 орчим сорьц явуулсан байсан. Япон улсад манай гурван вируслогич эмч очсон байгаа. 20 сорьцод судалгаа хийгээд эхний дөрвөн сорьцын хариу гарсан. энэ бол “Whole genome sequencing” буюу нэлээн өндөр түвшний, геномын дарааллыг тогтоох судалгаа юм.

Эхний дөрөв дээр мутацилагдсан вирус байхгүй. Үлдсэн сорьцуудад судалгаа үргэлжилж байгаа. Мэргэжилтнүүд маань суралцаж ирснээр бид тавдугаар сард багтаад Монгол Улсад мутацилагдсан хэлбэрүүдийг тодорхойлох боломж бүрдэнэ. Бид сая PCR-ийн шинжилгээгээр тухайн мутацид Британи вариант, Бразил, Өмнөд Африкийн вариантад зориулсан PCR-ийн урвалж уусмалуудыг аваад мутацилагдсан хэлбэр байгаа эсэхийг цөөн хүнд тандалтын байдлаар хийж илрүүлсэн. Ингээд үзэхэд Турк улсаас зөөвөрлөгдсөн тохиолдолд ийм төрлийн гурван хэлбэр байгааг илрүүлсэн. Мөн манай улсад эерэг гэж батлагдсан сорьцод тандалт хийж үзэхэд нэг гэр бүлийн хоёр хүнд илэрсэн. Одоо геномын дараалал тогтоох шинжилгээгээр эдгээрийг батлах ёстой. Иймд урьдчилсан байдлаар ороод ирсэн байж магадгүй гэж үзэж байгаа юм. Мутацилагдсан вирусийн тухайд эмнэл зүйн байдал, нас баралт хүнд хэлбэрээр тархалт нь хурдацтай явагддаг. Дээр нь хүнд хэлбэрээр өвчилдөг онцлогтой учраас ороод ирсэн байх боломжтой гэж үзсэн” гэсэн юм. Тэгвэл энэ талаар ХӨСҮТ-ийн дэд захирал Ж.Байгалмаагаас тодруулахад тэрээр “Яг энэ ажлыг одоо судлаад сууж байна. Саяхан Энэтхэгээс нэлээд хүн ирсэн. Энэ бүгдийг одоогоор судалж байгаа учраас нарийн тодорхой тоон мэдээллийг өгөх боломжгүй байна” гэлээ.

Коронавирусийн мутацид орсон хувилбарын талаар МУИС-ийн Генийн инженерчлэлийн лабораторийн эрхлэгч, доктор О.Одгэрэлтэй ярилцлаа.

---

–Шадар сайд С.Амарсайхан коронавирусийн мутацид орсон төрөл Турк улсаас манай улсад зөөвөрлөгдөн орж ирсэн нь лабораторийн шинжилгээгээр бүртгэгдсэн талаар хэлж байсан. Тэгэхээр коронавирусийн мутацид орсон хувилбар гэдгийг ойлгомжтой тайлбарлахгүй юу?

-Вирус нь байгаль дээр байнга мутацид орж байдаг. Мутаци гэдэг бол генийг хуулбарлах үед гарч байгаа алдаа юм. Мутацийн үр дүнд үүссэн генийн шинэ хэлбэр хэрвээ уг вируст давуу тал олгож байвал хүн амд улам олширч давамгайлах хэлбэр болдог. Тэгэхээр мутацид орох, уг мутаци давамгайлах хэлбэр болох процесс нь маш санамсаргүй явагддаг процесс юм аа. Вирусийн мутацийг лабораторид генийн инженерчлэлийн аргаар зориуд үүсгэж болдог. Мөн байгаль дээр болон лабораторид аль алинд нь хэт ягаан туяа, цацраг идэвхийн өндөр тун зэргээс болж ген олшрох явцад алдаа үүсэх давтамж улам ихэсдэг. Үүнийг мутаци үүсгэгч хүчин зүйлүүд гэдэг л дээ.

–Мутацилагдсан вирусийн эмнэл зүйн байдал нь нас баралт хүнд, тархалт нь хурдацтай явагддаг гэсэн үү. Энэ тухай дэлгэрэнгүй тайлбарлахгүй юу?

-Одоогоор дэлхийд хэд хэдэн ноцтой, аюултай коронавирусийн хувилбарууд байна. Эдгээр нь Английн хувилбар (B1.1.7), Өмнөд Африкийн хувилбар (B1.351), Бразилын хувилбар (P1), Энэтхэгийн хувилбар (B.1.617) гэсэн хувилбарууд юм. Эдгээрээс Монголд одоогоор Английн хувилбар орж ирсэн гэдгийг Засгийн газраас зарласан. Английн хувилбар нь халдах чадвар өндөртэй, халдсан хойноо илүү хүндээр өвчлүүлдэг шинжтэй болохыг тогтоосон. Өмнөд Африкийн хувилбарын хамгийн гол шинж нь түүн дээрх Е484К гэдэг мутациас шалтгаалж байгаа одооны хэрэглэж байгаа вакцины дархлаанд сул баригдаж байгаа шинж юм. Мөн Бразилын хувилбар залуу хүмүүст илүү хурдтай халдварлаж байгаа бол Энэтхэгийн хувилбар нь халдварлах болон хүндрэх магадлал, мөн Е484К мутацийг давхар агуулж байгаа учраас вакцины дархлаанд дарагдах байдал муутай байна. Эдгээр хувилбаруудыг дэлхий нийтээр онцгойлон анхаарч бүр “Анхаарах Вариант” гэж нэрлээд маш эрчимтэй судалж байна.

–Мутацид орсон вируст вакцин хэрхэн нөлөөлөх вэ?

-Манай оронд АстраЗенека, Синофарм гэсэн хоёр төрлийн вакциныг голлон хэрэглэж байна. Английн хувилбар нь энэ хоёр вакцинаар хамгаалагдана, асуудалгүй гэсэн үг. Гэхдээ Английн хувилбарт сүүлийн үед вакцинаас зугтаж чадах Е484К гэсэн мутаци илэрч байна. Өөрөөр хэлбэл, үндсэн хэлбэр нь Английн хувилбар боловч дотроо Өмнөд Африкийн уг мутацийг агуулсан эрлийз маягийн онцгой аюултай Англи хэлбэр нь гэсэн үг. Хэрвээ энэ нь Монголд ороод ирвэл жинхэнэ аюул болно. Түрүүчийн долоо хоногт зарлахдаа Английн хувилбар гэж мэдээлэл өгснөөс биш яг энэ мутацийн талаар зарлаагүй учир нарийн дүгнэлт өгөх боломжгүй. Хэрвээ Өмнөд Африкийн Е484К мутаци Монголд орж ирээд өргөн тархсан байгааг тогтоовол энэ нь зөвхөн Монгол төдийгүй бүс нутгийн хэмжээнд томоохон дуулиан тарих нь гарцаагүй. Энэ нөхцөлд бид цаашид ковидтой хэрхэн тэмцэх асуудал, вакцинжуулалтын арга техникийн асуудлаа эргэн харахаас өөр аргагүй. Ер нь тэгээд мутаци болон шинэ хувилбарууд гаднаас орж ирэхээс гадна Монгол дотроо ч үүсэж болно шүү дээ.

–ХӨСҮТ–ийн дарга Л.Баттөр “Япон улсад манай улсаас вируслогич гурван эмч очсон. Мэргэжилтнүүд маань суралцаж ирснээр бид тавдугаар сард багтаад Монгол Улсад мутацилагдсан хэлбэрүүдийг тодорхойлох боломж бүрдэнэ” гэж ярьж байсан. Ер нь энэ талын судалгаа шинжилгээ хийх лаборатори болоод мэргэжилтнүүд Монгол Улсад хэр байна вэ?

-Энэ бол бүтэн геномын ДНХ-ийн дараалал тогтоох дараа үеийн аргын талаар хэлсэн болов уу гэж би бодож байна. Үүнийг NGS буюу next generation se­quencing гэж хэлдэг юм. Энэ нь Монголд шинээр орж ирснээр богино хугацаанд вирусийн бүтэн геномыг унших боломжтой болно. Гэхдээ мутаци илрүүлэхэд энэ аргаас өөр, өмнөх үеийн илүү хялбар, хямд аргууд зөндөө байдаг. Энэ аргуудын нэг болох PCR-ийн хялбар аргаар сая Туркээс ирсэн хоёр хүнээс Английн хувилбарыг илрүүллээ шүү дээ. Мөн PCR-аас гадна ДНХ-ийн дараалал тогтоох Сенгерийн арга гэж хямд хялбар арга байна. Энэ аргаар ДНХ-ийн дараалал тогтоодог машин нь Монголд есөн ширхэг байна гэдгийг тусгай төслийн багууд явж судлаад бүртгэчихсэн байна билээ.

Бүгд улсын өмчийн лабораториудад байна. Уг нь энэ багажаа ашиглаад вирусийн генетикийн мониторингийг байнга хийж байх боломжтой. Харамсалтай нь энийг хийж чадахгүй байна. Яагаад чадахгүй байна гэвэл нэгдүгээрт, бүрэн ажиллагаатай багаж байхгүй, бүгд эвдэрхий байх шиг байна, хоёрдугаарт, уг багажийг ажиллуулж тогтмол судалгаа шинжилгээ хийдэг, багажаа арван хуруу шигээ мэддэг хүн бас байхгүй.

–Манай улсад саяхан Энэтхэгээс 72 хүн ирсэн. Энэтхэгт одоогоор нөхцөл байдал хүндхэн байна. Тэгэхээр Энэтхэгийн давхар мутацилагдсан вирус манайд тархах вий гэсэн айдас их байна?

-Яг Энэтхэгт юу болоод байгааг би сайн мэдэхгүй байна. Энэтхэгийн давхар мутаци гэдэг нь уг вирусийн S ген буюу вирусийн өргөсний генийн яг хүний эстэй холбогддог хэсгийг кодолдог хэсэг дээр хоёр мутаци их ойрхон гарсан байгааг хэлж байгаа юм. Нэг нь Е484Q мутаци, нөгөөх нь L452R мутаци юм. Энэ хоёр мутаци зэрэг гарснаар энэтхэг хувилбар буюу B.1.617 хувилбарын вирус нь маш идэвхтэй халдварлах чадвартай болсон бөгөөд улмаар дэлхий нийтээр тарж магадгүй гэж үзэж байна. Вакцинтай холбоотой юм одоогоор байхгүй. E484К бол харин вакцинтай холбоотой гэдгийг дээр хэлсэн. Удахгүй нарийвчилсан судалгаанууд гарах байх.

Нөгөөтэйгүүр коронавирусийн эсэд орохдоо хүний эстэй холбогддог хэсэг нь S (spike) буюу өргөсний уураг юм л даа. Өөрөөр хэлбэл, нэн тэргүүнд хүний эстэй физик холбоо үүсгэдэг хэсэг бол өргөсний уураг. Хэрвээ энэ уураг дээр янз бүрийн хувирал гарвал тухайн вирусийн халдварлах чадвар сайжирч, эсвэл эсрэгээрээ муудаж болно. Ийм учраас хамгийн чухал уураг бол өргөсний уураг.Тийм учраас бүх АстраЗенека зэрэг вектор дээр суурилсан вакцин болон Модерна зэрэг рНХ дээр суурилсан бүх вакцинууд энэ уургийн яг хүний эстэй холбогддог хэсгийг агуулж байдаг. Тийм учраас Е484К мутаци вакцины дархлаанд нөлөө үзүүлээд байгаа юм.

–Вакцин хийлгэсэн хүнд энэ өргөсний уурагны эсрэг дархлаа нь үүсч байгаа юм байна, тийм үү?

-Яг тийм. Энэ өргөсний уурагны эсрэг үүссэн эсрэг биеийг саармагжуулагч эсрэг бие гэдэг. Хүнд дархлаа үүссэн эсэхийг тогтоохдоо энэ саармагжуулагч эсрэг бие хэр зэрэг үүссэн байна гэдгийг хэмжиж тогтоодог. Мөн дээр ярьсан тэр вакцины дархлаанаас бултах чадвар зэргийг мөн энэ саармагжуулагч эсрэг биетэй тухайн хувилбарын вирус хэр холбогдож байгааг хэмжих замаар тогтоодог. Энэ тэгэхээр хамгийн чухал уураг, хамгийн чухал эсрэг бие юм.