Эжий минь номын дэлгүүрийн худалдагч хүн байсан. Тиймээс би багаасаа л номун далай мэт номон дунд өссөн. Тунгалаг эрдэнийн судар бүтээх тунгаамал шижир, тунамал алмааз, тунсаг оюу, сувдын эрэлд хүүхэд ахуй тэр л үеэс гарсан минь ийм учиртай. Хожим хөдөө гадаа явсан ч байнга л ном цүндийтэл өвөртлөөд морддог сон. Номондоо шимтсээр, айлын сүрэгтэй хонины найр үүсгэж, өндөр нагац Ёнгоодоо шилбээ тас шилбүүрдүүлэн зугтсан минь ч цөөнгүй.
Нэгэнтээ эмнэг үрээ сургаж, эмээлийнхээ ардуур хазгайлдсан шигээ исгэрч явтал унаа минь овоо цагааширсан шиг санагдав. Тэгэнгүүт өврөөсөө хээвнэг ном гарган, ширээ, сандал дээр тухалсан мэт эмээлийнхээ бүүргэн дунд тавиад уншиж явтал гэнэт сүр сархийсэн салхинд хуудас нь сэрчигнээд явчихав.
Хуудасны сэрчигнээнд үргэсэн эмнэг шахуу үрээнийхээ буруу талын дөрөөнөөс гутлаа салгаж чадахгүй нэлээд явсны эцэст азаар хөл минь сугарч золоор амь мэнд гарсан билээ. Тухайн үедээ энэ бүтэлгүйтлээ хэнд ч хэлсэнгүй. Хожим эжийдээ энэ тухайгаа хэлбэл “Миний хүүг номын цагаан буян л аварч дээ” гэж инээмсэглэж байсан даа. Магадгүй, хог новшноос унаа мал минь үргэж бусгасан бол муу зүйл дайрах ч байсан юм бил үү, хэн мэдлээ дээ.
Л.БАТЦЭНГЭЛ
Монголчууд бид өөрсдийгөө улстөржсөн ард түмэн гэж ярьцгаадаг. Тэр нь ч үнэн. Ажлаа тараад харихад гэрийнхэн улс төр ярьж л байна. Зурагтаар76-гийнхаа хэрүүлийг сонсоод цэц уралдуулж сууна. Найз нөхөдтэйгээ уулзсан ч ярианы сэдэв нь улс төр рүү хөтлөгдчихнө. Тэр нам, энэ нам гэж хэрэлдэх, хуваагдах энүүхэнд. Тэр битгий хэл нэг гэрийн эр эм хоёр ч тангараг тасрахдаа тултлаа улстөржчихөөд байгаа нь гунигтай.Төрийн өмнөөс оготно боож үхэв гэгчээр хэт улстөржиж, хэнээ тусаад яахав. Хувиа борлуулж, довоо шарлуулж л явбал барав гэж бодогдох чдээрээ хөл толгойгоо олохгүй, засаг төр нь огцроод байхаар яалт ч үгүй улстөржихөөс өөр аргагүй ч юм шиг.
Баруун Африкт дэгдсэн Эбола вирусын халдвараар нас барагсдын тоо 6928 болсныг Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллагаас мэдээллээ. Эболагаар нас барагсдын тоо хамгийн сүүлд мэдээлснээс 1000 гаруйгаар нэмэгджээ. Халдварын тархалт Либери улсад буурч, Гвинейд тогтворжиж эхэлсэн боловч Сьерра-Леонед өндөр хэвээр байна. Түүнчлэн Эбола вирусын халдвараар өвчний голомт Гвиней, Сьерра-Леоне, Либери улсад 16 мянга гаруй хүн өвчлөөд байгаа аж. Харин Нигери, Сенегал улсууд үхлийн аюулт өвчнөөс бүрэн ангижирч, дахин халдварын тохиолдол бүртгэгдээгүй байна. Үүний зэрэгцээ ядуу буурай Мали улсад Эбола вирусын халдвар тархсанаар долоон хүн нас барж, 10 хүн өвчилжээ.
“Манай ангиас аймгийн арслан зургаа төрсөн. Тэр зургаагаас хоёр нь улсын цолонд хүрсэн. Үлдсэн дөрөв маань ид барилдаж байгаа. Ер нь манай ангийн 25 төгсөгчөөс арав гаруй нь улс, аймгийн цолтой. Жинхэнэ шижигнэсэн хөвгүүд байлаа даа” гэж оюутан цагийн дурсамжаа ярих нэг ангийнхантай уулзлаа. Тэд бол 2004 онд “Аварга” биеийн тамирын дээд сургуулийн чөлөөт бөхийн ангийн төгсөгчид. Ангийн багш нь Монгол Улсын начин Д.Адъяахүү. Спортод, тэр дундаа бөхөд хайртай 35 залуу эх орныхоо өнцөг булан бүрээс цуглаж нэг ангийнхан болжээ. Дөнгөж арван жилийн сургуулиа төгсөөд ирцгээсэн, тэгээд ихэнх нь хөдөө орон нутгаас ирсэн болохоор барагтай бол гадуур тэнэдэггүй байсан гэнэ. Эхний хоёр жил гэр сургууль, сургууль оюутны байрны хооронд жим гартал алхдаг байсан тухайгаа ярьж байна. Нэгдүгээр курст байхдаа хичээлээ цаг тухайд нь хийдэг, одоогийн оюутнууд шиг ганц нэг цагийг тасална гэх ойлголтгүй байжээ. Нэг ёсондоо тун томоотой оюутнууд явсан гэнэ. Гэхдээ хөвгүүд л болсон хойно байсгээд сахилгагүйтчихнэ. Багш нь тэр үед айхтар загнаад байхгүй ч хааяа нэг орой руу нь ортол зэмлэдэг байжээ.
Манай сургуульд эрчүүд голдуу сурдаг байсан болохоор гуанзны эгч нар оюутан хүүхдүүд гээд өрөвддөг байсан байлгүй мах ихтэй хийдэг байсан шүү” гэж ярилаа. Нээрээ л оюутнууд пирожки, мантуун буузтай найзалсан шигээ дөрвөн жилийг өнгөрөөдөг дөө. Харин “Аварга” сургууль биеийн тамирынх гэдэг утгаараа сургууль дээрээ маш олон цагийг өнгөрөөдөг байжээ. Өглөө найман цагаас хичээл нь эхлээд өдөр 13, 14 цагийн үед тарна. Хичээл тарахаар цаг хэртэй хугацаанд хоол унд эргүүлж байгаад үдээс хойш бэлтгэлдээ гарна. Д.Адъяахүү багш нь чөлөөт бөхийн мэх, барилдах арга техникээс эхлээд бөх хүн биеэ хэрхэн авч явах тухай, спортын ёс зүй, хэм хэмжээний тухай хаа явсан газраа үлгэрлэдэг байсан гэнэ. Ангийнхан нь багшийгаа дурсахдаа “Манай багш биднийг ер нь зодож байгаагүй. Зарим эрэгтэй хүүхдүүдтэй ангийг удирдахад хэцүү байдаг юм шиг байна лээ. Багш зодоод гэхийг зөндөө л олон удаа сонсож байсан. Харин манай ангийн багш биднийг зодож байгаагүй. Загнах нь ч ховор байсан байх. Гэхдээ л бид багшаасаа их айна. Ер нь анзаараад байхад хүүхдийг айхтар загнахгүй байхаар тэр хэрээр хүндлэл хүлээдэг шиг байгаа юм. Манай багш тийм л хүн байсан. Амьдрал дээр гарахаар янз бүрийн л хүнтэй уулзана. Хэцүү ааштай хүнтэй таарлаа гэхэд багш байсан бол лав л муудалцахгүй, эвтэйхэн өнгөөрчих байсан даа гэж бодоод аргалдаг юм” гэв. 
Хөвгүүд олонтой, дан эрчүүдийн анги ч гээд хэлчихэж болох учраас аливаа баяр ёслолын үеэр олон охинтой сургуулийнхантай шефлэнэ. Өөр сургуулийн, олон охинтой анги олох үүргийг ангийн багш нь хариуцдаг байжээ. Багшийнхаа олоод ирсэн ангийн охидыг хөөрхөн, муухай гэж гололгүй бөөн баяр болон хүлээн авдаг байсан гэдэг. Ингэж хоёр ангийнхан шефлэхэд хосоо олоод авах сэргэлэн нэгэн байх. Хэд хэдэн хос тэрхэн зууртаа үерхэж нөхөрлөж байсан нь оюутан ахуй цагийн дурсамж болон үлджээ. 
Германы орчин үеийн романч Бернхард Шлинкийн “Уншигч” хэмээх энэхүү роман 1995 онд гарсан даруйдаа бестселлер болоод гучин есөн хэлнээ хөрвүүлэгдэж, Европ, Америкийн утга зохиолын нэр хүндтэй шагналуудыг авсан бүтээл билээ. Профессорын гэр бүлээс гаралтай 15 настай хөвгүүн, нас бие гүйцсэн эмэгтэй хоёрын дунд гэнэт дүрэлзсэн хайр дурлал, мөнөөх эмэгтэй хотоос гэнэт алга болсноор тасарна. Найман жилийн дараа хуулийн ангийн төгсөх курсийн оюутан залуу, нацистын гэмт хэрэгтнүүдийг шүүх хурал дээр эмэгтэйчүүдийн хорих лагерийн харгалзагч асан хүмүүсийн дотор мөнөөх эмэгтэйгээ олж харна. Шлинк зохиолч гэхээсээ илүүтэй хуульч шиг бичсэн нь сонирхолтой. Бүсгүй хүний эрхэмсэг бардам, цэвэр ариун хэр нь нууцлаг тийм нэг зан чанар, хүйтэн дайны ширүүн салхи, шоронгийн бүгчим өрөөнд ч гундаагүй тийм нэг гоо үзэсгэлэн бүгдийг Ханнагаас олж харж болно. Баатрууд нь сэтгэл хөдлөлөө хазаарлаж, товч бөгөөд тодорхой хүүрнэнэ. “Монсудар” хэвлэлийн газраас эрхлэн гаргасан 221 нүүртэй энэ романд зохиолч нилээд хэдэн сэдэв хөндөж. Гурван хэсгээс бүрдэх энэхүү зохиолд гол баатар бүлэг бүртээ нэгэн асуултад хариу эрнэ.
Монголчууд оны сүүлээр гурван баяр тэмдэглэдэг боллоо. Нэг нь улс тунхагласны баяр. Нөгөө нь Монгол бахархлын өдөр. Гурав дахь нь үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээсний баяр. Уг нь тусгаар улс байхын омогшил, бусдаас хараат бус оршихын үнэ цэнийг мэдрүүлсэн утга учиртай сайхан өдрүүд л дээ. Өчигдөр улс тунхагласны баяр болов. Энэ өдөр МАН-ынхнаас бусад нь баярлаж сүйд болсонгүй. Тэд л бөх барилдуулж анхдугаар Үндсэн хууль батлагдсан түүхт өдрийг тэмдэглэцгээв. Өмнө нь улс тунхагласны баяраар нийтээрээ амарч энэ өдрийн үүх түүхийг өөр зуураа хөөрөлдөж өнгөрөөдөг байв. Харин жил гаруйн өмнө 11 дүгээр сарын 26-ныг баярын өдрөөс хасч, Чингисийн мэндэлсэн гэх өвлийн тэргүүн сарын шинийн нэгнийг “Монгол бахархлын өдөр” болгож нийтээр амрахаар хуульчилсан юм. Өнөө “бахархал”-ын өдөр нь энэ жил бүтэн сайнд таарсан учраас монголчууд амарсангүй. Амрах ёстой өдөр нь бямба, ням таарвал иргэдээ нөхөж амраадаг бусад улсын жишиг манайд үйлчлэх биш. Хуулиараа амрахыг зөвшөөрсөн нэг өдөр маань ингээд “будаа”. Монгол бахархал энэ тэр ч ярьж хөөрсөнгүй. Ихэнх хүн “азгүй юм аа, амралтын өдөр таарсангүй” гэсгээдэнэ өдрийг өнгөрөөв.
Хөвсгөлөөс анд минь ирлээ. Холоос ирсэн хүний аяны богцыг том болсон ч гэсэн горьддог зан хүмүүст бий. Цаасан хайрцгаа задлаад утсан загас, цагаан загасны консерв гаргаж ирлээ. Хөвсгөлөөс ирсэн хүний богцноос гарах л зүйлс. Тэгтэл “Хөвсгөл сармай дээлт”, “Хөвсгөл брэнд цай”, “Хөвсгөл-100 нэрсний шүүс” гээд элдэв сайхан амттанууд цуварна. Хөвсгөлд л байдаг эдгээр зүйлсийг амтархахад сайхан санж. Бүгд л “Хөвсгөл” гэдэг нэртэй, тэндэхийн брэндүүд. Анд маань нэг нэгээр нь гаргаж ирээд “Манай бэрээнд” гэж танилцуулна. Нэрсний шүүс нь жинхэнэ ориг. Ханиадыг нам дарна. Тамир тэнхээг чинь сэргээнэ гэж ирээд л бахархах. 
“Дүүрэн шахуу зорчигчтой автобус нам жимхэн байв. Тэнд дуугарах ганцхан хүний яриаг сонсоод бүгд ийн дэгтэй яваа ажээ. Нийгмийн янз бүрийн давхаргынхан үйлчлүүлдэг нийтийн тээврийн зорчигчид ер нь тэр чигээрээ ховсдуулчихсан юм шиг журамтай байхыг анх удаа харлаа. Арын суудалд суусан нэг залуугийн утасны хонх дуугарахад бондгосхийн цочив. Түүний ойролцоо зогсох 40 гаруй насны эр “Ямар чанга юм бэ. Аяар ярь л даа. Би юм сонсч байна шүү дээ” гэж шаардлага тавих юм. Олны анхаарал төвлөрсөн тэр яриа бол радиогоор өгүүлэх Чингэс хааны байлдан дагууллын тухай түүх. Энэ нь монголчууд өөрсдийн түүхээ танин мэдэх хүсэл эрмэлзэлтэй байгааг харуулж байна” гэж Д.Өлзийбаатар гуайд нэгэн танил нь хуучилж, түүний хийж буй ажлыг дэмжин урам өгчээ. Үнэхээр чиг залуусыг монгол үндэстэн гэдгээрээ бахархан огшиж, түүхийн боловсролд нь мэдлэг олгох шинэ шийдлийг тэр санаачлан хэрэгжүүлж чадсан. Өнөөдөр ширээний ард ном ширтээд суугаад байх цаг завгүй ажилладаг хүмүүс түүний өгүүлэхийг сонсдог болжээ. Автомашиндаа, ажил дээрээ, автобусанд гээд хаана хөгжим, интернэт байна тэнд Монголынхоо түүхийг “унших” боломж бидэнд байна. Нууц товчоонд гардаг оньсого мэт үг хэллэгийг тайлбарлаж, Монголын түүхийг маш сонирхолтой, ойлгомжтой болгон системчилсэн Д.Өлзийбаатар гуайн яриаг ямар ч насныхан сонсоход эргэлзэх зүйлгүй. Бүх цаг үеийн түүхийг гаргаахгүй энэ эрхмийнд өнжиж, түүний амьдралын хүрдтэй танилцсан тэмдэглэлээ сийрүүлье.
“Өдрийн сонин” ард түмэндээ илүү хүрдэг болохоор очсон айлууд маань “Танайд өнжье” булангийн агуулга, зорилгыг андахгүй шүү. Нийгэмд хийсэн бүтээсэн үйлсээрээ нэр төртэй эрхмүүдийн хойморт зочилдог гэдгийг. Энэ уламжлалаар түүхийн ухааныг судалж, өнгөрсөн он жилүүдийг салбартаа зориулж ирсэн Д.Өлзийбаатарынд очлоо. Тэднийх улсын циркийн хажууханд байдаг юм билээ. Тэрбээр гэргийнхээ хамт биднийг найрсагаар угтав. Гэрийн эзэгтэйг Т.Цэрэндэжид гэдэг. Арван жилд байхдаа учирсан хосууд амьдралаа холбоод 30 гаруй жил болжээ. Эднийх Ө.Эгшиглэн, Ө.Цэцэглэн гэдэг хоёр охинтой. Эгч дүүс одоо АНУ-д сурч, ажиллаж байгааг тэд дуулгав. 
Д.Өлзийбаатар гуайн зочны өрөөнд тухаллаа. Ханын шүүгээнийхээ дээд талын тавиурт бурхан шүтээнээ залжээ. Өнгийн утас сүлсэн гоёмсог хийцтэй бурхан багшийн хөргийг хоймортоо байрлуулсан байв. “Далай лам Монголд ирэхдээ энэхүү бурхан багшийн хөргийг надад бэлэглэсэн юм. Ялаа суудаггүй юм даа” гэж гэрийн эзэн бидэнд сонирхуулав. Мөн нүдэнд шууд туссан өөр нэг хөрөг бол Чингэс хааны бүтээл. Энэхүү хөргийг Жак Уэтерфорд сангаас Д.Өлзийбаатар гуайн “Монголчууд” сонсдог номыг 2014 оны онцлох бүтээлээр шалгаруулахдаа шагналд нь дагалдуулжээ. Үүнээс гадна ганган, донжтой хүрээ бүхий хуучны гэрэл зургуудаа тавилга дээрээ өрсөн байв. Гэрэл зураг түүх өгүүлнэ гэдэг дээ. Тэгвэл эдний зургийн цомгийг өрвөл номын тавиур дүүргэх хэмжээний арвин юм гээч. Гэр бүлийн, найз нөхдийн, ажил албаны гээд он цагуудаар нь ангилан тун эмх цэгцтэй хадгалдаг юм билээ. Д.Өлзийбаатар түүхчийн Ерөнхийлөгч асан Н.Багабанди, Н.Энхбаяр нараас төрийн дээд одон медаль авч байгаа гэрэл зураг харагдав. Түүхчийн ажил албатай нь холбоотой гэвэл хайгуул, малтлага хийж явсан үе, гадна, дотнын томоохон нэр хүндтэй эрдэмтэн нөхөдтэйгээ гээд тэртээх цаг хугацааг өгүүлэх нандин дурсамжууд ийнхүү хальснаас үлдсэн нь энэ. Түүхч маань “За, энэ Оросын Архивын газрын дарга В.П.Козлов гэж хүнтэй авахуулсан зураг байна. Тэрбээр Монголын түүхийг судлахад нэлээд хувь нэмэр оруулсан, Монголд тун элэгтэй хүн дээ” гэж ирээд л нүдэнд нь бахдал тодрон ярив. “Энэ манай охид, хэнтэй адилхан байна” гэж гэрийн эзэгтэй биднээс лавлалаа. “Том охин нь ээжтэй, бага нь аавтайгаа тун адилхан юм байна” гэхэд “Тийм шүү, хүмүүс тэгж хэлдэг юм” гээд охидоо санасан ээжийн харцнаас мишээл тодрох нь тэр. Бас нэг сонин дурсамж өгүүлэх зураг нь тэдний хурим. Цагаан даашинзтай залуухан эмэгтэй гартаа төмсний улаан цэцэг барьжээ. Тухайн үед цэцэг ховор байсан болохоор найзууд нь Богд уулнаас очиж төмсний улаан цэцэг түүгээд авчирч өгсөн гэж хөгжилтэй дурсамжаа бидэнтэй хуваалцлаа. 
Д.Өлзийбаатар гуай ийн хуучлан суунгаа байн байн зурагт руугаа харж, нэг зүйл хүлээх нь анзаарагдлаа. Тэрбээр мэдээний хөтөлбөр эхлэхийг хүлээж байгаа гэнэ. “Өнөөдөр чинь хэвлэлийнхнээр хүрээлүүлсэн өдөр бололтой. Надаас хоёр ч телевизийн сэтгүүлч ирж ярилцлага авсан” гэж хэлж дуусаагүй байтал мань эр зурагтаар гарав. Өнөөгийн улс төрийн тогтолцоог түүхэн цаг үеийн сургамжтай нь харьцуулан жишиж ярьж байна аа. Хэрэв төрийн эрх баригчид хоорондоо хагарч бутарвал тусгаар улс мөхөхийн цондон гэсэн агуулгыг хөндөн ярьсан нь засаг төр солигдож байгаа энэ үед улстөрчдөд цагаа олсон зөвлөгөө болох биз ээ. Түүнийг ийн ярьж байхад эхнэр нь цаад өрөөнөөсөө орж ирэн нөхрийнхөө хажууд зогсч телевиз рүү хараад инээмсэглэв. 
Манай өвөө 1930-аад оны хэлмэгдүүлэлтийн үед Өвөрхангай аймгийн эвлэлийн хорооны дарга байлаа. Мань эрийн найз Цэдэнбал гэж прокурор хүн байсан гэдэг. Тэр найз нь өвөөд “Чамайг хэд хоногийн дараа барих гэж байна шүү” гэж хэл дуулгасан гэнэ. Өвөө ч хөдөө гэртээ байж. Ингээд хэлмэгдүүлэлтээс амь гарахын тулд бензин уусан байгаа юм. Айхавтар хордож, хамаг биеэр нь юм туурч, бөөлжөөд л сүйд болно доо. Яг тийм байхад нь өвөөг барихаар хүмүүс иржээ. Эмээ тэдэнд “Хүү маань өнөө, маргаашгүй болчихоод байна даа, яадаг билээ” гэхэд нөгөөдүүл нь “Яаж ийм хүн авч явах вэ” гээд үхсэнд тооцож, бүртгэлдээ бичээд хөдөлсөн гэдэг. Тэднийг яваад дөнгөж онги давангуут өвөөд сүү уулгаж, хордлогыг нь тайлсан байгаа юм. Өвөө маань нас сүүдэр 80 шахсан шүү. Харин ходоодны өвчнөөр өвдөж, бурхан болсон доо” гэлээ. Д.Өлзийбаатар гуай эхээс гурвуулаа. Ах нь залуудаа хорвоогийн мөнх бусыг үзүүлсэн гэж тэрбээр дурслаа. Дүү нь мэргэжлийнхээ дагуу хувиараа бизнес хийдэг нэгэн гэнэ.