Author: БААСАНЖАВЫН ЭНХЗАЯА

Монгол хэл, уран зохиолын багш, дэд профессор, Т.Гончигсумтай ярилцлаа

---

-Суралцагчийн сурлагын амжилтыг үнэлэх “PISA” олон улсын үнэлгээгээр Монгол Улс чамлалттай байгаа мэдээлэл саяхан олон нийтэд түглээ. Гурван хүүхэд тутмын хоёр нь монгол хэлээр бичдэг ч түүнийхээ агуулгыг ойлгодоггүй, хоёр хүүхэд тутмын нэг нь математикийн бодлогоо бодож чаддаггүй гэж дүгнэжээ. Энэ бол ө нөөдрийн манай боловсролын чанар гэсэн үг. Яагаад бид ийм байдалд хүрчихэв. Ахмад багшийн хувьд та үүнийг хэрхэн дүгнэж байна вэ?

-Шинэ цагийн боловсрол үүсч хөгжөөд 100 орчим жилийг туулж байна. 1990 он хүртэл социалист орнуудын сурган хүмүүжүүлэх ухаанаар гол баримжаа болгон хөгжиж байсан. 1990 оноос хойш зах зээлийн эдийн засагт шилжиж дэлхий нийтийн жишгээр сургалт явуулах болсон. Үнэндээ 1980-аад он бол Монголын боловсролын салбарын алтан үе гэж би хардаг. Ингэж хэлэхээр ч нөхцөл байдал өнөөдөр үүсчихлээ. Сургуулийн бүтцийн хувьд манайд алдаа гарсан. 11, 12 жил болгосон. Кембриджийн боловсрол л гэнэ.

Явж, явж эцсийн бүлэгтээ багш нарыг самарсан. Дээд боловсролын хувьд шинэчлэгдлээ гэдэг. Тогтолцоо нь хуучнаараа. Кредит цаг, багш нараа сонгодог зэрэг дэвшилттэй тал бий л дээ. Гол нь аргын шинэчлэл байхгүй. Хичээл зааж байгаа дээд боловсрол ч бай, сургуулийн өмнөх боловсрол ч бай хичээлийг заана гэдэг шал өөр зүйл байдаг юм шүү дээ.  Ямар ч заах аргагүй багш нар хуучин аргаар заагаад байгаа юм. Эцсийн бүлэгтээ арга барилаа мэдэхгүй л хад мөргөдөг. Залуу багш нарыг дадлагажуулах, арга зүйг нь сайжруулах талаар олигтой зүйл хийхгүй, зөнгөөр нь явуулж байна. Өөрөөр хэлбэл, багшийг багш болгох ажил хийхгүй байна.

1980-аад оны боловсрол үүнийг л хийж байсан шүү дээ. Хичээлийн эрхлэгч буюу менежер бол өнөөдөр диспетчерийн үүргийг гүйцэтгэж байна. Уг нь тэр хүн дөнгөж төгсөөд ирсэн хүүхдийг нохой шиг дагаж байгаад бүх хичээл дээр нь сууж зааж зөвлөдөг, сургадаг юм. Ерөөсөө багш таван жилийн дотор л багш болохгүй бол хэзээ ч болдоггүй, оромддог. Өнөөдөр тэр тоо бодож чадахгүй, монгол хэлээ ойлгохгүй, хими, физикийн томьёогоо ухаж мэдэхгүй, синус гэж давтаад байхаас биш синус гэдэг юуг юунд харьцуулсан харьцаа болохыг хэлж өгдөггүй. Ийм зүйлээс л эхэлж байгаа юм. Залуу багш нарыг дадлагажуулах, арга зүйг нь сайжруулах талаар огт ажиллахгүй байна даа.

-Тэгэхээр өнөөдрийн энэ үр дүн багшийг багш болгох тогтолцоо муу байгаа гэсэн үг үү. Хүүхдэд асуудал байх уу?

-Хүүхдэд буруу байхгүй. Муу, сайн хүүхэд хамаагүй. Тэр цагаан цаасыг үзэсгэлэнтэй байгаль болгохыг багш л мэддэг. Бас дээр нь сайн багш, муу багш гэж байдаггүй. Сайн заах арга, муу заах арга гэж л бий.

Нөгөө талаар боловсролын гол судас бол сурган хүмүүжүүлэх ухааны хүрээлэн байсан юм. Үүнийг нэг хэсэг орхисон. Одоо дахин орон тоогоор ажиллаж эхэлж байна. Гэвч баахан ном үйлдвэрлэдэг л газраас цаашгүй. Багш нарыг багш болгох ажлын шаардлага хангаж ажиллаж чадахгүй байна. Яахав, нэг талаар багш нар идэвхгүй болж, нэр хүнд нь унасан зүйл бий л дээ. Сурагчдын идэвх зүтгэл буурсан, сурлагын чанар өгөөж муудсан. Зөв алдаагүй бичих явдал бараг үгүй болсон. Хэл соёл нь алдагдсан ч асуудал бий.

-Залуу үеийн хүүхдүүд өөр болсон. Аливаа хүлээж авах чадвар өөр өөр. Тиймээс томчууд, нийгэм тэдэнд зориулж арга барилаа шинэчилж байна шүү дээ. Тэгэхээр багш нарын заах арга барил ч өөрчлөгдөх үү?

-Ерөөсөө энэ бол эцсийн эцэст багшийн аргачлалаас шалтгаална. Нийгмийн орчин нөлөөлнө л дөө. Нэг ангид байгаа хүүхдийн тоо хэтэрсэн.  Тэгэхээр ачааллаас болоод багш сурагч болж тоглолт хийж байгаа. Энэ бол багшийн буруу биш. Нийгмийн тогтолцооны буруу. Дээр нь эцэг эхчүүд хүүхдээ нийгэмшүүлж байгаа байдал муу. Сургуульд л даатгачихдаг. Цалин, ажил хоёрын хооронд явсаар хүүхдийг сургах хүмүүжүүлэх, хүн болгох ажлыг нийгмээрээ хийхгүй байна.

-Тэгвэл багш гэж ямар хүнийг хэлэх юм бэ, таныхаар?

-Багш гэдэг бол хамгийн гол нь тодорхой шинжлэх ухааны салбарт хамгийн сайн “мэргэжилтэн” байх ёстой. Хими, биологи, математик, техник, монгол хэл гэх мэт. Өөрөөр хэлбэл, энэ мэргэжлээр гаргууд хүн байх. Өнөөдөр манайд ийм хүн өдрийн од шиг байна. Дараа нь хүний оюун ухааныг судлагч байх ёстой. Ингэж Хүүхэд даалгавраа хийгээгүй хичээлдээ явахаар уйлдаг даа. Тэр чинь зөв. Сурах аргыг авчихсан хүүхэд тэгдэг. ажилладаг багш байхгүй. Өнөөдөр сурагч Цэцгээ ямар хүүхэд вэ, Дулмаа ямар хүүхэд вэ, сэтгэн бодох чадвар ямар вэ, бие бялдрын хөгжил, сэтгэл санаа нь юу билээ. Энэ мэтчилэн огт судалдаггүй. Багш бас сурагчдын авьяасыг нээн илрүүлэгч байх ёстой. Авьяас гэхээр дуу, хөгжим, зураг гэж ойлгохгүй. Авьяас гэдэг олон төрөл. Авьяастай байж л шинжлэх ухааныг судалдаг. Бүх шинжлэх ухааныг мэдэхийн тулд авьяасыг л хөгжүүлэх ёстой. Түүгээр зогсохгүй сургалтын үйл ажиллагаагаа чанартай, үр ашигтай, зохион байгуулагч байх ёстой. Мөн багш хүнээ хөгжүүлэх арга зүйг судалсан гарамгай технологич байх хэрэгтэй. Мөн хүүхдэд мэдлэг түгээх арга барилыг эзэмшүүлэгч. Заагч биш туслагч, зөвлөгч хамтран зүтгэгч, удирдан чиглүүлэгч л байх ёстой.

-Арай өндөр шалгуур биш үү?

-Тийм байж чанартай иргэн бэлдэнэ. Багш гэдэг тийм өндөр шаардлагуудтай. Өнөөдөр энэ зүйл байхгүй. Тийм болоод л дэлхий дээр ийм чанар хүртээд зогсож байгаа юм шүү дээ.

-Та заах арга зүй гэж онцолж ярилаа. Энгийнээр яривал багш ямар арга барилаар заах ёстой хэрэг вэ?

-Багшийн заах арга гэдэг бол сургах уу, төлөвшүүлэх үү гэдгээс эхэлдэг. Багш хүн хүүхдийг төлөвшүүлэх нийгэмшүүлэх ажлаа нэгдүгээрт хийх хрэгтэй. Нэгдүгээр ангид нь зөвхөн тоо, үсэг заах биш ээ. Хамгийн эхлээд нэгдүгээр ангийн хүүхэд “Би үүнийг заавал сурах ёстой юм байна. Миний үүрэг энэ юм байна” гэдэг үүргийг ухамсарлах үзлийг төлөвшүүлэх ёстой. Тэгэхэд сурахад амар. Хүссэн хүсээгүй би үүнийг заавал хийх ёстой гэдэг ухамсрыг хэлээд байна.

Хичээл заана гэж ярьдаг. Ингэхээр зарим багш нар бага цагт их мэдээлэл өгөхийг хэлж байна гэж ойлгоод байдаг. Энэ бол тийм биш. Хүүхдэд юуг яаж мэдүүлэх вэ, өөрөө өөртөө нээлт яаж хийх вэ гэдгийг сургах тухай юм. Тодорхой хэлбэл, хичээл заадаггүй, сурах аргыг зааж эзэмшүүлдэг хүнийг л багш гэдэг юм. Тийм л болох ёстой.

-Үүнийг бий болгох үүрэгтэй газар нь салбарын яам уу?

-Боловсролын яам энэ гажуудлыг яаж засах вэ гэдэг дээр яаралтай ажиллах хэрэгтэй. Гэхдээ өнөөдөр уучлаарай, яаманд боловсролын чиглэлийн биш цүнх баригчид олон байгаа.

Эцсийн бүлэгт үүнийг засах гол хүмүүс Сурган хүмүүжүүлэх ухааны хүрээлэн байх ёстой. Тэр бол монгол хэл, математик, хими, биологи зэрэг хичээлийг яаж заах вэ, сурах бичиг ямар байх ёстой талаарх судалгааг нийтээр нь аваад тэндээс гол үр дүнгээ цацаж байх ёстой газар. Дараа нь багш бэлддэг сургуулиуд ажиллах ёстой. Тэд өөрчлөгдөх шаардлагатай. Багшийг сургаж байгаа багш нь болоогүй, боловсроогүй байхад гараас нь багш гарахгүй шүү дээ. Одоо бол тухайн шинжлэх ухааны тухай ерөнхий мэдлэг сайн олгодог хүнийг л багш гэж хэлээд байгаа. Энэ маш буруу. Багш бэлтгэж байгаа сургуулиуд оюутнуудаа яаж дадлагажуулдгаас л харагдана. Бүтэн дөрвөн жилийн турш 45 хоногийн дадлага хийлгээд л явуулчихдаг. Ингээд багш болох уу, болохгүй.

“Оюу толгой” ХХКийн ажилчид цалинг нь хассан асуудлаар олон нийтэд хандаад байна. Тэдний нэг, хүнд машин механизмын оператор Ж.Баяржаргалтай ярилцлаа.

---

-“Оюу толгой” ХХК ажилчдынхаа цалинг хассан гэсэн мэдээллийг та бүхэн хэлж байна. Ямар үндэслэлээр цалин хассан хэрэг вэ?

-Ажил олгогч “Оюу толгой” ХХК-ийн зүгээс цалин бууруулах болсон талаар 2024 оны хоёрдугаар сарын 8-ны өдрийн шийдвэр гэж гуравдугаар сард танилцуулсан. Ингэхдээ ямар нэгэн урьдчилж мэдэгдсэн, тайлбар өгсөн зүйлгүйгээр гэнэт л нэг өдөр тайлбарласан. Бидний зүгээс цалин хасах ямар үндэслэл бий болов, шалтгаан нөхцөл юу байсан, заавал цалин бууруулах хэрэгтэй байв уу, ямар нэгэн судалгаа хийсэн үү, ажилчдын эрх ашгийг төлөөлөх Үйлдвэрчний эвлэлд энэ талаар мэдэгдсэн үү гэхэд ямар ч тодорхой мэдээлэл өгөөгүй. Гол нь яагаад цалин бууруулах болсныг маш их гайхаж байна. Цаашдаа хэр удаан үргэлжлэх талаар ч тодорхой мэдээлэл алга. Үйлдвэрчний эвлэлийн зүгээс бидэнд “Оюу толгой ХХК ямар нэгэн санаа тавиагүй, урьдчилж мэдэгдээгүй” гэж байгаа.

-Шалтгаан нь тодорхойгүй юм байна. Хөдөлмөрийн гэрээнд энэ тухай заасан уу?

-Ажил олгогч дангаараа шийдвэр гаргачихлаа. Уг нь 2022-2025 оныг дуустал Үйлдвэрчний эвлэл хамтын гэрээ байгуулсан. Тус гэрээний 2.3-т ажилчдын цалинд тодорхой өөрчлөлт орвол урьдчилж мэдэгдэнэ гэж заасан. Мэдээж тухайн цаг үеийн улс орны эдийн засгийн нөхцөл байдал, үнийн өсөлт зэрэг холбогдох судалгааг жил бүрийн эхний улиралд багтаан хийж, цалинд өөрчлөлт оруулах шаардлагатай бол Үйлдвэрчний эвлэлд мэдэгдэнэ. Ингэснээр Үйлдвэрчний эвлэл ажил чидтайгаа зөвшилцөж шийдвэрлэнэ. Аль нэг нь дангаараа шийдвэр гаргахгүй гэдэг. Гэтэл энэ заалт мөрдөгдөөгүй учраас дангаараа шийдсэн гэж харж байна.

-Цалинг ямар байдлаар бууруулсан юм бэ?

-Хөдөлмөр нийгмийн хамгааллын сайдын баталсан А192 гэж журам бий. Хөдөлмөрийн тухай хууль 2022 онд хэрэгжиж э хлэхтэй зэрэгцээд батлагдсан журам л даа. Өөрөөр хэлбэл, дундаж цалинг тооцоолдог журам гэсэн үг. Гэтэл Ковидын үеэр ААН-үүд хүндэрлээ, жижиг уурхайнууд хаалгаа барих эрсдэлтэй гээд нэмэлтээр 49А журмыг баталсан байдаг. А192 гэж журмаар үндсэн цалин дээр илүү цагийн нэмэгдэл, урамшуулал, ээлжийн амралт зэрэг таван бүлгийн нэмэгдэл олгогддог. Харин 49А журмаар дээрх таван нэмэгдлээс гурав нь хасагдчихдаг. Ерөөсөө л үндсэн цалингаа л авна гэсэн үг. Гэтэл бид уртын буюу 12 цагаар ажилладаг хүмүүс. “Оюу толгой” ХХКийн зүгээс 49А журмаар цалинг бодохоор болсон юм билээ. Шөнийн нэмэгдэл, илүү цагийг олгохгүй. Хөдөлмөрийн хуулиар Ингэхээр цалин буурах нөхцөл бүрдэхгүй байгаа юм. найман цаг ажиллах ёстой. Харамсалтай нь илүү цагаа ч авахгүй.

Хүн бүр ажил олгогчтой хөдөлмөрийн гэрээ байгуулж ажилд ордог. Хөдөлмөрийн г эрээнд гол нөхцөл, бусад нөхцөл гэж бий. Хөдөлмөрийн гэрээний гол нөхцөлд цалин хөлс гэдгийг оруулна. Цалин хөлсөд дээрх таван бүрэлдэхүүн хэсэг байна гэчихээд байхад ажил олгогч Оюу толгой ХХК-ийн зүгээс 49А журмыг барьж байгаа нь ёс зүйгүй үйлдэл гэж үзэж байна.

-Компани алдагдалд орох, дампуурах эрсдэлтэй болсон үед 49А журмыг баримтална гэж ойлголоо. Гэхдээ “Оюу толгой” ХХК-ийн хувьд энэ талаар судалж үзэв үү?

-Бид судалж үзсэн. “Оюу толгой” ХХК 2023 онд төлөвлөгөөгөө 118 хувиар давуулан биелүүлсэн байдаг. Алт ч, зэсийг ч аль алиныг. Ойрын жилүүдэд олж байгаагүй орлогоо сүүлийн гурван жилд олсон. Ингэхээр цалин буурах нөхцөл бүрдэхгүй байгаа юм.

Ийм байхад ямар нэгэн мэдэгдэл, зөвшилцөлгүйгээр цалин бууруулж олон монгол ажилчдын эрх ашгийг хүнд нөхцөл байдалд оруулж байна. Олон нийт “Оюу толгой” ХХК-ийн ажилчид өндөр цалинтай гэж ярьцгаадаг. Манайд цалингийн олон зэрэглэл бий. M, L, G гээд. G зэрэглэл нь өндөр цалинтайд тооцогддог. Түүнийг мэдээж: инженер техникийн ажилтнууд зэрэг зэрэглэл өндөртэй хүмүүс хамаарна. Хамгийн сонирхолтой нь эдгээр хүмүүс цалин бууруулах шийдвэрт хамаараагүй. Харин жинхэнэ шороог нь, хүдрийг нь, алт зэсийг нь өдөр шөнөгүй зөөдөг, гүнд, газрын хөрсөн дээр ажилладаг уурхайчид хамаарч байгаа. Өөрөөр хэлбэл, М цалинтай хүмүүс гэсэн үг.

-Цалин бууруулах нь таны амьдралд яаж нөлөөлөх юм бэ?

-Би Өмнөговь аймгийн Даланзадгад сумын иргэн. “Оюу толгой” ХХК-д 300 тоннын “Камацу 930” барьдаг. Би жишээ нь, ар гэртээ 5-6 хүн тэжээдэг. Гэрээсээ 14 хоногоор алслагдаж ажилладаг. Нэг сард 14 хоног шөнөөр, дараагийн сард 14 хоног өдрөөр ээлжилж ажилладаг оператор. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр “Оюу толгой” ХХК-ийн ажилчид доллараар цалинждаг гэх юм билээ. Би тийм зүйл мэдэхгүй. Бидний ажил бол хэвийн бус нөхцөлтэй, байнгын дуу чимээ, тоос шороон дунд ажилладаг. Ажлын ачаалал ихтэй. Нөгөө талаар хүн бүр банкны зээлтэй. Би ч тэдний нэг. Би ипотекийн болон цалингийн зээл төлдөг.

-“Оюу толгой” ХХК орон нутгийн иргэдэд давуу байдал олгодог уу?

-Тийм зүйл байхгүй. Уг нь орон нутагт давуу байна, хөрөнгө оруулалтын гэрээгээр орон нутгийн ажилчдыг мэргэшүүлнэ. Ажилд авахдаа давуу байдлаар авна гэж ярьдаг. Бид энэ тухай хөндөхөөр “Уучлаарай. Монгол иргэн хаана ч ажиллаж болно. Дов жалгын үзэл г аргаж байна” гэдэг. Үнэндээ Улаанбаатарын харьяалалтай иргэн Өмнөговь аймагт шилжиж ирээд л маргааш нь “Оюу толгой” ХХК-д ажилд ордог. Ийм зүйлийг бид хөндөөд байдаггүй.

-Цалинтай холбоотойгоор ажил олгогчийн зүгээс та бүхэнд ямар нэгэн тайлбар хийв үү?

-Үгүй. Үйлдвэрчний эвлэлийн найман хүн ажилчдын өмнөөс гарын үсэг зураад хамтын гэрээ гэгчийг байгуулсан юм билээ. Ажилчид энэ талаар мэдээлэл байхгүй. Би гэхэд интернэтээс хайж байж олж авсан. Тухайн гэрээний 2.13-д найман цагаас илүү ажилласан цагийг хөдөлмөрийн гурван талт цэцээр ортол шүүхдэх, ямар нэгэн байдлаар маргаан гаргахгүй гээд тохиролцчихсон юм билээ. Эндээс л хамаг асуудал үүсч байна. Ажилчдын эрх зөрчигдлөө, шүүхэд хандах эрхгүй болгочихсон.

-Цалин бууруулах шийдвэр хэзээ хэрэгжих вэ?

-Энэ сарын 10-наас хэрэгжиж эхэлнэ гэсэн. Ажилчдад нэг айдас байдаг. Эрх ашиг зөрчигдсөн, ноцтой зүйлсийг мэддэг ч хэлэх эрхгүй. Хэлчихвэл ажлаас халагдана, ажлын байрны дарамтад өртөхөөс эмээдэг. Ер нь асуудал гарлаа түүнийг хэллээ гэхэд шууд л ажлаас халагдах эрсдэлтэй. Тиймээс эрх нь хэчнээн зөрчигдөж байсан ч хамаагүй нууж явсаар өнөөдрийн ийм байдалд хүргэж байна. Эсвэл шууд хална, эсвэл дарамтална. Шударга үнэнийг хэлээд бусдын төлөө дуугарахад ч тэр. Тэдний нэг би. Гэхдээ Монгол Улсын Үндсэн хуулинд зааснаар ажил мэргэжлээ чөлөөтэй сонгох, цалин хөлс авах эрхтэй ч огт хэрэгжихгүй байгаа нь харамсалтай.

Орон нутгаас ирсэн ажилчид бид өдөр бүр “Оюу толгой” ХХК-ийн оффисын үүдэнд сахиж байна. Нааштай шийдвэр гаргах шинжгүй. Харин ч эсрэгээрээ компанийн зүгээс мэдэгдэл гаргаж, цалин бууруулах шийдвэрээ 10 жил хэрэгжүүлнэ гэж байна. Маш харамсалтай. Бас ажилчидтай 170 удаагийн уулзалт хийсэн гэлээ. Би нэг ч удаа уулзаж байсныг санахгүй байна.

Эгийн голын усан цахилгаан станц гэж бий. 33 жил цаас барьж ярьсан. Ашиглалтад орчихвол их дэмтэй. Монгол Улс эрчим хүчний хараат байдлаас гарна. Булган аймгийн Хутаг-Өндөр сумын Эг, Сэлэнгийн бэлчирт солбилцлыг нь тогтчихсон. Төслийн санаачилга 1991 онд гарч, Азийн хөгжлийн банкны буцалтгүй тусламжаар анхны ТЭЗҮ-ийг боловсруулсан. Тухайн үед 327.8 сая ам.доллараар босох тооцоолол гарч байв. Эгийн голын усан цахилгаан станц баригдсанаар 606 сая кВт цаг.цахилгаан эрчим хүч үйлдвэрлэж, төвийн бүсийн нэгдсэн сүлжээний хэрэглээг хангаж, системд нэн шаардлагатай горим тохируулгын үүрэг гүйцэтгэнэ гэж үздэг. Жилд 50 сая гаруй ам.долларын цахилгаан эрчим хүчийг импортоор авдгийг дотоодоосоо бүрэн хангаж, жил бүр 4.2 сая ам.доллартай тэнцэх татварын орлого бүрдүүлэх боломжтой. Тиймээс төслийг босгох гэж үе, үеийн парламент, Засгийн газар ярьдаг, хөдөлдөг. Гэвч ашиглалтад ордоггүй.

Хамгийн сүүлд 2022 онд Л.Оюун-Эрдэнийн Засгийн газар “Шинэ сэргэлтийн бодлого”-ынхоо хүрээнд төслийг дахин сэргээж байгаагаа зарласан. Хоёр жилийн дараа сураггүй болсон гэхэд болно. Эгийн голын усан цахилгаан станцын түүх ийм. Уг нь барьчихвал харь гүрний хараат байдлаас шууд гарчих, үндэсний аюулгүй байдал болон эдийн засгийн асар өндөр үр өгөөжтэй төсөл юм. Гэвч үл үзэгдэх гар түүнийг боомилоод хөдөлгөдөггүй. Өнгөрсөн 33 жилд Эгийн голын станцыг дор хаяж 10-ыг байгуулчихаар мөнгө дэмий үрэгдсэн. Эхлээд Индонез улс барих болоод дараа нь Чех улс хийнэ гээд сүүлд нь Хятад улс барих болсноо Орос дургүйцээд байна гээд больсон. Одоо юу болоод байгааг мэдэх хүн алга. Сүүлд сонсоход, үүнийг барих нь Байгал нуурт хортой эсэхийг Орос шийдэх юм дуулдав уу даа.

Үүнтэй хувь заяа яг ижил, нийтийн эрх ашгийг хөндсөн бас нэг асуудал байдаг юм. Энэ тухай “Өдрийн сонин” сүүлийн таван жил гаруй бодлогын нийтлэл, сурвалжилгууд бэлтгэж ирсэн. Энэ бол нүүрсэн яндангүй автомашинууд Улаанбаатар хотын замын хөдөлгөөнд оролцдог тухай. Автомашины түлшний шаталтаас 200 гаруй төрлийн хорт бодис ялгардаг. Үүнийг шүүх үүрэгтэй машины гол эд анги бол катализатор буюу нүүрсэн яндан. Нүүрсэн яндангүй автомашин замын хөдөлгөөнд оролцох нь асар хортой. Хорт хавдраас эхлээд амьсгалын замын төрөл бүрийн өвчин үүсгэгч хорт бодисууд агаарт шууд цацагдах эрсдэлтэй. Яг ийм эрсдэл дунд улаанбаатарчууд сүүлийн 10 гаруй жил амьдарч байна. Хорт хавдар гэх айхтар өвчнийг үүсгэгч гол хүчин зүйл нь агаарын бохирдол гэдэг. Агаарын бохирдлыг гэр хорооллын утаа болон автомашины утаа хоёр л бүрдүүлдэг.

Нийслэл хотод үе үе өмхий эхүүн үнэр ханхалдаг болоод удлаа. Үүнийг нягталж, хаанаас ямар эх үүсвэртэй болохыг мэргэжлийн байгууллагууд тогтоож чадаагүй. Учир нь манай лабораторийн хүчин чадал хүрэлцэхгүй гэдгийг хаа хаанаа хүлээн зөвшөөрчихсөн. Харин мэргэжлийн хүмүүс энэ өмхий үнэрийг автомашины утаанаас үүдэлтэй. Өөрөөр хэлбэл, түлшний дутуу шаталт, түүний хорт утааг шүүж чадахгүй байгаагаас өмхий үнэр гарч байх магадлалтай гэж ярьдаг болсон. Уг яндан хабрид буюу хосолмол хөдөлгүүрт машинд байдаг. Манайд хамгийн их байдаг хабрид машин бол приус. Приус машиныг анх 2010-аад оны үед Монголд оруулж ирсэн гэж үзвэл өнгөрсөн 10 гаруй жилийн хугацаанд нүүрсэн яндангийн асуудал яригдана. Нүүрсэн янданг машинаас нь тононо, хулгайлна, эзэн нь зориуд зарж мөнгө болгоно. Зарим нь хятад яндан зөрүүлээд тавьчихна. Зорилго нь

нүүрсэн янданг БНХАУ руу өндөр үнээр худалддаг. Ийм наймааны бүлэг этгээдүүд хаа сайгүй бий болчихсон. Тэдэнд хууль үйлчилдэггүй. Нэг удаа гаалийнхан их хэмжээний нүүрсэн яндан хилээр гаргах гэж байсан этгээдүүдийг илрүүлж, таслан зогсоосны хариуд шүүхэд дуудагдсан удаатай. Шүүхээс гаалийнхны буруу болоод, нүүрсэн яндангийн наймаачид бүр гаарсан. Одоо ч энэ наймаа цэцэглэж байна. Үндсэн хуульд монгол хүн бүр эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах эрхтэй гэж заасан.

Хүн амын эрүүл мэндийн эсрэг гэмт хэрэг үйлдэгдэж байгааг уг нь холбогдох хүмүүс хамгийн сайн мэддэг. Замын цагдаа бараг хажуугаар нь приус машин өнгөрөхөд утааг нь үнэрлээд л мэднэ. Оношилгооны төвүүд ч ялгаагүй. Хятад яндан тавьчихсан, эсвэл өөр нэгнээсээ янданг нь түр аваад боочихсон гээд л шууд хараад мэднэ. Гаалийнхан ч мэднэ, хилээр байнгын наймаа үргэлжилж байдаг учир. Шүүхийнхэн мэддэг болсон. Энэ тухай сонин

хэвлэлээр бичиж байгааг харж, уншиж суугаа төрийн түшээд, УИХ-ын гишүүд ойлгодог болчихсон. Тэгсэн хэрнээ хэн ч, ямар ч үйлдэл хийдэггүй. Уг нь эдгээр хүмүүс бүгд л Улаанбаатарт, нүүрсэн яндангүй машинаас ялгарсан хорт утаагаар

амьсгалж байгаа. Тэдний хүүхдүүд ч, аав ээжүүд ч, ахан дүүс ялгаагүй. Яахав, баян чинээлэг хэсэг нь өвлийн нэг сар гадаадад амарчихдаг биз. Үлдсэн ихэнх хугацаанд Улаанбаатарын зам дээр хорт утаан дунд л явцгааж байгаа шүү дээ. Тийм атал энэ аюултай, бүх нийтийн эрүүл мэндийн эсрэг үйлдэж байгаа гэмт хэргийг зогсоох тухай санаачилга гаргадаггүй нь хачирхалтай. Заавал хууль журам гаргаж ажил удахгүйгээр захын УИХ-ын гишүүн гааль руу утасдахад хилээр гаргадаг асуудлыг зогсоочихмоор юм. Гэтэл тэгдэггүй. Гүлдийгээд нийтээрээ хордоод байцгаадаг.

Саяхнаас УИХ-ын зарим гишүүд нүүрсэн янданг хилээр гаргахыг хориглох барааны жагсаалтад оруулах хуулийн төсөл санаачилсан сураг дуулдаж байна. Яагаад ингээд байдгийг хэн ч мэддэггүй, ямар нэгэн хараал хүрчихсэн хүмүүс ч юм уу гэж бодогдмоор. Хордоод байна, болохгүй шүү гээд бүгд мэддэг мөртлөө хориглож чаддаггүй. Хэнээс юунаас айгаад, хэн хориглоод хэний эрх ашиг зөрчигдөх болоод ингээд байдгийг мэдэх хүн байхгүй.

Уржигдар Эрүүл мэндийн сайд С.Чинзориг Буриадад монголчуудыг аваачиж элэгний эмчилгээ хийлгэх тухай ярилаа. Буриадууд Монголоос эрүүл мэндийн салбараар өндөр хөгжсөн гэж үздэг юм бол өнөөдөр энэ улс “монгол эмч нар дэлхийн хаана ч ажилладаг”, “гадаадад хийдэг олон төрлийн мэс заслыг дотооддоо хийдэг боллоо” гэх мэт нь тархи угаалт, мөнгө угаалт болж таарна. Тийм бол улсын төсвөөс эрүүл мэндийн салбарт өгдөг санхүүжилтийг ч зогсоо. С.Чинзориг сайдын хэлснээр монголчуудыг нийтээр нь Буриадад аваачаад эмчилчих хэрэгтэй. Төрийн бодлого, төрийн хүний, улстөрч хүний сэтгэлийн угт эх орноо тоох, Монгол Улсаа өөд нь татах, өмнө хөгжиж яваа улсууд руу чирэх эрмэлзэл, сэтгэл зүрхтэй байх ёстой. Өнөөдөр Буриадууд өөрсдөө Монголд ирж эмчлүүлдэг, худалдаа наймаа хийдэг, бүр амьдрахыг хүсдэгийг захын хүн хэлнэ. Тийм байхад өвчин зовлонд баригдсан ядарсан хэдэн монголоо тэнд аваачиж шулах хэрэг юу байна аа. Гишүүд ээ, сайд нар аа та нар Монголын сайд гишүүд үү, Буриадын сайд гишүүд үү. Яагаад ийм эх оронч биш төрөлх үндэстэндээ дайсан мэт хандана вэ. Юунаас болж ийм байгаад байна аа. Монголд ийм сэрүүн дотортой бодлого гаргадаг асуудлууд маш олон байдаг.

Бүх нийтийн эрх ашиг хөндөгдсөн асуудал нүдэн дээр ил байсаар байхад дуугардаггүй, хөдөлдөггүй, ажил хэрэг болгож чаддаггүй. Яг л Эгийн голын УЦС, нүүрсэн яндан хоёрын түүх шиг… Тариураа буцалгаж хэрэглэдэг эрүүл мэндийн шинжлэх ухаан хэдэн шат доогуур байгаа хаягдсан хязгаар нутагт иргэдээ аваачиж эмчилнэ гэдэг шиг.

Б.ЭНХЗАЯА

ХЭҮК-ын гишүүн Г.Нарантуяатай хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн улс төрийн оролцооны талаар ярилцлаа.

---

-Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн улс төрийн эрхийн талаар судалгаа хийсэн гэв үү. Ямар нөхцөл байдал харагдав?

-МУИС-ийн Улс төрийн тэнхимийн судлаачид, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн чиглэлээр ажилладаг байгууллагуудтай хамтран энэ судалгааны ажлыг хийсэн. Судалгааны ажил сайн болж бодлогод хувь нэмрээ оруулж чадахуйц үр дүн гарвал хэрэгжүүлнэ гэсэн бодлоготойгоор энэ ажлыг хийсэн. Үүнээс бодлогод зайлшгүй оруулах нь зүйтэй гэсэн үр дүн гарсан. Тоо баримт гэхээсээ илүүтэй зарчмын хувьд  хөгжлийн бэрхшээлтэй хүмүүс нийгмийн бүлгүүдийн улс төрийн оролцоог дэмжих бодлогын санаачилгууд гарсаар байсан. Үндсэн хуульд орсон нэмэлт, өөрчлөлтын дагуу УИХын сонгуулийн холимог тогтолцоо, гишүүдийн тоо нэмэгдсэн, тойрог болон нам төлөөлөх гээд сонгуульд зарчмын өөрчлөлт орсон. Улс төрийн намуудын тухай хууль шинэчлэн найруулагдсантай холбоотой хөгжлийн бэршээлтэй иргэд, эмэгтэйчүүдийг нэр дэвшүүлсэн намд санхүүжилт олгохоор болсон.

Судалгааны үр дүнд хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн дунд жендерийн асуудал зөрчил харагдахгүй байгаа. Судалгаанд хамрагдсан хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн 15 хувь нь нийгмийн амьдралд бие даан оролцдог гэсэн үр дүн бий. Ийм хэмжээнд байхад тэр хүмүүс яаж улс төрийн үйл ажиллагаанд хувь нэмэр оруулж чадах билээ дээ. Улс төрийн намууд “та сонгох сонгогдох эрхтэй” гэдэг хэрнээ хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийг сонгогдох тал дээр ямар туслалцаа үзүүлж байна. Иргэний нийгмийн байгууллагууд хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн хүсэл зоригийг нэгтгэж ажиллана гэдэг ч эдгээр иргэдийг өөртөө итгэдэг болоход нь, нийгмийн амьдралд оролцоход нь ямар нөлөө үзүүлж байна гэдэг дээр дүгнэлт гаргах хэрэгтэй.

-Ер нь эдгээр иргэд сонгуульд санал өгөхөд, улс төрийн ямар нэгэн үйл ажиллагаанд оролцоход хамгийн их тулгардаг асуудал юу байна вэ?

-Сонгууль гэдэг бол чөлөөт хүсэл зоригийн илэрхийлэл. Би хэнийг сонгох, улс төрийн үйл ажиллагаанд хэр идэвхтэй оролцохоо өөрөө чөлөөтэй сонгодог, шийддэг нөхцөл бололцоо хангагдаж байж сонгох, сонгогдох эрх хангагдлаа гэж үздэг. Гэр бүлийн дэмжлэг, сурч боловсрох хэрэгцээ боломж бололцоогүй, хожуу үед хөгжлийн бэрхшээлтэй болсон иргэдийг төлөөлж чадах цөөн хүмүүсээс бусад нь гэртээ хэн нэгний асрамжид зайлшгүй байх шаарлагатай. Ямар хоол идэх, юу өмсөх, хаашаа явах гэдгээ өөрөө шийдэж байгаагүй, бусад хүмүүсийн дэмжлэг шийдвэрээр амьдарч ирсэн хүн, сонгуулийн хуулийн дэмжлэгтэй болсон. Гэтэл гэнэт өөртөө итгээд, саналаа өөрөө өгөөд, эсвэл сонгуульд нэр дэвшээд явах уу гэдэг асуудал шүү дээ.

-Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн хувьд эдийн засаг, боловсролын түвшин хэр байна?

-Манай улсад “Тэгш хамран сургах боловсрол” төсөл хэрэгжээд 60 гаруй жил өнгөрсөн. Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийн сургуулиудад хяналт шалгалт явуулахад эдгээр хүүхдүүдийг сургаж чадахгүй байна гэсэн дүгнэлтэд хүрсэн. Хүүхдийг сургана гэдэг бол зүгээр нэг анги дотор оруулж ирээд энд ийм хүүхдүүд сурч байна гэсэн тоондоо биш. Сургуульдаа өнгөрүүлсэн цаг хугацаандаа үр дүнтэй байгаад, өөрийн амьдралд хэрэг болохуйц мэдлэг мэргэжил эзэмших боломжийг олгох тухай асуудал юм. 60 жил үйл ажиллагаа явуулсан тусгай сургуулиуд хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдүүдийг сургаж чадахгүй байж яаж Монголын Их дээд сургуулиуд эдгээр хүүхдүүдийг сургаж болно гэж хэлж байна вэ.

Боловсорлын яам элдэв янзын бичиг цаас боловсруулаад, багш нартайгаа хэлэлцээд боломжтой талаас нь хэрэгжүүлэхийг хичээдэг. Гэхдээ үндсэн аргачлалаа олоогүй байж төлөвлөсөн ажлаа хэрэгжүүлэх боломжгүй. Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн мэдээлэл хүлээж авах боломж бололцоо маш хязгаарлагдмал. Ийм хязгаарлагдмал байгаа хүмүүс яаж улс төрийн үйл ажиллагаанд тогтвортой оролцох вэ гэсэн асуудал гарч ирнэ. Энэ нь мэдээж хүнд, хөнгөн хэлбэрээр ялгаатай асуудал. Эдгээр хүмүүс бол нийгмийн хамгийн ядуу амьдарч байгаа давхарга. Эдийн засгийн хүчин зүйлийг өөрчлөхгүйгээр улс төрийн оролцоо нэмэгдэхгүй. Олсон орлогоо ихэнх нь эрүүл мэндийн зардалд  зарцуулдаг. Эдгээр хүмүүс улсын дундаж зарцуулалттай харьцуулахад 47 хувиар их мөнгийг эрүүл мэнддээ зарцуулдаг байхад боловсрол нь 73 хувиар бага байгаа юм. Санхүүгийн асуудлыг, орлогыг нэмэгдүүлэхгүйгээр хэмжээ хязгаар тогтоогоод ямар ч үр дүнгүй.

-Нийгмийн бодит орчны хүртээмж, аюулгүй байдлын хангамж хангагдаж чаддаг уу?

-Улаанбаатарт хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд амьдрах нь бүү хэл энгийн иргэд амьдрахад ямар хэцүү гэдгийг хүн болгон мэднэ.

Орчны хүртээмж муу байхад нийгмийн харилцаанд орж чадахгүй. Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүмүүс гэж хэн бэ,  нийгмийн төсөөлөл ямар байгаа вэ гэдэг асуудал яригдана. Эдгээр хүмүүс биднийг төлөөлж чадна гэдэгт бүрэн дүүрэн итгэж чадахгүй бол боломжгүй. Энэ олон хүчин зүйлийг тооцох ёстой. Хүний эрхийн хэрэгжилтийг сайжруулна гээд хууль гаргаад, ямар нэг байгууллага байгуулчихдаг. Энэ нөхцөл байдалд хамгийн  их нөлөөлж байгаа хүчин зүйлийг эхлээд тодорхойлчихоод эхнээс нь эхлээд шийдэх хэрэгтэй. Эсвэл хамгийн хурдан шийдэх боломжтойгоос нь эхэлж болно. Энэ бүхнийг хийж хэрэгжүүлж байж хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн улс төрийн эрх чөлөө аврагдана. Үүний хамгийн гол асуудал бол бодлогын дараалал. Хүний эрх, эрх чөлөөний хэрэгжилтийг яаж бодитой болгох талаар авч үзэх шаардлагатай.

-Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн хэд орчим хувь нь өөрөө сонгууль өгдөг юм бол. Сонгуульд  нэр дэвшиж байсан тохиолдол байгаа юу?

-Судалгаанд оролцсон хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн 83 орчим хувь нь сонгуульд саналаа өгсөн байсан. Харин хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдээс өнгөрсөн хугацаанд УИХ, Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшиж байгаагүй. Харин орон нутгийн сонгуульд долоон хүн нэр дэвшсэн. Нэг хүн Налайх дүүргийн иргэдийн хурлын төлөөлөгчөөр ажиллаж байгаа. Өөрөөр ямар нэгэн байдлаар улс төрд оролцсон тохиолдол байхгүй.

-Тэд улс төрийн сонгуулийн талаар мэдээллийг бүрэн авч, өөрөө сонголтоо хийж байна уу?

-Мэдээж хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэд хүнд, хөнгөн хэлбэрийнх гэж байгаа. Тусгай хэрэгцээтэй хүмүүс бол гэр бүл, асран хамгаалагчаараа дамжуулж сонгууль өгдөг. Мэдээж тэр туслалцаа үзүүлж байгаа хүн насанд хүрсэн буюу 18 ба түүнээс дээш насныхан байх шаардлагатай. Энэ бол бидний хэлэх гээд байгаа асуудлын дэргэд жижиг асуудал. Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн эрхийн олон улсын конвенц гэж байгаа. Үүнд Монгол Улс ч мөн адил нэгдсэн. Үүний 29 дүгээр зүйлд улс төрийн тухай заалт байдаг. Тэр заалтад “тусгай хэрэгцээтэй иргэн санал өгөхдөө туслалцаа авах хүнээ өөрөө сонгоно” гэсэн байдаг.

“Монголын геологи, хайгуул-2024” чуулга уулзалт энэ сарын 28,29-ний өдрүүдэд болох аж. Энэ хүрээнд Монголын үйлдвэрлэлийн геологичдын холбооны ерөнхийлөгч М.Очирбаттай ярилцлаа.

---

-“Монголын геологи, хайгуул-2024” чуулга уулзалтын зорилго юу вэ. Энэ чуулганаас ямар үр дүн хүлээж байна вэ?

-Чуулга уулзалтын хүрээнд үндсэн хуралдаан хэлэлцүүлэг хоёр өдрийн турш үргэлжилнэ. Энд төрийн байгууллагаас хэрэгжүүлж байгаа бодлого шийдвэрүүдийн талаар эхний хэсэгт яригдана. Дараа нь улсын төсвийн хөрөнгөөр гүйцэтгэж байгаа геологийн судалгааны ажлын чанар, үр дүнгийн талаар хэлэлцүүлэг болно. Мөн манай судлаачид, аж ахуйн нэгжийн байгууллагуудын хэрэгжүүлж байгаа төсөл хөтөлбөрүүдийг шат дараатайгаар тусгай хэсэгт хуваасан. Анхаарал татаж байгаа зүйл нь сүүлийн жилүүдэд салбарын нөөцийн асуудал яригдаж байгаа. Тиймээс үүнийг сайжруулах арга замын талаар мэргэжилтэн бэлтгэж байгаа сургуулиудын дунд хэлэлцүүлэг өрнүүлнэ.

Түүнчлэн манай геологичдын хайгуул, аргачлалын технологи, дүн шинжилгээ, лаборатори гэх зэрэг өргөн сэдвүүд ч хөндөгдөх юм.

Үндсэн хуралдааны төгсгөлд ашигт малтмалын ордын хайгуулын чиглэлээр хэлэлцүүлэг хийнэ. Энэ үеэр гурван үндсэн хэлэлцүүлэг, 40 гаруй илтгэл хэлэлцсэний дараа чуулга уулзалтаас зөвлөмж гаргана. Зөвлөмжөө Монгол Улсын Засгийн газар, Засгийн газрын хэрэгжүүлэгч агентлагт хүргүүлж ажиллана. Мэдээж энэ том чуулга уулзалтын гол зорилго бол гадаад дотоодын хөрөнгө оруулалтыг геологи хайгуулын салбарт татах, шилдэг туршлага бусад зүйлийг оролцуулдаг. Энэ удаагийн бизнес уулзалтын тусгай хөтөлбөрийг харахад Эрдэм Монгол компанийн төслүүд амжилттай хэрэгжсэн туршлагыг хуваалцана. Бадрах энержи ХХК Зөөвч Овоо ураны ордын төслийнхөө талаар ярина. Мөн Монрек ХХК газрын ховор элементийн төслийн талаар мэдээлэл өгнө. Голомт банк бизнесийн үйл ажиллагаанд хэрхэн оролцож байгаа талаараа ч ярих юм.

-Чуулга уулзалтаас гадна дагалдаж явагдах арга хэмжээнүүд олон байх нь ээ?

-Тийм. 40 гаруй байгууллага үзэсгэлэнгээ дэлгэж, үйл ажиллагаагаа танилцуулна. Зэрэгцээд ханын илтгэл, фото зураг, дээжний үзэсгэлэн гээд цогц арга хэмжээ үргэлжилнэ. Энэ сарын 30-нд ШУТИС дээр орчин үед шаардлагатай чиглэлүүдээр геологич инженерүүддээ зориулсан гадаад дотоодын өндөр мэрэгжлийн инженер докторууд сургалт явуулна. Энэ сургалтад 300 гаруй геологич хамрагдахаар бүртгүүлсэн нь энэ чуулга уулзалтын гол зорилго салбарынхаа асуудлыг хэлэлцэхээс гадна давхар геологичдынхоо мэдлэг оюуныг тэлэх боломжийг бий болгох юм.

Ер нь манай холбоо гадаад харилцааг маш өргөн цар хүрээнд авч үздэг. Энэ жилийн хувьд таван улстай хамтран ажиллах гэрээ байгуулахаар төлөвлөсөн. Эхнийх нь Филиппин улстай ирэх сарын 15-нд, Киргиз, Казахстантай зургадугаар сард, есдүгээр сард Япон улстай, арваннэгдүгээр сард Франц улсын геологийн албатай хамтран ажиллах гэрээ байгуулна. Оны сүүлээр Австрали улстай хамтран ажиллах гэрээ байгуулах төлөвлөгөөтэй байна. Энэ жилийн хувьд Монгол Улсад үндэсний геологийн алба байгуулагдсаны түүхт 85 жилийн ой тохиож байгаа.

-Гадаад улстай хамтран ажиллаж байна гэлээ. Гадаадын хөрөнгө оруулалтын асуудал манай улсад чухал. Аль улстай ямар чиглэлээр хөрөнгө оруулалт татах боложтой вэ?

-Сүүлийн жилүүдэд АНУ, Англи, Австрали, Япон зэрэг барууны орнууд Монголд орж ирсэн. Гэвч урт нэртэй хууль, олон лиценз цуцласан, гэнэтийн ашгийн татвар гэх мэт асуудлаас үүсч гадаадын хөрөнгө оруулалт гарсан. 2009 онд Оюу толгойн гэрээг байгуулах үеэр буцаж сэргэсэн ч 2012 оноос эрчтэй буурсан. Ер нь дэлхийн чиг хандлага ковидын дараа өндөр эрэлтэт түүхий эд буюу никлиэс эхлээд батарейн литти, үүний хажуугаар нано технологид хэрэглэдэг газрын ховор элементүүдийн эрэлт өсч байгаа. Үүнээс гадна зэс, нүүрс гэх мэт үндсэн ашигт малтмалын үнэ дэлхийн зах зээл дээр өндөр үнэтэй байна. Үүнтэй холбоотойгоор БНХАУ-ын хөрөнгө оруулагчид түрүүчээсээ эргэж байна. Энэ моментыг манай улс алдаж болохгүй. Өөрийнхөө судалгааны ажил дээр харж байхад дэлхийн гангийн үйлдвэрлэлийн 77 хувь нь зөвхөн Азийн тав зургаан орон дээр байгаа. Эндээс харахад манай улсад маш том боломж байгааг харж болно.

-Геологийн хайгуулын талаар яримаар байна. Ашигт малтмалын хайгуул зогсонги байгаа гэж хэлж болно. Гарц шийдлийн талаар та яриач?

-Уг нь энэ асуудал 2016 онд МАН-ын мөрийн хөтөлбөрт орж дараа нь Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрт орсон. Ингэснээр өргөдлөөр болон сонгон шалгаруулалтаар олгох хайгуулын тусгай зөвшөөрлийн солбилцлыг баталсан. Дараа нь 2018 онд энэ солбилцлоо дахин шинэчилж баталсан байдаг. Энэ хүрээнд сар бүр 25 талбайд сонгон шалгаруулалт зарлаж байна. Гэхдээ хурд нь гүйцэхгүй байна. Оюу толгойн орд 2001 оны үед албан ёсоор нээгдсэн.

Тэгэхэд өнгөрсөн жил 2023 онд далд уурхайн бүтээн байгуулалт явагдаж эхний олборлолтоо хийж эхэллээ шүү дээ. Эндээс харахад 20 жил болсон гэсэн үг. Тэгэхээр геологи хайгуулын салбар бол уул уурхайн олборлолтоосоо дор хаяж 20 жилийн өмнө явж байж эрдэс түүхий эдийн өмнө явна.

-Хурдаа гүйцэхгүй байна гэдэг нь?

-Өөрөөр хэлбэл, хайгуулын тусгай зөвшөөрлийг өргөдлөөр олгох хэрэгтэй. Сонгон шалгаруулалтаар зарлаж байгаа талбай дээр ААН-үүд геологийнхон суурь судалгааны ажлыг үндэслээд оролцох эсэхээ шийдвэрлэж байгаа. Нэг сарын хугацаанд материал хүлээж авдаг. 25 талбайд зарлалаа гэхэд 50 гаруй хувьтай л оролцдог. Тэгээд бүгд шалгарч чадахгүй, тоо буурдаг. Уг нь одоогийн хуулиар өргөдлөөр олгох боломжтой. Ер нь газар нутгийн хэмжээгээр харахад ашигт малтмал хайж, олборлох талбай маш бага хувьтай шүү дээ. Нийт тусгай зөвшөөрөл Монгол орны нийт газар нутгийн нэг хоёрхон хувь дээр яригддаг. Цаашдаа ийм байдлаар явж болохгүй.

Эхний шатанд улсын төсвөөр хийж байгаа геологийн суурь судалгааны ажлыг бид нэлээд өргөн хүрээнд хийх ёстой. Тухайлбал, 1:50000 машстабтай геологийн зураглал, ерөнхий эрлийн ажил бий. Бүх төрлийн сэдэвчилсэн судалгааны ажил байна. Үүнээс гадна шинжлэх ухааны судалгааны ажлууд бий. Үүнийг суурь болгож хийгээд хажуугаар нь гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулалтаар хийдэг хайгуулын салбараа маш эрчтэй явуулах ёстой. 2011 оны байдлаар 300 гаруй тэрбум төгрөгтэй тэнцэхүйц хайгуул хийж байлаа. Тэр үед ам.долларын ханш 1100 төгрөгтэй байв. Харин өнөөдөр бол 50 гаруй тэрбум төгрөгөөр л хэмжигдэж байна. Энэ бол орвонгоороо эргэчихсэн асуудал.

-Хайгуулын салбарыг сэргээх хувилбар юу байж болох вэ?

-Хэд, хэдэн хувилбар байж болно. Эхнийх нь, өргөдлөөр олгож болж байна. Мэдээж суурь судалгааны ажил хийгээд илрэл тогтоогдсон газруудаа сонгон шалгаруулалтаар олгох хэрэгтэй. Дээр нь дархан цаазтай хилийн бүсэд геологийн судалгаа хийх хэрэгтэй гэж хардаг. Энэ бол үндэсний аюулгүй байдлын асуудал.

Манайх дархан цаазтай нэрийн дор хаячихаад байгаа юм. Гэтэл манай хил залгаж байгаа хөрш орнууд хилийн судалгаагаа түрүүлж хийгээд бүтээн байгуулалт, төмөр зам, хот суурингаа байгуулж байна шүү дээ. Үүнийг холбогдох хуулинд өөрчлөлт оруулж шат дараатайгаар эргэлтэд оруулах ёстой.

Нэг сонирхолтой зүйл гэвэл томоохон хөгжилтэй орнууд ковидын дараа хайгуулын салбартаа маш их хөрөнгө зарж эхлээд байна. Ковид бол хүн төрөлхтнийг нэг сорилтод оруулаад гаргалаа. Тиймээс эрдэс түүхий эд бэлтгэгдээгүй байсан. Уурхайнууд сайн ажиллах боломж бүрдээгүй. Нэгд, үүнийгээ нөхөж байна. Хоёрт, дахин хүн төрөлхтнийг хамарсан асуудал үүсэхэд нөөц бүрдүүлж байна. Үүний тулд хайгуулаа урьдчилж хийж байж ашигт малтмалын нөөцийг олж тогтоож байна. Тиймээс улс орнууд маш хүчтэй өрсөлдөж байна. Монгол Улс хойшоо суух боломжгүй.

Төгсгөлд нь хэлэхэд, геологийн олсон орд газраас бүрдэж байгаа татварын орлогын үр ашгийг хүртдэггүй нэг ч хүн байдаггүй. Гэтэл сүүлийн жилүүдэд геологи хайгуулын ажил хийхээр очиж байгаа мэргэжилтнүүдийг маш их эсэргүүцэж байгаа. Геологи бол Монголын төдийгүй дэлхийд тэргүүлэх мэргэжлийн тоонд ордог. Бид өөрийнхөө сонгосон мэргэжлээр эх орныхоо хөгжлийн төлөө ажилладаг. Нэг талдаа хүнд мэргэжил шүү дээ. Энэ салбар өнөөдөр ч, ирээдүйд ч эдийн засгийн хөгжилд хувь нэмэр оруулсаар байна. Тиймээс геологийн шинжлэх ухаандаа, суурь судалгааны ажилдаа, ашигт малтмалын ордын хайгуулдаа хөрөнгө мөнгө зарцуулах хэрэгтэй.

Б.ЭНХЗАЯА

 

Токиогийн гудамжинд нүдэнд хамгийн түрүүнд туссан нь зам, зам дээр явж буй машинууд байсан. Ингэхдээ суудлын автомашин гэхээс илүү хүнд даацын ачааны машин, тэр дундаа хог тээвэрлэдэг машинууд дөнгөж үйлдвэрээсээ гарсан юм уу гэмээр өнгөлөг. Бүр хүүхдийн тоглоомон машин шиг өнгө бүр байхыг яана. Цэл цэнхэр, гал улаан, гялтганасан, манайхаар бол будаг нь ханхалсан гэмээр машинууд давхилдах нь содон харагдаж байв. Дараагийнх нь замын тэмдэг, тэмдэглэгээ. Өчигдөрхөн замаа тавиад, тэмдэг тэмдэглэгээ зурж гэмээр бас л шинэ. Эсвэл жилд хэдэн ч удаа хамаагүй замаа сэргээж, буддаг байх гэмээр. Зам дээр нь цэвэрлэгээний ажилчид ер явж харагдаагүй. Тэгсэн хэрнээ ямар нэгэн хог хаягдал харагдахгүй. Хог хаягдлын менежмэнт төгс болчихсон газарт арга ч үгүй биз. Сонин нь зам талбай нь ямар ч тоос шороогүй, өнгөлөг. Замын хайс хашлага нь бүрэн бүтэн, цэвэр цэмцгэр. Хөдөлгөөнд оролцож байгаа машинууд ямар ч хир толбогүй, гялгараараа. Ийм нэгэн хавар Токиод болж буйг саяхан тольдоод ирсэн билээ.

Харин монголчуудын хувьд энэ өвөл хүнд өвөл байлаа. Хөдөө орон нутагт зуд болж, малчид маш өндөр гарз хохиролтой өвлийг өнгөрөөв.

Засгийн газраас энэ үйл явцыг гамшиг хэмээн албан ёсоор зарлаж, хандив тусламжийн үйл ажиллагааг өрнүүлсэн. Малын хорогдол 10 сая давах тооцоолол ч урьдчилсан байдлаар гарчээ. Цаг агаар наашилж, одоо л малчид сөхөө авахтайгаа болж буй.

Өнгөрсөн өвөл зөвхөн малчдад хүнд байсангүй бололтой. Улсын нийслэл Улаанбаатарт ч хахир өвөл болжээ, янз нь. Учир нь гэрээсээ гарахад, гудамжаар алхахад, машиндаа суухад малчид шиг цас, шуургатай байлдаагүй ч шороо тортог, нүүрсний угаар, машины утаатай байлдсан юмуу гэмээр дүр зураг өглөө бүр угтаж байна. Ийм дүр зураг хаа сайгүй байна.

Өчигдөр хэд, хэдэн газраар явж үзлээ. Гандан, Тасганы-Овоо орчим бол Улаанбаатар хотын агаарын бохирдол өндөртэй цэгт тооцогддог. Зурагтын арын гэр хороолол орчимд гуу жалга, сүүдэр тал руугаа харсан хэсгийн цас арай ч хайлж дуусаагүй байна. Гэхдээ цас гэж хэлэхэд тун хэцүү. Хав хар, тортог тогтчихсон, хуруугаараа тэмтэрч байж цас гэж мэдэхээр юм.

Сүүлд орсон их цасыг цэвэрлэхдээ замын хажуу руу овоолсон. ТасганыОвоогоор уруудахад тэр цас одоо арай хайлж дуусаагүй байна. Цасан дээр нүүрсний утаа, машины утааны тортог суугаад удахаар сааралтсан овоолго л болчихдог юм байна. Тэр саарал цас хайлаад явган хүний зам руу урсаж орж иржээ. Хүн явахад бэрхшээлтэй. Хэд алхаад өлмий дээрээ нэг, өсгийн дээрээ нэг хоёр харайх энүүхэнд. “Уран гулгалтаас уртын харайлт руу” гэсэн шог хэллэг энэ байх.

Манай нийслэлийн явган хүний зам нь тийм ч стандартных биш. Хавтангууд нь эв хавгүй шахагдчихсан, зарим хэсгээрээ эвдрээд шороотой газар нь ил болчихсон замууд захаас аваад бий. Тийм хэсэгт саарал цас хайлаад ороод ирэхэд тортогтой зуурсан шалбааг болж харагдана. Ийм зам дээр тамхины иш, элдэв янзын цаас, хог хаягдал үргэлж таарахыг яана. Тэгээд зогсохгүй тав алхаад л нус цэр явган хүний замаар нэг нялайж байх тохиолдол олонтаа юм.

Автомашины зам бас л ярилтгүй. Тэмдэг, тэмдэглэгээ хаана байгаа нь харагдахгүй бас л нэг сааралтсан үргэлжилсэн эгнээ. Эрхбиш зарим г азраараа хашлага тавьчихдаг учраас сөрөг урсгалаа ялгаад байна уу гэмээр. Зам дээрх шороо тоос нь хуруу зузаан.

Замын хөдөлгөөнд оролцож байгаа машинуудыг харлаа. Бохир, шороо тортогтой, угаагаагүй машин тоолсноос цэвэрхэнийг нь тоолбол амар юм байна. 10 машин өнгөрөхөд нэг л цэвэрхэн машин зөрж байх жишээтэй. Уг нь жолооч нар угааж цэвэрлээд л хөдөлгөөнд оролцож байгаа бололтой. Гэвч хуруу зузаан тоос шороотой зам дээр хагас өдөр явахад л машин халтардах нь ойлгомжтой. Тиймдээ ч машины орой хэсэг нь цэвэрхэн, дандаа хажуу бөөрөн хэсгээрээ шороонд дарагдчихсан нь дийлэнх байна. Уншигч та ч бас хараарай. Хөдөлгөөнд оролцож байгаа, зогсоолд тавьсан бүх машин өнгө нь ялгарахааргүй сааралтжээ. Нийтийн тээврийн автобус ч ялгаагүй. Шороо тоосонд дарагдсан автобус буудал бүрт ирж зогсож байна лээ. Хүмүүс суухдаа автобуснаас холуур тойрч хаалган дээр нь очиж харагдсан.

Замын голоор, хажуугаар тарьсан модод л хамгийн өрөвдөлтэй харагдаж байна. Уг нь тэд амьд биетүүд. Хэдийгээр нахиалж, цэцэглэх болоогүй ч өдийд бол моддын өнгө сэргээд шаргалтаад ирэх цаг. Гэвч улсын нийслэл Улаанбаатарын төвөөр тарьсан модод танигдахгүй шинжтэй. Хэлбэрийг нь харж ялгахаас биш нийтээрээ хар сааралтсан бөөнийсөн юм болжээ. Зөвхөн модод ч биш. Тагтаа, болжморууд нисч байна. Тагтаа цэнхэр, болжмор бор биш бил үү. Бас л нэг сааралтсан шувууд нисч байна.

Замын хажуу дахь хайс хашлага эвдэрхий. Зам дагуух үйлчилгээний газар, барилга байгууламжуудын өнгө хэдийнэ гандчихсан, дээр нь шороо тоос тогтчихоороо нэлэнхүйдээ саарал л харагддаг юм байна. Хотын гудамжаар яваа хүмүүсийг ажиглалаа. Хар бараан голдуу хувцастай хүмүүс их байдаг ажээ. Ийм өнгө төрхтэй орчинд яваа хүмүүс яаж ч хичээсэн инээмсэглэхгүй. Баргар, ууртайдуу царайтай ихэнх нь угтана.

Гэр хороолол бүр ч хүнд дүр зурагтай байна. Чингэлтэй, Дэнжийн мянга орчмын гудамжаар явж үзлээ. Нэг үе угаадсаа ил асгадаг байсныг бодвол дээрджээ. Гэсэн ч гудамж талбай, хашаа, гэрүүд дээр нийтээр нь хар шороо асгачихсан гэмээр хар саарал болжээ.

Ийм дүр зураг нийс лэлийн аль ч өнцөгт байна. 1.6 сая хүн амьдарч, амьсгалж байгаа Улаанбаатар хотын хаврын дүр төрх энэ. Өвөлжин шороо тортогтой дайтсан юм уу гэмээр, эсвэл шороон шуурганаас гарч ирсэн юм шиг хүнд хавар нийслэлд болж байна. Машин дээр, зам дээр хуруу зузаан шороо тогтож байгаа шиг нийслэлчүүд ч ийм хэмжээний бохирдолтой агаарыг амьсгалж байгаа гэж бодохоор гомдол төрөх аж.

Улаанбаатар хотод үе, үе эвгүй, эхүүн үнэр үнэртдэг болоод удаж байна. Мэргэжлийн байгууллагууд энэ талаар ямар учир шалтгааны улмаас эвгүй үнэр хотоор тархдаг болсон талаар албан ёсны байр суурь илэрхийлдэггүй. Энэ нь үнэрийг судалж шинжлэх нарийн технологи, лабораторийн хүчин чадал хүрэлцдэггүйтэй холбоотой гэж мэргэжлийн хүмүүс тайлбарлаж байгаа юм.

Өнгөрсөн оны аравдугаар сард нийслэлийн Баянзүрх дүүрэгт хий газан маягийн хурц үнэр гарч, олон нийтийг сандаргасан. Энэ талаар мэргэжлийн байгууллагад хариу тайлбар хийгээгүй. Харин Эрүүл ахуй, хор судлалын лабораторийн эрхлэгч, анагаах ухааны доктор Д.Нарансүх “Миний таамаглал бол автомашины утаанаас үүдсэн бохирдолтой холбоотой. Улаанбаатар хотын авто зам өглөө оройны оргил ачааллын үеэр түгжрээд зогсчихдог. Тэнд хэдэн мянган машины хөдөлгүүрээс шатсан, дутуу шатсан бензиний хаягдал агаарт гарч байгаа. Тэр нь салхиар дамжаад орон сууц, ойр хавийн барилга байгууламжид байгаа хүмүүст үнэртсэн байж болно. Бензин шатахад автомашины хөдөлгүүр дотор өндөр температурын шаталт үүсдэг. Ингэхэд азот агаар дахь хүчилтөрөгчтэй нэгдээд азотын исэл үүсгэнэ. Энэ нь хүний амьсгалын замыг цочроодог хурц үнэртэй бодис. Улаанбаатар хотод өвлийн улиралд агаар дахь азотын исэл зөвшөөрөгдөх дээд хэмжээнээс их байдаг шүү дээ. Хүмүүс хоолой хорсоод байна гэдэг бол азот болон хүхрийн давхар ислийн хийтэй холбоотой. Энэ бол боломжит таамаглал” гэж мэдэгдэж байлаа.

Автомашины шатахуун дутуу шаталт үүсэх, а гаарт хорт бодис ялгарах нэг үндэслэл бол катализаторгүй автомашин хөдөлгөөнд оролцдогтой холбоотой. Өөрөөр хэлбэл, нүүрсэн яндангүй приус машинууд Улаанбаатарт хэдэн мянгаараа байгаа тухай Өдрийн сонин хөндөж ирсэн.

Сүүлийн жилүүдэд приус машины нүүрсэн янданг ашгийн зорилгоор санаатай болон санамсаргүй байдлаар худалдаалах явдал гаарсан. Оношилгооны төвүүд дээр нүүрсэн яндангүй приус машин ямар ч хяналтгүй байдаг. Зарим жолооч нар нэгнээсээ гуйж тавиад оношилгоонд ордог бол зарим нь хятад яндан тавьж ордог. Өөр нэг хэсэг нь оношилгооны ажилтнууд мөнгө атгуулаад машинаа тэнцүүлдэг явдал хавтгай болчихсон тухай ч яриа бий. Тиймээс Улаанбаатар хотын замын хөдөлгөөнд нүүрсэн яндангүй приус машинаас гарч байгаа хорт утаа хурц үнэрийг бий болгож байх магадлалтай гэж үзэж болохоор байгаа юм.

Б.Баттүвшин: Ямар үнэр гарч байгааг нарийвчлан судлах багаж төхөөрөмж дутагдалтай

Энэ хүрээнд НЭМҮТ-ийн Хор судлал, шуурхай удирдлагын албаны дарга Б.Баттүвшинтэй ярилцлаа. 

---

-Улаанбаатарт үе үе эвгүй, эхүүн үнэр үнэртдэг боллоо. өнгөрсөн оны аравдугаар сард нэлээд асуудал болж, танай алба шалгаж байсан. Ямар учраас үе, үе ийм үнэр дэгддэг болоод байна вэ?

-Үнэр гэдэг хуримтлалаар нь гадаад орчин болон дотоод орчны гэж ялгадаг. Тамхи татахад тухайн орчинд битүү утаа болчихдог. Агаар сэлгэлттэй үед удахгүй алга болчихдог доо. Энэ бол дотоод орчны бохирдол.

Гадаад орчинд бол үнэр тухайн агшиндаа дэгдээд тодорхой хугацааны дараа алга болчихдог. Гадаад орчин гэдэг эзлэхүүн том байгаа учраас ингэдэг. Үүнийг нарийвчилж шинжилье гэвэл дээж авахаас эхлээд лабораторийн нарийн шинжилгээ шаардлагатай. Үнэр өөр, өөр химийн бодис агуулдаг. Дэлхий дээр нийтдээ 100 мянга орчим химийн бодис хэрэглээнд байна гэсэн судалгаа бий. Үүнээс Монголд 50 орчим байдаг гэж үздэг. Угтаа тэр бүрийг нэг бүрчлэн шинжлэх ёстой. Манайд энэ төрлийн судалгаа шинжилгээ аажмаар сайжирч л байгаа. Мэдээж химийн бодис өөр өөрийн үнэртэй, онцлогтой. Түүгээр нь ерөнхийд нь ялгаж тодорхойлж л байна. Бүр нарийвчилж судлахын тулд дээж авахаас эхлээд нарийн технологи шаардагдана.

-Шинжлэх тоног төхөөрөмж манайд байдаггүй гэсэн үг үү. Хэр үнэ ханштай эд вэ?

-Жишээ нь, хийн хоро маграфи буюу GC, масс спектроскопи буюу MS, индуктив хосолсон плазм-оптик цацралтын спектрометр буюу ICPOES гэх зэрэг химийн нэгдлүүдийг тодорхойлдог суурь багажууд бий. Хийн хоромаграфи буюу GC гэхэд дангаараа нэг тэрбум орчим төгрөгийн үнэтэй. Мөн ICP-OES нь 200-300 сая төгрөг байх жишээтэй. Үүнээс гадна эдгээр багаж төхөөрөмж дээр ажиллах мэргэжилтэн бэлтгэх гэдэг том асуудал байдаг. Багажиндаа гаршихын тулд хоёр жил зарцуулдаг. Гэтэл өнөөдөр төрийн албан хаагчдын хомсдол, хүний нөөц ямар түвшинд байгаа билээ. Шинжлэх ухааны бодитой судалгаа шинжилгээ хийе гэвэл хүний нөөц, сайн багаж, хөрөнгө мөнгө шаардагдана. Ганц химийн бодисыг тодорхойлно гэхэд 4-5 суурь судалгаа хийх болдог. Тухайн бодис хүнд хэрхэн нөлөөлж байна, тухайн орчноос шалтгаалж хүний бие организмд, хүрээлэн буй орчинд ямар нөлөөлөл үзүүлж байна гэх зэргээр та бүхний асууж тодруулахыг хүсдэг судалгааг хийх боломжтой.

-НЭМҮТ энэ тал дээр судалгаа шинжилгээ хийж байгаа юу?

-Манай алба 2009 онд байгуулагдсан. Тухайн үед бичил уурхай ихээр ажиллаж, мөнгөн усны асуудал дэгдэж байлаа шүү дээ. Энэ асуудлаас үүдэж мөнгөн усны судалгааг манай үе үеийн удирдлагууд, мэргэжлийн багийнхан маш сайн хийж ирсэн. Үүний үндсэн дээр мөнгөн усны хэрэглээг, ялангуяа халууны шилийг зохисгүй хэрэглэхийг хориглосон, хилээр оруулж ирэхийг хориглосон зэрэг зохицуулалтууд хийгдэж чадсан. Мөн 2015 онд Минаматагийн конвенцэд Монгол Улс нэгдсэн. Манайх энэ төрлийн 6-7 олон улсын конвенцэд нэгдэн орсон байдаг. Тухай бүрт 4-5 жилийн суурь судалгаа хийгдэх болдог.

Одоо бид хар тугалгыг судалж байна. Хар тугалга будагны найрлагад ордог. Гялалзуулах, бэхжүүлэх үйлчилгээтэй. Хилээр орж ирж байгаа хяналтгүй будагны эргэлттэй тэмцэхэд бас нэг төрлийн томоохон түлхэц болох байх гэсэн хүлээлттэй байгаа.

-Таны ярьснаас харахад манайд химийн олон төрлийн бодисыг нарийвчлан тогтоох, судлах хүчин чадал тааруу гэж ойлголоо. үнэр гараад байгаа шалтгааныг сайжруулсан түлш, шатахуунтай холбож тайлбарлаж байгаа мэргэжлийн хүмүүс бий. Ялангуяа чанаргүй шатахуун хэрэглэдэг. дээр нь манай хотынхны дийлэнх хэрэглээ болсон приус машинууд нүүрсэн яндангүй хөдөлгөөнд оролцдог. ингэснээр түлшээ бүрэн шатааж хорт хийг нь ялгаж чадахгүй байгаатай холбоотойгоор агаарт янз бүрийн үнэр гарч байгаа гэж үзэж байна. Та үүнтэй санал нийлэх үү?

-Агаарт дэгдэж байгаа бодисууд органик дэгдэмхий бодис. Дизель түлш шатаахад янз бүрийн бодис гарна. Үүнийг заавал шүүх шүүлтүүр байх ёстой. Шүүлтүүр гэдэг приус автомашинд байгаа катализатор. Катализатор дахь цагаан алт бол хорт нэгдлийг шүүж өөртөө татах зориулалттай шүү дээ. Тэгэхээр шүүлтүүрийн асуудлыг ярихаас өөр аргагүй. Уг нь Барилга хот байгуулалтын сайд, Эрүүл мэндийн сайдын хамтарсан 2018 оны хамтарсан тушаал бий. Энэ нь Барилгын материалын эрүүл ахуйн аюулгүйн үзүүлэлтийн зөвшөөрөгдөх дээд хэмжээг баталсан тушаал. Үүнд 98 төрлийн бодисыг оруулсан байдаг. Манайд уг нь хууль тогтоомж нь байдаг. Гол нь хэрэгжүүлэлт чухал байна. Үүн дээр сайжруулсан түлшний асуудал ч хөндөгдөнө. Сайжруулсан түлш үнэхээр технологийн зөв үйл ажиллагаагаар орж байгаа тохиолдолд өнгөгүй, үнэргүй, амтгүй байх ёстой. Энэ тухай Английн эмч нар, мэргэжил нэгт хүмүүстэй санал солилцож байхад яригддаг. Англид кокс нүүрс хэрэглэгддэг. Үнэхээр цэвэр, кокс нүүрс бол өнгөгүй, үнэргүй, амтгүй байх ёстой гэдэг. Харин манайд сайжруулсан түлш гэгдэж байгаа түлш бол өнгөтэй, үнэртэй байгаа юм. Дээр нь манай иргэдийн сайжруулсан түлш хэрэглэх зөв дадал хэвшил маш чухал. Ядаж галлагааны дэс дарааллыг сайн эзэмшиж чадвал эрсдэлээс сэргийлэх боломжтой гэлээ.

Баянзүрх дүүргийн 31 дүгээр хороонд энэ сарын 16-нд эцэг эх нь архидан согтуурч, үл хайхарснаас ой гарантай хүүхэд осгосон хэрэг гарсан юм. Тодруулбал, тус дүүргийн хуучнаар V хороо буюу АлтанӨлгийд уг хэрэг гарчээ. Цагдаагийн байгууллагад энэ сарын 16-ны өглөө 08:38 цагийн үед “Хүүхэд нас барчихсан юм шиг байна” гэх дуудлага, мэдээлэл бүртгэгдсэн байна.

Баянзүрх дүүргийн Цагдаагийн нэгдүгээр хэлтсийн албан хаагчид дуудлагын дагуу очиход бага насны хүүхэд осгосон байдалтай байжээ. Хүүхдийг эмнэлгийн байгууллагад шилжүүлэн эмчлүүлж эхэлсэн байна. Уг хэргийг Цагдаагийн байгууллага шалгаж байгаа бөгөөд шинжээчийн дүгнэлт гараагүй байна.

---

Нийгмийн ажилтан Д.Одончимэг: Архи хэтрүүлэн хэрэглэж ойр орчмоо анзаарахгүй, үр хүүхдээ хайхрахгүйгээс ийм эрсдэл учруулж байна

Ахуйн хүрээний архидалт, үл хайхрах хүчирхийлэлд бага насны хүүхдүүд өртөж байгаа асуудлаар Баянзүрх дүүргийн 31 дүгээр хорооны Өрхийн эрүүл мэндийн төвийн нийгмийн ажилтан Д.Одончимэгтэй ярилцлаа.

---

-Эцэг эх нь архидаж хүүхдээ үл хайхарснаас болж бага насны хүүхэд осгож, эмнэлэгт хүргэгдсэн юм байна. Юу болсон талаар тодруулж болох уу?

-Тэр хэрэг амралтын өдөр гарсан юм билээ. Даваа гаригт бид ажилдаа цуглахад дүүргээс мэдээлэл өгсөн.

Эхлээд хүүхэд эндсэн гэдэг мэдээлэл орж ирсэн. Дараа нь эмнэлэгт хүргэгдсэн, азаар амь нас нь эрсдээгүй болохыг араас нь мэдээлсэн. Бид уг мэдээллийн дагуу тухайн хаяг байршил дээр явж очсон.

-Эцэг, эх нь байсан уу?

-Тухайн хаяг бол 32 дугаар хороонд хамаардаг хэсэг. Гэхдээ дуудлага мэдээлэл манайд ирсэн учраас нөхцөл байдалтай танилцахаар очсон. Тэгэхэд тухайн иргэд Дархан-Уул аймгийн харьяат хүмүүс байсан. Улаанбаатарт хоёр, гурав хоноод буцах байсан юм билээ. Тиймээс энэ асуудлыг Дархан-Уул аймаг руу шилжүүлсэн гэж мэдэгдсэн.

-Хүүхдийн эрх зөрчигдсөн иймэрхүү асуудал гэр хороололд ихэвчлэн гардаг. Нийгмийн ажилтнууд үүн дээр хамгийн түрүүнд очиж ажилладаг хүмүүс. Ямар учир шалтгаанаас ийм асуудал гараад байна гэж хардаг вэ?

-Манай хороо бол тэр чигээрээ гэр хороолол. Нийтийн байр ихтэй, түр оршин суугч олонтой. Тиймээс ахуйн архидалт нэлээд бий. Иргэдийн хувьд амьдралын зан үйлийн хэвшил, эрүүл мэндийн боловсрол дутмаг байдал хамгийн их ажиглагддаг. Манай иргэдийн дунд хүүхэд төрүүлээд болчихно гэж боддог хандлага их байна. Хүүхдээ эрүүл аюулгүй өсгөх, чанартай хоол хүнс өгөх зэрэг мэдлэг дутуу. Саяхан бид 0-6 насны 60 орчим хүүхдэд эрт илрүүлгийн шинжилгээ хийсэн. Тэгэхэд дийлэнх нь амны хөндийн асуудалтай гарч байна. Мөн хэл ярианы хөгжил дутмаг хүүхдүүд ч олон байна.

-Ахуйн хүрээнд архидан согтуурдаг учир шалтгаан юунд байна вэ?

-Архины зохисгүй хэрэглээ маш өндөр болсон. Архинд донтох эмгэг ч нэмэгдсээр байна. Архи хэтрүүлэн хэрэглэснээс болж ойр орчмоо анзаарахгүй, үр хүүхдээ хайхрахгүйгээс ийм эрсдэл учруулж байна шүү дээ. Бид тийм хүмүүстэй уулздаг. “Та архи ууж болохгүй шүү. Бага насны хүүхдээ хайхраарай” гэхээр “Хүний эрхэнд халдлаа, чиний амаар ууж байгаа юу” гэх зэргээр мушгиад биднийг буруутгаад явчихдаг. Тийм хүмүүстэй харьцахад маш хэцүү. Эцэст нь хүүхэд хохирдог.

Уг нь насанд хүрсэн хүмүүсийн ухамсарт энэ тухай маш сайн ойлгуулж өгмөөр байна. Таны эрүүл мэнд, үр хүүхдийн чинь эрүүл мэнд танаас шалтгаална шүү гэдгийг. Мөн дээр нь томчууд ямарваа өвчнөө архиар дарах гэж уудаг тохиолдол бий. Өвдсөн л бол эмнэлэгт хандаарай гэдгийг давхар хэлмээр байна хэмээв.

Б.Түвшинтөгс: Үл хайхрах хүчирхийлэл гэж ярьдаг ч хариуцлага тооцно гэсэн заалт хуулинд байхгүй

Хүүхдээ үл хайхрах хүчирхийллийн талаар хуульч, өмгөөлөгч Б.Түвшинтөгстэй ярилцлаа.

---

-Хэдхэн хоногийн өмнө гэртээ архидан согтуурсны улмаас хүүхэд нь осгосон хэрэг гарсан. Ер нь эцэг эхийн хариуцлага хууль эрх зүйн хүрээнд хэрхэн заагдсан байдаг талаар тодруулмаар байна?

– Гэр бүлийн тухай хуульд зааснаар нэгдүгээрт, хүүхэд төрснөөр эцэг эх хоорондын харилцаа үүснэ гэсэн үг. Хоёрдугаарт, эцэг эх үр хүүхдээ өсгөж хүмүүжүүлэх үүрэгтэй. Мөн эрүүл аюулгүй орчинд өсгөх. Үүнийг хуульчлаад өгчихсөн гэр бүлийн зохицуулалт. Жишээлбэл, хүүхэд хүчирхийлэх, хүүхэдтэй хүнлэг бусаар харьцсан, догшин авирласан, халдсан бол Зөрчлийн тухай хуулийн дагуу хариуцлага тооцно. Амь нас эрсдсэн, хүнд байдлаар гэмтсэн бол Эрүүгийн хуулийн зөрчлийн дагуу хариуцлага хүлээнэ.

Гэр бүлийн хүчирхийлэл гэдэг агуулгаараа хүүхдэд халдаж, амь нас, эрүүл мэндэд хохирол учруулж байгаа нь хүүхдийн ирээдүйг бүрхэг болгож байна гэсэн үг.  Зөвхөн энэ хэрэг гэлтгүй хүүхдээ үл хайхарсны улмаас хүүхдийн амь эрсэдсэн хэргүүд ч цөөнгүй байдаг. Хүүхэд хэт дуугаа хурааж дотогшоо болох, нийгмээс тусгаарлагдсан гэх асуудлууд зөндөө байгаа. Хүүхэд бага насандаа ямар байсан яг тиймээрээ л цаашаа явна. Хүүхдийн хүмүүжил эцэг эхээс шууд хамааралтай. Хүүхдээ үл хайхарсны улмаас хүүхдийн амь нас эрсдэх ч аюултай гэдгийг эцэг эхчүүд энэ хэргээс хангалттай сургамж авсан байх гэж бодож байна.

-Эцэг эх, асран хамгаалагчид хүүхдийнхээ дэргэд архидан согтуурах нь гэмт хэрэгт тооцогдох уу?

-Шууд гэмт хэрэг гэж үзэхгүй ч хүүхдийн дэргэд архидан согтуурах, амгалан тайван байдлыг нь алдагдуулах, айлгаж ичээсэн бол Зөрчлийн тухай хуулиар хариуцлага тооцно.

Үнэхээр үргэлж хүүхдийн хажууд архидан согтуурч, зодож цохидог, хүүхдийн эрхийн эсрэг зүйл хийсэн бол хариуцлага хүлээнэ.

-Хүүхдийг үл хайхрах хүчирхийлэлд оруулсан тохиолдолд хуулийн ямар хариуцлага байна вэ?

-Үл хайхрах хүчирхийлэл гэж яриад байдаг болохоос биш хуулиндаа хариуцлага тооцно гэсэн агуулгатай заалт байхгүй. Гэр бүлийн хүчирхийлэл, зөрчлийн шинжтэй  гэсэн агуулга руу орчихдог. Харин гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдсэн байна гэж үзвэл Зөрчил болон Эрүүгийн хуулиар хариуцлага хүлээлгэнэ. Ямар тохиолдолд эрүүгийн хууль гэж үзэх вэ гэвэл, хүний үйлдлээс гажуудсан хэт хэрцгий авирласан, удаа дараа давтамжтай хүчирхийлэл үйлдсэн тохиолдолд Эрүүгийн хуулиар тохирох арга хэмжээг авдаг. Харин Зөрчлийн хууль зөрчсөн гэж үзвэл, зорчих эрхийг хязгаарлах, торгох, 7-30 хоног баривчлах зэрэг арга хэмжээг авдаг.

-Хүүхдүүд энэ талын хүчирхийлэлд өртөж байгаагаа мэддэггүй. Мэдсэн ч хаана хандаж, хэнд хэлэх учраа олохгүй. Ялангуяа өсвөр насны хүүхдүүд. Энэ тохиолдолд яах ёстой вэ?

-Яг тийм. Ялангуяа өсвөр насны хүүхдүүд өөрсдийгөө том болсон гэх бодолд автаж өөрийнхөө асуудлыг өөрөө шийдэх гэж хичээдэг. Хүүхэд бие дааж эрхээ хамгаална гэдэг бол хязгаарлагдмал. Үнэхээр хүчирхийлэлд өртөөд байдаг бол холбогдох хууль хяналтын байгууллагад хандаж тэр үйлдлийг таслан зогсоох хэрэгтэй.

Мэдээж эцэг эхтэйгээ ярилцах нь хамгийн чухал. Гэвч ярилцаж ойлголцож чадахгүй байгаа тохиолдолд үе тэнгийнхэн, найз нөхөд, ангийн багшдаа хэлж болно. Тиймээс нэгдүгээрт, э цэг эхчүүд маань хүүхдүүдтэйгээ бүх сэдвээр ярилцдаг байх ёстой. Энэ төрлийн хүчирхийлэлд өртсөн хүүхдүүд илт мэдэгддэг. Дуугаа хураах, хэт дотогшоогоо болно, ганцаараа байх дуртай болох, өөрийгөө илэрхийлж хүнтэй ярилцахаас айдаг болно, олны дунд орохоос эмээдэг болно, байнга гэртээ бүгдэг болно, сэтгэл гутралд орно  гэх мэт сөрөг тал ихтэй. Хоёрдугаарт, хүүхдээ сайтар ажиглах ёстой. Хэнтэй найзалж нөхөрлөж байна, хаана юу хийж байна, юу  хийх илүү сонирхолтой байгаа талаар ажиглах нь чухал. Гуравдугаарт, хүүхдээ бусадтай харьцуулахаа болих хэрэгтэй. Хүүхдийг хамгийн их гомдоодог зүйл бол бусадтай харьцуулах гэж хэлж болно.