МЗЭ, МСНЭ-ийн болон нэрт найруулагч Г.Доржсамбуугийн нэрэмжит шагналт, зохиолч, сэтгүүлч, яруу найрагч Битогтохын Цогнэмэхтэй ярилцлаа.
-Таны “Хаадын хаан” жүжиг тун удахгүй тайзнаа амилахаар бэлтгэл сургуулилтаа хийгээд эхэлжээ?
-Уран бүтээлч хүний хувьд маш их баяртай байна. УДЭТ түүхт 90 жилийн ойгоо энэ жүжгээр нээх гэж байна. Өмнөх 80 жилийн ойгоо “Тэнгэрийн хүү” жүжгээр минь нээсэн. Ирэх жил их эзэн Чингис хааны мэндэлсний 860 жилийн ой тохионо. Энэ санамсаргүй тохиол биш юм. Үүний угтал болж байна. Нөгөөтэйгүүр, түүхэн том ойнуудад зориулан уламжлалт академик театр учраас Монгол Улсын тусгаар тогтнолтой холбоотой, үндэсний бахархал, баялаг түүхт гүрэн улсынхаа өв уламжлалыг хойч үедээ үлдээхийн тулд түүхэн жүжгийг даяар олондоо өргөж байна.Бид үндэстнийхээ цоо шинэ идеалийг бий болгохоор ажиллаж байна. Зохиолч миний бүтээлийг олзуурхан шүүрч авч, найруулан тавьж байгаа найруулагч Н.Наранбаатар бид хоёр “Тэнгэрийн хүү”-гээс хойших олон бүтээл дээр хамтарч байгаа.
“Хаадын хаан” жүжиг маань маш их судалгаатай хийж буй бүтээл. Чингис хааныг мянганы суут хүнээр дэлхийд тодруулаад багагүй хугацаа өнгөрөв. Үүнээс хойш дотоодын түүх судлаач эрдэмтдийн хувьд ч, гадаадын судлаачдын хувьд ч шинэ мэдээ баримт сэлт, шинэ үзэл онол маш их бий боллоо шүү дээ. Тэгэхээр орчин үеийн, XXI зууны Монголын Чингис хаан хэрхэн төрж байна гэдэг дэлхийн хандлагад хариулт өгөх хэрэгтэй. Алтан тайзнаас шимтэн тольдоорой. Чингис хаан төрөө хэрхэн өргөж, түмэн олонтойгоо дээлээ хэрхэн хувааж, нөмөрч ирснийг үзэгчид маань, ялангуяа энэ төрийн түшээд маш сайн ойлгоосой гэж хүснэ.
-Яагаад Чингис хааныг судалж, жүжгийн зохиол бичих болов?
-Дэлхий дахинд өнөөгийн ертөнцийг бий болгосон үндсэн таван гүрэн бий. Түүний нэг нь Их Монгол Улс. Их Монгол Улсыг хэн байгуулав, Чингис хаан өнөөгийн ертөнцийг үндэслэгч гэдгийг энэ бөмбөрцөг ч хүлээн зөвшөөрчихлөө. Хамгийн эртнийх нь Грек, Ром байна. Дараа нь Англи байх. Хожим үүсээд 300 гаруй жил болж буй Америк байна. Тэр дунд хэн товойж байдаг вэ гэхээр Их Монгол Улс байдаг юм. Энэ тав дээр уламжилж өнөөгийн ертөнц тогтож байгаа. Дэлхийн түүх бичлэг жинхэнэ дэлхий нийтийнх болсон үе бол XIII зуун. Үүнийг монголчууд “бичсэн”. Яагаад гэвэл газар дундын тэнгисийнхийг Грек, Ромын үед бичсэн. Тэр нь зөвхөн газар дундын тэнгисийг тойрсон загалмайтан, лалын шашинтны сав газар. Дорнын түүх бичлэг бол Хятад. Ази орчмыг л хамарсан. Гэтэл дэлхий нийтийн түүх гэж байгаагүй. Энэ түүхийг өрнө дорныг сүлсэн Монголын эзэнт гүрэн бий болгосон. Дэлхийг сэрээсэн Чингис хааныгаа бид эргэн харах, цоо шинээр дээдлэн бахархах цаг ирлээ.
-Жүжгийн гол санааг юунд тулгуурлаж бичив?
-Манай жүжиг андлалын дууль юм. Талын эрсийн нөхөрлөлөөс андлал, андлалаас агуу их хувь заяа буй болж байна. Тэр хувь заяа хэний төлөө цохилох вэ гэхээр хөх Монголын л төлөө шүү дээ. Чингис хаан гурван удаа анд бололцсоныг түүхээ мэддэг хүн бүр л мэдэж байгаа. Яах гэж анд бололцоод байгаа юм бэ. Хувийн эрх сүрээ өргөх гэж үү, үгүй шүү дээ. Энэ хоёр хөх Монголын төрийн төлөө хувь заяагаа нэгтгэсэн. Гэхдээ хатуу, аминаасаа үнэтэй андгай тангараг тавьсан. Энэ хугацаанд гурав дахь удаагаа анд бололцсоноос хойш бараг хорин хэдэн жилийн дараа Жамуха анддаа олзлогдож ирдэг шүү дээ. “Дээр нэг нар, доор нэг хаан байна” гэдэг итгэл үнэмшлээсээ энэ хоёр хэзээ ч хагацаагүй. Тэгээд хөх Монголын түүхийг энэ хоёр хамтдаа бүтээсэн юм. Гэхдээ Жамуха байгаагүй бол Чингис хаан байхгүй. Жамуха хурцалж өгч байсан. Арга билиг гэдэг шиг нэгийгээ нөхөж амьдарсан. Жамуха хэдий таагүй төгссөн ч агуу их хаан юм. Андлалдаа үнэнч байна гэдэг эх орондоо үнэнч байгаагийн илэрхийлэл мөн биз. Манай жүжиг үүнийг гол шугамаа болгож байгаа. Чингис хаан зовлон дунд буцлан буй үндэстнийхээ хүсэл эрмэлзлийг мэдэрсэн суутан.Түүнийг нь биелүүлсэн. Ийн сэтгэлийн хаан ширээнд суусан их хаан ертөнцөд ховор. Хүч түрэмгийллийг л түрий барьдаг шүү дээ. Хаантан маань өршөөлт төрийг бий болгосон юм. “Хаадын хаан” гэдгийн цаглашгүй нь үүнд оршино.
-Түүхэн зохиол бичихэд маш их судалгаа хийдэг байх. Та судалгаагаа яаж хийдэг вэ. Хаанаас яаж материалаа цуглуулдаг вэ?
-Би Ховдын хязгаарт түүхч, түүхийн багшийн мэргэжлээр 1990-ээд оны донсолгоонт жилүүдэд суралцсан. Судалгаанд түүртэхгүй гэсэн үг. Түүнээс өмнө аав минь намайг түүхээр хүмүүжүүлсэн. Миний аав жолооч хүн байлаа. Чингис хааны нэрийг нь ч дуудахыг хориглодог социализмын үед аав маань “Монголын нууц товчоо” гэдэг хатуу хүрэн хавтастай номыг геологийн инженер н.Амьтан гэдэг ахаас авч өгөөд “Үүнийг унш, энэ дотор бидний түүх бий” гэж хэлж байсан юм. Тэр үеэс л би Чингис хаантай нөхөрлөсөн.Бурхан гэж байдаг бол Монгол туургатны тэргүүнд шүтэх ёстой бурхан нь Чингис хаан байхгүй юу. XVII зуунд буддын шашин эрчимтэй нэвтрэх үед Далай лам, Банчин богд, Жавзандамба хутагт нарын үйлс номлол нь Чингис хааны тахилга тайлгатай холбоотойгоор Чингис хааны сүр хүчийг дэлгэрүүлэх, өргөх тахин шүтэх замаар монголчуудад ойртож чадсан.Чингис хааны сургаал, үйлс, билэг чинад, амьдрал тэр чигээрээ бидний зам мөр болох ёстой. Яагаад гэвэл Чингис хааны жолоодохуйн ухааныг Өрнөдийн орнууд өдгөө улам идэвхийлэн судлах боллоо.
-Түүх судлахын ач холбогдол нь юу вэ?
-Түүх гэдэг агуу их багш. Түүнээс сурах нь мөнхийн ус уухтай адил гэж эртний мэргэдийн үг бий. Сургамж ав, ирээдүйгээ бүтээ гэсэн үг. Одоо үед Америк, Хятад, Солонгосын соёлын түрэлт, либерал үзлийн түрэмгийлэл зэрэг энэ ай сав дунд монгол соёл, сэтгэлгээ, өв уламжлал, ёс заншил маш ихээр буртаглагдаж байна. Энэ бүхнийг хаах бас нэгэн ноён нуруу болон өндийж байгаа гэж “Хаадын хаан” жүжгээ би ойшоож байгаа. Монгол туургатныг эдүгээ хүртэл бие биенээс нь мартуулж хагацаахгүй холбож байгаа үнэт зүйл бол Чингис хааныг бурханчлах дээдлэх үзэл. Бас монгол бичиг, шашин соёл гээд бий. 1930-аад оны үед Алтан ургаа устгуулж хөнөөлгөсөн монголчуудын зүрхнээс “Хаадын хаан”-ы дүр арилж балраагүй нь даруй Сүхбаатарын хөшөө шүү дээ. 1946 онд уран барималч С.Чоймбол гуай уг хөшөөг босгохдоо монголчуудын их эзэн Чингис хаанаа, Хаадын хаанаа дээдлэх бүх утга оньсыг шингээж өгсөн. Тойруулан хүрээлсэн гинж бүхий 14 арслангаар хүрээлүүлнэ гэдэг Хаадын хаан гэсэн өргөмж юм. Буддын шашныг уугуулчлах үеэсээ л 12, 14, 16 арслангаар түшүүлэн Чингис хааныг хамгаалуулж байж. Ийм л бэлгэдэлтэй. Манай шашин дахь Чингис хааны шүтээн бэлгэдэлд байдаг морины цээжин дэх молцог, зэр зэвсэг, эд хувцас бүгд жанжны хөшөөнд шингэсэн. Г.Ням-Очир тэргүүтэй судлаачид үүнийг тодруулсаар байгаа. Жанжны хөшөөг зүүн хойш хандан, гараа дэлгэн морин дээр нь өндийлгөн бүтээсэн нь Бурхан Халдун хайрханы зүг харуулсан байгаа биз. Би тэгж боддог. Тэгэхээр ухаант өвгөд маань Чингис хаан буюу хаадын хааны бэлгэдлийг коммунист дарангуйллын тэртээд жанжин Д.Сүхбаатарын хөшөөнд ухаалгаар нуун шүншиглэсэн байгаа юм.
-Чингис хаантай холбоотой кино, жүжиг сүүлийн үед их гарах боллоо. Гадаадууд ч их сонирхох болж. Та кино ертөнцөд зохиол бичиж, Чингис хаанаа таниулах бодол бий юү?
-Чингис хааныг гадаадынхан үй түмэн өнцгөөс бүтээн биширч байна шүү дээ. Мэдээж кино ертөнцөд хүртэл хийдэг болж. Хятад, Орос, төрийн богино түүхтэй Казахстан, холын Скандиновын орнууд хүртэл Чингис хааны тухай кино бүтээл хийх гэж идэвхийлэх боллоо. Энд Чингис хааны агуу их суу билэг, суу залийг хэрхэн тусгах нь вэ гэдэг нь сонирхолтой. Харин бид монгол хүний мөн чанарын үүднээс их хааныхаа суу залийг энэ жүжигтээ шингээж гаргахыг хичээж байна. Гэхдээ ид шид, үлгэрийн хэлбэрээр биш, эгэл хүн талаас нь туульсын хэлбэрээр харуулахыг хичээж байгаа. Хаанаараа овоглосон үндэстэн манайх л байдаг байх. Чингисийн монголчууд гэж. Мэдээж манай уран бүтээлчдийн хүсэл бол дэлхийд их хаанаа, Монголоо таниулах явдал. Дашрамд өгүүлэхэд одоогийн Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийг Ерөнхий сайд байх үед Монгол, Хятадын хамтран бүтээх “Чингис хаан” кино төслийн гэрээ байгуулагдсан. Монголын талын зохиолчоор нь сонгогдон ажиллаж байгаагаа хэлэх нь зөв байх.
-Жүжгийнхээ санааг яг хаанаас авдаг юм бэ. Онгод гэж ер нь байдаг юм уу?
-Онгод байхгүй бол онгод гэж үг байхгүй биз дээ. Онгод байж л таарна. Ялангуяа шүлэг, яруу найрагт их илэрнэ.
-Таны хувьд онгод нь орж байгааг яаж мэддэг юм. Яаж оруулдаг юм бэ?
-Тэрийг оруулдаг бөө би биш л дээ (инээв). Зохиолчид зарим үед сонин этгээд зүйлд сэрдэг. Уран бүтээлч хүнд онцгой өгөгдөл байдаг болохоор туурвидаг.Хөдөлмөр 99 хувь энэ тэр гэж шал худлаа. Эхлээд өгөгдөлтэй байх ёстой. Өгөгдлөө, авьяасаа, бурхнаас заяасан хишгээ хэрхэн сэрээх нь тэр хүний хөдөлмөр юм уу даа. Жүжигчид ч гэсэн өөрийн дотоод чичирхийллээ чагнана аа гэдэг нь онгодоо сэрээж байгаа хэрэг шүү дээ. Өөр өөр түвшинд л ойлгоно л доо.
-Өгөгдөлтэйгөө яаж мэдэх вэ?
-Хүн болгон өгөгдөлтэй шүү дээ. Тэр өгөгдлөө сэрээж чадах юм уу, эсвэл мэдрэх юм уу сэрж чадахыг л онгод гэж хэлэх болов уу гэж би хувьдаа бодож байна. Онгод гэдэг бол шүлэг, яруу найрагт байж болно. Манай хүүрнэл зохиол, нэн ялангуяа жүжигт шууд суугаад онгодоор бичнэ гэж байхгүй. Маш их судалгаа, нарийвчилсан төлөвлөгөө хэрэгтэй. Бид хэддүгээр зуунд амьдарч байгаагаа харгалзмаар. Нөгөөтэйгүүр, орчин үеийн зохиолч гэж шашин, шинжлэх ухаан хоёрыг уялдуулан ертөнцийг үзэх үзлээ гол тулгуур болгосон хүнийг л хэлээд байгаа юм.
-Түүхэн жүжгийн зохиол бичдэг Б.Лхагвасүрэн гуайгаас хойш ганцхан та л байгаа гэж харж байна. Түүхэн жүжгийн зохиол бичих нь хэцүү төрөл байх аа…
-Түүхэн жүжгийн хувьд би 2010 оноос хойш арав гаруйг бичлээ. Гэхдээ туульсын төрлөөр дагнан хөгжүүлэх том зорилготой (инээв). Түүхэн туульсын зохиол гэдэг үгийн яруу, хэтрүүлэг, ёжлол, зүйрлэл, адилтгал, ёр бэлгэ, совин сэрэхүйн өнгө увдисаар бичихийг хэлэх болов уу. Манай жүжиг ч гэсэн ийм юм. Драмын театр ч гэсэн эх хэл, соёлынхоо харуул байна гэсэн уриатай. Өнөө үед хэл, сэтгэлгээ маань ямар их эвдэрч байгаа билээ.Сошиал ертөнцийн давлагаа, төр нь данхайсан энэ үед гудамжны болоод албаны модон үг хэллэг бидний ахуй сэтгэлгээнд хүчтэй орж ирж байна. Нэг шинэ үг, утга зохиочих юм байна шүү дээ. Тухайлбал, ковидын үед хавьтал гээд нэг юм зохиочихлоо. Сүүлдээ ч хүмүүс дасах болж. Бид ч үүгээр нь хээв нэг ярих шинжтэй.
-Таны утга зохиолын багшийг Д.Урианхай гуай гэж сонссон юм байна. Багшийнхаа тухай яриач?
-Би Төрийн тахилгат Хан хөхий хайрханы хүүхэд. Манай түүхийн багш О.Түмэндэмбэрэл, 1990 онд Увс аймагт ардчиллыг бадраасан зураач, яруу найрагч Б.Пүрэвсүрэн нар миний анхны багш юм. 1991 онд хотод “Найргийн даага”-д оролцох үеэрээ Пүүгээ ахынхаа заасны дагуу Д.Урианхай багштайгаа золголоо. Тэгээд л багш шавь болсон. Эдүгээ ингээд үзсэн чинь 30 жилийн нүүрийг үзчихсэн юм байна шүү дээ. Нээрээ чамаас сонссон чинь тийм байна. Багш дээрээ нэг очъё байз. Ойрын өдрүүдэд тухтай уулзсангүй.
-30 жилийн ойгоо тэмдэглэх нь ээ?
-Тэрийгээ ер нь лут тэмдэглэнэ ээ (инээв). Багш маань анх надад хэлж байсан л даа. “Багш шавь болно гэдэг эх үр болсонтой ялгаагүй” гэж. Бид хоёр бие биенээ олсон юм. Би Гүрү багшийнхаа үгийг оройн дээд болгож явсаар жүжиг рүү, роман руу шунаглан орлоо доо. Миний бүх уран бүтээлд чин сэтгэлийн урам, зөвлөгөө хайрладаг бурхан даа.
-Та орчин үеийн залууст хамгийн түрүүнд унш гэж сануулах гурван номыг нэрлэвэл…
-Заавал гурав байх ёстой юм уу. Гурвын тоо чинь сайхан санагдлаа. Мэдээж “Хаадын хаан”-аараа амьсгалж буйн хувьд “Монголын нууц товчоо”-г нэрлэе. “Монголын нууц товчоо”-ны анхны эхийг олдоно гэж би найддаг. “Соёмбо принтинг”-ээс хэвлэсэн, Ш.Чоймаа гуайн шинээр тайлбар хийсэн Монголын түүхэн сурвалжийн 33 боть бий. Түүнийг уншчихад гэмгүй. Зохиолчдоос Т.Мандир ахын номуудыг өнгийж харж байгаарай гэж хүсэх байна. Монгол удамт Л.Н.Гумилевийн “Хар домог”, “Каспийн эргэнд мянган жил”, “Эртний Орос ба аугаа уудам тал”, “Евразийн түүх” гээд олон зохиол бий.Түүний Монголын түүхийн гүн рүү, XIII зууны Монголын түүхийг сайтар өнгийсөн түүхэн сэтгэмжийн аялал нь надад нөлөөлсөн. Энэ жүжигт маань баяжин тусгалаа олсон шүү. Эх оронч үзлээ олъё гэвэл Д.Маам гуайн “Газар шороо”, “Гишгэх газаргүй хөл” гээд олон доо.