Category: булангууд

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ нийгэм

Платоник дурлал

Платон гэдэг нэрийг хүн төрөлхтөн мэднэ. Харин платоник дурлал гэж сүүлийн үед их сонсогдох болж. Энэ нь гүн ухааны аястай дурлал гэж байгаа юм болов уу даа. Хоёр хүний хоорондох бие мах бодийн бус оюун ухааны болоод сэтгэл санааны холбоо харилцааг платоник дурлал гэдэг аж. Ийм дурлал их дэлгэрэх болсон гэнэ. Саяхан “Fаcеbook”-т хэдэн найзууд хоорондоо хайрын тухай “ном” хаялцжээ. Тэдний яриа ихэвчлэн платоник дурлалын тухай өгүүлжээ.Энэ нь удахгүй болох гэж буй Валентины баярт зориулсан цахим ертөнц дэх хэдэн найз нарын хэлэлцүүлэг гэвэл арай онох байх. Тэд ухаантнуудын хайрын тухай хэлсэн үгийг иш татаад өөрсдийнхөөрөө хайр дурлалыг олон янз гэж батлахыг оролдсон байна. Нэг залуу “Хайрын хамгийн сайхан ньхоёр хүн бие биедээ зэрэг дурлавал төгс хайр болдог” гэжээ. Нөгөө нь “Хайрлаж байгаа хүн нь мэдэхгүй байвал сайхан. Энэ бол шинэ зүйл биш” гэжээ. Тэр хоёрын дундуур нэг бүсгүй ороод платоник дурлалтай учирсан тухайгаа бичжээ. “Жаахан тогтворгүй санагдсан үедээ эсвэл хэн нэгнээс дэм авахыг хүсвэл зүгээр л зөвлөгөө авъя” гээд тэрхүн дээрээ очдог гэнэ. Янз бүрийн сайхан зүйлс яриад урам авч сэргэдэг аж. Тэдний дундамрагийн явдал үүсээгүй ч нэг л тийм дөл бадамладаг болоод найман жил болжээ.

“Сэтгэлийн энэ нандин харилцаагаа хэвээр нь хадгалахын тулдэнэ чигээр нь бүх зүйлийг орхисон нь гоё” хэмээн тэр бичсэн байна. Нэг үгээр хэлбэл платоник дурлалын давуу тал нь бололтой. Хүмүүсийн харилцаа дурлалд ч өөр утга, учир сэвэлзэх болсныг эндээс харав. Хэдий хувьсч хэлбэр нь өөрчлөгдөж байгаа чэцэст нь нэг л үзүүрт хүрдэг. Тэр нь хайр. Платоник эсвэл ямар нэгэн изм бий боллоо ч зүрх сэтгэлийн бодит хайр нь л агуу шүү дээ.

Г.ДЭЛГЭРЦЭЦЭГ

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ

Жолоочийг дадлагажуулъя

Сар шинийн баярын бэлтгэлээ хийхээр хөдөөнөөс ирсэн ах маань шөнө дөлөөр утас цохиж “Эмээлтэд айлын хашаанд машинаа орхилоо. Ирж ав” гэдэг үүрэг өглөө. Ах маань арван жилийн туршлагатай “хөдөөний” жолооч. Хөдөөний гэж тодотгох учир нь аймагтаа жолооны курс төгсч тэндээ л машин жолоодсон. Хотын замын хөдөлгөөнд оролцож чадахгүй, гэрэл дохионы учрыг олж чадахгүй гээд машинаа захдуу тавьчихаж байгаа нь тэр. Хөдөө жолооны курс төгсч, жолооны үнэмлэх авсан ах шиг маань олон жолооч бий. Тэдний заримыг хотын замын хөдөлгөөнд оролцож, будилж явахад нь “Дүрмээ бариач”, “Гэрлээ хараач” гэж загнах хүн олон. Түгжрэлийн зарим шалтгаан нь хөдөөний жолооч болчихдог ч тал бий. Бас зам тээврийн ослын дийлэнх нь хотын хөдөлгөөнд машин жолоодож чадаагүйгээс болсон байдаг. Тэгэхээр зам тээврийн ослоос сэргийлэхийн тулд хөдөө жолооны курс төгссөн жолоочийг хотын хөдөлгөөнд дадлагажуулмаар байна. Замын цагдаагийн газар нь шалтгалтаа аваад жолооч гэсэн үнэмлэх олгочихсон учраас өөрийнхөө зардлаар дадлагажуулдаг болох хэрэгтэй. Ингэвэл зам тээврийн осол, аюулаас урьдчилан сэргийлэх үр дүнтэй ажил болно.

Б.ЦЭЦЭГДЭЛГЭР

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ нийгэм

Хүүхэд зан

Нэгэн сурвалжлагч цэцэрлэгт очиж, бяцхан жаалуудтай хөөрөлдөж байгаа нэвтрүүлэг зурагтаар гарсан юм. Одоогоос хэдэн жилийн өмнө л дөө. Сурвалжлагч “Мөрөөдөл чинь юу вэ” гэж нэг хүүгээс асуухад дөнгөж хэлд орж буй өнөө жаал “Ерөнхийлөгч болох” хэмээн үнэн сэтгэлээсээ хариулсан юм. Яг энэ жишээг манай багш ишлэл болгон ярьж байсныг санаж байна. Тэр үед бид оюутан байлаа. Багш маань “Хүүхэд ч хүүхэд зангаараа, гэнэн сэтгэхээ больж. Хүүхэд гэмээнэ том хүн шиг айхтар болсон байна. Бидний үед бол хүүхэд бол хүүхдийнхээ хэмжээнд л сэтгэдэг, тэр нь өхөөрдөм байсан юм” хэмээн ярьж байв.

Орчин үед нийгмээ, хөгжлөө дагаад хүүхдүүд улам хэрсүүжиж байгаа нь зөв л байх. Монголчууд үүнийг нь ч буруутгадаггүй талдаа. Гэлээ ч магадгүй тэр жил багшийн хэлсэн жишээ тархинд минь тэгтлээ суусан юм уу. Ямартай ч сүүлийн үеийн хүүхдүүдийн наснаасаа давсангэмээр зан чанарт эвгүйцэх хандлагатай болсон байв. Гэвч саяхан эмнэлэгт нэг өрөөнд байсан16 настай охины гэнэн итгэмтгий яриа, амьдралыг хүүхдийн нүдээр төсөөлж байгаа тэр зан чанарыг олж хараад өөр бодол төрлөө. Хэдийгээр түүндхэрсүү гэх тодотголд тохирох зан чанар хааяа илэрдэг ч тэр хүүхдээрээ л байна. Тариагаа хийхээр тэргээ түрээд ирж яваа сувилагчийн хөлийн чимээнээр орноосоо огло харайн босч, аврал эрсэн нүдээр бусдаас тусламж хүсч зогсоо нь яахын аргагүй хүүхдийн зан. Тариулна гэхээс сүнсээ зайлтал айж, орон доогуур орж нуугддаг байсан хүүхэд насыг минь санагдуулсан түүнийг харах өрөвдөм бас өхөөрдөм байлаа.

Я.МӨНГӨНЦЭЦЭГ

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ

Сониноо явуулаач …

Анд маань утсаар ярьж байна. “Сониноо хурааж байгаад, над руу явуулаач” гэв. Тэрээр ажилгүй болчихоод, байраа түрээсэлж гэр хороололд амьдарч байгаа юм байна. Хувийн шуудан компаниуд гэр хорооллын ганц өрхөд сонин хүргэдэггүй гэнэ. Цахимаар захиалах бас боломжгүй. Түрээсэлсэн айл нь интернет байхгүй. Азаар хөдөө ажилладаг дүү нь хааяа сонингийн бараа харуулна. Н.Алтанхуяг Ерөнхий сайд байхдаа “Цахим ТҮЦ ажиллуулснаар хорооны ажилтнуудын ачаалал хөнгөрч байна. Тэд өөр нийгмийн чанартай үйлчилгээ үзүүлэх боломжтой” гэж ярьсан. Тэгвэл өнөөдөр хороодын ажилтны нэг нь хэвлэлийн асуудалхариуцаж болмоор. Монгол шуудан, хэвлэлийн компаниуд тэдэнд захиалгын тоогоор жаахан урамшуулал өгч болно. Тэгвэл заавал хорооны ажилтан гэлгүй хэн нэг нь энэ ажлыг сонирхоно. Хэн хэндээ ашигтай л баймаар.

Х.БАТТӨГС

Categories
булангууд мэдээ танайд-өнжье цаг-үе

Улсын тэргүүний тариаланч Ц.ДАМБЫНД өнжлөө

Төв аймгийн Борнуур сумын иргэн Цэрэндоржийн Дамбынх сүүлийн хэдэн өдөр нутаг нугын иргэдийн хөлд дарагджээ. Ц.Дамбыг өнгөрсөн даваа гаригт Засгийн газрын хуралдаанаар улсын тэргүүний тариаланч хэмээн өргөмжилсөн. Мэдээг олны мэдэхээр Урьхан зоогийн газрын эзэн Ганбаа анх интернетээс уншаад, утасдаж дуулгаснаас хойш бурханч лам Г.Пүрэвбатын садангийн хүмүүс гээд нутгийн олон баярын мэнд тээн орж гарсаар. Өнгөрсөн бямба гаригт л гэхэд сайхан мэдээг анх дуулгасан Ганбаа ирж хүндэтгэлийн хүлээн авалтыг зоогийн газартаа хийх тухай хөөрөлдөөд буцав.

Ц.Дамбынх ам бүл дөрвүүл. Хүү Энхбат, охин Гэрэлмаа нар нь Их сургуульд элссэнээс хойш гэрийн эзэн, эзэгтэй хоёр Борнууртаа өвөлжиж буй нь энэ. Тэднийх Борнуур сумын төвийн малчдын хороололд суурьшаад 20 гаруй жилийг үджээ. Хашаандаа тариалан, ногооныхоо техникийг эгнүүлж, зоорь пиндээ төмс, нарийн ногоогоо хадгалсан энгийн л нэгэн өрх. Хашаанд нь томоохон гурван ч байшин байх агаад суудлын, ачааны автомашин, пад пад, 82 трактортоо сууцнаас ч дутахааргүй тохилог гарааш барьжээ. Саалийн гурван үнээтэйн дээр хашаанд нь 20 орчим хонь байна. Намартаа хэдэн хонь худалдаж аваад өвлийн турш тэжээж хавар, зун, намрын их ажлын үеэр гаргаж хэрэглэдэг ажээ. Ц.Дамба ямар замналаар улсын тэргүүний тариаланч цолны болзлыг хангасан тухайг өгүүлэхийн тулд тэдний бүхий л амьдралыг хүүрнэх нь зайлшгүй. Анх 1957 онд Борнуур сангийн аж ахуйг байгуулахаар Ховд аймгийн Дарви сумаас 100 гаруй өрхийг илгээлтээр авчирсны дунд Дамбын аав Цэрэндорж, ээж Чулуунхүү нар багтжээ. Тэднийх Борнуурт хэсэг ажиллаад 1960-аад оны дундуур Улаанбаатарт шилжиж, аав нь Гандантэгчинлэн хийдийн нярвын албанд томилогдсон байна. Ер нь өнөөдөр Борнуур сумын нийт өрхийн 70 орчим хувь нь Ховд аймгийн Дарви сумын гарвалтай байдаг бол үлдсэн 30 хувь нь нутаг заагдсан хятадуудаас бүрддэг байжээ. Эндэхийн хятадууд аль хэдийнэ монголжсон агаад өнөөдөр хэн нь хэн бэ гэдэг нь ч бараг ялгагдахаа больсон байна.

Ц.Дамба 1970 оны дунд үед Борнуур сумандаа эргэн очиж дунд сургууль дүүргэсэн байна. Тэндээсээ Герман улсад хүнсний чиглэлээр гурван жил суралцаад, нутагтаа илгээлтээр ажиллажээ. Тухайн үед Сүжигт уулын алтны уурхайд хийгээд Борнуур сангийн аж ахуйд Герман технологи хэрэглэгддэг, тус улсын мэргэжилтнүүд олноор ажилладаг байсан учир Ц.Дамба орчуулагч, сангийн аж ахуйнхаа ус, усалгааны гээд хэд хэдэн ч ажлыг давхар хийсээр 1980-аад оныг баржээ. Тухайн үед наадмын үеэр нэгдлийн хоёр ажилчны дунд нэг хонь өгдөг байж. 1988 оны зун хонь хуваарилалт болоход Ц.Дамба, Ч.Отгонхишиг нарын дунд нэг хонь оногдсон нь тэдний нэг насны амьдралыг холбох эхлэл болжээ. Ингэж танилцсан залуус нэгэндээ тустай явсаар 1990 он гарч нийгэм эдийн засаг хүндрэхэд сум суурин бүр задарч халаалт, цахилгаанаа түгээж дийлэхээ больсон нь 25 жилийн тэртээх үйл явдал ч гэлээ Ц.Дамбын гэр бүлийн түүхтэй салшгүй холбоотой. 1990 оны өвөл Ч.Отгонхишигийн амьдарч байсан орон сууц халаалтгүй болж хүндрээд байсан тэр үед залуус гэр бүл болж өрх тусгаарласан байна. Ч.Отгонхишиг нь Завхан аймгийн гаралтай бөгөөд Монгол Улсын гарьд Ц.Цэрэнпунцагийн хадмын талын хүн.

Газар тариалан эрхлэх болсны хувьд нутгийн олны жишгийг дагасан гэдэг. Хамгийн анх буюу 1991 онд хашаандаа төмс, лууван нарийн ногоо тариалж эхэлсэн байна. Хоёр гурван ч жил багахан хэмжээний ургац авчээ. Хүн бүр л байдаг бүхнээ зарж, ганзагын наймаанд гарч байхад Ц.Дамба, Ч.Отгонхишиг нар тэгсэнгүй. Бороо голын хөвөө бараадан нэг га газар хашаалж тариалангийн үйл ажиллагаагаа тэлсэн байна. Дөрвөн жил морин тэргээр ус зөөн байцаа, лууван, төмсөө усалсан түүх тэднийх. Морин тэрэг дээрээ хоёр тонн хүрэхгүй шахам ган тавин голоос ус зөөн арван литрийн хоёр бедоноор өдөр шөнөгүй усалдаг байж. Нэг байцаа руу арван литр ус хийдэг бөгөөд 1990 оны дундуур тэд бараг дөрвөн мянган байцаа тариалдаг байжээ. Энэ хооронд хүү, охинтой болж амьдралаас илүү ихийг шүүрэх шаардлагатай болсон гэдгийг тэд хүүрнэнэ.

Морин тэрэгтээ дөрвүүлээ суугаад өглөө ногооныхоо талбай руу хөдөлж үдшийн бүрийгээр гэрийн бараа хардаг байснаа энэ гэр бүлийнхэн өдгөө хамгийн аз жаргалтай үе хэмээн тодотгоно. Талбайд очсон даруйдаа хүү, охин хоёр нь байцааны талбай руу орж олдохоо болино. Ингээд их үд хэвийх үед тоглоомондоо улайрч шороотой хутгалдсан хоёр нөхөр гарч ирдэг байжээ. Залуус жилээс жилд дэвшин дээшилсээр амьдралаа төвхнүүлж авсан байна. Олон хүн 82 трактороос эхлээд тариа, тариалалтын техникээ Орос руу гаргаж зарж байхад 1994 оны зун тэднийх трактор худалдаж авсан нь өнөөдөр ч гол ажлыг нь нугалсаар. Тэр жил таван сая төгрөгөөр зориг гарган ганц трактортой болсондоо залуус ёстой л урамшин хурцлагджээ. Талбайгаа бүр томсгож, трактороороо газраа хагалж, уринш хийж, үрээ булах, услах, зэрлэг устгах зэргээр бүхий л ажлыг техникийн тусламжтай хийдэг болсон тул хадгалах, борлуулах гээд асуудал ар араасаа ундарч эхэлжээ. Тиймээс 1997 оны хавьцаа хашаандаа 250 орчим тонн ногоо агуулах зоорь барьж, Баянгол дүүргийн 38 цэцэрлэгийг тус бүр хангах гэрээг ч байгуулжээ. Тэрээр трактор авснаасаа хойш газар тариаланд хүний гар ажиллагааг багасгах механик ажиллагааг түлхүү ашиглах арга туршлагыг боловсруулж улам чанаржуулсаар өнөөдөр хэд хэдэн ч нээлт хийгээд байгаа аж. Хураасан төмсөө үр болоод боловсорсноор нь ангилах шигшүүр, зоориос машины тэвш рүү шууд ачих манавил, зэрлэг ногооны үндсийг хөрсөн дээр гаргаж дахиж ургахааргүй болгох соёо, хагалсан газрын чийгийг алдахгүйн тулд салхин талаас нь манадаг малтуур гээд олон зүйл сэдэж өөрийнхөө ажил дээр туршин тус нэмэртэй байвал нутаг усныхандаа зааж, хувилж өгснөө дурсан ярьж байлаа. Энэ бүхэн нь ногоонд ямар нэгэн байдлаар механик гэмтэл учруулдаггүй хэмээн өөрийнхөө бүтээлийг сайшаана.

Харин өнөөдөр Ц.Дамбынх УИХ-ын гишүүн Су.Батболдын ногооны талбайн хажууд 37 га газарт төмс, нэг га газарт нарийн ногоо дагнан тариалах болж. Төмсний талбай нь Борнуурын эрэг дээр юм байна. Талбай тийшээ өндөр хүчдэлийн шон хүргэж, гүний хоёр ч худаг гарган усалгааны асуудлаа шийдсэн байна. Төмснийхөө талбайг дөрвөн ч хэсэг болгон хашиж сэлгэн тариалалт хийдэг ажээ. Ингэснээр хөрсний чанар алдагддаггүйн дээр үр суулгасан л бол 100 хувь ургац хураана гэсэн үг бололтой. Борнуурын эргийг бараадан тариалангийн талбайтай болсон учраас хур муутай жил ч усаар дутаад байдаггүй, тэр бүр услах шаардлагагүй болсныг ч тэргүүний тариаланч хүүрнэж байлаа. Нэг хэсэг төмс, хүнсний ногооноос шавьжны хор амтагддаг байсныг тэрээр хүмүүсийн шуналтай холбон тайлбарлана. Хүмүүс илүү том, илүү олон төмс авахын тулд шавьж, зэрлэг устгах хорыг байх ёстой хэмжээнээс хэд дахин ихээр хэрэглэж эхэлсэн нь ийм үр дүнд хүргэсэн байдаг. Ингээд Мэргэжлийн хяналт, шалгалт эхэлж, хэрэглэгчдийн зүгээс шүүмжлэл дагуулахад уг хорыг судалж үзжээ. Тэгэхэд Хятадад цаашид амьдрах эрхгүй болсон юм уу үр удмаа төрүүлсэн, нас ахимаг хүмүүсийн хөдөлмөрөөр үйлдвэрлэгддэг болох нь илэрч. Учир нь генийн том өөрчлөлтөд хүргэх аюултай бодис ажээ. Угаасаа хорыг цацахад л хүний хоёр нүднээс нулимс асгарч, хамар нармай нь хатаж сүйд болох шахдаг байж. Тиймээс өнөөдөр ийм зүйл хэрэглэхээ больсон учраас “Иргэдэд айх зүйл үгүй” гэдгийг 100 хувийн баталгаатай хэлмээр байна гэж байсан.

Газар тариалан, мал аж ахуй хоёр нэг дор хэзээ ч байж болохгүй гэдэгт гарах гарц олон байгааг тэрээр өгүүлж байлаа. Хамгийн гол нь хүн бүр өөр өөрийнхөө хөрөнгөнд эзэн байж, нэгнийхээ хөдөлмөрийг хүндэлж чадваас эл асуудал амархан шийдэгддэг гэв. Тодруулбал, үрсэлгээ хийснээс хойш Ц.Дамба гуай мотоциклио унан талбайгаа бүтэн харагдах өндөрлөгт гараад өдрийн турш дурандаад суучихдаг гэнэ. Ийнхүү үхэр мал талбай руу нь, Бор нуурын усанд орохоор ойртоход тууж услаад буцаагаад бэлчээрт гаргачихдаг аж. Талбай руу олон орж, хүнсний ногооны амтанд орсон үхэр ямар ч хашаа байсан эвдэж дөнгөдөг учраас барьж аваад уячихдаг гэнэ. Эзэн нь “Өнөө жил заазалчихъя” хэмээгээд аваад явдаг бөгөөд малчид хэлсэндээ хүрч тариаланчдын талбай, хашааг сүйтгэдэг малаа идэшний үеэр “зохицуулдаг” ажээ. Ер нь бол Ц.Дамба хавар, зун, намрын турш ногооны талбайгаа ч арчилж, малчдын малыг ч адгуулж явсаар 20 гаруй жилийг үдсэн байна.

Мэдээж тэр том талбайд ажиллах хүч ихээр шаардагдана. Дээхнэ үед бол сумын төвөөр трактортойгоо нэг тойроход хүүхэд багачуудаас эхлээд тэтгэврийн насныхан ч гарч чиргүүл дүүрэн хүмүүс талбайд нь очиж ажилладаг байж. Харин өнөөдөр Сүжигт уулын алтны орд руу сумын ихэнх иргэн “нинжа” хийхээр явсан учир ногооны талбайд ажиллах хүн олдохоо больжээ. Өдрийн 30-40 мянган төгрөг амласан ч тоож ажиллах хүн тун ховор гэнэ. Тиймээс Батлан хамгаалах яамтай гэрээ хийжээ. Хавар, намартаа 25 цэрэг гэрээгээр авч ажиллуулдаг байна. Жирийн иргэдэд өгдөг цалингийн хувиар тооцоог нь хийж, хоол хүнсээр нь хангадаг аж. Батлан хамгаалах яамны зүгээс тавих ганц шаардлага бол хоолоор хангалуун байлгаж зодохгүй байх. Яагаад гэвэл зарим авир муутай хүмүүс хөлсөлсөн цэргүүдийг зодож, хүч хэрэглэж, илжиг шиг ажиллуулах тохиолдол гардаг аж. Харин өнөө жилийн тэргүүний тариаланч Ц.Дамба чихэр, боорцог, тамхи гээд дуртай зүйлээр урамшуулж, шагнал амлаж, хооронд нь уралдуулж ажиллуулдаг гэдгээ өгүүлж байв.

Тэрээр шударга хөдөлмөрөөрөө ажиллаж сайхан амьдрах боломж байхад шуналаасаа болж олдох олдохгүй алттай хөөцөлдөж хамаг амьдралаа барж байгаа хүмүүсийг хараад сэтгэл дундуур явдаг аж. Уг нь 1980-аад оны дундуур Герман ажилчдад орчуулагчийн ажил хийдэг байхад Ц.Дамбад “Энд асар их алт бий. Дэлхийн хоёрдугаар дайны төлбөрийг энэ уулаас авсан алтаар хийж барагдуулж байгаа” гэх мэтээр ярьдаг байж. Тэгээд германчууд 1990 онд буцахдаа “Чи энэ газрыг хувьчилж авбал Монголын тэргүүн зэргийн баян хүн болно. Нөөц нь дуусах болоогүй” гэж байжээ. Тэгээд шинэ УАЗ 469 машинаа өгөх гэхэд нь эмээгээд авч чадаагүйгээ тэрээр хүүрнэж байлаа. Ер нь Борнуур сумын иргэд уушгины өвчнөөр нас барах нь ихэсчээ. Арваад жил Сүжигтийн алтны ордод ажилласан сумын иргэд ингэж олноороо бурхан болж байгааг хараад “Тариа ногоогоо л тарьж суухгүй дээ” хэмээн халаглаж, шинээр нинжагийн эгнээнд шилжиж буй хүмүүст “боль” гэж байнга хэлдэг гэнэ.

Борнуур суманд өнөөдөр НҮБ-ын 4.5 тэрбум төгрөгийн санхүүжилттэй Усалгаатай газар тариаланг дэмжих төсөл хэрэгжиж байна. Төсөл дөрвөн үе шаттай явагдаж социализмын үед байгуулж байсан хиймэл нуурын суурин дээр нийт нэг сая 450 куб метр ус багтах санг байгуулсан байна. Усан санд хуримтлагдсан усыг Бороо голоор дамжуулан ногооны талбай руу хүргэх бүхий л суваг шуудуу, хаалт хийгдэж бэлэн болсон байна. Сүүлийн гурван жилийн турш Ус хэрэглэгчдийн холбооны тэргүүнээр сонгогдон ажиллаж эхэлжээ. Өнөө жилээс тариаланчид хэр их ус хэрэглэж байгааг хянахын тулд хөвөгч туухай зохион бүтээснээ тэрээр танилцуулав. Ингээд ирэх зунаас ус хэрэглэсний төлбөрийг авч эхлэх юм байна. Олсон орлогоо аж ахуйн үйл ажиллагаандаа хэрэглэж илүү гарвал сумынхаа шаардлагатай бүтээн байгуулалтад зарцуулах төлөвлөгөөтэй байгаагаа танилцуулж байв.

Ийнхүү энэ жилийн улсын тэргүүний тариаланчийн болзлыг хангаад буй Ц.Дамбынд өнжиж хөөрөлдөхөд ийм түүх хөвөрлөө. Тэрээр Борнуур сумаас төрсөн найм дахь улсын тэргүүний тариаланч болсон байна. Тэдний хүү нь Бурханч лам Г.Пүрэвбатын дүүгийн охинтой дотносож тийшээ гүйдэлтэй болсонд ихэд олзуурхаж байгаа ажээ.

Л.МӨНХТӨР

Гэрэл зургуудыг

Г.ЛХАГВАДОРЖ

Categories
булангууд мэдээ нэг-ангийнхан цаг-үе

Даалимбан дээл, улаан бүчээр гоёсон анхны “найм”-ынхан

40 жилийн дараа

Одоогоос дөчин жилийн тэртээ Гавь-Алтай аймгийн Алтай сумын анхны найман жилийн сургуулийг төгсөгчид саяхны нэгэн өдөр уулзацгаав.8 “а”, “б” ангийн арав гаруй хүүхэд. Тус сургуулийн анхны төгсөгчид аж. 1975 онд сургуулиа төгссөн саахь хүүхдүүд нийслэлд цугларч тэртээх он жилүүдийн дурсамжаа сэрээснээрэнэ удаагийн “Нэг ангийнхан” танд хүрч байна. Эднийх ердөө19-үүлээ суралцажтөгсчээ. Төгсөлтийн уулзалтад долдугаар ангийнх нь багш Батнасан, найм төгсгөсөн ангийн багш Нина хоёр нь иржээ. Ангийн хоёр багш нь сурагчдаасаа ялгарах юмгүй үе тэнгийнхэн байх нь сонихон. Нина багш Сүхбаатар аймгаас Говь-Алтайн Алтай суманд шилжин ирж эдний ангийн багш болж байсан гэнэ. Наймын “а”-гийн хөвгүүдтэй уулзав. Самбо, жүдо бөхийн Олон улсын хэмжээний мастер, олон улсын шүүгч, Монгол Улсын начин Доёдын Бадрах,Анагаахын шинжлэх ухааны үндэсний их сургуулийн багш доктор, дэд профессор“элэгний” С.Бадамжав эмч, Монгол Улсын Аудитын газрын Гүйцэтгэлийн аудитын албаны дарга С.Төмөрхүү, эрчим хүчний “Маар” компанийн авто механикч Д.Дүгэр гээд хэсэг хөвгүүдийн ярианаас далаад оны сумын төвийн хүүхдүүдийн амьдрал нүднээ харагдах шиг болно. Наймдугаар ангиа төгсөөд эдний ангиас таван хүүхэд аймгийн төвд есдүгээр ангид элсэн суралцахаар нутагтаа үлдсэн бол тав нь анагаахын, хөдөө аж ахуйн гэхчлэн техникумд, зарим нь Оросын техникум, ТМС-д, зарим нь илгээлтээр малчин болжээ.Илгээлтийн эзэд маань хэсэг мал маллаад дараа нь ХАА-н дээд сургуульд сурч зоотехникч, малын эмч болцгоосон гэж Д.Бадрах начин ярив. О.Батнасан багш нь волейболын спортоор хичээллэдэг, тэшүүрээр гулгадаг авьяаслаг багш байж, багшийнхаа нөлөөгөөр эдний ангийнхан спортод их дуртай хүүхдүүд байсан гэнэ.

Ангийн багш О.Батнасангийн хамт. 1974 он

Бадрах начин өдгөө“Хантайшир” бөхийн клубийн дасгалжуулагчаар ажилладаг юм байна.Аймгуудын хооронд болдог оны тэргүүн дэвжээ шалгаруулах барилдаанд “Хантайшир” дэвжээ хоёр жил тэргүүлсэн тухай сонирхуулаад хар багаас нь спортод хөтөлсөн О.Батнасан багшдаа баярлаж явдаг гэж байв. Д.Бадрах начин ерэн оны цагаан морин жил Улсын начин цол хүртэж байв. Тэрбээр самбо бөхийн Дэлхийн аваргын хүрэл, Дэлхийн цомын хошой мөнгөн медальтай, улсын зургаан удаагийн аварга хүчит бөх юм. Хөвгүүдийн ярьснаар, наймдугаар ангийн багш Нина нь орос хэлний багш байсан болоод ч тэр үү ангиараа орос хэлний хичээлд их сайн байсан гэнэ. Тэгээд наймаа төгсөөд хэд хэдэн хүүхэд сонирхлоороо хойшоо техникум, ТМС-д явсан гэж байв. Нина багш нь сургууль төгсөөд удаагүй, өөрсдөөс нь дөрөв тавхан насаар ах үе тэнгийн нэгэн Сүхбаатар аймгаас шилжин очиж байжээ. Сурагчид нь арван тав зургаатай, ангийн багш нь хорьтой байсан гэнэ. Алтай сумын найман жилийн сургуулийн анхны төгсөгчид учир сургуулийнхаа үнэн түүхийг тэмдэглэн үлдээх зорилгоор ангиараа ном бичижбайгаа гэнэ. “Дөчин жил гэдэг их хугацаа, найм төгссөнөөс хойш уулзаагүй байж байгаад өнгөрсөн даваа гаригт уулзсан, бүгдээрээ өөрсдийн салбар салбартаа сайн сайхан явцгааж байгаа маань багшийнхаа зааж сургаснаар явсных” гэж тавь гаруй, жар эргэм насны ангийн хөвгүүд ярьсан юм. “Элэгний” хэмээн олон түмний тодотгон ярьдаг С.Бадамжав эмчийн дурсамж яриа бүгдийн инээдийг барна. Тэрбээр нэгдүгээр ангид орсон өдрөөсөө эхлэн дүрслэн ярьсан нь:

Ангийн багш Д.Нинагийн хамт. 1975 он

-Мулзан толгойтой, хөх даалимбан дээлтэй, улаан бүч зүүсэн хүүхдүүд байсан даа. 1967 оны есөн сарын нэгэнд уртаас урт шар байшинтай дөрвөн жилийн сургуулийн үүдэн дээр анхны хонхоо цохиод бид нар дотогшоо орж байсан юм. Тэгэхэд бид гучаад хүүхэд нэг анги болон ороход тэр олон хүүхдүүд дунд орсондоосэтгэл их л баяртай байв. Охид маань ногоон дээлтэй, улаан бүчтэй. Ороод удалгүй хоёр анги болж хуваагдав. Манай ангийн багш Архангайн багшийн техникум төгсч ирсэн өндөр цагаан залуу байв. Тэр хүн бол өдгөө дал гарч буй шатрын спортын мастер Ж.Пүрвээ гэж хүн байна. Шуугилдан дассан дөрвөн жил өнгөрч бид нар бага сургуулиа төгсөв. Тэр үедтоо, монгол хэл, биеийн тамирын хичээл гол гурван хичээл байв. Цүнхээ шидчихээд бид сумынхаа урдхантаа байдаг Баян-Овоо уул руу уралдан гүйдэг байв. Баян-Овоон дээрээ гараад нэгнээ машины дугуйн дотор оруулж суулгаад овооны уруу өнхрүүлж тоглодог байлаа. Ийм хөг аялгуутай дурсамжтай он жилүүд өнгөрөөд тавдугаар ангид орохдоо зэргэлдээх Цээл сумын сургуульд бөөнөөрөө шилжиж“Газ тавин гурав” машин хөлөглөн Цээлд ирж байв.Тав зургадугаар ангиа Цээлийн сургуульд сурч төгсөөд долдугаар ангидаа төрөлх Алтай сумандаа ирсэн. Цээл суманд сурсан хоёр жилд гэрээ ихэд санацгаасан мулзан толгойтой, хөх даалимбан дээлтэй, улаан бүч зүүсэн жаалууд ”Цээлийн ус ширгэв, Цэгээн чулуу хагарав” хэмээн ам уралдуулдаг байлаа.Дотуур байранд байлаа. Цээл бол гүний худагтай. Худгийн ховоогоор ус татсанаас үлдсэн мөсийг авч долоож иддэг. Тэгж амьхандаа хүний нутагт “зүдэрч” үзсэн нь тэр байлаа. Долдугаар ангидаа буцаад Алтай сумандаа ирлээ. Тэр жил найман жилийн сургуультай болсон нь тэр.Сургуулийн захирлаар Г.Дугар гэж ахмад багш байлаа. Манай доод ангийн Ц.Гонгоржав гэдэг хүү биднийг сумын клубт бүжигт дагуулж орууллаа. Одоо тэр Р.Амаржаргал гишүүний бие төлөөлөгч хийж байна. Түүнийг дагаад бүжигт ороод бужигналдаж байтал сургуулийн захирал харчихлаа.“Наймдугаар ангийн хүүхэд яагаад бүжигт орж байна” гээд бид нарын шилэн хүзүүн дээрээс татаж сумын клубээс гаргаж билээ. Тэгж захиралд бангадуулаад, мулзан толгойтой нөхдүүд сургуулийн бүх хүүхдүүдийн өмнө загнуулан зогсч байлаа. Наймаа төгсдөгжил сумын наадам болж Бадрах маань сумандаа үзүүрлэж сумын начин болж, бид бөөн баяр болж байлаа. Тарвага, зурамны арьс, хатаасан эрвээхэй бэлдэж ирэх зуны даалгавартай. Охид хатаасан эрвээхэй, цэцэг их цуглуулдаг, тэрийгээ дэвтэрт хавчуулаад доор нь нэрийг нь биччихсэн их гоё цуглуулгатай. Хөвгүүд жаахан хүүхдүүд учир ан хийжчадахгүй, айлд малыг нь хариулж өгөөд оронд нь тэр айлаасаа өнөөх арьсаа авч ирдэг байлаа…

Бадамжав эмчийг шүлэг бичдэг, олон сайхан дуутай гэдгийгхүмүүс мэдэх болов уу. Гавьяат жүжигчин С.Батсүхийн дуулж олонд хүргэсэн н.Хатанбаатарын хөгжим “Бороон чимээ”, Цэрэндорж, Мөнхбаяр нарын дуулдаг, УГЗ Ч. Сангидоржийн хөгжим “Ээжийн цай”, Мэндбаярын хөгжим“Аж Богдын намар”, Балхжавын хөгжим “Сэтгэлийн гэгээ ээж” гэхчлэн. Тэрбээр “Элэгний өвчний үед гүүний саам хэрэглэх үндэслэл” сэдвээр Казахстанд докторын зэрэг хамгаалсан. Одоо “Элэгний өвчний шугаман эмчилгээ” сэдвээр судалгаагаа үргэлжлүүлэн хийж байгаа гэнэ.Энэ нь элэгний өвчнийг эмнэлэгт хэвтүүлэхгүйгээр гэрээр, амбулаториор эмчлэх боломжийг нээх судалгаа юм байна.

Эдний ангийн анхдагч сурагчдын нэг Бандийн Алтангэрэл одоо төрөлх сургуулийнхаа захирлаар ажиллаж байгаа гэнэ. Бадамжав эмчийн дурсамжийг ангийн хөвгүүн “Өдрийн сонин”-ы Аж ахуйн албаны дарга Батмөнх үргэлжлүүлэв. Тэрбээр Оросын Омск хотын Хөдөө аж ахуйн техник мэргэжлийн сургуульд жигтэйхэн их дурлаж явсан аж. Төгсөөд Сэлэнгийн Шаамарын сангийн аж ахуйд тракторч комбайнчаар 20 жил ажилласан гэнэ. Тэрбээр мөн л тэр жар далаад оны сумын сургуулийн хүүхдүүдийн амьдралыг нүдэнд харагдтал ярьж өгсөн нь:

-Дээхнэ үеийн багш нар хүүхдийг их сайхан сургадаг байсан даа. Мал аж ахуй руу явдаг байлаа. Заг түүлгэдэг байлаа. Бид заганд ангиараа явдаг байлаа. Манай Алтай сум заг их ургадаг нутаг. Тиймээс заг түүж сургуулиа галладаг байв. Өвөл мал нядалгаа болно. Хөвгүүд бид бойн дээр ажиллана. Тэгж ажиллаад тав зургаан төгрөгийн хөлс авдаг байсан байх аа. Манай Алтай сум мянган булагтай. Сумын хойд талд байдаг нэг булаг өвөл болохоор бараг багаахан нуур шиг тэлж хөлдөнө. Бид эсгий гуталдаа тэшүүрээ бэхэлж аваад тэр булгийнхаа мөсөн дээр өдөржин гулгадаг байлаа.Тав, зургадугаар ангидаа Цээл суманд сурч байхад өвлийн амралтаар биднийг “тавин гурав” машины тэвшин дээр суулгаад Алтай суманд маань авчирна. Сургуулиас замын хоол гэж адууны мах чанаж өгөөд явуулдаг байв. Замдаа машин нэг л зогсоно. Бид тойрч суугаад загаар задгай гал түлээд адууны махаа галд халааж идэн, хар цайгаа чанаж уугаад замдаа гардаг байлаа. Халаасан адууны мах идээд явахад дүн өвлийн хүйтэнд огт дааралгүй Алтайдаа хүрдэг байсан юм даг. Буцахдаа жаахан дургүйхэн явна аа. Эргээд Алтайдаа ирж долоо наймдугаар ангиа төгссөн. Ийн дурсаад ангийн найз Д.Дүгэртээ дурсамжийн дугараагаа шилжүүллээ. Дүгэрээ наймаа төгсөөд Архустайн трактор комбайны сургуульд оржээ. Төгсөөд Төв аймгийн Баянцогтын сангийн аж ахуйд хорин жил комбайнчаар ажиллажээ. Тэргүүний тариачин алтан медаль, таван ижлийн гавшгайч болж байжээ. Газар тариалан хувьсгалын мэдлээс гармагц мэргэжлээ сольж, өдгөө эрчим хүчний нэгэн компанид авто механикчаар ажиллаж байгаа юм байна. Тэрбээр О.Батнасан багшийгаа ганц сайхан дурсмаар байна гээд ийм дурсамж ярьж өгөв. “Манай ангийнхан өвөл бойны ажилд дайчлагдана.Тэгэхдээ тэшүүрээр гулгаад давхиж очдог байлаа. Бадрах, Лувсанцэрэн бид хэд малын арьс ширийг дэлгэж хүлээлгэж өгнө. Тэгж тав арван төгрөг аваад, их мөнгө оллоо гэж баярлан дотуур байрандаа бөөн баяр хөөр болон ирдэг байж билээ. Багш маань биеийн тамирын багш учраас бид хэдийг дагуулаад тэшүүрээр дандаа гулгана. Тэр нь надад хэзээ ч мартагддаггүй, их дотно санагддаг юм” хэмээхдээ сэтгэл нь ихэд хөдлөн нүд нь гялалзаж байв.

Н.ПАГМА

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ

Хүмүүс хүүхдээ буруу хүмүүжүүлж байна

Эцэг, эхчүүд хүүхдээ төгөлдөр хуурч, балетчин болгох гээд л бие биеэ дуурайх юм. Дугуйлан, дамжаа, сургуулиуд руу хүүхдүүдээ хөтлөөд хошуурцгааж байна. Хүн өөрийнхөө хүүхдэд ямар боловсрол олгож, хэрхэн хүмүүжүүлэх нь тэдний асуудал л даа. Гэхдээ манайх шиг гуравхан сая хүн амтай улсад ихэнх нь төгөлдөр хуурч, балетчин боллоо гээд хоолоо олж идэж чадахгүй. Харин манай эцэг, эхчүүд хоёр, гурван зуун сая хүн амтай улсад амьдарч байгаа юм шиг л сэтгэж, хүүхдээ төгөлдөр хуурч, балетчин болгох гээд бэлдээд байдаг. Энэ буруу хүмүүжил өөрсдөд нь л хохиролтой. Хөгжимчин болоод Н.Жанцанноров гуай шиг сайхан амьдарна гэж харж байгаа бол эндүүрэл. Төрмөл авьяастай ийм хүнийг сургаад ч байдаггүй юм. Тэрний оронд гуталчны дамжаанд сургавал дээр сэн. Дэлхийд гараар хийсэн гутлууд хамгийн их үнэд хүрдэг. Дор хаяж 800-1000 ам.долларын ханштай байна. Үүн шиг амьдралд хэрэг болохоор өөр мэргэжил олон бий. Хүмүүс хүүхдээ ирээдүйдэлбэг, хангалуун амьдруулахыг л хүсдэг. Тэгвэл хөгжимчин, бүжигчин болгохоор хэт их туйлширч, цаг зав, хөрөнгө хүчээ зарцуулж байхаар амьдралд нь хэрэгтэй мэргэжлийг эзэмшүүлж, сургавал яасан юм бэ.

М.МӨНХЦЭЦЭГ

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ нийгэм

Өвөл, хүйтэн хоёроос одоо уйдаж байна

Өвлийн гурван сар чилийтэл яваад одоо бараг дуусах нь. Ихэнх нутгаар дулаавтар, цас багатай байгаа. Гэвч “саруул ч гэсэн шөнө” гэгчээр өвөл л юм болохлоор хүйтэндээ хүйтэн, цастай газраа цастайбайна.Жавар сэнгэнэж хүйт даасан өвөл хурдан дуусаасай. Яагаад гэвэл өвлийн бүхий л сайхнаас одоо уйдаж байна. Цан хүүрэгболоодл цас чахар чахар хийгээд л амнаас цагаан уур савсан уртаар амьсгаа авахад уушги хөлдөн алдах цав цагааханөдөр одоо нэгэнт улиг домог болжээ.

Шинэ жилийн нүргээнт баяр мартагдаж“шинэ оны баярын захиалга хүлээн авна” гэсэн зарлал утаа тортог болж бас хар халтар цас нугалаанд нь тогтонсалбайн унжсан харагдана. Яг л хэд хоног архи уугаад шартчихсан архичин эхүүн ханхлуулан гэлдрэх мэт.Хөгшчүүлтэй уулзан ойр зуурын юм хэлэлцэхэд “өдөр нэг цаг гаран уртассан байна лээ. Одоо чинь таван ес дуусаж байгаа байх шүү” хэмээн хуучилна. Тэгээд “хэд хоночихвол онд мэнд орох нь байна” хэмээн үнэн сэтгэлээсээ хөөрөлхөн ярина. Тиймээ онд мэнд оролгүй яахав.

Нээрэн анзаарахнаа орой ажил тарахад хав харанхуй байдгаа больж цагаан гэгээ зориг муутайхан гийгүүлжөвлийнилч байхгүйулаан наран уулын оройгоос салж ядан далдрах аж. Шөнө хүйтрэн жавар тачигнаж одод жирвэлзэн гялтганаж тэргэл саран авхай дүгрэглэжөвлийн сүүл сар дундаа оржээ.Тэрээрөдөр ирэх тусамямх ямхаар хомсдож нэг л өдөр битүүний сар үүрээр тэнгэрийн хаяанаа үзэгдээд далд орно. Харин маргааш өглөө нь хаврын эхэн сарын шинийн нэгэн болно.

Ж.САНДАГДОРЖ

Categories
арын-нүүр булангууд мэдээ

Хүүхэлдэйн киноноос муу үгнүүдийг “баллуурдъя”

Зурагтаар бид архи олж харахаа байсан. Зар сурталчилгааны хуулийн буянаар уран сайхны кинонд ч золигийн архинуудын дүрсийг саармагжуулж харуулах болсон. Үүнтэй адилцензурдах ёстой зүйл хүүхэлдэйн кинон дахь хэрүүл хараалын үгс юм. Хүүхдүүд эцэг эхээсээ, сургууль цэцэрлэгийн найзуудаасаа элдэв үг хэллэг суралцдаг нь мэдээж. Гэхдээ л тэдний үгийн баялагт хамгийн их нөлөөлдөг зүйл нь хүүхэлдэйн кинонууд болонтелевизээр гардаг хүүхдийн кинонууд гэдэгтэй хэн ч маргахгүй биз ээ. Хэрэв хүүхэлдэйн кино нэртэй томчуудад зориулсан кинонуудыг та үздэг бол хүүхдийн дунд моодонд орсон элдэв хараалын үгс олныг олж сонсох вий.АНУ-дтелевизүүд үзэгч, олон нийтийн зөвлөлтэй байдаг гэнэ. Уг зөвлөлд багтдаг эцэг эх, багш, шашны төлөөлөгчид кинонд гарч буйхүүхдийн хүмүүжилд сөргөөр нөлөөлөхүйцүг хэллэгийгхянаж, баллуурдах эрхтэй байдаг юм байна.Тиймээс америк хүүхэлдэйн кинондхараалын үгсийг ялгаж сонсогдохгүй болтол нь саармагжуулдаг аж.Хүүхдүүдийн үзэх дуртай “Маша баавгай хоёр” зэрэг бусдыг “чаддаг” үйл явдал ихтэйхүүхэлдэйн киног нэг бус оронд хориглосон нь мөнөөх эцэг, эхийн хяналттай холбоотой.Харин манайд ийм төрлийн цензур үгүй болохоор хүүхдүүд “Ээж ээ, би таныг үзэн ядаж байна” гэх мэт орчуулгын үг өөдөөс чулуудах нь хэвийн үзэгдэл болжээ.

Б.ЯНЖМАА

Categories
булангууд мэдээ нэг-ангийнхан цаг-үе

Математикаараа цойлсон “А”, “анархист”-аараа цоллуулсан “Б”-гийнхэн

Хөдөлмөр амралтын зусланд

“Насны намар” дууны аяыг зохиосон урлагийн гавьяат зүтгэлтэн М.Булган, гавьяат эмч Д.Гүнжидмаа, Дубнад Монголоо төлөөлж ажилласан Б.Отгоолой, бэлтгэл хурандаа Д.Чулуун, гавьяат эдийн засагч Б.Тунгалаг, зөвлөх инженер С.Дэмбэрэл, Ц.Чогжмаа, хуран­даа Д.Цоодол­сэнгэ, цагдаагийн хошууч Н.Цэнд гэсэн алдартай эрхмүүд 23 дугаар сургуулийн 1969 оны 10 “а”, 10″б” ангийг төгсөгчид. 10-ын хоёр бүлэг ирэх сарын 8-нд уулзахаар товложээ.Заримтай нь уулзлаа. Хоёр өөр бүлэг ч гэлээ”а”, “б” гэж ялгарах юм алга. Бараг нэг анги шахуу улс аж. “Хоёулаа дөрөв хүртлээ цуг байгаад дараа нь өөр бүлэгт орсноо эргээд нийлсэн шүү дээ” гэж ирээд хууч хөөрцгөөх юм. Тэртээх 1969 оны хавар 10 “а” нь 29-үүлээ, 10 “б” нь 23-уулаа төгсөж байж. “А”-гаас Дашдаваа, Бямбажав, Гансүрэн, Цэндбаатар нар ирсэн бол “Б”-гийн хоёр охин иржээ. Нэг нь Бямбаа, нөгөө нь Одонтунгалаг. Тэд сургуулийнхаа нийгмийн ажилт­ны өрөөнд цуглажсуу­гаад ангийнхныхаа тухай дур­самж хөврүүлсэн юм. Нөгөө­дүүл нь Цэндбаатарыгаа”Та­ван онцын эзэмшигч” болжбайсан гэж магтав. Тэр үед 40 улирал дараалж онц гарсан хүүхэд л ийм тэмдэг энгэртээ зүүдэг байж. Сав л хийвэл тоо бодоод суучихдаг, тооны чигийн ямар ч номон дээр байгаа бодлогыг цээжээрээ мэддэг хүү байсан гэнэ. Даш­даваа математикийн багш мэргэжилтэй. Математикийн анхны арван зөв­лөх багшийн нэг аж. 40 гаруй жил багшил­жээ. Тэрээр “Ма­­­­най ангийн хэсэг хүүхэд мате­матиктаа их сайн. Ямар сайндаа л математикийн багшийг орж ирэхээр тоо бодох аргачлалын талаар маргаж байхав. Багш дараа­гийн хичээл дээр, нээрээ та нарын зөв байжээ гээд л ороод ирнэ” гэж хууч хөөрлөө. Б.Отгоолойгоо “Миний найз чинь цөмийн урдаа барьдаг мэргэжилтнүүдийн нэг байсан” гэж ирээд баахан ярив. Арвын “а”-гийнхан математикаараа цойлсон анги байжээ.

Математикчдаас гадна эмч олон­той ангиюм. Уулзалтад ирсэн хүмүүсээс гэхэд л Бям­бажав, Гансүрэн хоёр эмч. Бямбажав хүүхдийн эмч. Эх, хүүх­дийн эрүүл мэндийн төвд ажиллаж байгаад тэтгэвэрт гарчээ. Эрүүлийг хамгаалахын тэр­гүүний ажилтан, клиникийн профессор аж.Д.Гансүрэн ангийнхнаа “Охид нь цэмцгэр гэж жигтэйхэн, хөвгүүд нь то­моо­той гэж тоймгүй” хэмээн тодорхойлов. Харин “Б”-гийнхэн нэлээд “чанга нөхөд” байж. Ямар сайндаа л Г.Бямбаа сургуулийнхаа түүхийн номонд ангийнхныхаа ту­хай бичихдээ “Раднаагийн анархистууд” гэж гарчигла­хав. Бямбаа “Манай анги хотын улсын тэргүүний бүлэг болж байлаа. Соёлч нөхөрлөлийн анги болж байсан. Шил цуглуулдаг аянд хүртэл оролцож хотын аварга шил цуглуулагч анги болж байсан шүү. Тэр үед нийгмийн идэвх сэргээсэн ажлуудыг их зохион байгуулдаг байжээ. Одонтунгалаг бид хоёр ангийнхныхаа тухай бичихдээ Раднаагийн анархистууд гэж зүгээр ч нэг бичээгүй. Манай ангийн хөвгүүд их биерхүү, хэрийн багшийн үгийг тоодоггүй зүггүй нөхөд байлаа. Арав төгсөхдөө багш нарын зөвлөгөөний хурлаархоёр удаа орж байсан юм. Хөдөлмөр зусланд байсан үе. Мал муулсны дараа лам болж нүглээ арилгаж байна гэж дэггүйтээд шашин шүтсэн “хэрэгт орж” байлаа. Дараа нь ангиараакино үзэх гэж хичээл таслаадбуруудсан” гэж ирээд дурсав. “Б”-гийнхэн урлаг спорт, сурлагагээд бүх талаараа сайн хүүхдүүд байжээ. Эдний ангийг дааж төгсгөсөн багш ньЗундуй гэдэг хүн байж.Г.Бямбаа хоёр жил багшлаад олон нийтийн байгууллагад насаараа ажиллажээ. Монголын радиогийн хүүхдийн нэвтрүүлгийг хөтөлдөг Тунгалаг, Туул гэж охид эдний ангийнх байжээ. “Б”-гийн Пүрэвээ хөнгөн атлетикийн олон улсын хүүхдийн тэмцээнд оролцохоор Унгар явж байсан гэнэ.АТГ-д ажиллаж байгаад тэтгэвэрт гарсан Цоодолсэнгийгээ бас спортод сайн байсан гэж ярив. Оюунгэрэл, Жаргал хоёрыгооспортын гимнастикаар хичээллэдэг байсан гэж дурслаа. Спортын гимнастикаараадэд мастер хүртэл болсон аж. Одонтунгалаг ангийнхаа Дашнямыг “Сахилгагүй хэрнээ мундаг толгойтой хүү” гэж магтаж байна.Усны инженерээр гучаад жил ажиллаад тэтгэвэрт гарсан аж. Эдний анги хоёр ч зөвлөх инженертэй юм. Нэг нь эрчим хүчний зөвлөх инженер С.Дэмбэрэл, нөгөө нь холбооны гэхээр андахгүй Ц.Чогжмаа инженер. Утас ховор үед Холбооны яамны телефон хорооны даргаар ажиллаж байж.”А”, “Б”-гийн хэд хэдэн хүүхэд Ц.Чогжмаагийнхаа цохолттой бичгээр утас аваад бөөн баяр болж байсан гэнэ.

Одонтунгалаг “Манай ангийн зургаа долоон охин ес аравдугаар ангидаа багт наадамд бэлтгэдэг байлаа. Нарантуяа, Жаргал, Цэндсүрэн, Бямбаа бид хэд.Харшийн ёолконд орохын төлөө л бэлддэг байлаа шүү дээ. Юм ховор цагт гоёо гангараагаа өөрсдөө л аргална. Цаасан дээр молоко түрхэж байгаад хөвөн наана. Хөвөн дээрээ ёолкны чимэглэл хагалаад цацчихаар хачин гоё гялалзана. Тунгалагийн гэрийнёолкны чимэглэлийг бүгдийг нь хагалж байлаа” гэж дурсамж сөхөв. Одонтунгалаг “А”-гаас Ариунаатай найзалдаг байжээ. Ариунаа нь Орос хэлний багшаар Эрхууд сургууль төгссөн гэнэ. “Б”-гийнхэн хичээлээ тарсны дараа ангийнхаа хөшгийг хаагаад теннис, хөзөр тоглодог байж. Одонтунгалагийн аав хамгийн түрүүнд охиноо ирж авахдаа ангийнхныг нь хөөгөөд гаргачихдаг байсан аж. Тэр үедээ Одноодоо гомддог байсан ангийнхан нь саяхан уулзахдаа “Танай аав сүрхий зөв, сайн хүн байжээ. Ганцхан миний охин л болж байвал боллоо гэж бодохгүйгээр бидэнд ч санаа тавьдаг байж” хэмээн аавыг нь дурссан гэнэ.

“Б”-г төлөөлж ирсэнБямбаа “Ангиасаа Нарантуяа, Одонтунгалаг, Жаргал. Д.Цэцэгмаа бид хэд илүү дотно үерхдэг байлаа. Жаргалынхаа гэрээр их очноо. Ээж нь их сайхан зантай. Биднийг охиноосоо ялгаагүй хайрлана. Сүүлд Жаргал маань санхүүгийн мэргэжилтэй болсон л доо. Өдрийн сонинд олон жил ажилласнаар нь найзаараа бахархаж явдаг юм” гэж ярилаа.

ХӨДӨЛМӨР ЗУСЛАНГИЙН ХӨГЖИЛТЭЙ ӨДРҮҮД

Арвын “Б”-гийн Одонтунгалаг 40 жил багшилсан хүн аж. Төрийн соёрхолт Сосорбарам анхны шавь нарынх нь нэг байсан гэнэ. Даасан ангиас нь улсын тэргүүнийбүлэг гурав төрсөн юм байна. Өдий дайтай яваагаа багш нарынхаа гавьяа гэж ярив. Монгол хэлний багш Ичинхорлоогоо “Хүндлэхээс аргагүй хүн л дээ. Алхам бүрдээ хэлц, цэцэн үг хэлнэ. Монгол хэлний багш болоход багшийн нөлөө их байсан шүү” гэж дурсав. Тухайн үед 23 дугаар сургууль нэгдүгээр сургуультай эн зэрэгцдэг байжээ.

Одонтунгалаг”Хотын төвийн охин хөдөө айлын бэр болж очиход хэцүүхэн л байлаа. Гэхдээ хөдөлмөр зусланд явж байсан минь хэрэг болсон шүү. Шувуун фабрикийг түшиглэжбайгуулсан хөдөлмөр амралтын зусланд гардаг байлаа.Ногоо тарина. Тахиа тэжээнэ. Үнээ саана. Хотын хүүхдүүдийг ажилд сургаж байсан газар” гэж яриад эхлэнгүүт хөдөлмөр зуслангийн тухай яриа өрнөв. “Насны намар”-ын Булган, Одонтунгалаг хоёр нэг жил хургачин болж байж. Анх эзгүй талд гарангуутаа л айгаад уйлалддаг байсан гэнэ. Нэг удаа хургаа тариа, ногооны талбайд оруулаад муу авч, шугам жагсаалын өмнө зэмлүүлснээ Одонтунгалаг мартдаггүй аж. Жижиг биетэй охидоор нь хонь саалгана. Арай томхон биетэйд нь гүү саах ажил оноодог байж. Хөвгүүдэд халгай түүхгэх мэт арай хүндхэн ажил ногдоно. Тахианы байранд ажиллах их хэцүү байсан гэж ам нийлүүлэв. “Одоогийнх шиг агааржуулагч энэ тэр байхгүй. Их бүгчим” гэж Гансүрэнг хэлэхэд “Шувууны сангасны үнэр ч аймаар шүү” гэж Бямбаа толгой дохив. Хийж үзээгүй ажлаа хийсэн хүндхэн өдрүүд байсан ч гэсэн хамтдаа хөгжилтэй өнгөрөөсөн өдрүүд нь учраас байсгээд л хөдөлмөр зуслангийн тухай яриа өрнөх юм.

АМЬДРАЛЫН НАЙЗУУД

Арвын “А”, “Б”-гийнхнээс өдийг хүртэл найзалж яваахүмүүс олон юм билээ. “Бид амьдралын жаргал, зовлонгийн алинд ч хамтдаа байдаг” гэж Гансүрэн ярив. Гансүрэн гэрээсээ дурсгалын дэвтрээ авчирчээ. 96 хуудастай бор хавтастай дэвтрийн нэг ч хуудас эргээгүй, бараг шинээрээ шахуу цэмцгэр гэж. Аравдугаар ангиа төгсөхдөө ангийнхаа хүүхдүүдийн дунд энэ дэвтрийг аялуулжээ. Мэдээж ганц арвын “А” биш, арвын “Б”-гийн охид хөвгүүдийн “үлдээмж” ч энэ дэвтэрт дурайж байна. Дурсгал үлдээж байгаагаа “үлдээмж”гэж тодотгосон байна лээ. Бүгд зургаа нааж, шүлэг, дуу, сэтгэлийн үгээ үлдээжээ. Өнөө дэвтрээ эргүүлж тойруулж хараад жигтэйхэн. “Би ээжийн тухай ямар гоё утгатай шүлэг үлдээгээ вэ”, “Энэ манай Жаргалын үлдээмж байна”, “Тэр үед кино их үздэг байж билээ”гэх мэтээр дэвтрийн хуудас эргэх бүр сонин содон дурсамж хөвөрнө.Гансүрэн “Энэ дэвтэр их түүхтэй. Цэндбаатар 1989 онд 25 жилийн ойгоор цуглах үед аваад явчихсан юм. Хадгалж байгаад 20 жилийн дараа өгсөн. Их сайхан хадгалсан байсан” гэж сонирхуулав. “А”-гийнхан ангийнхаа багшийг байсгээд дурсана. Манай Буянхишиг багш гэж ирээд дурсамж сөхөцгөөх юм. Хөдөлмөр зуслан, гэр, сургуулийналинд ч ангийнхаа хүүхдүүдээс анхаарлаа сулруулдаггүй сүрхий багш байсныг сурагчдынх нь ярианаас анзаарч суулаа. Бурхан болтол нь гэр орноор нь орж гарч, ойр дотно явсан гэнэ. Дашдаваа “Хөдөлмөр зуслан дээр Бямбадорж тамхи татаж байгаад багшид баригдаж бөөн юм болж билээ. Охидын өрөө рүү шорттой ороход л зандарна шүү дээ” гэж ярив. Бямбадорж, Загдгочоо, Дашдаваа гээд “А”-гийнхны хөвгүүд спортод нэлээд хорхойтой байж. Зүггүйтэхдээ хичээлээ хийж зүггүйтдэг байсан гэж бөөн инээд болов. Газар зүйн хичээл дээр гэхэд л газрын зургаас хамгийн жижигхэн арлыг нь хайж олчихоод өнөөхөө багшаасаа асууж цагийг нь бардаг байснаа дурсаж байна.

Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн М.Булган тайлан тоглолт бүрдээ ангийнхнаа урьдаг гэнэ. Булганыгаа их бахархаж ярьцгаах юм. Наймдугаар ангид байхдаа Болгарт дууны тэмцээнд явсныг нь, хөдөлмөр зуслан дээр шалны мод бариад дуулж өгдөг байсныг нь гээд өчнөөн дурсамж ярив. Сонирхуулж хэлэхэд арвын”Б”-д Баатар гэж 22 настай сурагч байж. Төгсөх жилээ эхнэр авсан Баатарынхаа хүүхдийг ээлжилж салхилуулдаг байсан гэнэ.

Математикийн Гэндэндоо багштай ана мана маргадаг “Б”-гийн тоочид физикийн хичээл дээр нүд алгасахгүй тав авдаг байж. Цогоо, Цэндбаатар, Отгоолой гэж ирээд баахан нэр хэлж байна.

Соёлч нөхөрлөлийн дарга Сарантуяа,пионерийн ордны үлээвэр хөгжмийн дугуйлангийн шилдэг хүүхэд байсан учраас Артек явсан Чука, Орос руусургуульд явсан Сараа, Зоригоо, Алтаа, Ариунаа, Дэлгэрмаа, Бадамханд гээд ирээгүй хүүхдүүдийн тухай дурсамж яриа ч хөвөрсөн.

Соёлч нөхөрлөлийн анги болсон “А”-гийнхныжурнал дээр ес, аравдугаар ангид нь нэг ч дунд бичигдээгүй гэнэ. Цэндбаатар”Манай ангийнхан тав, зургаан бүлэг болж хуваагдаад хичээлээ нийлж давтдаг байсан юм. Нэг бүлгээс хэн нэг нь дунд авахад бүлгээрээ зэмлүүлнэ. Тийм учраас дундгүй болсон байх. Тэр үеийн багш нар дүн өсгөж тавина гэж үгүй. Нэг хичээл дээр дунд авсан байхад засахгүйгээр дунд гаргадаг байлаа” гэж ярилаа.

ТАГТАН ДЭЭР ХИЧЭЭЛЭЭ УНШДАГ СУРАГЧИД

Тэр үеийнарав төгсөгчидзургаан шалгалт өгдөг байжээ. Математикийн шалгалт нь алгебр, геометр хавсардаг байсан гэнэ.Монгол хэлний хичээлийн шалгалтыг бичгээр өгдөг болбусад дөрвөн хичээлийг нь амаар шалгадаг байж. Гурван асуулттай гуч гаруй билет боловсруулах гэж гараа чилтэл бичдэг байснаа, өглөө эртээ гэгч нь тагтан дээрээ гараад хичээлээ уншдаг байснаа ам уралдуулан ярив.ХБХБ-гийннорм гэж бөөн юм болдог байснаа дурсацгаав. Хөдөлмөр батлан хамгаалахад бэлэн гэсэн утгатай үгийн товчлол гэнэ. Спортын олон төрлөөр шалгалт өгдөг болохоор өглөө эрт босоод гүйцгээдэг байж. Уншсан номынхоо дугаар, агуулгыг бичицгээж, хэр олон ном уншсан нь Нацагдорж тэмдэгтэн болдог байжээ. Тэр үеийн охидын гоёл улаан, ногоон, цэнхэр өнгийн тавин төгрөгийн тирко байсан гэнэ. Охид хэн нь ямар өнгийн тиркогоор гоёдог байснаа хачин тод санаж байна. Өөр нэг гоёл нь шарваар байж.Хааяа хичээл дээрээ өмсөж ирээд загнуулдаг байснаа дурсав. Хөвгүүдийн хувьд хамгийн том гоёл нь жинсэн өмд байжээ. Гэхдээ баргийн сурагч өмсөхгүй. Эдний ангиас гэхэд хоёр хүү л хааяа жинсээр гоёдог байж.Дашдаваа “Бидний үеийнхэн чинь кино их үзнэ. Тэр үед театруудаар зөвлөлтийн голдуу кино гардаг байлаа.19 цагаас хойш багш нарын эргүүл гарна. Үзвэр энэ тэр үзнэ гэж саналтгүй. Зурагтаар кино үзэхийн тулд гэр орноо угааж цэвэрлэж байж эрхээ авдаг байлаа шүү дээ” гэж хэлээд хөгжилтэй инээлээ.Төгсөлтийн баяр гэж тэр үед тун даруухан болдог байжээ. Нийслэлийн арваа төгссөн бүх сурагч паркт цуглаж концерт үзээд л баяраа тэмдэглэчихэж байж. 1969 онд 23 дугаар сургуулийн 10-ын”А”, “Б”-г төгсөгчид хоёрдугаар сарын наймны 12.00 цагт сургууль дээрээ уулзахаар товложээ. Хамтдаа арваа төгсөөгүй ч хамт нэг ангид тохой нийлүүлсэн ангийнхнаа ч манай сониноор дамжуулан урьсан юм.

Ц.БААСАНСҮРЭН