Улс төр судлаач, Улс төр судлалын докторант Б.Энхболдтой ярилцлаа.
-төрийн албаны мерит зарчмын талаар ярилцлагаа эхэлье. Мөрит зарчим гэж ер нь ямар ойлголт вэ?
-Мерит зарчмыг товчлон хэлбэл шатлан дэвшүүлэх буюу карьерын (Career based) зарчим, хатуу ажилласан жил заадаггүй албан тушаалын гэж орчуулж болох (position based) зарчмын хослолыг хэлдэг. Энэ оны нэгдүгээр сарын 1-нээс хэрэгжиж эхэлсэн Төрийн албаны тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын 3.1.3-т “чадахуйн зарчим (мерит)” гэж иргэнийг төрийн албанд сонгон шалгаруулж томилох, чөлөөлөх, ажлын гүйцэтгэлийг нь үнэлэх, дэвшүүлэх, шагнаж урамшуулах асуудлыг шийдвэрлэхдээ хувь хүний мэдлэг, боловсрол, мэргэжил, мэргэшил, ур чадвар, туршлага, ажлын үр дүнд тулгуурлахыг хэлнэ” гэж зөв зааж өгсөн боловч уг хуулийнхаа гуравдугаар зүйл дэх Төрийн албан тушаалд тавих тусгай шаардлага хэсэгтээ ажилласан жилийн хатуу босго тавьж өгснөөрөө Мерит зарчим, шатлан дэвшүүлэх буюу карьерын зарчим хоёрынхоо тэнцвэрийг алдагдуулсан. Одоо үүнийгээ доорх байдлаар Үндсэн хуулинд тусгах гэж байгаа нь Мерит зарчмыг устгасантай ижил үр дүнг авч ирнэ. Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийн Төслийн нэгдүгээр зүйлийн тав дахь заалт буюу Дөчин зургадугаар зүйлийн 4 дэх хэсгийг “Төрийн жинхэнэ алба нь мэргэшсэн, тогтвортой, ёс зүйтэй, хариуцлагатай байх, шатлан дэвших чадахуйн зарчимд үндэслэх бөгөөд түүнийн хэрэгжилтэд тавих хяналт хараат бус байна. Төрийн жинхэнэ албан хаагчийг хуульд зааснаас бусад үндэслэлээр төрийн албанаас чөлөөлөх, халахыг хориглоно гэж тусгахаар УИХ хэлэлцэж байна. Ингээд уншихаар зөв зүйтэй юм шиг уншигдаж байгаа боловч “шатлан дэвших чадахуйн зарчимд үндэслэх”…гэснээс харахад мерит зарчим гэдгээ шатлан дэвших гэдэг Мерит зарчмын нэг л шаардлагыг онцгойлон оруулах гэж байгаа нь харагдаж байна.
-Ингээд заахаар яг ямар сөрөг үр дүн авч ирэх вэ?
-Төрийн албанд шинэ салхи орохооргүй болгож байгаа юм. Одоо ажиллаж байгаа олон жил болсон хүнд сурталтнуудыг улам л өөгшүүлнэ гэсэн үг. Мэдээж олон жил ажилласан мэргэжлийн албан хаагчид байгаа. Гэвч үүний хажуугаар дээд шатны удирдлагадаа ч захирагдахаа больсон хүнд сурталтан буглаа нар зөндөө байна. Бидний жишээ болгон ярьдаг хөгжиж чадсан орнуудын хамгийн гол нэг давуу тал хүний нөөц, боловсон хүчнээ авьяас чадвар, хичээл зүтгэл дээр нь тулгуурлан шилж сонгож, томилон дэвшүүлж удаан ажилласан л бол Мерит гэж үзэхээс татгалзсаар байна.
-Төрийн албаны тухай хуулийн шинэчилсэн найруулга батлахдаа ажилласан жилийн өндөр босго нэгэнт тавьчихсан биз дээ?
-Тийм. Жишээлбэл, Төрийн албаны тухай хуулийн гуравдугаар зүйлийн 23.2.3-д “ахлах түшмэлийн ангилалд хамаарах албан тушаалд томилогдох бол төрийн албанд наймаас доошгүй жил, үүнээс дэс түшмэлийн албан тушаалд дөрвөөс доошгүй жил ажилласан байх бөгөөд мэргэшүүлэх багц сургалтад хамрагдаж, төгссөн байх” гэж заасан. Тэгэхээр төрд заавал мэргэжилтнээр ороод ийм хэмжээний хугацаа зарцуулж байж ахлах түшмэл буюу яамны тасгийн дарга, дүүрэг, аймгийн засаг даргын тамгын газрын дарга, хурлын нарийн бичгийн дарга болно гэсэн үг. Төр хувийн хэвшлийн түншлэлийн хуулиа манайхан батлаад цөөнгүй жил болж “Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг татъя”, “Томоохон төсөл хөтөлбөрүүдийг хэрэгжүүлье” гэж байгаа энэ үед чадварлаг боловсон хүчнийг ийм хатуу босго тавьж өөрөөс нь доор боловсролтой ахлах мэргэжилтэн болон даргын доор ийм хугацаанд ажилла гэвэл хэдэн чадварлаг боловсон хүчин ажиллах бол. Тэд чинь бас өөрийн гэсэн үнэлэмжтэй хүмүүс. Мөн Төрийн албаны тухай хуулийн 26.3, 23.2-т “Ажилласан жилийг тогтоосон тусгай шаардлагын 50 хувийг хангасан төрийн албан хаагчийг үйл ажиллагааны үр дүн, мэргэшлийн түвшингийн үнэлгээ, ёс зүй, мэдлэг, мэргэжил, мэргэшил, туршлага, ур чадварыг харгалзан хугацаанаас өмнө шатлан дэвшүүлж болно” гэж зааснаас аваад үзэхэд хамгийн хурдандаа одоо мэргэжилтнээр төрийн албанд орж ажиллах хүн найман жил тасралтгүй дэвшин тогтвортой ажиллаж байж яамны хэлтэс, газрын дарга болохоор байна. Хамгийн хурднаараа амжилттай явахад шүү дээ. Яг хуулийн заалтаараа бол яамны газар, хэлтсийн дарга болоход 12 жил төрд ажилласан үүнээс дөрвөн жил нь яамны тасаг албаны даргын түвшний ажил хийсэн байх ёстой. Энэ тавиад байгаа шаардлагуудыг хэн хангаж чадах вэ, тэд төрийн албаны томоохон шинэтгэлийг хийж үргэлжлүүлэхэд хангалттай тархиа цэнэглэж чадаж байгаа юу, хамгийн гол нь тийм хүсэл тэмүүлэл байна уу гэдэг том асуудал шүү.
–Төрийн албан тушаалд шатлан дэвшүүлэх журмаар энэ асуудлыг шийдэж чадаагүй юу?
-Төрийн албаны зөвлөл 2019 онд 16 дугаар тогтоолоороо уг журмыг батлахдаа зөвхөн одоо төрийн албан хаагчид дотроос сүүлийн гурван жилийн гүйцэтгэлийн үнэлгээ нь А байх тохиолдолд л ажилласан жилийг 50 хувь бууруулж шатлан дэвшүүлж болно гэх мэт Мерит зарчмыг цогцоор нь харсан журам болж чадаагүй.
–Тэгвэл яаж үндсэн хуулинд тусгавал дээр вэ?
-Үндсэн хуулинд тусгахдаа хүрвэл “шатлан дэвших” гэдгийг дангаар оруулахыг хасах эсвэл “шатлан дэвших, чадахуйн зарчмыг хослуулсны үндсэн дээр хэрэгжих бөгөөд”…гэж заах гарц байна.
-Ингэж зааснаар ямар эерэг үр дүнтэй юм бол?
-Төрийн албаны тухай хуулийн ажилласан жилийн өндөр босго тавьсан заалт, хуулийг дагаж гарсан Төрийн албан тушаалд шатлан дэвшүүлэх журамд өөрчлөлт оруулах боломж үүснэ. Өөрөөр хэлбэл төрийн албанд шинэ салхи орох чадварлаг боловсон хүчнээр цус сэлбэгдэж байх боломж үүснэ.