Category: булангууд

Categories
ардын-цолтон булангууд мэдээ онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Б.Жадамбаа: Өдөр бүр шавиа сургах гэж оролдохдоо өөрөө сурч байдаг

Ардын багш цол хүртсэн Монгол Улсын Боловсролын их сургуулийн Боловсролын суурь судалгааны төвийн эрхлэгч, гавьяат багш, академич Б.Жадамбаатай ярилцлаа.

-Та 1977 оноос багшилж эхэлсэн юм билээ. Социализмын үед ч та багш нарыг сургаж байсан хүн. Нийгэм солигдсон ч багшийн багш байсан. Хоёр нийгмийн ялгаа их гарсан уу, өөрийгөө эвдэх шаардлага тулгарав уу?

-Гаралгүй яах вэ. 1977 онд би МУИС-ийг физикч, физикийн багш мэргэжлээр төгсөөд, ШУА-д жил гаруй ажиллаад, их сургуульд багшилж эхэлсэн.

Өөрчлөлт, шилжилтийн бүх хугацаанд багшилсан юм. Хүн ажлаа хийж байхдаа тасралтгүй хөгжиж байдаг. Одоо харахад бүгдийг нэгмөсөн тэр дор нь өөрчилчихдөггүй юм байна. Нэг нийгмээс нөгөөд шилжихэд дөрөв, таван үе дамжсан байна. Эхлээд зах зээлийн нийгэмд шилжлээ гэхэд бид хуучин маягаараа, энерциэрээ явсан. АХБ-ны дэмжлэгтэйгээр Монголын боловсролын салбарын мастер төлөвлөгөө боловсруулах том ажил байсан юм. Тэр төлөвлөгөөг хийхэд ерөнхий боловсролын хэсгийг би хариуцаж судалгаа хийж байсан юм. Түүндээ үндэслэж мастер төлөвлөгөөгөө боловсруулсан. Тэр дагуу багшаа бэлтгэж эхэлсэн. Эхний хэдэн жил баахан гадны зөвлөхүүд авчраад, тэд зааж сургаад, түүнийг нь бид багш нартаа зааж байв. Энэ маягаар дөрөв, таван жил явсны дараа “Ер нь шууд гадныхыг хуулж болохгүй юм байна. Уламжлал, соёлоо үрэн таран хийчихгүй, түүндээ суурилах ёстой юм байна” гээд стратегиэ бас нэг жаахан өөрчлөх жишээтэй. Educa­tion гэдэг үгийг боловсрол гэж орчуулаад, өмнө нь хүмүүжилд анхаардаг байснаа хүмүүжил, хүн болгоно гэдгийг социалист ойлголт гээд хаясан. Хамгийн гол нь ёс суртахуунаа орхигдуулсан. Түүний үр дагавар одоо ч манай нийгэмд явж л байгаа. Хүмүүжил гэдэг үг боловсролынхоо дотор байдаг юм билээ. Сургана заана гэдэг үгнүүдийг нь аваад, сурган хүмүүжүүлэх гэдэг юм аа хаячихсан. Түүнийгээ залруулж, Монголын уламжлалд түшиглэх болсон. Монгол уламжлалд сурах гэдэг хүний эрх, хүмүүжих гэдэг хүний үүрэг гэж үздэг. Үүргийг нь мартаад, эрхийг нь аваад явсан чинь жаахан алдаа гарсан. Сүүлдээ ёс суртахуунтай хүний тухай ярьж байна. Ёс суртахуун гэдгийн цаана хүмүүжил байх юм байна гэж ойлгоод, Монголынхоо уламжлал, соёл хүнээр хүн хийх ухаандаа түшиглээд боловсролоо өөрчилье гэж байгаа юм. Барууныхан хүмүүжил гэж нэг их ярьдаггүй. Харин монголчууд хүн болно гэдгийг нэгт тавьдаг. Хүн болсон хойно нь саванд нь, онцлогт нь тохируулаад хөгжүүлнэ гэж байгаа юм. Орчин үед суралцахад ач холбогдол өгч байна. Багш, суралцагч хоёр хамтдаа мэдлэг бүтээдэг уламжлал чухал юм байна гэж үзээд байна. Барууныхан зөөлөн чадвар гэж ярьдаг. Зөөлөн чадвар гэдэг өнөөдрийн Боловсролын хуулинд яваа хүмүүнлэг боловсрол, хүн бусадтай харьцахдаа энэрэнгүй байх ёстой гэсэн утга санаа. Юм гэдэг өдрөөс өдөрт өөрчлөгдөж байна.

-Та хүүхэд төдийгүй томчууд ч бас өөрийгөө хөгжүүлэх, сурах арга барилыг өөртөө суулгах гэж хичээж яваа гэж хэлсэн байна лээ. Эцэг эхчүүд “Хүүхэд маань сууж чадахгүй байна, сурах дургүй байна гэцгээдэг шүү дээ. Сурах арга барилыг яаж суулгах вэ?

-Уламжлал,шинэчлэлийг зөв хослуулах хэрэгтэй юм билээ. Дээр үед монголчууд хүнд ийм мэдлэг чадвар эзэмшүүлнэ, ийм хандлага төлөвшүүлнэ гэхээсээ эрдэм сургах аргад сургана гэдэг байсан. Сурах арга барил эзэмшүүлнэ гэдэг маш энгийн. Боловсрол гэдгийг маш энгийнээр ойлговол хүний хийж байгаа аливаа үйл, түүний үр дүн. Хөдөлмөр хийж хүн болдог гэдэг. Гурван О-гийн зарчим гэж би яриад байгаа. Эхлээд оролцох ёстой, дараа нь оролдлого хийх ёстой. Оролдоод эхэлвэл ололт бий болно. Сурах арга барилд сургана гэхээр хүн хүн янз янзаар сурдаг. Гэхдээ хүн хамгийн эхлээд аливаа юмыг ажиглаж байж үйлээ баримжаална, хийж үзээд, буруу болсон бол хаана алдав гээд тасралтгүй суралцаж байдаг.

-Зах зээлд шилжиж олон хүн ганзагын наймаа хийж байсан үед та анхны Фулбрайтын тэтгэлэгт хамрагдаж, АНУ-д Петсбургийн их сургуульд нэг жил ажилласан гэсэн. Орос, Америкийн боловсрол эрс ялгаатай байв уу?

-1990 онд Багшийн дээд сургуулийг Боловсролын их сургууль болгоод, намайг эрдэм шинжилгээ эрхэлсэн дэд захирал бөгөөд Багш нарын мэргэжил дээшлүүлэх инситутын захирлаар томилж байсан юм. Би их сургууль төгсөөд, сургуульдаа багшилсан. Цэцэрлэг, сургууль, бага ангийн багш нартай газар дээр нь очоод хичээл заадаг. Эндээс асар ихийг сурсан.

Ерээд онд зах зээлд шилжихэд хуучнаа хэрэггүй гээд орхисон. Хөдөө сургуульд сурах бичиг байхгүй. Данидагийн төсөл орж ирээд, тэрийг удирдаад одоо хүртэл явж байна л даа. Бүх сурах бичгийг хэвлэж, сургуулиудаар үнэгүй тарааж, багш нарыг шинэ арга зүйгээр сургасан. Багш төвтэй байснаа шавь төвтэй болсон. Сурах бичигтэй болоод, багш нарыг мэргэжил дээшлүүлээд цэгцрээд ирсэн. Анх хил нээгдэхэд Фулбрайтын тэтгэлэг хоёр ирсэн. Сайд дуудаад “Чи энд явна” гэсэн юм. Орост төгссөн хүн огт өөр ертөнцөд бууж байлаа. Монголоос анх Фулбрайтын тэтгэлэгт явж байгаа гээд АНУ-ын Элчин сайд эхнэртэйгээ Бээжингийн онгоцны буудал дээр тосоод, маргааш өглөө нь Америкийн онгоцонд суулгаж өгч байсан юм. Тэгэхэд би орос хэлтэй. Хойно Москвагийн их сургуульд сурч байхдаа англи хэлээр эрдэм шинжилгээний өгүүлэл уншдаг байсан. Сүүлд би яаж ярьж байсан юм бол гэж бодсон. Гэхдээ намайг тосч авсан профессортой яриад, боломжийн үнэтэй байр түрээслэж аваад ойлголцоод л явсан. Нэг жил болоход маш их юм өөрчлөгдсөн. Багш нар маань англи хэл сурахын тулд чихний бөглөө гарах ёстой. Зурагтныхаа дууг чангалаад, мэдээ сонс гэсэн. Эхлээд үгийг нь шүүрч авч чадахгүй хоёр сарын дараа дасч ирсэн. Чой. Лувсанжав гуайн хар номоо бариад очиж байсан. “Зөв, буруу нь хамаагүй бидэнтэй яриад бай” л гэсэн. Кофе ууж суухдаа ч яриад л байсан. Юугаа ч ярьж байсан юм.

Оросууд академик, шинжлэх ухааны үүднээс юмыг углуургаар нь заадаг. Би Петсбургийн их сургуульд Боловсрол судлалын сургууль дээр нь очоод, дэд захиралтай нь яриад “Би физикч хүн, МГУ-д онолын физикээр хамгаалсан хүн. Танай физикийнхэнтэй уулзья” гэсэн юм. Нэг өдөр намайг уулзуулсан. “Та юу хийдэг хүн бэ” гэхээр нь би баахан томъёо бодоод. Нөгөөдүүл чинь шүтээд. “Та нар юу хийдэг вэ” гэсэн чинь “Бид жаахан өөр” л гэж байна. Их сургуульд багш байхдаа дугуй заалны том самбарт баахан томъёо бичээд, хамгийн сүүлийнхээ томъёог бичээд хөлс чийхрээд гардаг байлаа. Оросууд бол тэр рүүгээ анхаардаг. Нөгөөдүүл нь хэрэглээг анхаардаг. Өөрөөр хэлбэл нэг нь академик, нөгөө нь прагматик. Явж явж аль аль нь чухал юм билээ.

-Урд цагт монголчуудын хувьд багш гэдэг төрүүлсэн эхтэй адил ачтан гэж хүндлэгдэж байсан. Орчин үед багшийн байр суурь, багшид хандах хандлага өөрчлөгдөж байна л даа. Яаж шавь нартаа хүндлэгдэж хүлээн зөвшөөрөгдөх талаас нь зөвлөдөг үү?

-Зөвлөнө өө. Монголчууд багшийг эрхэмлэн дээдлэдэг уламжлалтай. Би ч бас багшийн гэр бүлд өссөн, ах маань багшилдаг байв. Социализмын үед багш нар үнэлэмж өндөртэй, нийгмийн баталгаа сайтай, хангалттай цалинтай. Идэж уух өмсөх зүүхэд хүрэлцээтэй байв. Багш өдрийн бүх л цагаа шавь нартаа зориулдаг, сургууль дээр өнгөрүүлдэг байсан. Одоо бол шавь нар маань “Багш та гоё юм ярих юм. Амьдрал болохгүй байна. Цалин хүрэхгүй байна” гэдэг. Ингээд багшийн хичээлээс гадуур хүүхэдтэй ажиллах цаг нь багасаад ирнэ. Багш, хүүхдийн холбоо нь алгуур сулраад, багшийн үнэлэмж буурсан. “Манай муу багш” гэх юм гэж шавь маань ярьдаг. Сайн багш нар байна л даа. Би хэлдэг юм. “Та нар хэрэглээгээ жаахан хязгаарлаж үз. Нэг өдөр та нар өндөр цалинтай болчихно гэж байхгүй. Хамгийн гол нь хүүхдүүдтэйгээ сайн ажилла. Хичээлийн бус цагаар цаг гаргаж чадахгүй бол хичээлийн цагаа хүүхдэд бүрэн зориул” гэдэг. Дандаа нийгмийн асуудал ярих биш өөрсдөө бас хичээх ёстой. Ингэж чадвал хүүхдүүд чинь хүндэлнэ, “Манай багш” гэж ярьдаг юм аа гэдэг. Боловсролын хуулинд миний нэг яриад байгаа юм, цалин мөнгөнөөс гадна багшийг дэмжих, газар олгодог ч юм уу, багш нарт хандсан тусгай бодлого гаргах хэрэгтэй байна. Цалин нэм гэвэл багш нарынхыг нэмвэл эмч нарынхыг нэмэх болно. Өнөөдөр Монголд бүх л хүний цалинг нэмэх шаардлагатай байгаа шүү дээ. Үнэлэмж дээшлүүлэхэд нийгмээс гадна багшаас бас олон юм хамаарна. Багш нарын холбооны тэргүүний хувьд багш нарт юу захидаг гэхээр “Өдөр тутам хөгж” гэдэг. Нэг хэсэг багш хүн менежер байх ёстой, технологи мэддэг байх ёстой гээд олон шаардлага тавьж, баахан бужигнуулсан. Одоо бол багш хичээлээ чанартай заадаг, хүүхдүүдтэйгээ хамт хөгждөг, хүүхдийнхээ ялгаатай өвөрмөц байдлыг тооцдог байх ёстой гэж зөвлөдөг. Хүүхэд багшдаа багшилдаг байхгүй юу.

-Манайхан ингэж ярьдаг л даа. Өмнө нь багш хүн түмний хүүхдийн төлөө үнэхээр зүтгэдэг байсан. Одоо бол хүүхэдтэй сэтгэлээсээ ажилладаг хүн цөөн болсон” гэцгээдэг. Мэдээж энэ бүхэн багшийн цалин хөлстэй холбоотой байх. Гэхдээ үнэхээр багш болъё. Хүний хүүхдэд юм заагаад өгчихье гэсэн сэтгэлтэй хүн багш болж чадаж байна уу?

-Багшийн нийгмийн асуудал ийм байгаа учраас хүүхдүүд багшийн мэргэжлийг сонгохгүй байна. Судлаад үзэхээр зөвхөн Монголд ийм биш байна. Дэлхий нийтэд ийм хандлага байна. Багш болъё гэсэн хүсэлтэй хүн хаана байна гэхээр Солонгост багш өндөр цалинтай учраас сайчуул нь багш болно гэдэг юм билээ. Хятадад бас тиймэрхүү шинжтэй. Гэхдээ багш нар маань хүний хүүхдийн төлөө ажиллаж л байгаа юм. Урд нь хүүхэдтэйгээ хичээлийн дараа ч өдөржингөө сургууль дээрээ хамт байх бололцоотой байсан юм. Би Архангайн Тариатын арван жилийн сургууль төгссөн хүн. Багш маань үдээс өмнө хичээлээ заачихаад, үдээс хойш давтлага өгөөд, хүүхдүүдтэйгээ бодлого бодоод, шатар тоглоод, спортын арга хэмжээ зохиогоод сургууль дээр багш, хүүхдүүд хамтдаа байдаг байсан. Одоо бол тэр хугацаа багассан. Хичээл заалаа, хүүхэд гэртээ харина.

-Таны одоо эрхэлж байгаа ажил Боловсролын суурь судалгааны төвийн эрхлэгч шүү дээ. Суурь судалгаа гэхээр юуг онцолдог вэ?

-Манай Боловсролын хүрээлэн гээд боловсролын чиглэлээр судалгаа хийдэг газар байна. Сурах бичиг, хүүхдийн нас сэтгэцийн онцлогт тохирч байна уу, агуулга ямар байна гээд манайхан голдуу хавсарга судалгаа хийгээд байгаа юм. Суурь судалгааны гол үндэс боловсролын хөтөч үзэл юу байх вэ. Юунд сургах юм гэдэг. Голдуу Монголын уламжлалыг судлана. Бас орчин үед гарч байгаа бусад шинжлэх ухааны ололтыг боловсролын салбарт хэрэглэж, боловсролын өнөөгийн судалгааны арга зүй, үр дүнг сайжруулах юм.

-Та Ардын багш болтлоо 40 гаруй жил ажилласан байна. Эргээд харахад юу бодогдож байх юм бэ. Өнгөрүүлсэн он жилүүддээ сэтгэл хангалуун байгаа юу?

-Сэтгэл хангалуун байна. Хоёргүй сэтгэлээр гэдэг шиг л би шохой, самбар, цаас, сүүлийн үед компьютертэй зууралдаж байна. Үүндээ бахархаж явдаг. Багш байсан ахыгаа дагаж, харж их юм сурсан. Өдөр бүр шавиа сургах гэж оролдохдоо өөрөө сурч байдаг. Шавь нараасаа сурч, шавь нараа сургаж хамтдаа хөгжиж ирсэн. Тасралтгүй хөгжиж байгаадаа бахархаж явдаг. Би бас физикч болсондоо баярладаг. Физик, математикийн хүмүүс нийгмээ арай өөр өнцгөөс хардаг. Яг цээжилдэг бус, хөдөлгөөнтэй, үйл судалдаг ухаан. Үйл явцыг дагаад өөрсдөө хөгждөг. Унаган мэргэжил маань боловсролын салбарт өдий хүртлээ явж ирэхэд их тус боллоо.

-Орчин үеийн хүүхдүүд өөр болсон гэдэг шүү дээ. Та ач, зээ нараа сургахдаа үүнийг мэдэрч байдаг уу?

-Өнөө өглөө хүртэл ач маань “Өвөө та чинь Х gen­eration билүү” гэхээр нь би тоглоод “Чи бол дельта gener­ation шүү дээ, вирусийн үеийн хүүхэд” гэсэн юм. Одоогийн хүүхдүүдийг яг ийм арга зүйгээр сургана гэж болохгүй байгаа юм. Өөрсөдтэй нь ярьж байж, өөрт нь тохируулахгүй бол болохгүй. Манайхан нийтлэгийг олох гээд байдаг. Хүний хувьд нийтлэгийг олно гэж байхгүй. Уг нь би эднээр уран зохиол уншуулах гэж оролддог юм. Намайг гараад явах хооронд гар утсаараа оролдож суудаг. Энэ хүүхдүүдийн нэг сайн тал нь мэдээлэл сайн авсан учраас эрэгцүүлэхдээ сайн. Хүүхдүүд хурдтай хөгжиж байна. Хүүхэдтэйгээ ойр дотно харьцаж, жаргал зовлонг нь сонсож, дэмжиж явах учиртай. Агаарт хамт явах, тоглож наадах хэрэгтэй. Маргаашийн хүүхдүүд ч өөрчлөгдөнө. Үе үеэрээ өөр байдаг. Ажил хийж хүн болдог. Ажлыг нь орхигдуулчихаар баахан хиймэл оюун ухаантай хүмүүс болчих вий. Өөрөө хийж үзээгүй юм толгойд нь орчихоор бас хиймэл болно биз дээ.

Categories
булангууд мэдээ шинжлэх-ухаан-технологи

Чингис, Мөнх хаан зэрэг Монголын хаадын тамга бүхий 64 тоосго илэрчээ

Эрдэнэзуу хийдийн Зуугийн дуганы тоосгоноос Чингис, Мөнх хаан зэрэг Монголын хаадын тамга бүхий 64 тоосго илэрсэн байна. Эдгээр тоосго нь 13 дугаар зуунд хамаарах нь тогтоогдсон хэмээн доктор З.Оюунбилэг өгүүлсэн талаар Жавзандамба хутагт төвийн багш, гавж Д.Нямсамбуу твиттерт жиргэсэн байна. Эрдэнэзуу хийдийн талаар сонирхуулахад, Хархорин хотын туурин дээр үлдсэн чулуун ханыг зөөж уг хийдийг босгосон түүхтэй. Эрдэнэзуу хийд нь Монголын уламжлалт хот байгуулалтын дагуу баригдсан цорын ганц хийд бөгөөд Хархорум хотын ордны уран барилгатай ижил юм гэж ЮНЕСКО-гоос эрхлэн гаргасан “Монголын түүх соёлын өв” номонд бичжээ.

Өдгөө 18 сүм дуган үлдсэн бөгөөд одоо тус хийдэд анхны барилгуудаас Гурванзуугийн сүмүүд, Зуугийн сүм, Их суварга, Сэрүүн Лаврин байдаг. Эрдэнэзуугийн сүм дугануудад XVII зууны үеийн Монголын уран барималч, зураач, дархчуулын хийсэн алдарт сайхан бүтээлүүд гар зураг, хээ угалз, сийлбэр, баримал, цутгамал бурхад, суварга, тогоо, сангийн бойпор, сав суулга, хонх, очир, ганжир, үнэт чулуун чимэгтэй хорол мандал, цамын баг, хувцас зэрэг соёл урлагийн үнэт өвийг хадгалсаар иржээ.

Монгол улсын Засгийн газрын тогтоолоор Эрдэнэзуу хийдийн 18 бүтээлийг улсын эрдэнэсийн санд бүртгэж хосгүй үнэт зүйлийн зэрэглэлд хамааруулжээ.

Categories
булангууд мэдээ онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

С.Өлзийхүү: Амьдралын олон бэрхшээл дунд “Хиртээгүй сарнай” киногоо хийсэн

Монгол Улсын гавьяат жүжигчин С.Өлзийхүүтэй ярилцлаа.

-Ажил ихтэй л гүйгээд байна уу, бүтэн өдөржингөө хичээлтэй гээд байсан?

-Тийм. Хажуугаар нь сургуульд багшилсан чинь ажил ихтэй юм байна аа.

-Таны тоглосон “Хиртээгүй сарнай” шинэ уран бүтээл удахгүй кино театруудаар гарч эхлэх нь. Шинэ киноныхоо тухай ярьж өгөөч?

-“Хиртээгүй сарнай” маань ”Хас фильм”-ийн бие дааж хийсэн 13 дахь кино байгаа юм. Амьдралын олон бэрхшээл дунд хийсэн кино гэж болно. Яагаад гэвэл зураг авалтын үеэр хоёр удаагийн хөл хорио дайрлаа. Өөрсдөө ч корона тусч барьж явж киногоо дуусгасан. Кино маань сайхан уран бүтээл болсон. Одоо үзэгчдэд хүргэх л үлдээд байна.

-Оросууд “Нагиев хөл хорионд” гээд кино хийсэн байсан. Манайхан харин кино хийх явцдаа хөл хорио, ковид гээд бүх асуудлыг туулаад өнгөрчээ.

-Тэгсэн. Манай “Аюултай харилцаа”, “Нинжин сэтгэл”-ээс хойш хийж байгаа шинэ уран бүтээл маань юм.

-Шинэ уран бүтээлээрээ хүмүүст юу хэлэхийг хүссэн бэ. Таны хань найруулагч Ц.Хүсэлбаатар зохиолыг нь бичиж, найруулсан кино байх аа?

-Тийм. Хүслээгийн кино. Үзэгчид маань өөр өөрийнхөөрөө ойлгож хүлээж авах болов уу. Асуудал дэвшүүлсэн, хайрын тухай кино л доо.

-Трейлерийг нь харахад бас зодоонтой, хүнд хэсгүүд ч харагдана лээ?

-Тийм. Кино үзэх, ном уншихад уншигч, үзэгчид өөр өөрийнхөөрөө дүгнэлт өгдөг, тийм ээ.

-Зохиолоо хэр удаан бичсэн бэ. Ц.Хүсэлбаатар найруулагч зарим зохиолоо таван жил бичсэн гэдэг?

-Бараг жил гаруй бодож бичсэн. Кино зохиол маш олон зөрчил, гогцоо үйл явдлын хэлхээс байдаг болохоор багагүй хугацаа зарцуулсан л даа.

-Энэ кинонд таны охин бас тоглосон байна лээ. Охинтойгоо ээж, охины дүрд тоглоод, нөхөр нь найруулах сонирхолтой байх аа. Найруулагчид жүжигчнийхээ хувьд захирагддаг уу, эхнэр, охиноо “харж үзэх” үү?

-Бид нэг мэргэжлийнх болохоор уран бүтээлдээ орох нь ороод, гадуурх ажилд нь туслах нь туслаад явдаг. Жүжигчнийхээ хувьд захирагдаад л явна. Түүнээс биш охин, нөхөр гэх юмуу өөр тийм ийм гэх юм байхгүй. Уран бүтээлч бол уран бүтээлч. Олон уран бүтээлч гэр бүл, найз нөхөдтэйгөө хамтардаг шүү дээ. Уран бүтээл дээр бол багийн гишүүн, хамтрагч л гэж үздэг.

-“Хиртээгүй сарнай” та бүхний өмнөх кинонуудаас юугаараа онцлогтой вэ?

-Жүжигчдийн багт урьд нь хамтарч байгаагүй уран бүтээлчид орж ирсэн. Жүжигчин, загвар өмсөгч О.Амгаланбаатар, дуучин Б.Баяржавхлан буюу Jason, дуучин Б.Болдбаатар буюу Tempo нар тоглосон. Зохиол маань шинэ сонин сэдэв хөндсөн.

-Ковидын үед хийгдсэн болохоор санхүүгийн асуудал тулгарсан уу, юу нь илүү бэрхшээлтэй байсан бэ?

– Улс даяар ковид тархаад, киноны зураг аваад явж байтал хөл хорио тавигдаад, дахиад зураг авалтаа эхэлтэл багийн хүмүүс маань ковид тусаад, багаараа ковидод өртсөн боловч манайхан уран бүтээлчийн халуун оргилуун сэтгэлтэй, багийн ажиллагаа сайтай хүмүүс байсан. Уран бүтээлч ямар ч бэрхшээлд сөхөрдөггүй.

Санхүүжилт олоход амар биш. Уран бүтээлийг дэмждэг найз нөхөд, танилууд байна. Өөрсдөө тодорхой хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийнэ. Энэ цаг үед киноны хөрөнгө оруулалт олно гэдэг хэцүү л дээ. Уран бүтээлийг дэмждэг сайхан найзуудтай учраас киногоо хийж дуусгалаа.

-Ковидын үед хүмүүст амаргүй байгаа. Харин урлагийн гэр бүлийн хувьд энэ өдрүүдийг яаж даван туулж байгаа нь сонирхолтой болов уу?

– Бид киногоо хийгээд явж байна. Ковидын үе амаргүй хэцүү шүү дээ. Улс орон даяараа амаргүй нөхцөлд байна. Уран бүтээлдээ хайртай учраас даван туулаад явж байна.

-Олон жүжигчид нэг гэр бүлд амьдрах ямар байдаг вэ?

-Гэр бүлээрээ уран бүтээлчид. Тус бүртээ уран бүтээл хийгээд заримдаа бие биетэйгээ тааралдахгүй явах үе ч гарна. Жишээбэл, хадам аав маань (жүжигчин Ё.Цог) Эбигийн (жүжигчин, найруулагч Г.Эрдэнэбилэг) “Тэгри чину” кинонд явсан. Хүү маань “Хаадын хаан” жүжигт ажиллахаар явсан. Нөхөр маань киногоо хийхийн зэрэгцээ зарим хүний кинонд оролцож байна. Саяхан Өмнөговь руу “Хавтаст хэрэг” киноны зурганд оролцохоор явсан. Охин маань “Гэм зэм” жүжигт, би болохоор өнөөдөр жүжигчин Г.Эзэнмөнхийн хийж байгаа контентын зураг авалтанд оролцох жишээтэй. Бүгд тал талд ажлаа хийгээд явж байгаа. Бид өөр юм хийж чадахгүй уран бүтээлч хүмүүс болохоор уран бүтээлээ л хийнэ. Өөр ямар бизнес энэ тэр хийх биш. Чаддаг юмаараа л амьдарч байгаа хүмүүс шүү дээ.

-Та охиноо жүжигчин болоход нандин жор хэлж өгсөн үү?

-Хамгийн гол нь жүжигчин хүн хувийн зохион байгуулалттай байх, баг дотор ажиллаж чаддаг, тэвчээртэй байх, хөдөлмөрч, ажлаа нухаж хийдэг байх чанаруудаа л хэлж байгаа юм. Түүнээс биш Соёлын гавьяат зүтгэлтэн С.Сугар багш суурийг нь тавьж өгсөн. Бид бол ёс суртахуун талаас нь охиндоо хэлж ярьдаг. Хөдөлмөрч бай, ахмад жүжигчдийг хүндэлж бай, багийн тоглолттой байх чухал, бусдын цагийг алдуулж болохгүй гэх мэтээр л хэлдэг. Жүжигчин хүн чанартай хүн байх ёстой гэж захидаг. Түүнээс уран бүтээлийн тал дээр СУИС-д мундаг авьяастай багш нар нь заасан болохоор мань мэт хэлэх нь илүүц.

-Таныг бэр болж очиход Цогоо гуай яаж хүлээж авч байсан бэ?

-Сайхан хүлээж авсан. Хадам аав маань урлагийн хүн, сэтгэл сайтай хүн болохоор гоё хүлээж авсан. Аав маань бидний амьдралд нэг их айхавтар оролцоод тэг ингэ гэдэггүй. Төрсөн аав шиг минь хайртай аав минь.

-Цогоо гуай хагалгаанд орсон гэсэн, гайгүй юу?

-Аав гайгүй. Хагалгаа нь амжилттай болоод удахгүй гараад ирсэн. Одоо уран бүтээлээ хийгээд, зурганд ороод явж байгаа. Аав маань байнга уран бүтээл хийж явдаг. Саяхан Хөвсгөлд олон сараар зурганд оролцсон.

-Цогоо гуай, Хүрлээ хоёрын рекламыг хүмүүс мэддэг шүү дээ. Саяхан та бас хадам аавтайгаа сурталчилгаанд тоглож харагдсан?

-Тэгсэн. Аав маань Орост кино зурганд сонгогдож явсан юм. Орос хэл дээр кинонд тоглосон. Ааваараа бахархаж л байлаа. Аав маань хэлний авьяастай хүн. Намайг анх сургуулиа төгсөөд “Угсраа мэх” жүжигт тоглоход маань аав өмнөд монголоор яаж хэлж ярихыг заасан юм. Аавын зааснаар тоглосон чинь хүмүүс намайг өмнөд монгол юм байна гэж андуурч байлаа.

-Танай нөхөр та хоёр багын танил гэсэн үү?

-Бид хоёр дунд сургуульд байхдаа нэг сургуулийн дээд доод ангид байсан.

-Та сүүлийн үед хадам ээжийн дүрд тоглоод байна аа?

-Одоо чинь миний хувьд ээж, хадам ээжид тоглодог нас. Бид дүрээ сонгодоггүй шүү дээ. Найруулагчид дүрээ сонгож санал тавина.

-Та эмээ болчихсон уу?

-Тэгсэн. Хүү маань хүүхэдтэй болсон.

-Эмээгийн үүргээ хэр гүйцэтгэж байна?

-Гэртээ байх үедээ бол янзын эмээ шүү дээ. Зарим үед бол гэртээ орох завгүй л явдаг.

-Таны нэг өдөр яаж өнгөрч байна вэ?

-Би өглөө эрт босдог. Зургаа өнгөрөөж босоод, өглөө гэрийнхэндээ зориулж, будаа агшааж, өглөөний цай, хоол бэлтгэж тавина. Нөхрийнхөө ажил дээрээ идэх өдрийн хоолыг бас бэлтгэдэг. Чадвал фитнессдээ очихыг боддог. Хөдөлгөөнтэй байсан болохоор хөдөлгөөн хязгаарлагдахаар ядраад, нэг л сүр сүлдгүй болоод байдаг. Гүйж харайгаад, дасгал хөдөлгөөн хийхээр сэргэчихдэг. “Сити” сургуульд багшилж байгаа болохоор сургууль руугаа явж, хүүхдүүддээ хичээл заана. Студи дээрээ очно. Тэгээд орж ирээд, ачтайгаа тоглоно шүү дээ. Заримдаа юм ярих ч тэнхэлгүй болоод орж ирээд хэвтээд өгнө.

-Сувилагч мэргэжил чинь ашиг тусаа өгч байна уу. Жүжигчин Б.Баатархүү таныг “Кино группийн эмч” гэсэн байна лээ?

-Ийш тийшээ явж байхад баг хамт олноос хоолой нь өвдвөл тариа хийнэ, даралтыг нь үзнэ. Цүнхэндээ байнга долоогоны хандтай явна. Ойр зуур хэрэг болох эмнүүд авч явдаг. Хэрэг болж магадгүй гээд байнга тариурын нэг ширхэг зүүтэй явна.

-Ковидоос сэргийлэх өөрийн гэсэн арга хэмжээ авч байгаа юу?

-Өөрөө жижигхэн хөөрхөн тусаад авсан. Норов 7, Мана 4 буцалгаж ууна. Буцалсан ус сайн ууна. Аарц, чацаргана буцалгаж уух гэх мэтээр аль болох өөрийгөө арчлаад явчихна даа.

-Танд тоглохыг хүсч байгаа дүр байдаг уу?

-Байлгүй яах вэ. Маш сайн зохиолтой үед жүжигчин хүн том амжилт гаргах боломжтой.

-Та “Цахилж яваа гөрөөс” киноны Дэжидийн дүрээрээ сэтгэлд хоногшиж үлдсэн шүү.

-Миний анхны дэлгэцийн кино шүү дээ. И.Нямгаваа найруулагч тэр сайхан киног хийхдээ намайг сонгосонд маш их баярлаж явдаг. Сая би өөрийн уран бүтээлийн 20 жилийн ойн тайлан тоглолт дээрээ дуучин Г.Эрдэнэтунгалагтай хамтарч “Цахилж яваа гөрөөс” киноныхоо дууг дуулсан.

-Та нас ахих тусмаа л хөөрхөн болоод байгаа юм шиг санагддаг. Дэжидийн дүрд тоглож байхдаа будаггүй байсан болоод ч тэр юмуу одоогийнхоос жижигхэн нүдтэй харагдаад байдаг. Сүүлд та давхраа хийлгэсэн юм уу?

-Би жин нэмэхээр царай алдаад, жингээ хасахаар царай ороод байдаг юм. Манай дунд сургуулийн ангийнхан маань ч холбоотой явдаг. Тэр улсуудыг байхад худлаа яриад яах вэ дээ.

-Саяхан таны нүүр номдоо оруулсан зургийг харсан. “Цахилж яваа гөрөөс” кинонд ангийн охинтойгоо хамт тоглосон юм билээ?

-Тийм. Манай ангиас олон гавьяат төрсөн. Д.Хүрэлхүү, талийгч Л.Дэмидбаатар, Ж.Оюундарь байна. Бас Д.Бямбацогт маань ч гавьяат болох болов уу гэж горьдоод хүлээж байдаг.

Categories
булангууд мэдээ сав-шимийн-ертөнц

Улаанбаатар хот орчимд 58 зүйл хөхтөн амьтан бүртгэгджээ

Улаанбаатар хот нь Монгол орны амьтны аймгийн мужлалаар Хэнтийн тойрогт хамаардаг бөгөөд тайгын хамгийн өмнөд захын салбар уулст хамаарах тул тайга болон ойн бүсийн олон зүйл амьтдын тархац нутгийн өмнөд хил болдгоороо онцлогтой.

Нийслэлийн байгаль орчны газраас хөхтөн амьтдын тархац, нөөцийг нарийвчлан тогтоох, мөн өмнөх жилүүдэд амьтан хамгаалах чиглэлээр хийж хэрэгжүүлсэн ажлуудын үр дүнг тодорхойлох зорилгоор судалгаа хийжээ.

Судалгаагаар Улаанбаатар хотын есөн дүүргийн хэмжээнд 58 зүйл хөхтөн амьтан бүртгэгджээ. Энэ нь Монгол орны хөхтөн амьтны зүйлийн бүрдлийн 40 гаруй хувийг эзэлж байна. Үүнийг багаар нь авч үзвэл, шавж идэштэн 5, гар далавчтан 5, туулай хэлбэртэн 5, мэрэгчтэн 22, мах идэштэн 14, туруутан 7 зүйл байна. Эдгээрийг Дэлхийн Байгаль хамгаалах холбооны улаан дансны шалгуур үзүүлэлтээр үнэлбэл:

Олон улсын хэмжээнд

  • Анхааралд өртөхөөргүй 86 хувь
  • Ховордож болзошгүй 9 хувь
  • Эмзэг 3 хувь
  • Үнэлгээ хийгдээгүй 2 хувь

Бүс нутгийн хэмжээнд

  • Анхааралд өртөхөөргүй 53 хувь
  • Ховордож болзошгүй 12 хувь
  • Устаж болзошгүй 12 хувь
  • Эмзэг 2 хувь
  • Мэдээлэл дутмаг 15 хувь
  • Үнэлгээ хийгдээгүй 5 хувь байна.

Мөн 2016 онд тэмдэглээгүй Vespertilio murinus – Буурал 5 сармаахай, Spermophilus dauricus – Дагуур зурам, Microtus fortis – Өргөөнч оготно, Myopus schisticolor – Ойн хөвхөлжин, Ovis ammon -Аргаль хонь зэргийг шинээр тэмдэглэж, Халиун буга, Бор гөрөөс, Янгир ямаа, Монгол тарваганы тоо толгой өссөн үзүүлэлт ажиглагдаж байгаа нь өмнөх жилүүдэд хэрэгжүүлсэн ажлын үр дүнг илтгэж байна.

Хотжилтоос үүдэлтэй хөхтөн амьтдад учирч буй сөрөг нөлөөллийг тооцоолоход төвийн 7 дүүргийн газар нутгийн 62.5% нь өөрчлөгдсөн буюу амьтад идээшлэх боломжгүй гэж гарчээ. Амьдрах орчны хуваагдал орсон зэрэг үр дүнгээс харахад дараа дараагийн жилүүдэд зэрлэг амьтан нүүдэллэх боломжийг бүрдүүлэх экологийн гарц байгуулах, биотехникийн арга хэмжээ буюу зэрлэг амьтны тархац нутагт идэш тэжээлийн дэмжлэг үзүүлэх, ойн сан бүхий газарт газар олголтыг хориглох, зуслангийн бүсийн хашаа хайсыг нэгдсэн стандарттай болгох, зэрлэгшсэн нохойн тоо толгойг зохицуулах, тархац нутаггүй болсон амьтдыг шилжүүлэн нутагшуулах зэрэг арга хэмжээг төлөвлөгөөнд тусган хэрэгжүүлэх шаардлагатай байна гэж Нийслэлийн байгаль орчны газраас мэдээлжээ.

Categories
булангууд мэдээ нийгэм

“Маргаашийн товч түүх” буюу бид энэ ертөнцөд тэргүүлэх байр сууриа алдана

Юваль Ной Хараригийн “Маргаашийн товч түүх” гэж ном бий. Үүнийг өмнө нь ч энэ буландаа хийж байсан. Энэ ном бол “Хүн төрөлхтний товч түүх” номын дараагийн дэвтэр юм. Мөн уг номын дараагийн дэвтэр “XXI зууны 21 сургамж” гэж бас бий. Нэгэнт энэ номын тухай өмнө нь бичиж байсан учир бичигдээгүй хэсгээс нь та бүхэнд сонирхуулъя. Энэ дэлхий дээр хүн төрөлхтөн сүүлийн 300-гаад жил үргэлж хоол тэжээлийн пирамидын оройд буюу тэргүүлэх төрөлд хамаарагдаж иржээ. Өөрөөр хэлбэл, энэ дэлхийн хаан эзэн нь юм. Тэд хуучин зөвхөн бурхдын дараа ордог байсан бол ирээдүйд бурхныг орлоно гэж үздэг болсон байна. Бурхан бол хүн төрөлхтөн өөрөө юм, тийм ч учраас бурхан хүнийг өөрийхөө дүрсээр бүтээсэн учиртай гэж хэлэлцдэг болсон аж. Гэвч удахгүй энэ дэлхий дээр хүн төрөлхтөн тэргүүлэх төрөл биш болж хувирах нь цаг хугацааны асуудал болжээ. Тун удахгүй хүн хоёр дахь төрөл ч юм уу хэрэгцээгүй биологийн төрөлтөн болж дэлхийгээс шахагдаж магадгүй гэнэ. Ер нь хэрэгцээгүй биологийн төрөл болох нь ихээхэн магадлалтай. Яагаад гэвэл бидний энэ зан амбицийг бодоход яагаад ч хоёр дахь амьтан болоод зүгээр суугаад байхгүй нь магад гэж үзэж байгаа. Тэд тэмцэлдэж нэг дэх төрөлд чадлаараа саад тээг болж, бүр тэднийг устгахыг мэрийх учир тэгж үздэг байна. Гэвч хүн төрөлхтөн энэ маягаараа байвал яагаад ч тэр тэргүүлэх төрлийг дийлэхгүй. Тэд ч биднийг тоож боолчилохгүй аж. Яагаад гэвэл болхи бүдүүлэг биологийн төрөлтөн биднээр юугаа ч хийлгэх билээ. Бидний чадал чадавхи ч тэдний өндөр шаардлагыг хангаж дийлэхгүй. Тэгвэл тэр тэргүүлэх төрөлтөн нь хэн юм бэ. Тэр нь “хиймэл оюун ухаан” аж. Үүнийг хүн төрөлхтөн зохиож бий болгож хөгжүүлсээр байгаа. Нэг ёсондоо бидний үр хүүхдүүд. Гэвч тэд биднийг зохиогчоо, үүсгэн бий болгогчоо гэж хэзээ ч үзэхгүй гэнэ. Орчин үед хиймэл оюун ухаан ухамсар хоёр хоорондоо аль хэзээний салаад удаж байгаа аж. Нэгэнт ухамсар байхгүй хиймэл оюун ухаан юу гэж бидэн шиг хайрлах, ач санах, гуниглах, уурлах, баярлах гэх мэт сэтгэлийн хөдөлгөөнийг үзүүлэх билээ. Хиймэл оюун ухааны бий болгосон бүх зүйл ухамсартай оюун ухаант хүн төрөлхтний бий болгосон бүх зүйлээс хол давуу байгаа аж. Хөгжим зохиолгуулж үзэхэд хүмүүс хиймэл оюун ухааны зохиосон хөгжмийг үнэхээр сэтгэл татам, цаанаасаа амьд байна гэж дуу нэгтэй магтацгаасан байна. Тэгвэл хүн төрөлхтөнд “ухамсар”, “хайр” гэдэг сэтгэл зүйн нэг тийм жирвэгнэсэн хөдөлгөөн хиймэл оюун ухааны өмнө хүчин мөхөсдөх цаг аль хэзээний эхэлчихсэн аж. Хүн төрөлхтөн анх удаа энэ дэлхий нийгэмд илүүдэл болж магадгүй цаг эхлэж байгаа. Хүнийг цэрэг арми, үйлдвэр заводод ажиллуулах гэж ингэж их өсгөж эрүүл мэндийн системийг хөгжүүлж, боловсрол олгож тэжээж тэтгэж байсан бол энэ бүгд хэрэгцээгүй болох цаг иржээ. Дайн хийсэн ч робот төмөр цэрэг, ажил хийсэн ч робот төмөр ажиллуулахаар хүн ямар ч хэрэгцээгүй болох гэнэ. Нэгэнт хэрэгцээгүй зүйлийн төлөө тэдний эрүүл мэндийн талаар эзэн огтхон ч сэтгэлээ чилээхгүй нь мэдээж. Бид шоргоолжны эрүүл мэндийн төлөө сэтгэл зовдог билүү. Орчин үед “Амьд организмууд бол алгоритм. Амьдрал бол мэдээлэл боловсруулах үйл явц юм” гэсэн ойлголтод шинжлэх ухаан нэгдэж байгаа. Нэгэнт амьд организм алгоритм юм бол тэр мэдээллүүдийг нь л программ бичихэд л болоод явчих биз дээ. Үүнийг хийхэд нэг их хол биш болжээ. Энэ номыг уншихад ер нь ирээдүй их л бараан мэт санагддаг. Гэхдээ энэ яг үнэн биш. та бүхэн энэ талаас нь бодоорой гэж номонд өгүүлсэн байдаг. Бас бид тархиныхаа дөнгөж 10-хан хувийг ашигладаг юм бол 100-гаа байг гэхэд дийлэнхийг нь ашигладаг болбол хиймэл оюун ухаанаас айхгүй болох юм биш үү гэсэн санаа ч байдаг. Бид тархиныхаа 10 хувийг ашигладаг болоход бидний ДНХ өөрчлөгдөж байж ийм болсон юм гэсэн. Одоо тэгвэл дараагийн хувьсал хийх цаг болсон байна гэж номонд онцолжээ. Та бүхэн энэ номыг авч уншаарай. юм бодогдуулах номын нэг шүү.

Categories
булангууд мэдээ шинжлэх-ухаан-технологи

НАСА саран дээр буух төлөвлөгөөгөө 2025 он хүртэл хойшлуулжээ

АНУ-ын Сансар судлалын төв НАСА сансрын нисгэгчдээ сар руу илгээх судалгаа хийх төслөө хойшлуулж байгаагаа мэдэгдлээ. Тус төвийн мэдээлж байгаагаар ойрын гурван жилийн хугацаанд уг төсөл хэрэгжихгүй аж.

АНУ-ын Сансар судлалын төвийн захирал Билл Нельсон “Артемис” хөтөлбөрийн талаар “Сарны гадаргуу дээр бууж, анх удаа бүрэн судалгаа хийх төлөвлөгөө 2025 оноос өмнө хэрэгжихгүй нөхцөл байдал үүссэн гэж мэдэгджээ.

АНУ-ын Ерөнхийлөгч асан Дональд Трампын захиргаа 2017 онд “Артемис” төслийг эхлүүлж, 2024 онд саран дээр судалгаа хийх зорилт тавьж байсан юм. Үүнээс гадна саран дээр буух “машин” бүтээх гэрээтэй холбоотой маргаан үүссэн байна. Харин НАСА-гийн зүгээс 2022 оны 2 дугаар сард “Артемис” нэртэй “Орион капсул”-ыг хүнтэй төстэй 2 роботтойгоор сарны тойрог замд оруулах туршилт хийхээр төлөвлөж байна.

Сонирхуулахад, БНХАУ–ын сансар судлалын төв “Тяньгун” сансрын станцаа сарны тойрог замд угсрах ажлыг 2022 он гэхэд дуусгахаар төлөвлөж байна.

Categories
булангууд мэдээ онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Г.Амгаланбаатар: Чингис хааны дүрд намайг сонгоход баярлах, гайхах, сүрдэх мэдрэмж зэрэг төрсөн

Улсын драмын эрдмийн театрын жүжигчин, МУСТА Г.Амгаланбаатартай ярилцлаа.

-Эрэгтэй жүжигчний хувьд Чингис хааны дүрд тоглоно гэдэг мөрөөдөл байх. Та “Хаадын хаан-Андгай” жүжгийн Чингис хааны дүрд сонгогдсон байна. Дүрийн судалгаагаа хэрхэн хийж байна вэ?

-Их хааны тухай олон бүтээл урьд нь зөндөө гарчихсан. “Чингис хааны нууц түүх”, “Мөнх тэнгэрийн хүчин дор”, “Үхэж үл болно Чингис хаан”, “Чингис хаан” дуурь бий. Рок дуурь хүртэл бий. Энэ жүжгийн хувьд найруулагч дүрийн сонголтоо хэрхэн хийж надад энэ дүрийг өгснийг би таашгүй. Ямар ч байсан энэ дүрийг бүтээж чадахаар болсон байх, дөч хүрсэн эр дөрөө дарсан ат гэдэг утгаар хуваарилсан болов уу гэж бодож байна. Чингис хааны дүрд тоглоно гэхээр баярлаж, бишрэхийн хажуугаар их сүрдэж хүлээж авсан. Яагаад гэхээр монгол хүн бүрийн сэтгэлд Чингис хаан үргэлж байдаг. Хүн бүр өөр өөрийнхөөрөө төсөөлдөг. Ийм Чингис гэж юу байдаг юм. Амагаа яахаараа Чингис болдог юм гэж бодож байгаа хүмүүс ч бий байх. Энэ дүрийг бүтээхийн тулд би хамгийн түрүүнд миний сэтгэлд буй, дотор байгаа Чингис гэж хүн ямар хүн бэ гэж бодож үзсэн. Тэгээд зохиолчийн зохиол, найруулагчийн тавилт, надаас шаардаж байгаа бүгдийг нь шингээгээд Чингис хаан босох байх. Үүний төлөө хичээгээд зүтгэж байна. Бэлтгэлдээ гараад хоолой ам сөөгөөд жаахан ядардаг болчихжээ.

-Та ковид тусаад эдгэсэн. Түүнтэй холбоотой юм болов уу. Үлдсэн урхаг бий юү?

-Ер нь уршигтай байна шүү. Би чинь аль зургаан сарын өмнө тусаад эдгэсэн шүү дээ. Тэгсэн хэрнээ цаанаасаа л амархан ядардаг, хоолой сөөгөөд энэ өвчний л урхаг байх даа. Дээрээс нь дүрээ бүтээхийн тулд дэглэм бариад нэг сарын дотор арав гаруй кг жин хаясан. Түүнийгээ дагаад бие физиологийн хувьд жаахан ядруу байна. Одоо дэглэмээ зогсоогоод дүр рүүгээ бүрэн оръё гэж шийдээд явж байна.

-Таны үс их ургажээ. Дүрдээ зориулж үсээ ургуулаа юу?

-Тэглээ. Ноднин арваннэгдүгээр сард хөл хорио эхлээд үсчин хаагдчихсан. Тэр үеэс ургуулж эхэлсэн. Найруулагч ч үсээ ургуулж байгаарай гэсэн юм. Дүр хуваарилахад мэдээж эрэгтэй жүжигчний хувьд Чингис хааны дүрийг хэнд өгөх бол гэж их горьдоно. Чи ярилцлагын эхэнд хэлсэн дээ, эрэгтэй жүжигчдийн хүсч, мөрөөддөг дүр бол Чингис хаан гэж. Жишээ нь, Жамухын дүрийг манай өндөр Түвшинд өгсөн. Бид хоёр чинь бараг 20 гаруй см-ийн зөрүүтэй. Би чинь 174 см. Манай Өндрөө чинь 193 см шүү дээ. Тэгээд Чингис хааны дүрд намайг гэхэд баярлах, айх, гайхах, сүрдэх мэдрэмж нэгэн зэрэг төрсөн. Энэ зохиолыг уншаад хаад ноёд гэдгээсээ илүү анд нөхөр, андлал, найз, нөхөрлөлийн тухай жүжиг юм байна гэж ойлгосон. Тэр өнцгөөс зохиолч бодож бичсэн юм билээ. Найруулагч ч тэр өнцгөөс нь харж жүжгээ тавьж байгаа гэж харсан. Энэхүү утгаараа надад С.Болд-Эрдэнэ бид хоёрыг Жамуха, Чингис хаанд хуваарилсан байх гэж дотроо бодсон. Гэтэл Өндөр Түвшин Амгаа хоёрыг хослуулсан. Ийм котрас үүсэнгүүт нь шоконд орсон л доо. Найруулагч нэг юм харсан байна даа л гэж бодогдсон.

-С.Болд-Эрдэнэ жүжигчнийг ярьсан юм чинь асуухаас аргагүй л дээ. Та хоёрыг “Надаар тоглосон хайр” жүжигт тоглохоос хойш хамтрагч гэж мэднэ. Тэр тусмаа жүжигчин Д.Ганцэцэг та гурвыг салгаж төсөөлдөггүй, ёстой нөгөө алтан партнёрууд биз дээ?

-Тэр жүжиг бол бидний анхны жүжгийн нэг. Анх гарч ирж олонд танигдаж байсан утгаараа их зүйлийг өгсөн. Одоо болтол бид гурав салшгүй хамтрагчид. Хүмүүс ч бид гурвыг салшгүй хамтрагч, найзууд гэдэг утгаар хардаг. Боогийтойгоо 21 жил хамт ажиллалаа. Гэр бүлийн, амьдралын үй зайгүй найзууд. Одоо бол нэгнийхээ нүдийг хараад л ойлголцоод тоглодог уран бүтээлийн үй зайгүй андууд. Тэр утгаараа бид хоёрт энэ дүрийг өгөх байх гэсэн бодол байсан чинь бодлыг минь эвдсэн хуваарилалт болсон. Би маш их хичээж байгаа. Саяхан гадаад хяналтаа өглөө. Түүн дээр маш их санал, шүүмжлэл, зөвлөгөө ирсэн. Дөнгөж сая найруулагчаасаа тэр бүхнийг сонсчихоод чамтай уулзахаар буугаад ирлээ.

Тэдгээр санал зөвлөмжөөс өөртөө авахыг нь аваад, шингээхийг нь шингээгээд мэдээж хаяхыг нь хаяна. Жүжигчин хүн заавал нэг хүний хэлснээр явдаг хүүхэлдэй биш шүү дээ. Хувь хүний үүднээс дүрээ харсан бодол, өөрийгөө шингээж өгөх, өөрийнхөө санал бодлоо тусгах хэрэгтэй. Мэдээжийн хэрэг найруулагчийн хэлсэн заавар, зөвлөгөөг зайлшгүй авах шаардлагатай. Одоо хичээж ажиллах үлдлээ.

-Өндөр Түвшинтэй хоршуулахад шоконд орсон гэж хэллээ. Та хоёрын хоршил хэр байна. Ойлголцож чадаж байна уу?

-Өө хоршилгүй яах вэ. Бид хоёр чинь нэг театрт олон жил хамт ажиллалаа. Олон ч уран бүтээлд хамтран тоглосон. Гэхдээ сонин л доо. Биеийн котрасаас авахуулаад өндөр нам. Гүр хаан Жамуха сэцэн гэдэг бол бүх талаараа их эзэн Чингисээс илүү юм шиг байсан боловч эцсийн мөчид их хаан ухаанаараа, тэр суу залиараа энэ бүгдийг давж, Их Монгол Улсыг байгуулсан агуу их хаан шүү дээ.

-Зохиолын үг хэллэг их өвөрмөц санагдсан…

-Тийм шүү. Түүхэн тууль, туульсын зохиол гэж байгаа. Манай зохиолч Б.Цогнэмэх эртний хэллэгүүдийг сайн мэддэг. Дээр үеийн мартагдсан үг хэллэг зөндөө бий. Эмээлийн дуун хүргэсүй, хуурнин шуугих гэх мэт мэдэхгүй үг ч байна. Түүнийгээ тайлбар толь бичиг харж ойлгоно. Зохиолчоосоо асууна. Эрэл хайгуул их хийнэ шүү. Ер нь нэг жүжигт тоглоно гэдэг маш том судалгааны ажил хийнэ гэсэн үг. “Монголын нууц товчоо” миний хажууд байна. Зөвхөн нууц товчооны үг хэллэгийг тайлбарласан тайлбар толь бичиг ч байдаг шүү дээ. Тэр миний ширээний ном болчихсон, ойлгохгүй үгээ судлаад суудаг. “Монголын нууц товчоо”-г уншаагүй монгол хүн байдаггүй байх. Тэр утгаараа манай жүжиг нууц товчооны түүхийг тоочих гээгүй юм аа. Түүхийг үзэгчдэд сануулах гээгүй. Энд хаадын андлал гэж юу байсан юм, анд нөхөр, андгай тангараг гэдэг ямар том тотем байсан юм бэ. Тотем буюу дээрээ залдаг сүлд гэдэг өнцгөөс хийж байгаа жүжиг юм шүү гэдгийг энэ дашрамд дурдах нь зүйтэй.

-Та 2017 онд театрт орсон 17 дахь жилийнхээ тайлан тоглолтыг тавьсан. Тэгэхээр энэ жил театрт орсны 21 дэх жил, Драмын театрын 90 жилийн ой, Ардын хувьсгалын 100 жил. Их хааны мэндэлсний 860 жилийн ой ирэх жил тохионо. Энэ бүх тэгш баяр тохиосон үед энэ дүрийг авна гэдэг өөрөөрөө бахархаж байгаа байх. Таны сэтгэгдэл ямар байна?

-Мэдээж сэтгэгдэл маш өндөр байгаа. Энэ чинь хүн болгонд тохиолдоод байдаг хувь зохиол биш шүү дээ. Би Төрийн соёрхолт, гавьяат жүжигчин Ц.Төмөрбаатар ахтайгаа адилхан замналыг туулж байгаа юмуу даа. Төмөрөө ах маань Цэдэнбал даргад тоглосон. Дараа нь “Үхэж үл болно Чингис хаан”-ы Чингис хаанд тоглосон. Түүн шиг би Цэдэнбал даргад тоглоод, дахиад Чингис хааны дүрд сонгогдоод тоглох гэж байна. Энэ үед Төмөрөө ахыгаа бодож байлаа. Адилхан давтамж бид хоёрт байна даа гэж. Айхавтар том том ойн жилүүдэд энэ дүрд сонгогдож тоглож байгаадаа үнэхээр үгээр илэрхийлшгүй баяртай байна. Гэхдээ баярлаж, хөөрч хүлээж авахын хажуугаар үүний ард маш том хариуцлага бий. Үнэхээр сүрдмээр шүү. Уран бүтээлдээ анхаарлаа хандуулж, дүрдээ уусан шингэхээр ажиллаж байна даа.

-“Надаар тоглосон хайр” жүжиг тоглогдоход театрын танхим пиг дүүрэн, шатан дээр зогсоогоороо үзсэн хүмүүс байсан шүү дээ. Тэр үед та бүхэн үзэгчдийг байлдан дагуулж чадсан гэж боддог юм…

-Тэгэлгүй яах вэ. Тэр үед 5000 төгрөгөөр зарагддаг байсан билет 15000 төгрөгөөр шаглагддаг байлаа. Үнэхээр театртаа үзэгчдийг, ялангуяа залуучуудыг эргэж татсан сайхан уран бүтээл болсон л доо. “Надаар тоглосон хайр”-ыг Н.Наранбаатар маань найруулж, Боогий, Ганаа бид гурав тоглосон. Биднийг ч бас олонд таниулсан буянтай сайхан жүжиг.

-Нэгэнт тантай уулзаж байгаа юм чинь асуухгүй өнгөрч болохгүй байх. “Драмын 4” тухайн үедээ үнэхээр байлдан дагуулж байсан даа…

-Үгүй ээ яах вэ. Дуулъя гэж бодоогүй явсан. 2003 онд “Жүжигчид дуулж байна”нэртэй уралдаан болоод тэнд дөрвүүлээ нэгдэж орлоо. Түрүүлээд тухайн үедээ 500 мянган төгрөгөөр шагнуулсан юм. Тэгж эхэлсэн түүхтэй хамтлаг юм шүү дээ. 2005 онд бид хамтлагаа албан ёсоор байгуулсан гэж явдаг юм. Яагаад гэхээр анхны “Хайрын дурсамж” цомгоо гаргасан. Одоог хүртэл дөрвүүлээ драмын урлагтаа зүтгээд явж байна. Эби маань театраас гараад бие даагаад кино хийх болсон. Дөрвүүлээ нийлээд одоо нэг сайхан уран бүтээл хийе гэсэн бодол байдаг боловч үнэхээр түүн рүүгээ анхаарал хандуулж чадахгүй, тус тусын уран бүтээлтэй зав гарахгүй юм. Бид дөрөв чинь тус тусдаа уран бүтээлч, хувь хүмүүс. Хамгийн сүүлд бид дөрөв “Чингис хаан” гэж дуу хийсэн юм байна лээ. Германы Чингис хаан дууг монголоор дуулсан. Тэрнээс хойш хамтарсан шинэ дуу хийгээгүй л явж байна. Сайхан цаг ирвэл хийх л байх. Тохироо нь бүрдэх юм бол.

-Нэгэнт хоёулаа драмын урлаг жүжиг, жүжигчин ярьж байгаа юм чинь таны өвөөг асуухгүй байж болохгүй байх?

-Цэвэгжавын Дорж гэж миний нагац өвөө. Ээжийн минь аав намайг өсгөсөн. Голын ганц зээ гээд надад амь байсан. Өвөөгийнхөө үргэлжлэл болж яваадаа сүсэлж, баярлаж, залбирч, бахархаж явдаг даа. Өвөө минь харж байгаа байх гэж боддог юм. Намайг наймдугаар ангид байхад өвөө минь өөд болсон. Тэр үеэс л жүжигчин болно гэж шийдсэн. Өдийг хүртэл театртаа ажиллаад явж байна. Өвөө минь Ховд, Увс, Баянхонгор, Дундговь аймгийн театрт найруулагчаар ажиллаж байсан. Тухайн үед “Үлгэрийн танхим” гэж сайхан зүйл байлаа. Сүүлийн үеийн залуучууд мэдэхгүй байх. Тэнд ажиллаж байгаад тэтгэвэрт гарсан. Өндөр насалж чадаагүй л дээ. Манай талийгаач багш Ардын жүжигчин А.Очирбат, найруулагч С.Сугар нар надтай уулзахаараа өвөөгийн минь талаар их ярина. Өвөөгийнхөө үргэлжлэл болж яваадаа өөрөөрөө бахархдаг. Хүн ер нь дөчин нас гарахаар ойлгож ухаарч эхэлдэг юмуу даа. Тэр хүнээс ирсэн өгөгдөл намайг өдий дайны явуулж байгаа гэж бодохоор улам илүү хичээж, зүтгэх ёстойгоо ойлгож мэдэрдэг юм байна.

-Таны хувьд тайз, дэлгэцийг хослуулж яваа уран бүтээлч хүн. Өөрийнхөө тоглосон дүрийг дэлгэцээс хараад энийг буруу, дутуу хийчихэж дээ гэж өөрийгөө чамлах үе байдаг уу?

-Өөрийгөө чамладаггүй уран бүтээлч биеэ тоогоод буруудаж яваа нь тэр гэж багш нар маань сургасан. Би өөрөө ч тэгж боддог. Ялангуяа дэлгэцийн уран бүтээлийг дараа нь засч болохгүй. Тайзны урлаг бол өнөөдөр би энийг алдчихлаа. Маргааш давтаж болохгүй юм шүү гээд засаад сайжруулаад явах боломжтой. Драмын жүжиг чинь тоглох тусам сайжирдаг. Кинон дээр тэгэхгүй шүү дээ. Ер нь өөрийнхөө бүх л дэлгэцийн дүрд шүүмжлэлтэй ханддаг. Энийг ингэж хийх ёсгүй байсан юм. Найруулагч маань анзаараагүй юм байх даа. Ингээд хийчихгүй яав даа гэж бодох үе зөндөө. Өөрийгөө шүүмжлэхгүй, өөртөө ханасан хүн мөхөж яваа нь тэр.

-Цаашид танд энэ дүрийг л бүтээчих юмсан гэж бодсон дүр байдаг уу?

-Залуу байхдаа боддог л байлаа. Гадаадын сайхан сонгодог жүжгүүд хүнийг маш их задалдаг. Жүжигчин хүний хувьд улам их туршлага болдог. Тэр ч утгаараа 22-хон настайдаа театрт орж ирээд 22 дахь жил рүүгээ явж байна. Энэ хооронд ийм дүрд тоглох юмсан, түүхэн дүр бүтээх юмсан, баатарлаг дүрд тоглох юмсан гэж их боддог байсан. Энэ бүх бодол мөрөөдлөө биелүүлээд л явж байна. Цаашид ямар ч дүрд тоглосон сайхнаар л хүлээж авна. Түүнээс би одоо дэлгэцэнд Цэдэнбал даргын дүрийг үлдээчихлээ. Тайзан дээр Чингис хааныг бүтээх гэж байна. Их эзэн Чингис хаан шүү дээ. Үүнээс цааш надад тийм дүр гэж хэлэх зүрх зориг байхгүй. Их хааныхаа дүрийг л зөв, сайхан амьдруулж, тайзнаа тоглох юмсан гэсэн бодол л байна.

-Хөл хорионы үе та бүхэнд яаж нөлөөлж байна вэ?

-Маш хүндээр тусч, нөлөөлж байна. Эдийн засаг орлого гэхээсээ илүү бүтэн нэг жил юу ч хийгээгүй гэртээ суучихсан. Тэр аяараа манай театр залхуу эрчимд орчихож. Үүнийг буцаад эрчимд нь оруулах гэж бүгд хичээж байна. Найруулагч нар маань уураа барна гэдэг л болж байх шиг. Амьдралын зөв хэмнэлдээ орох гэж, өмнөх эрчмээ олох гэж бүгд л хичээж байна даа.

-Анх тайзны урлагийг үзүүлэхэд урин дуудсан драмын урлагийн үзэгчид одоо хэвээрээ байгаа болов уу?

-Бий бий. Хэвээрээ байгаа. Драмын жүжгийг үзэх үнэнч үзэгчдид улам бүр нэмэгдсээр байгаа. Орчин цагийн мэргэжлийн урлаг үүсч хөгжсөний 90 жилийн ой тохиож байгаа учраас манай театраас галаа тасалж гарсан бүх театр, чуулга, продакшнууд цирк хүртэл ордог юм шүү дээ. Тэр бүхний үндэс болсон Драмын театрынхаа ойд зориулсан бүтээл Улсын онцгой комисс, Нийслэлийн онцгой комиссоос гаргасан цар тахлын үеийн ёс журмын хүрээнд тоглох боломж олдвол та бүхэн ирж үзээрэй. Бидний хийсэн сайхан бүтээлийг ирж үзээсэй гэж үзэгч олноо уримаар байна. Эрүүл явбал ирэх жилийн наадам үзнэ гэж ярьдаг. Сайхан цагийг авч ирэхийн төлөө бүгд хичээж, онцгой үеийн дэглэмээ алдалгүй эрүүл саруул байгаасай гэж уриалъя.

Categories
булангууд мэдээ онцлох-нийтлэл өд-бэх туслах-ангилал

Монгол тулгатны зуун эрхмийн нэг

Хөдөлмөрийн баатар, Ардын уран зохиолч Бөхийн Баастын 100 жилийн ойд


Миний бие Цаст Алтай нутгийн эрхэм зохиолч Бөхийн Бааст ахтайгаа анх 1968 оны намар “уулзсан” юм. Тэгэхэд би Баян-Өлгий аймгийн 10 жилийн Хоёрдугаар дунд сургуулийн зургадугаар ангийн сурагч байлаа. Намрын тэр нэг өдөр манай сургуулийн удирдлага, багш нар, мөн үдээс өмнө хичээллэдэг таваас аравдугаар ангийн сурагчид Баруун монгол түмний дундаас төрж гарсан, орон даяар нэр алдар нь хэдийнэ түгсэн нутгийн зохиолчтой уулзаж байсан нь тэр юм билээ. Өнөө эргэн санахад зохиолч маань намхан нуруутай, тунгалаг шаравтар царайтай, нүдний шилтэй, цэмцгэр хувцасласан, яриа хөөрөө чөлөөтэй, юм үзэж, нүд тайлсан эрхэм гэдэг нь тэр үед уулзалтад орсон хэний ч нүдэнд тод харагдаж, ой тойнд мөнхөд хадгалагдан үлдсэн буй за. Тэгэхэд Вьетнам улсад томилолтоор явснаа, голчлон Америкийн түрэмгийлэгчдийн өдөөсөн аймшигт дайны гай гамшгийн тухайд сурагч бидний нүдийг бүлтийлгэж, чихийг дэлдийтэл ярьсан санагдана.

Тэр уулзалтаас хойш би зохиолч ахын уран бүтээлийг улам бүр шунан сонирхох болж, “Хяруу унасан цагаар”, “Алтайн цэцэг”, “Алтайн салхи”, “Алтайн хоёр өнгө” зэрэг номуудыг нь аймгийн нийтийн номын сангаас картаар авч уншиж, олон сайхан өгүүллэг, нийтлэл, найрууллынх нь амтанд орсон юм аа. Удалгүй “Одтой тэнгэрийн дор” шүлэг, найраглалын номыг нь ч олж уншлаа. Ч.Чимидийн редакторлосон уг түүвэрт “Миний эх орны өглөө”, “Алтай”, “Дэгдээхэй шиг дэрвэж явсан бага нас минь”, “Нутгийн цагаар хорин гурван цагт би”, “Намрын шөнө голын эрэг дээр”,“Тариа унтдаг юм”, “Москва”, “Орос зан”, “Орос нутгийн хавар”, “Сибирь”, “Оросын ой”, “Балтын тэнгис долгилоно”, “Цаг ирнэ ээ” зэрэг уянгын шүлэг, дуу, “Хүслийг эрсэн үлгэр”, “Үнэн ба гэрлийн тухай дуун”, “Тэмээний тухай лекц” зэрэг бичлэгийн хувьд энгийн, өвөрмөц хэлбэртэй найраглалууд, мөн мөнөөх Вьетнамд уран бүтээлийн томилолтоор явахдаа үзсэн харснаа бичсэн бүлэг шүлэг нь хэвлэгдсэн байлаа.“Ханойд америкийн 11 онгоц сөнөөсөн 1967 оны тавдугаар сарын 19-ний ялалтанд зориулав” гэсэн ишлэлтэй “Ханой” нэртэй нэг шүлэгтээ:

“Лүн лүн!

Дахиад л лүн, лүн!

Юу вэ та минь!

Газар хөдлөх шиг

Галт уул дэлбэрэх шиг!..

…Хүнд тулалдааны чимээгээр

Хөл доорх газар доргиж

Зүүгээр шивүүлсэн юм шиг

Зүрх минь өвдөж байна!

Хар хөлс шанаа руу

Халуун, горхи шиг урсаж

Хар хөлс, нулимс хоёр

Харах нүдий минь хорсгож байна!..” гэж бичсэн нь дээрх уулзалтын үеэр сурагч бидний нүдийг бүлтийлгэж, чихийг дэлдийлгэсэн Вьетнам дахь аймшигт дайн тулалдааны тухай байсан юм.

Би ЗХУ-ын Украины Одесс хотын Ус цаг уурын дээд сургуулийн оюутан болсон 1973 оноос Монголын маань тухай болон манай зохиолчдын орос хэлээр гарсан ном цуглуулж, сонирхож уншдаг нэг зугаатай ажилтай боллоо. Тэр үед хуучин номын дэлгүүрээс Бааст зохиолчийн “Б.Басто. Хурлэ и другие рассказы” нэртэй 1963 онд Москвад “Гадаадын уран зохиол” хэвлэлийн газраас гаргасан арваад хэвлэлийн хуудас номыг нь олж авч, чухамхүү ширээнийхээ ном болгож, уг номын өгүүллэг туужийн орос хэлний мэдэхгүй үгсээр толь хийж, цээжилж яриа, уран зохиолын үгсийн гайгүй сантай болсон минь орчуулга оролдож эхлэхэд нэн их тус болсон билээ. Тэр үед бас Н.Банзрагчийн “Путь” “Зам”, Л.Түдэвийн “Открывая мир…” “Хорвоотой танилцсан түүх”, С.Удвалын “Первые тринадцать” “Анхны арван гурав”, С.Лочингийн “Цвет души” “Сэтгэлийн өнгө” зэрэг манай зохиолчдын орос хэлээр хэвлэгдсэн номууд мөн уншиж амжсан юмдаг. Дашрамд хэлэхэд Бааст ахын маань дээрх ном ЗХУ-д манай зохиолчдоос Д.Нацагдорж, Ц.Дамдинсүрэн номын түүвэр зохиолын дараа орос хэлээр хэвлэгдсэн гурав дахь томоохон түүвэр зохиол юм билээ. Түүнчлэн зохиолчийн бие даасан ном, зарим бүтээлүүд нь Хятад, Герман зэрэг улсад хэвлэгдсэн байдаг.

Зохиолч ахтай би биечлэн уулзсан нь 1976 оны зун юмдаг. Зуны амралтаар Улаанбаатарт ирэхдээ Д.Доной нагацаараа зуучлуулан МЗЭ-ийн хоёр давхар саарал байшингийн босгыг анх алхаж Бааст ахтай уулзлаа. Д.Нацагдоржийн нэрэмжит шагнал авахад нь Одессаас баяр хүргэж, мэндчилгээ дэвшүүлсэн байсан тул оюутан намайг танимхайран хүлээн авч, шүлэг зохиол оролддогбайсныг минь талархан дэмжиж, машиндсан хэдэн шүлгийг минь үзэж, улмаар залуу зохиолчдын “Яргуй” түүвэрт хэвлүүлэхээр авч, хэн нэг яруу найрагчид шавь орох тухайд завлөж, СнЗ-ийн референт, яруу найрагч Д.Нямаа гуайтай уулзуулсан юм. Тэр цагаас хойш манай яруу найргийн нэгэн нэрт төлөөлөгч Д.Нямаа гуайтай яруу найргаар холбоотой явж ирсэн билээ. Д.Нямаа багш маань өөрийн “Шөнийн талд адуу янцгаана” яруу найргийн түүвэртээ:

“Яруу найргийн урт замд

Ямагт сайхан нөхөрлөж явдаг Хангайсайхандаа. Д.Нямаа. 2003.8.22” гэж бичиж дурсгасан бол миний 2018 онд хэвлэгдсэн Орос- Зөвлөлтийн болон бусад орны яруу найргийн орчуулгын “Яруу найргийн цоморлог” гэх 32 хэвлэлийн хуудас номыг биеэ чилээн байж уншиж, чин сэтгэлээсээ редакторлож өгсөн юм.

1978 онд Одессын Ус цаг уурын дээд сургуулиа төгсөж ирээд МЗЭ орж, Бааст ахтай дахин уулзаж, улмаар “Утга зохиол, урлаг” сонинд ажиллаж байсан утга зохиолын судлаач, шүүмжлэгч Ч.Билэгсайхан, яруу найрагч П.Пүрэвсүрэн, мөн утга зохиолын судлаач, шүүмжлэгч Д.Өлзийбаяр, хүүхдийн зохиолч Б.Доржсүрэн нартай танилцсан билээ. Бааст ах маань намайг аль нэг утга зохиолын нэгдэлд хамрагдахыг зөвлөж, УБДС-ийн дэргэдэх нэгдэлд орохыг дэмжсэн юм. Нэгдлийн ажлыг Д.Дашдорж багш удирдаж, оюутан Ж.Саруулбуян хариуцан ажиллуулж байлаа. Гэвч миний бие хотын төвөөс хол үндсэн ажилтай байсан тул утга зохиолын нэгдэлд төдийлөн тууштай явж чадаагүй билээ. Энэ байдалд Бааст ах маань нэлээд шүүмжлэлтэй хандаж, уран зохиол тууштай бичиж буй эсэхийг уулзах болгонд асууж, зэмлэж байсан удаа нэг бус бий. “Уг нь орос бас казах унаган шахуу хэлтэй, нэлээд уншсан, ялангуяа Орос-Зөвлөлтийн уран зохиолтой чамгүй танилцсан, байгаль техник хосолсон мэргэжилтэй, гайгүй сайн боловсролтой хүн чи юм бичих л ёстой…” гээд Ж.Лхагваа, Д.Урианхай, Л.Дашням нарын манай утга зохиолын онцгой авьяастнуудын нэрийг дурдаж, тэдний замаар явах ёстой хүн гэж хэлж байсныг молхи миний бие шүүрс алдан сонсож байсан минь бас нэг бус удаа билээ. 1979 оны сүүлч шиг санагдана, нэгэнтээ манай ажлын газар руу утасдаж “Баян-Өлгий аймаг байгуулагдсаны 40 жилийн ойд зориулсан томоохон антологи удахгүй хэвлэгдэнэ. Би энэ сайхан номыг хэвлэлд бэлтгэж байна. Бичсэн юм байдаг бол хэдэн шүлэг яаралтай өгч болно. Нутаг нугын талаар юм байвал их сайн…” гэсэн баяртай сайхан мэдээ дуулгав.Би ч тэр даруйд хэдэн юм машиндуулаад аваачиж өглөө. Тэгээд, “Шүлгүүдээ зас, бас нэмж, хасаж өг…” гэх хариу өгөх биз гэж нэг хэсэгтээ чих тавин хүлээсээр л байлаа. Гэтэл тэгсэнгүй, харин 1981 оны дундуур “Аймгийн ном гарсан. Морилон ирж нэг ном авбал ав…” гэж утасддаг юм байна. Би ч тэр даруйд давхиад очлоо. Миний өгсөн хэдэн шүлэг яг машиндсан дэс дугаараараа, цэг таслалын засваргүй “Цаст Алтайн уянга” нэртэй нутгийн онцлогтой зураг чимэглэл бүхий хатуу супер хавтастай сайхан номонд хэвлэгджээ. Анх удаа том антологид орсон хэдэн бор шүлгээ уншаад эхлээд баярласан ч сүүлдээ айх шиг болж билээ.

Учир нь сүүлд хийсэн засвар нэмэлтээ оруулаагүй хэвлүүлжээ. Энэ байдлыг ажиж байсан зохиолч ах маань “Яав?..” гэж байна. Би «Та миний нэг ч шүлэгт ер гар хүрээгүй, байгаа чигээр нь… Уг би таныг…» гэтэл, Бааст ах «Би юу гэж хүний бүтээлд гар хүрч байх ёстой билээ? Хүний “хүүхдэд” гар хүрэх эрх надад байхгүй ээ. Эзэн нь юмаа мэдэж, эрэг нь усаа хашдаг юмаа, хө…» гэж их л ёжтой хэлж, намайг бүр гайхшируулж орхив. Тэгснээ “Би нэг л хүний шүлэгт сүрхий гар хүрсэн юм. Ц.Гайтав хүү Санхүүд сурч байхдаа, нэг урт шинелийн гол юм, манай зохиолчдын хороо руу байсхийгээд л шүлэг тэрлэсэн баахан гар бичмэлээ бариад шогшиж ирнэ. Түүнийг тухайн үед тоож байгаа ч амьтан алга. Харин би нэг удаа өрөвдөөд, нэлээд хэдэн юмыг нь авч үлдэж уншив. Тэгээд “Галын наадмын тухай” нэг юмыг нь засаж, бараг өөрийнхөөрөө шүлэглэж, анх хэвлэж өгсөн юмдаг. Тэр л Гайтавт их тус болсон байх. Учир нь би түүнийг гайгүй юм бичих хүн болно байх гэж зөн совингоороо мэдэрсэн юм.

Миний итгэл, найдварыг тэр хөсөрдүүлээгүй ээ. Базарваань, Гайтав тэгээд ХХ зууны манай яруу найргийн иргэний уянгын хамгийн лут амьтан болоо биз дээ. Их эрт төрийн шагнал авч, улмаар соёлын гавьяат болсон доо…” гээд над руу нүдний шилнийхээ дээгүүр сүрхий харснаа “Одоо энэ цагийн та нарын тухайд би хэлж мэдэхгүй юм. Цаг хугацаа харуулна биз…” гэж түс тас хэлж намайг бүр алмайруулж билээ. Тийм ээ, тэгж зохиолч ах минь надад зохиол бүтээл туурвих ажлын амаргүйг, нэн өндөр хариуцлагатайг ухааруулах шиг болсон юм (Дашрамд дурдахад 1976 оны “Яргуй” түүвэрт орсон хэдэн бор шүлэг бас редакторын гар оролгүй хэвлэгдсэн түүхтэй).Энэ явдлаас хойш би сонин сэтгүүлд ганц хоёр шүлэг өгөхдөө нэлээд бодож байж өгдөг болсон юм. Ялангуяа орчуулгын шүлгүүдийг эхээс нь гажуудуулахгүй, хэлбэр хэмжээг нь яг таг хадгалах ёстой гэж өөртөө өндөр шаардлага тавьдаг болсон билээ.

Бааст ахын манай бусад зохиолчдоос онцгой нэг ялгарах чанар гэвэл үзэг нэгт нөхдөө хүндэлж, хэний ч зохиол бүтээлийг цаг алдалгүй маш шуурхай уншдаг байсан нь гайхалтай гэж би баттай хэлнэ. Нэг очиход Ж.Пүрэв гуайн “Зүрхний хилэн”, дахин нэг уулзахад“Манан будан” зэрэг нүсэр том романыг ширээн дээрээ дэлгэчихсэн, энд тэнд нь зурж, хуучин монгол бичгээр тэмдэглэж уншиж байхтай таарсан юм. Бас нэгэнтээ “С.Эрдэнэ роман бичдэг боллоо. Уг нь тууж, өгүүллэгээр бид хоёр л дагнадаг байсан юм. Нөхөр маань одоо роман руу уравлаа…” гээд намайг сүрхий харснаа«Амдралын тойрог» романаа амжилттай бичиж шүү…” гэж инээж байсныг нь мэдэх юм.

Сүүлд Е.Евтушенкогийн “Ягодные места” (Жимст газар) романыг орос хэлээр уншиж суухтай нь таарч, энэ романы талаар нэлээд ярилцсан билээ. “Е.Евтушенко ийм роман бичжээ. Уран сайхан, баримт, зөгнөл, янз янзын зүйл хольж, их маягласан байнаа. Уншихад нэлээд ярвигтай юм. Та нар уншиж үзэхгүй юу, орос хэл ус сайтай улс…” гэж хэлсний дараа нь би уг романыг эрэл сурал болж байж олж авч уншиж билээ. Нээрээ л тогтож уншихгүй бол зохиолын гол үйл явдал, бусад нарийн ширийнийг нь барин тавин ойлгоход хялбаргүй бүтээл байлаа.

Бүр сүүлд молхи миний “Сэтгэлийн цэнхэр огторгуй” гэх номыг минь бас л энд тэнд нь зурж, зах буланд нь хуучин монгол бичгээр тэмдэглэл хийж, эрээчин уншиж, санал бодлоо харамгүй хэлж байсан тухайд өгүүлвэл урт түүх болох буй заа. Зохиолч ах маань орос хэлээр шинэ гарсан номууд ч, хаанаас олдог юм, аль хэдийн худалдаад авчихсан, уншчихсан, тэр тухайд хуучлах нэн дуртай байлаа. Нэгэнтээ Л.Толстойн тухай дурсамжийн том ном уншиж, оросын суут зохиолч орос цагаан толгойн үсгүүд зохиож байсан тухайд хүртэл хуучилж, Америкийн Индианы Серая Сова гэх нууц нэртэй зохиолчийн байгаль, амьтны тухай сонирхолтой ном уншиж буйгаа үзүүлж, дараа нь намайг заавал унш гэж өгч байж билээ. Мөн нэг удаа ХХ зууны Оросын нэртэй яруу найрагч эмэгтэй Белла Ахмадуланагийн “Аня болон бусад хөвгүүд охидод зориулсан дуу” нэртэй шүлэг, үргэлжлсэн үг салаавчилсан, хэлбэр хийцийн хувьд нэн ярвигтай 5-6 хуудас шүлгийг өгч, надад долоон хоногийн дотор орчуулж өг гэж тулгав аа. Би ч гэртээ очингуут яруу найрагчий том ботийг дэлгэж, шүлгийг уншиж гарлаа. Нэлээд олон удаа уншиж, шүлгийн санааг сайтар ойлгож аваад яаж орчуулахаа бодоод хэд хонолоо. Гэтэл ах маань мартаагүй, яг хугацаандаа нэхэж байнаа. Би ч, ерөнхийдөө буулгачихсан, танд хоёр гурав хоногоос аваачиж өгнө л гэлээ.Тэгээд, яаралтай сууж мөнөөх шүлгийг нэг өдөр орчуулж, компьютерт шивж, хэвлэж аваачихад, ах маань бараг мэндийн зөрүүгүй хэдэн хуудас орчуулгыг маань яаран үзсэнээ, чи ч гайгүй зөөлөн чихтэй, бас юм хийдэг хүн болж байна шүү… гээд, намайг аанай л гэрт нь бэлээхэн байдаг кофе, чихэр печениэр дайлж гарч билээ.

Бааст ах өөрөө аль залуу цагийн туршлагатай орчуулагч шүү дээ. Орос-Зөвлөлтийн зохиолчдын бүтээлээс болон Энэтхэг, Түвд, Хятад, Унгар, Япон, Итали зэрэг олон орны ардын аман зохиолоос орос хэлнээс орчуулж хэвлүүлсэн бол төрсөн нутаг Баян-Өлгий аймгийн казах зохиолчдын олон арван шүлэг, найраглал, өгүүллэгүүд монголчилж, олон зохиолчын бие даасан ном гаргаж, редакторлож, аймгийн зохиолчдын бүтээлээр “Таван Богдынханы дуу”, “Таван Богд”, “Цаст Алтайн Уянга” нэртэй томоохон эмхэтгэлүүд хэвлүүлсэн билээ. ХХ зууны монголын яруу найрагт шилдэг арвын нэг болох Б.Ахтааны “Бүргэд” туульсын найраглалыг яруу тансаг орчуулсан нь зохиолчийн орчуулагчийн авьяас чадварыг илтгэх нэг үзүүлэлт юм аа.

Бөхийн Бааст зохиолч манай шинэ үеийн уран зохиолын анхдагчидтай бараг нэг үеийнхэн болж явж ирсэн гэхэд хилсдэхгүй буй заа. Тэрээр Ц.Дамдинсүрэн, Б.Ринчен нарын тухай сонин хууч хөөрч, Д.Намдаг, Ц.Цэдэнжав, Э.Оюун, С.Удвал,Ч.Чимид нартай зэрэгцэн ажиллаж, заримтай нь хамтарч зохиол бичиж, тэдний зарим зохиолыг ариутган шүүж, хянан тохиолдуулж ирсэн байдаг. Тухайлбал, бүр өнгөрсөн зууны дөчөөд онд хорь гаруйхан насандаа зохиолч Ц.Цэдэнжавтай хамтарч “Мандухай цэцэн хатан”, “Цогийн идэр нас” зэрэг жүжиг бичиж, Бөмбөгөр ногоон театрт тоглуулж, тэдгээрийг нь маршил Х.Чойбалсан, нөхдийн хамт биеэр үзэж, урам зориг өгч байсан бол Д.Намдагийн алдарт “Цаг төрийн үймээн” романыг анх эх барьж авсан тухайдаа сонин түүх хүүрнэдэг байсан юм.

Монгол Улсын Ардын уран зохиолч маань ийм л “Хайр нь дотроо, хал нь гаднаа…” халамжтай сайхан ах маань байлаа.Хааяа онцгой үйл явдлаар ч юмуу, сүүлд Цагаан сарын баярын үеэр золгож очиход Бааст ах өөрийн шинэ гарсан ном юмуу, эсвэл миний сураглаж очсон гадаадын зохиолчдын номонд сэтгэлийн сайхан үг бичиж, дурсгал болгож өгнө. Ийм маягаар надад 30 орчим ном бэлэглэсэн байх юм. Энэ нь маш үнэтэй бэлэг, цомхон сайхан номын сан болой. Тэрээр «“Дөрван туужийн Бор” (1986) номдоо «Эрхэм дүү Хүрэн-Алагийн Хангайсайханд! Даруу чинь дэндэж, хөдөлгөөн чинь удааширч байна. Энэ их хөдөлгөөнтэй үед ингэж амьдарч болохгүй ээ! Тэмцэл, зүтгэл эцсийн эцэст бүхнийг шийднэ шүү!.. Б.Бааст. 22.03.1986.Улаанбаатар», “Писатли Монгольской Народной Республики(1921-1981). Библиографический справочник. Москва, 1982” номд:

“Нутаг усны минь хүү

Нэг насны хайрт дүү

Хангайсайхандаа

Халуун сэтгэлийн угаас дурсгав. Б.Бааст. 1993.IV.19» гэсэн бол “Чонын буян” (1997) номдоо:

Хайртай хар дүү-

Хангай сайхандаа дурсгав.

Ахыгаа санаж, дурсаж,

Алдсаныг нь давтахгүй яваарай!Б.Бааст. 7.XI.1997”, мөн шинээр хэвлэгдсэн“Дөрвөн туужийн Бор” (2004) номдоо:

“Аймаг нэгтэй

Амьдрах зорилго нэгтэй

Авъяаст найрагч,

Адтай орчуулагч,

Андын дээд,

Ариун журамт Х.Хангайсайхандаа дурсгав.Нөгөө муу ах хэмээгдэх Б.Бааст. 22.VIII.2005”,

“Уйтай сэрүүн намар”(2006 он) номдоо:

“Монголын яруу найраг, үргэлжилсэн үг, орчуулгын ажлын үйлст их ирмүүн- ширүүн ажилтай, амжилттай яваа дүү Х.Хангайсайханд дурсгав. Б.Бааст. 3.III.2007” гэж,“Чулуунцэцэг” (2012)” номдоо: “Нутаг нуга нэгтэй, амьсгалах агаар нэгтэй дүү- Хангайсайхандаа. Б.Бааст. Шинийн гурван” гэх зэргээр бичиж дурсгасан билээ, өмөг түшигт, буянтай буурал ах минь!..

Харин 2000-аад он гарахад Бааст ах маань миний сонин сэтгүүлд хэвлүүлж буй шүлэг, нийтлэл, орчуулгыг нэлээд анзаарч, “Одоо би чиний тухайд нэг дуугарна аа…” гэж нэгэнтээ хэлснээ гүйцэлдүүлж “Хангайсайханы Ромьео Жульетта хоёр” гэсэн томоохон шүүмж-тэмдэглэл бичиж сонинд нийтлүүсэн нь надад мөн ч их урам өгснийг мартахын аргагүй ээ. Энэ шүүмж- тэмдэглэлдээ манай уран зохиолын богино өгүүлэгийн төгс чадвартан Ж.Лхагва, богино шүлгийн нэртэй инжаан Д.Нямаа, дуун хөрвүүлэгчийн их гавьяатан Ц.Хасбаатар нарын бүтээл туурвилын уламжлал чамд ямар нэг байдлаар ажиглагдаж буй гэлтэй гэж намайг магтсан нь бүр ч өндөр хариуцлага хүлээлгэсэн явдал болсон билээ.

Монголын их утга зохиолын нэгэн зууны амьд архив болсон зохиолч маань өөрөө 150 гаруй ном хэвлүүлж Монголын уран зохиолд үргэлжилсэн үгийн романаас бусад бүх төрлөөр зохиол бүтээлээ туурвисныг доктор С.Байгалсайхан, Д.Болормаа нарын судлаачид «Б.Бааст нь яруу найрагч, хүүрнэл зохиолч, жүжгийн зохиолч, нийтлэлч, орчуулагчийн хувиар өөрийн гэсэн өнгө аястай бүтээлээрээ баримтыг уран сайхнаар боловсруулж, уйгагүй хөдөлмөрлөхийн жишээг үзүүлж хоёр үеийн уран бүтээлчдийн бат холбоос гүүр болж залгамж үед туршлагаа өвлүүлж, XX-XXI зууны Монголын утга зохиолын хөгжилд үнэтэй хувь нэмэр оруулж яваа оюун билэгтэн мөн» гэж үнэлсэн байна.

Тийм ээ, бүтэн нэгэн зуунд амьдарч, ажиллаж, бүтээж туурвихын гайхамшигт үлгэр жишээ үзүүлсэн эрхэм буурал ах маань төр засагтаа хөдөлмөрөө үнэлүүлж хөдөлмөрийн баатар, ардын уран зохиолч, соёлын гавьяат зүтгэлтэний хүндтэй алдрыг зүй ёсоор хүртсэн ХХ зууны Монгол тулгатны зуун эрхмийн нэг яах аргагүй мөн билээ!

МҮЧЗХ-ны болон Н.Рубцовын нэрэмжит Бүх Оросын Утга зохиолын шагналт Х.ХАНГАЙСАЙХАН

Categories
булангууд мэдээ цаг-үе шинжлэх-ухаан-технологи

Б.Авид: Шинжлэх ухааны салбарт ажиллаж буй хүний тоо цөөн учраас бүгд хамтдаа ажиллах ёстой

Шинжлэх ухааны академийн эрдэмтэн, нарийн бичгийн дарга Б.Авидтай ярилцлаа.

–“Шинжлэх ухаан, технологийн салбарт авч хэрэгжүүлэх зарим арга хэмжээний тухай” Засгийн газрын 2021 оны 299 дүгээр тогтоол гарсан. Энэ тогтоол шинжлэх ухааны салбарт ямар ач холбогдолтой вэ?

-XXI зуун бол мэдлэг, эдийн засагт суурилсан үе. Мэдлэг бол хамгийн гол хөдлөгч хүч. Өмнө нь техник, технологи, багаж, тоног төхөөрөмж ярьдаг байсан бол одоо хамгийн гол зүйл нь хүний мэдлэг болсон. Энэ утгаараа Засгийн газраас 2020-2024 онд хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны төлөвлөгөөндөө шинжлэх ухаан, технологийн салбарын хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлнэ, хүний нөөцийг бэхжүүлнэ гэж ярьсан. Саяхан баталсан “Алсын хараа-2050” баримт бичигт шинжлэх ухааны салбарт оруулах хөрөнгө оруулалтыг жилд дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 2,5 хувийг нэмэгдүүлэн шинжлэх ухааны салбарт зарцуулна гэж томьёолж заасан. Энэ ажлуудыг хэрэгжүүлэхийн тулд шат дараалалтайгаар арга хэмжээ авах ёстой. Энэ арга хэмжээний нэг нь 299 дүгээр тогтоол бөгөөд 13 заалттай томоохон тогтоол гарсан. Томоохон заалтуудаас дурдвал шинжлэх ухаан нь дан химийн, биологийн шинжлэх ухаан гэхээсээ илүүтэй салбар дундын хэв маягтай шинжлэх ухаанууд хамгийн сайн амжилтад хүрч, хөгжиж буй учраас салбар дундын лабораториудыг бий болгох нь зүйтэй. Монгол Улс цөөн хүн амтай, тухайн салбарт ажиллаж буй хүний тоо цөөн учраас бүгд хамтдаа ажиллах ёстой. Эрдэм шинжилгээний хүрээлэнгүүд, их сургуулиуд, хувийн хэвшлийнхэн нийлээд нэг лабораторид ажиллан хүчээ төвлөрүүлбэл тухайн салбарт гарч буй үр дүн сайжирч өрсөлдөх чадвартай гарна. Энэ асуудлыг дэмжсэн эрх зүйн орчныг бий болгох талаар мөн заасан нь чухал юм. Шинжлэх ухааны салбарт ажиллаж буй хүний тоо гэж байдаг. Тухайн орны хэчнээн хүн шинжлэх ухааны салбарт ажиллаж буйгаар түвшинг нь тогтоож болдог. Азийн дунджаар нэг сая хүн амд ногдох судлаачдын тоо 1500 байх жишээтэй. Гэтэл манай улсад энэ тоо 500-600 өөрөөр хэлбэл, Азийн дунджаас гурав дахин бага. Тэгэхээр бид хүний нөөцийг нэмэгдүүлэхийн тулд арга хэмжээ авах ёстой. Эхний ээлжинд 299 дүгээр тогтоолоор дөрвөн хүрээлэнд орон тоог нь засгаас дэмжье гэж 100 гаруй хүний орон тоог нэмэгдүүлэхээр зааж өгсөн. Тухайн салбарт 100 хүний орон тоогоор нэмэгдүүлнэ гэдэг нь нэлээн том ач холбогдолтой ажил болсон гэж харж байна.

-Шинжлэх ухааны салбар манайд хоцрогдолтой байгаа талаар хүмүүс ярьдаг. Дотоодын нийт бүтээгдэхүүний хэдэн хувийг энэ салбарт тавьдаг вэ. Дотоодын нийт бүтээгдэхүүний тавьсан мөнгө яг юунд зарцуулагддаг юм бэ?

-Шинжлэх ухааны салбарыг үнэлдэг, нэг түвшин тогтоодог аргачлал бол тухайн улс дотоодын нийт бүтээгдэхүүний хэдэн хувийг шинжлэх ухаан, технологийн салбарт зарцуулж байна вэ гэдгийг харах юм. Дэлхий нийтийн жишгээр дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 1,5 хувиас багагүйг зарцуулж байвал тухайн улсын шинжлэх ухаан, технологийн асуудал өрсөлдөх чадвартай байна гэж үздэг. Манай улсын сүүлийн 20 жилийн дунджийг харвал 0,1-0,15 буюу дэлхийн дунджаас 10-15 дахин бага явж ирсэн. Тэгэхээр хүний нөөц багатай, салбарт зарцуулж буй мөнгө нь бага учраас энэ салбарын өрсөлдөх чадвар сайнгүй байна. 0,1-0,15 хувь буюу 40 гаруй тэрбум төгрөг энэ салбарт ажиллаж буй 2000 гаруй хүний цалин, судалгаанд зарцуулагддаг.

-XXI зуунд шинжлэх ухааны салбартаа анхаарал хандуулах ёстой. Монгол Улсын шинжлэх ухааны салбарт төрөөс ямар анхаарал, туслалцаа хэрэгтэй байгаа вэ?

-Олон зүйлс байгаа, энэ дотроос хамгийн гол асуудлын нэг нь хүний нөөцийг бэхжүүлэх асуудал. Тухайн салбарт ажиллаж байгаа хүний нөөцийг бэхжүүлнэ гэдэг нь миний бодлоор энэ салбарт чадварлаг хүн ажиллах ёстой. Чадварлаг, мэргэшсэн хүн ажиллахад тухайн салбарын цалин дээгүүр байх ёстой. Гэтэл шинжлэх ухааны салбарт ажиллаж буй хүний цалин 800-900 мянган төгрөг байгаа. Энэ нь магадгүй чадварлаг хүнийг татах хөшүүрэг болж чадахгүй байна. Хамгийн эхэнд тухайн салбарт ажиллаж буй, хүний нөөцийг бэхжүүлэх, тогтвортой ажиллахад шаардлагатай гол хүчин зүйлс бол цалин мөн нийгмийн баталгааны асуудал. Тухайн салбарт ажиллаж буй хүмүүс томоохон үр дүн гаргая гэж боддог. Энэ утгаараа лабораторийн орчин сайн байх ёстой. Орчин үеийн түвшинд лабораторид ажиллаж байж тухайн хүний ажиллах бүтээмж сайн, бүтээлийн өрсөлдөх чадвар сайн гарна. Сүүлийн жилүүдэд шинжлэх ухааны салбарт зориулсан хөрөнгө оруулалт бага, бараг байгаагүй учраас энэ салбарт хөрөнгө оруулалт хийх шаардлагатай. Тэгвэл хүний нөөц бэхжин, хөрөнгө оруулалтаа дагаад гарч буй үр дүнгүүдийн өрсөлдөх чадвар улам сайжирна гэж харагдаж байна.

-Эрдэм шинжилгээний дөрвөн хүрээлэнг шинээр байгуулахаар болсон гэсэн үү?

-Засгийн газрын тогтоолоор дөрвөн хүрээлэн шинээр байгуулах болсон. Ой модны сургалт судалгааны хүрээлэн. Бидний хамгийн том асуудал бол цаг уурын өөрчлөлт. XX зуунд шинжлэх ухаан маш хурдтай хөгжсөн, сансрын уудмыг эзэмшлээ, цөмийн энерги ашигласан зэрэг том ажлууд хийж байна. Бидэнд тулгарч байгаа хамгийн том асуудлуудын нэг нь цаг уурын өөрчлөлт. Өнөөдрийн хувьд бол “Ковид 19” цар тахал. Гэхдээ цаг уурын өөрчлөлт нь цар тахлаас маш том асуудал. Энэ нь нэг вакцин гаргаад, эмчилгээ хийгээд алга болчихгүй мөнхийн сэдэв. Тийм учраас дэлхийн дулаарал, цаг уурын өөрчлөлтийн асуудалтай холбоотойгоор тэрбум модны санаачилга гарсан нь маш чухал юм. Энэ тэрбум модны санаачилгыг хэрэгжүүлэхэд гол үүрэгтэйгээр оролцох боломжтой хүрээлэн нь ой модны сургалт, судалгааны хүрээлэн.

Мөн тархи, сэтгэл судлалын хүрээлэнг 15 хүний бүрэлдэхүүнтэй шинээр байгуулсан. Одоо шинжлэх ухаан, технологийн хөгжил сайн болсон. Химийн, биологийн, физикийн шинжлэх ухаан их өндөр түвшинд очсон. Хүний тархи гэдэг бол судалгааны хамгийн судлахад хүнд объект. Бусад шинжлэх ухаануудын хөгжил өндөр түвшинд хүрсэн учраас эргээд хүний тархийг судлах нь их чухал. Энэ утгаараа өнөөгийн шинжлэх ухаануудын зааг дээр хөгжих ёстой XXI зууны хамгийн гол салбар нь тархи судлалын салбар болоод байна. Энэ чиглэлийн судалгааг эхлүүлэх, цаашид хөгжүүлэх шаардлага гарч буй учраас энэ хүрээлэнг байгуулсан. 2022 оноос тухайн салбарын судалгааны чиглэлүүд тодорхой түвшинд Монгол Улсад хөгжиж явна. Энэхүү салбар нь дэлхийд шинэ шинжлэх ухааны чухал салбар. Бид мөн энэ салбарыг хөгжүүлэх ёстой учраас тархи, сэтгэл судлалын хүрээлэнг цөөн орон тооны судлаачтай байгуулсан.

Ц.УЯНГА

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ

Цусан дахь ферритин уургаа тодорхойлуулснаар төмрийн илүүдэлтэйгээ мэдэж болно

Хоол хүнсний органик бус найрлага бүхий эрдэс бодис нь бие махбодын өсөлт ба бодисын солилцоонд чухал үүрэг гүйцэтгэдэг. Бие махбодод агуулагдах хэмжээгээр нь тэдгээрийг макро, микро эрдэс гэж хоёр ангилна. Макро эрдсүүдэд кальци, фосфор, кали, натри, магни ордог бол микро буюу бичил эрдсүүд нь зэс, төмөр, иод, манган, цайр, молибден, селен, хром, фтор аж. Энэ удаад бичил элементүүдийн нэг болох төмөр ба түүний хүний биед үзүүлэх нөлөө, илүүдэл, дутагдал нь ямар эмгэг үүсгэх, тэр дундаа төмрийн илүүдэл юунд хүргэж болох талаар хүргэе.

Төмөр нь хоол ундаар дамжин хүний биед нэвтэрч, элгэнд шүүгддэг байна. Цусанд төмөр тодорхой хэмжээтэй байж, цусны улаан эс, гемийг бүрэлдүүлэхэд оролцдог. Төмөр нь мөн биеийн арьсны хэвийн байдлыг хангах, бамбай булчирхайн хэвийн ажиллагааг нөхцөлдүүлэх, цус төлжүүлэх үүрэгтэй. Түүнчлэн мэдрэлийн ширхэгээр сэрэл дамжих үйл явцыг зохицуулж, тархины үйл ажиллагаанд чухал нөлөөтэй юм. Түүнээс гадна маш олон төрлийн биологийн идэвхит нэгдлийн хэвийн үйлчилгээг хангаж өгдөг байна. Насанд хүрсэн эрэгтэй хүний төмрийн хоногийн хэрэгцээ дунджаар 10 мг, эмэгтэй хүнд 15-20 мг, жирэмсэн ба хөхүүл эмэгтэйд 18 мг төмөр шаардлагатай. Бид хоногт хамгийн дээд талдаа 45 мг төмөр зарцуулдаг. Харин жирэмсэн үед төмөр зарцуулалт ердийнхөөс нэмэгдэнэ. Тиймээс эмч нар жирэмсний сүүлийн хагас болон төрсний дараах эхний 2-3 сард төмрийг нөхөх эмчилгээ санал болгодог юм.

Төмөр дутагдвал эд эрхтний цусны хангамж хомсдож, цус багадалт үүсдэг. Энэ нь толгой эргэх, толгой өвдөх, амтлах мэдрэмжид өөрчлөлт орж, хэл хуурайших шинж тэмдгээр илэрнэ. Учир нь төмөр дутагдсанаас хэлний амт мэдрэх үүрэгтэй эсүүд хатингаршиж, амтлах мэдрэхүй буурдаг ажээ. Түүнээс гадна хоолны дуршил багасч, бие сульдан булчин суларна. Мөн анхаарал муудаж, хүүхдийн биеийн ба оюуны хөгжил зогсоход хүрдэг байна. Дархлаа муудсанаас өвчинд өртөмтгий болно. Түүнчлэн хумсны хэлбэр өөрчлөгдөж, биеийн халуун хэвийн хэмжээнээс буурдаг. Үүнээс гадна бамбай булчирхайн үйл ажиллагаа алдагддаг байна.

Тэгвэл хүний биед төмөр илүүдэх нь дутагдсанаас ялгаагүй аюултай аж. Хоногт 200-мг аас дээш төмөр биед хуралдсан тохиолдлыг төмрийн илүүдэл гэж үздэг.

Илүүдэлд хүргэх гол шалтгаан нь нойр булчирхай, элэг, дэлүүний өвчин, архаг архидалт, төмрийн солилцоо алдагдах явдал юм. Илүүдсэн төмөр цусан дахь ферритин гэдэг уурагт очиж хуримтлагддаг байна. Ферритин хэмээх уургийг төмрийн агуулах гэж ойлгож болох юм.

Төмөр илүүдвэл цус өтгөрч, бусад эд, эрхтнийг гэмтээнэ. Улмаар арьс амархан харлаж, хар толбо үүсдэг. Төмрийн илүүдэл элгийг ноцтой гэмтээснээр энэхүү эрхтэн хэвийн ажиллахаа болино. Төмөр нь цусаар чөлөөтэй урсаж, хүний биеийг хурдан зэврүүлдэг. Энэ нь төмрийн исэлдэмтгий чанартай нь холбоотой. Үүнээс гадна төмрийн илүүдэл нь үе мөч өвдөх, ядарч сульдах, юу ч хиймээргүй санагдах, хэвлийгээр өвдөх, бэлгийн сонирхолгүй болох, зүрх өвдөх зэрэг шинж тэмдгүүдээр илэрдэг.

Тиймээс юуны өмнө цусан дахь ферритин уургийн хэмжээг үзүүлж шалгуулах нь хамгийн зөв арга. Төмрийн илүүдлийг арилгах ердийн арга нь төмөр орсон мах, архи зэрэг бүтээгдэхүүнийг багасгах явдал. Эрт дээр үеэс ийм төрлийн өвчнийг эмчлэхдээ монголчууд хануур, самнуур заслыг өргөн ашигладаг байжээ. Эдгээр эмчилгээг хийлгэснээр элэгний үрэвсэл, зүрхний булчингийн сулрал, уушгины өвчин, амьсгалын дутагдалд хүргэдэг эмгэгүүдээс өөрийгөө урьдчилан сэргийлж чадах юм.

Дашрамд хэлэхэд, төмрөөр баялаг хүнсийг дурдвал, махан бүтээгдэхүүнээс төмрийг 40-50 хувь, загасан төрлийн хоолноос 10 хувь авах боломжтой. Үүнээс гадна тахиа, гахайн элэг, үхрийн бөөр, зүрх, элэг, өндөгний шар, самар, төмс, өнгөт болон цэцэгт байцаа, яншуй, вандуй, хатаасан цагаан мөөг, тоор, чангаанз, алим, чавга, үзмийг нэрлэж болно.Эдгээрийг төмрийн дутагдал буюу цус багадалтын үед түлхүү хэрэглэхийг зөвлөдөг байна.