Category: булангууд

Хүмүүнлэгийн их сургуулийн багш Д.Дагиймаа нэгэн түүхийг үе үеийн оюутнууддаа, ихэд хичээнгүйлэн ярьдаг. Ярьсаар ч байгаа. Багш хүн гэдэг мэдлэг боловсрол, мэргэжлийн ур чадварт зааж сургахаас гадна тухайн шавиа амьдралын их далайд зүг чигтэй, ёс зүйтэй, хүн шиг хүн байхыг зөвлөж, үлгэрлэж байдаг. Тэр утгаараа багшийн ярьсан сургамжит түүх өдгөө ч бидний амьдралд хэрэг болсоор буй.

Нэгэн хараагүй охин ээждээ ихэд хорсож “Мэлмэртэл уйлаад мэлмий минь сохорчихгүй л байлгүй дээ, ээж минь. Та надаас тэр гайтай утсыг булааж аваад, өгөхгүй л байхгүй дээ. Утас үзээгүй гэж уурлаж, уйллаа гээд нүд минь сохорчихгүй шүү дээ, ээж ээ” хэмээн хорсолтойгоор орилсон гэдэг.

Энэ охин одоо дөнгөж 18-тай. Хүүхэд байхдаа юу хүссэн болгоноо уйлж байгаад авчихдаг муу занд эцэг, эх нь сургажээ. Тэр зангаасаа болоод өдгөө хараагүй болсон байна. Амьдрал дээр иймэрхүү тохиолдол цөөнгүй. Сүүлийн үед ухаалаг утсыг ой хүрээгүй хүүхдээс эхлээд орчноо мэдрэхгүй болтлоо оролдох хөгшчүүл ч байна.

Нас биед хүрсэн хүмүүс ч яахав гэхэд бяцхан балчир хүүхдүүддээ утас, сэрээ, халбага, хайч, хутга, шүдэнз гэх мэт эд зүйлээр битгий тоглуулаач ээ, эцэг эхчүүд ээ. Тэр дундаа эмээ, өвөө нар ач, зээгээ буруу эрхлүүлж тоглуулснаасаа болоод бие, эрүүл мэндээрээ бяцхан хүүхдүүд тань энэ мэт хохирсоор байгааг анхаарна уу. Өнөөдөр миний хүүхэд уйлаад байна, за яахав өгчихье гэсэн хандлага чинь ирээдүйд таныг зэмлэх, яллах, үзэн ядах сэтгэлийн үндсийг тавьж өгч байна гэдгийг ухаараарай. Өнөөдөр утас өгөөгүй гээд хүүхэд тань уйлж л байг. Ирээдүйд эрүүл саруул өссөндөө танд баярлана. Өнөөдөр хүүхдэдээ утас өгөөд уйлуулахгүй байж болох ч ирээдүйд таны хүүхэд харааны, эсвэл оюун санааны бэрхшээлтэй болчихоод дээрх үгийг хорсолтой нь аргагүй хэлэх вий.

Хүн хэмээгч ухаалаг амьтан зуун хувь биш ч гэлээ дэлхийг эрхшээгээд олон зууныг үджээ. Үеийн үед байлдан дагуулагч, гүн ухаантнууд, төр нийгмийн зүтгэлтэн гээд сорууд төрөн гарч байсан. Өнөөгийн шинжлэх ухаан цаг цагт төрөн гарч байсан суу билэгт их эрдэмтэн мэргэдийн хязгааргүй их хүсэл, уйгагүй оролдлого, хичээл зүтгэлийн хүчээр өнөөдрийн өндөрлөгт хүрсэн нь маргашгүй үнэн. Өнгөрөн одсон цаг хугацаан дунд Галелей, Исаак Ньютон, Альберт Эйнштэйн зэрэг сор хөвгүүд төрөн гарч, өнөөгийн агуу том онолууд, суут нээлтүүдийг хийж байсан юм. Тэдгээр оргилуудын үргэлжлэл бол энэ цаг үед алдар суугаа тунхаглан, өөрийн хэзээ ч үл нуран унах хөшөө дурсгалаа босгосон их эрдэмтэн Стивен Хокин билээ. Шинжлэх ухааныг шүтэн бишрэгчийн хувьд түүнтэй нэгэн цаг үед амьдарч байснаараа хувьдаа бахархдаг. Хэдийгээр одоо бидний дунд байхгүй ч гэлээ түүний ном бүтээлүүд, онолууд нь үнэ цэнээ хэзээ ч үл алдах шижир алттай зүйрлэгдэх ажгуу.

Уншигч та бүхэнд суут ухаантан, сансар судлаач, онолын физикч Стивен Вильям Хокины тухай АНУ-ын зохиолч Китти Фергюсоны туурвисан “Стивен Хокин: Сэтгэлгээ нь хүлээсгүй ухаантан” номын талаар товчхон өгүүлэх гэж байна. Энэ номыг 2015 онд орчуулагч О.Бүрэнжаргалын орчуулгаар “Болор судар” хэвлэлийн газар эрхлэн гаргажээ. Энэ бүтээл нь Хокины хүүхэд ахуй цагаас эхлээд бүх л цаг үеийнх нь тухай дэлгэрэнгүй, элдэв хачиргүй өгүүлснээс гадна тайлбар үнэлэлт дүгнэлт сэлтийг өгсөн үнэхээр шилдэг гэж хэлж болох ном юм.

Хокин 1942 оны тэргүүн сарын 8-нд Оксфордод мэндэлсэн бөгөөд дайны гал ид дүрэлзэж байсан цаг үе. Түүний эцэг эх нь хүүхдүүдийнхээ боловсролд асар их анхаардаг төдийгүй шинжлэх ухааны судалгааг хэрхэн хийдэг болон астрономын үндсийг заадаг байсан гээд суурь мэдлэгийг сайн тавьж өгсөн нь хожмоо их эрдэмтэн төрөн гарах үндсийг нь тавьсан биз ээ. Тэдний гэр бүлийг цэмцгэр сэхээтнүүд, бас нэлээн этгээд гажиг хүмүүс гэж тухайн үедээ тооцдог байсан нь сонирхолтой. Магадгүй байнга л ном хичээл ярьж байдаг, музей их үздэг байсан болохоор тэгсэн байх л даа. Дэлхийн дайны дараахь Англи улсад ингээд байж байдаг гэр бүл ховор ч байсан байх. Хожим буюу 1980 онд баргийн эрдэмтний хүрээд байдаггүй хүндэт алдар болох Лукасын математикч профессор хэмээн өргөмжлөгдсөн энэ суутан хүүхэд ахуй цагтаа бусдаасаа гоц гойд ялгараад байх зүйлгүй энгийн нэгэн байсан юм. Арайхийж бичиг үсэг сурсан, бичгийн хэв гэж авах юмгүй. Ямар нэгэн механизмын бүтцийг танин мэдэх хүсэлдээ автан задалдаг авч буцаад эвлүүлж чаддаггүй байсан нь түүнийг суут эрдэмтэн болно гэж таамаглах аргагүй байсан бололтой. Сонирхолтой нь түүнийг 12 настай байхад ангийн хоёр хөвгүүн Хокиныг “Байдаг л хүн болно”, “Гоц ухаантан болно” гэж мөрийцсөн авч лавтайяа энэ номыг бичиж байхад ялагч нь мөрийгөө нэхээгүй байсан гэх. Ямартаа Хокин өнөөгийн цаг үеийн шинжлэх ухааны тод од болон гялалзсан билээ. Харин тэрээр өөрийнхөө тухай “Би хүүхдээрээ хоцорсон. Одоог хүртэл “яагаад”, “ямар учраас” гэх асуултыг өөртөө тавьдаг. Заримдаа асуултынхаа хариуг олдог” хэмээсэн нь бий. Хокины чөлөөт сэтгэлгээ, хичээлдээ огтхон ч түүртдэггүй, бие даасан байдал зэрэг нь Оксфордын хэм хэмжээнд яв цав таарч байсан. Стивен Хокин “Орчлон ертөнц анх хаанаас бий болов”, “Эхлэл гэж байгаа бол төгсгөл гэж байх уу. Төгсгөл гэж байгаа бол хэзээ болох вэ”, “Цаг хугацаа зөвхөн нэг чигийн урсгалтай юу, Ухарч болох уу”, “Бидний төсөөлдгөөс өөр орон зайн хэмжээс байх уу”, “Орчлон ертөнцөд хэмжээ хязгаар бий юү” гэх мэт асуудлуудыг хөндсөн байдаг. Хар нүх болон хувирч байгаа одод хаачдаг, хар нүхнүүд байхгүй болчихвол юу болох вэ гээд бүх асуултууд бүх насаараа физик нухсан хүнийг ч гэсэн халгамаар болгодог. Ер нь Хокины онолыг ойлгохын тулд бүхний утгыг тайлах гэж хичээх хэрэггүй. Харин учир холбогдлыг нь л ойлгочиход сонирхолтой байх болно гэж. Хокины онол, нээлтийн тухай бүр нягталж үзэхийг хүсвэл нийтэд зориулан гаргасан “Цаг хугацааны товч түүх: Их тэсрэлтээс хар нүх хүртэл”, “Хар нүх ба шинэ ертөнц” гэх номуудыг нь уншиж болно. Хокины судалгааны үр дүнд хар нүх квантын эффектийн дагуу цацраг гаргадгийг нотолсон бөгөөд үүнийг “Хокины цацраг” гэж нэрлэдэг билээ.

Автобусны жолооч нар аархал ихтэй. Урдуур дайрна, шүргэнэ, мөргөнө, уурлана, аархана. Ингэсээр байгаад нэг л мэдэхэд автобустай зам булаалдаж, болж л өгвөл өмнө нь орчих гэдэг болчихсон нь нууц биш ээ, манай жолооч нар.

Гэхдээ одоо больё. Замын түгжрэлээ шийдэж чадахгүй байгаа нийслэл хотдоо жолооч нар эвтэй байцгаая. Ядаж л нийтийн тээвэртээ зам тавьж өгч хэвшицгээе. Нэгдүгээр эгнээг нь чөлөөлж өгье. Нэг автобусанд 10 хүн суух, эсвэл тэр 10 хүн тус бүрдээ автомашинаар хөдөлгөөнд оролцох хоёрын зааг ялгааг бид сайн мэднэ. Тийм учраас жолоочийг биш юм аа гэхэд замын хөдөлгөөнд ачаалал нэмэхгүйгээр нийтийн тээврээр үйлчлүүлж байгаа иргэдээ хүндэлье.

Ерөөс зам тавьж өгөх соёл манайд мянга дахь асуудал болчихсон гэдэг шүү. “Та-би-та” гэдэг дүрэм хөгжингүй орнуудын зам дээр үйлчилдэг. Манайд “Би-би-би”-гийн дүрэм үйлчилдэг. Замын хөдөлгөөний соёл гэдэг зүйл түгжрэлд багагүй нөлөөтэй гэдэг судалгаа ч байдаг юм билээ.

Тиймээс өнөөдрөөс нийтийн тээвэртээ зам тавьж өгч эхэлье. Автобусны жолооч аархуугаар урдуур чинь дайраг, хоёр хором тэсчих. Жолооч биш юм аа гэхэд автобусанд зорчиж яваа зорчигчид танд баярлана. Маргаашнаас бусдадаа зам тавьж хэвшье. Ядаж л нэг хэсэг маань ажил, сургуульдаа амжиж байвал нэг төрлийн буян байх шүү.

Нэг айлын хүүхдүүд өөр өөр араншинтай байдаг нь хачирхалтай. Нэг нь айлын өгсөн чихэр, шоколадыг газар дээр нь зад татчихдаг бол, нөгөө нь үргэлж цааш нь хийнэ. Тэр ч бүү хэл сургуулийнхаа үдийн цайнд өгсөн боорцогныхоо талыг цүнхлээд ирэх ч үе тохиолдоно.

Эхэндээ шоолж инээж байсан бол сүүлдээ гайхширдаг болов. Хэн, хэзээ өгсөн нь мартагдсан амттанг гэнэтхэн халааснаасаа гаргаж ирээд тэр хавиар нэг хэрэг мандуулна. Ийм хачирхалтай юуг ч хурааж хуримтлуулдаг, талыг нь заавал далд хийдэг охиныгоо эхэндээ гайхдаг байсан ч, эцэст нь түүнийг хуримтлуулагч иргэн гэдгийг ойлгосон юм. Гурван арваныг элээж байгаа бидний хүүхэд насанд бутархай мөнгө одоогийнхоос үнэ цэнэтэй байж. Гэтэл надаас авахуулаад усны мөнгөний хариултаар тавын гаа, аравын чихэр авч идэхээ бодохоос түүнийг хурааж хуримтлуулах талаар төсөөлөл тун муутай байж.

Гэтэл өнөөх гайхал чинь энд тэнд хэн ч тоохгүй орхисон 10,20,50,100-тын дэвсгэртээс авахуулаад бүх л мөнгөн дэвсгэртийг эмхэлж цааш хийхээс гадна, төрсөн өдрийн бэлэг, Цагаан сарын бэлгийн мөнгөө хуримтлуулсаар манай гэрийн хамгийн баян хүн болоод хувирчих нь тэр. Түүний энэ байдал эргэн тойрныхонд ч нөлөөлөв. Том болохоороо хуримтлуулсан мөнгөөрөө “Дэлгүүрчин охин” болно хэмээн гурван настай дүү нь ярьж байгаа бол өөрөө “Гадаадад сургуульд сурна” хэмээн томорч байх. Энэ жишгээр жилдээ нэг удаа өөрийн биеэр боодол боодол 10,20,50,100-тын дэвсгэртээ банкинд тушааж, хуримтлалаа арвижуулдаг болов. Хамгийн сүүлд 267.170 төгрөг банкинд тушааж, дэвтэрээ бичилт хийлгэсэн охиноос томчууд бидэнд сурах зүйл олон байгаа нь анзаарагдав.

Ийнхүү орчин үеийн хүүхдүүд багаасаа л мөнгийг хурааж хуримтлуулах, түүнийгээ хэрхэн зарцуулах талаар өндөр мэдлэгтэй болж байгаа нь авууштай. Хадгаламж өлсөхөөс биш, хуримтлуулахаас эхэлдэг аж.