Author: БААСАНЖАВЫН ЭНХЗАЯА

Төрийн албан хаагч өөрийн үзэл бодлоо олон нийтийн мэдээллийн хэрэгсэл, олон нийтийн сүлжээнд илэрхийлэхийг хориглосон заалт Төрийн албаны тухай хуульд байдаг ажээ. Энэ нь хүний эрхийн зөрчил мөн болох талаар хуульч өмгөөлөгч Ч.Өнөржаргалтай ярилцлаа.

---

-Төрийн албан хаагчийн тухай хуульд төрийн албан хаагч олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслээр байр суурь илэрхийлж болохгүй гэдэг заалт байдаг гэв үү. Энэ талаар дэлгэрүүлж өгнө үү?

-Төрийн албан хаагчийн тухай хуулийн 39 дүгээр зүйлийн 39.1.13-д “хэвлэл, мэдээллийн хэрэгслээр болон цахим хуудас, нийгмийн сүлжээний хэрэгслээр төрийн бодлоготой холбоотой асуудлаар албан бус байр суурь, улс төрийн үзэл бодлоо илэрхийлэх, улс төрийн нам, эвсэл, нэр дэвшигчийн талаар эерэг, сөрөг мэдээ, мэдээлэл түгээхийг хориглоно” гэж заасан. Энэ нь төрийн албан хаагч иргэнийхээ хувьд ч аливаа асуудлаар өөрийн байр суурийг илэрхийлэх эрхийг хязгаарласан нь Үндсэн хуульд заасан үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхийг хязгаарласан зохицуулалт гэж үзэхээр байгаа юм.

Төрийн албаны тухай хуулийн 37 дугаар зүйлд Төрийн албан хаагчийн нийтлэг үүргийг хуульчилсан байх бөгөөд хуулийн 37 дугаар зүйлийн 37.1.10-д “албан тушаалын бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэхдээ улс төрийн аливаа нөлөөлөлд автахгүй төвийг сахих, хэвлэл, мэдээллийн хэрэгслээр төр, засгийн бодлоготой холбогдсон асуудлаар зөвхөн албан ёсны байр суурийг илэрхийлэх” гэх зохицуулалт байх боловч сүүлийн үед Төрийн байгууллага бүр дэргэдээ Хэвлэл, мэдээлэл олон нийттэй харилцах албатай болсноос хойш Төрийн албан хаагчид албаны байр сууриа ч илэрхийлэх орон зай хумигдсан. Өөрөөр хэлбэл, төрийн байгууллагууд төрийн нэгдсэн бодлогыг хэрэгжүүлэх явцад олон янзын үзэл бодол, зарчмын байр сууриуд гардаг боловч тэдгээр мэргэжлийн байгууллагууд өөрсдийн байр сууриа ч илэрхийлэх боломж нь хязгаарлагдах болсон. Энэ нь нэг талдаа төрийн албыг улам бугшсан, хаалтай, төрийн албанд итгэх иргэдийн итгэлийг бууруулахад хүргэж байхыг үгүйсгэхгүй юм.

Засгийн газар хүний эрхийг хангахтай холбоотой цогц хуулиудын төслийн хүрээнд Жагсаал цуглаан хийх журмын тухай хууль болон Шүгэл үлээгчийн эрх зүйн байдлын тухай хуулийн төслийг өргөн барьсан боловч УИХ хүний эрхийг хангах, хамгаалахтай холбоотой хуулийн төслийг хэлэлцэх гэхээсээ илүүтэй сонгогчдод таалагдах хуулийн төслүүдийг хэлэлцээд байгаа нь ажиглагдаж байна.

-Энэ нь Үндсэн хуулиар олгогдсон хүний эрхийн зөрчил болох уу?

-Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 19 дүгээр зүйлийн 19.2-д онц байдал зарласан үед ч хязгаарлаж үл болох эрхүүдийг хуульчилсан байдаг. Тухайлбал, Хүний амьд явах эрх, итгэл үнэмшилтэй байх, шашин шүтэх, эс шүтэх эрх чөлөө, түүнчлэн хэнд боловч эрүү шүүлт тулгах, хүнлэг бус, хэрцгий хандахыг хориглосон хуулийн заалтыг хөндөж болохгүй.

Өөрөөр хэлбэл, онц байдал зарласан үед ч хүний үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхийг хязгаарлах эрх хэнд ч байхгүй. Энэхүү үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхийг Монгол Улсын нэгдэн орсон олон улсын гэрээгээр хүний үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхийг баталгаажуулсан байдаг.

Гэтэл энэ иргэний үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхийг төрийн алба хаагч байсных нь төлөө Төрийн албаны тухай хуулиар хязгаарлаж болох уу. Бодоод үз л дээ. 2019 оноос хойш Төрийн албаны тухай шинэчилсэн найруулга батлагдсанаас хойш төрийн алба хаагчид цахим орчинд ихэвчлэн нэр, зурагаа нууцалсан байдалтай байдгыг бид ч андахгүй болсон шүү дээ.

-Ер нь ингэж хуулиар хориглох нь ямар үр дагавартай вэ?

-Төрийн албаны бүх түвшинд байх ёс зүй болон авилга, албан тушаалын гэмт хэргийн шинжтэй асуудал нуугдмал байдалд шилжихийг үгүйсгэхгүй. Хэдийгээр Шүгэл үлээгчийн эрх зүйн байдлын тухай хуулийн төсөлд төрийн алба хаагч нийтийн эрх ашгийн төлөө үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхийг нээж өгсөн байх боловч уг хуулийн төсөл батлагдсангүй. Гэхдээ хууль тогтоомжийн системчлэлийнх нь хувьд төрийн алба хаагчийн шүгэл үлээсэнтэй холбоотой зохицуулалтыг Төрийн албаны тухай хуульд оруулж өгөх хэрэгтэй гэж хуульчийн хувьд бодож байна.

2019 оноос Төрийн албаны тухай хуулийн шинэчилсэн найруулга хэрэгжиж эхэлснээс хойш төрийн албан хаагч төрийн бодлоготой холбоотой албан бус байр суурь илэрхийлэх эрх нь хязгаарлагдсаар ирсэн гэсэн үг. Төрийн бодлого гэдэг өргөн агуулга бүхий ойлголт. Гэтэл Төрийн албан хаагч нь иргэнийхээ хувьд аливаа асуудлаар албан бус байр суурь илэрхийлэх эрхийг хязгаарлана гэдэг хүний эрхийн зөрчил.

-Шүгэл үлээгчийн эрх зүйн байдлын тухай хуулиар энэ асуудлыг зохицуулах гэж оролдсон уу?

-Шүгэл үлээгчийн эрх зүйн байдлын тухай хуулийн төсөл батлагдах хүртэл Төрийн алба хаагчдын үзэл бодлоо илэрхийлэх хамгаалагдахгүй бөгөөд тухайн хууль батлагдсан ч гэсэн Төрийн албаны тухай хуулийн 39 дүгээр зүйлийн 39.1.13-д “хэвлэл, мэдээллийн хэрэгслээр болон цахим хуудас, нийгмийн сүлжээний хэрэгслээр төрийн бодлоготой холбоотой асуудлаар албан бус байр суурь, улс төрийн үзэл бодлоо илэрхийлэх, улс төрийн нам, эвсэл, нэр дэвшигчийн талаар эерэг, сөрөг мэдээ, мэдээлэл түгээх;” гэх заалтад “Төрийн бодлоготой асуудлаар албан бус байр суурь илэрхийлэх” гэх агуулгад зохих нэмэлт, өөрчлөлт орохгүй л бол үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх зөрчигдсөөр л байх болно.

Хамгийн бодитой жишээ бол Боловсролын зээлийн сангийн ажилтан байсан иргэн О.Сийлэгмаа Боловсролын зээлийн сантай холбоотой асуудлаар 2021-2022 онд Боловсролын яамны бүхий л албан тушаалтанд хандаж байсан боловч огт шийдвэрлээгүйгээр бүтцийн өөрчлөлтөөр ажлаас халж байсан байдаг. Шүгэл үлээгч О.Сийлэгмааг Хэвлэлд мэдээллийн хэрэгсэлд хандсаны дараа ажилд буцаан томилох талаар холбогдох удирдлагад нь Энх-Амгалан сайд хэлсэн байдаг. Гэвч бүтцийн өөрчлөлтөөр иргэн О.Сийлэгмааг ажлаас чөлөөлсөн тул Боловсролын зээлийн санд ажиллах боломжгүй болсон байдаг. Тэгэхээр Төрийн албан хаагчдын үзэл бодлоо илэрхийлэх битгий хэл хууль тогтоомжийг сайжруулах тухай саналыг ч төрийн албаны шат шатны удирдлага сонсож чадахааргүй эмзэг болсон гэсэн үг биздээ. Энэ бол асар том гачуудал, ухрал юм.

Тиймээс төрийн албан хаагчдын албаны чиг үүргээс бусад асуудлаар өөрсдийн албан бус байр сууриа илэрхийлэх эрхийг нь нээж өгөх зайлшгүй шаардлагатай байгаа юм.

 

ШУА-ийн Философийн хүрээлэнгийн захирал, доктор Б.Пүрэвсүрэнтэй нүүдлийн болон суурин соёл иргэншлийн талаар ярилцлаа.

---

-Нүүдлийн соёл иргэншлийг өнөөдрийн монголчууд бид, залуу үеийнхэн юу гэж харж, тодорхойлох ёстой юм бэ. Нүүдэлчид гэхээр малаа дагаад нүүдэллэдэг хүмүүс ээ гэж л хүлээж авдаг. Тэгвэл нүүдэлчдийн философи гэж юу байдаг юм бол оо?

-Монгол орон бол нүүдэлчдийн өлгий нутгийн нэг. Нүүдэлчин олон ард түмний нэг гэж хэлэх нь зүйтэй. Учир нь Евро Азийн өргөн уудам нутагт их тал газарт голлож амьдарч ирсэн малч, тариаланч, анч гээд олон янзын хүмүүсийг бид нэлэнхүйд нь нүүдэлчин гэж хэлээд байгаа. Дээр нь нүүдэлчид гэж хэн бэ гэдгийг дэлхий дахинаа эргэж харах хэрэгцээтэй болсон юм шиг байгаа юм. Ялангуяа номадик гэж яриад байгаа энэ хүмүүс бидний ярьж байгаа нүүдэлчид, өрнө дахиныхны нүүдэлчид хоёр өөр байж болзошгүй.

Монголчууд бид таван хошуу малаа эргүүлж тойруулдаг малч удмын яг сонгодог нүүдлийн өвийг тээж яваа ард түмэн. Үүнээс гадна циганууд, Арабын сахарын цөлд амьдарч байгаа зэрэг нүүдлийн амьдралын хэв маягтай хүмүүс олон. Энэ дундаа бидний ярьж байгаа монгол нүүдэл гэж тусдаа ойлголт. Монгол нүүдэл дотор олон янзын хэлбэрүүд байна.

Өнөөдөр ийм сонгодог нүүдлийн хэв маяг харьцангуй буурч байна гэж судлаачид үздэг. Тэгэхээр бүрэн арилж устаж алга болоогүй ч ялангуяа манай баруун Монголд Алтайн уулс, бараг зарим нь өндрийн нүүдэл ч гэж нэрлээд байгаа өндөр уулын бүсэд нүүдэг нүүдэлчид гэж өвөрмөц амьдралын хэв маяг өнөөдрийн байдлаар оршиж байна. Мөн Хөвсгөлийн Дархадын бүс нутагт сарлаг хайнагаар голлож нүүдэг, нэлээд урт бартаат замын нүүдлийн амьдрал байгаа. Эдгээр нүүдлээс гадна ердийн, тал хээрийн, тэмээ мал морь хөсөг, машин унаагаар ч нүүж байгаа хэлбэрүүд бас бий. Тэгэхээр энэ нүүдлийн амьдралын хэв маяг цаашдаа хэр их зүй ёсоор хадгалагдах ёстой вэ, үгүй юу гэдэг асуудал ярьж байна.

Миний харж байгаагаар маш товчхоноор хэлэхэд энэ амьдралын хэв маягийг цаг үе, орчин үетэй нь хөл нийлүүлээд уугуул, суурь шинж чанаруудыг нь алдагдуулахгүйгээр цаашид тодорхой хувь хэмжээгээр хадгалж явах нь хамгийн чухал гэдгийг онцлон тэмдэглэхийг хүсч байна.

-Чухал болохыг судлаач хүний хувьд тодорхойлж хэлбэл илүү итгэл үнэмшил, барьцтай юм болов уу?

-Олон талаас нь тайлбарлаж болно. Жишээ нь, энэ монгол нүүдэл гэдэг монгол соёлыг цогцлоож амьдруулж яваа гэдгээрээ онцгой чухал зүйл. Монгол соёл гэдэг өөрөө монгол соёл иргэншлийг бүрдүүлж байгаа хүчин зүйл, тогтолцоо. Монгол соёл нэн тэргүүнд хүн нь хүнтэйгээ харилцдаг хүмүүн харилцааны тогтолцоо. Хоёрдугаарт, хүн байгальтайгаа харилцдаг, дэлхийд бараг хамгийн чухал өвөрмөц үзэгдлийг тээж яваа хэлбэр. Тийм ч учраас монгол хүн бол өөрсдийгөө яагаад ч юм байгалийн үр сад гэдэг концепцийг цаанаа тээж явдаг.

Бүр энгийнээр бол би уул усны үр сад гэж ойлгож явдаг маш өвөрмөц харилцаа байгаа юм. Өнөөдөр ч гэсэн хүмүүс өөрийн төрсөн нутаг, аав ээжийн төрсөн нутгаараа овоглож, нэрлэж, засаг захиргааны нэгжүүдээ хүртэл өөрчилж чадахгүйгээр хадгалж яваа нь хүн байгальтайгаа харилцаж ирсэн унаган шинж чанар. Монгол соёлд хүн хүний бүтээлтэй харьцаж ирсэн гурван шинж монгол соёлын цаана агуулагдаж байгаа юм.

Өөрөөр хэлбэл, бид нүүдлийнхээ амьдралыг цааш нь авч явахдаа өөрсдийнхөө бүтээсэн эмээл хазаар, ногт чөдрөөс эхлээд өөрийн амьдарч суурьшиж ирсэн монгол гэрийн бүх зүйлийг нийтийн үйлдвэрлэлээр биш өөрсдийн гар үйлдвэрлэл маягаар, уламжлалт монгол урлахуйн арга барил, урлахуйн өвөрмөц орчин нөхцөлд хийж бүтээж ирсэн явдал монгол соёлыг бүрдүүлж ирсэн. Үүний цаана олон зуун жил бидний амь амьдралыг авч тээж ирсэн нүүдлийн сонгодог мал аж ахуй, амь бөхтэй маш чанартайгаар оршиж өдийг хүрч ирсэн учиртай.

-Цаг үеэ дагаад бид өнөөдөр суурин соёл руу нүүж байна. Ард түмэн ч үүнийг хүсдэг. Суурин соёл иргэншилтэй улс гүрнүүдийн соёл, хөгжлийг дагах ёстой гэж үздэг. Үүний талаар ямар ойлголтыг бид онцлох ёстой юм бэ?

-Соёл иргэншлийн судалгааны ном зохиолуудад ангилахдаа хэлбэржилтээр нь нүүдлийн соёл иргэншил, суурин соёл иргэншил гээд маш ерөнхий ангилдаг. Гэхдээ энэ хоёр өөрөө яг хөдөлгөөний үүднээс аваад үзэхэд туйлын шинжтэй үзэгдлүүд биш. Нүүдэл гэхээр үргэлж нүүгээд байдаг юм биш. Суурьшмал гэхээр байнга гэртээ суугаад байдаг юм биш шүү дээ. Энгийнээр тайлбарлабал, бидний суурьшмал гэж ойлгоод байгаа хотжилт улам том болоод ирэхийн хэрээр нэг хотын захаас нөгөө захад гарч ажил амьдралаа зохицуулдаг, нэг хотоос нөгөө хот руу нүүдэллэж ажлаа хийдэг хүмүүсийн хувьд бараг нүүдэлчдээс илүү амьдралынх нь хоногийн ритм нь зам дээр өнгөрч байгаа.

Харин нүүдэлчдийн цаана мал нь хөдөлгөөнт шинжтэй байгаагаас биш ахуй амьдрал нь харьцангуй тогтвортой, суурьшмал өнгө аястай байдаг. Тиймээс үг хэллэгийн хувьд нүүдэл суудал гэдэг үг бол хосмолжин байдлаар хэрэглэгдэх нь илүү зохимжтой. Яахав, социал утгаар нь авч үзвэл нийгмийн хөгжлийн, хотжилтын, хүн ам зүйн төвлөрөл, 1000 м.кв-т орших хүн амын өсөлтөө дагаад улам л нэмэгдэж байгаа. Энэ утгаар нь авч үзвэл ирээдүй судлалын үүднээс цаашдаа дэлхийн хүн ам улам бүр л суурин байран, байшин сууцанд амьдардаг хэв маяг руу бүхэлдээ явж байна. Буурна гэсэн таамаглал байхгүй. Түүний нэг илрэл болж манай улсын хүн амын тал нь Улаанбаатар хотдоо суурьшчихаад байна. Ер нь хот гэдэг үг ч хүнийг татдаг байж болзошгүй. Тиймээс Монгол орны хөгжлийн хувьд цаашдаа хотуудыг бүсчлэн хөгжүүлэх, аймгуудыг бүсийн төв болгох ажлууд улам өрнөх ёстой. Ийм ч агуулгаар энэ удаагийн УИХ-ын сонгууль бүсчилсэн хэлбэрээр хойд урд бүсүүдэд хуваагдаж анх удаа хийгдэж байгаа нь нэг талаар сайшаалтай. Гэхдээ эндээс гарах сөрөг үр дагавар удахгүй тодорхой болно. Сонгуулийн утгаараа ч тэр, хүн амын парламентад төлөөлөх байдлаараа ч тэр.

-Та юуг хэлэх гээд байна вэ?

-Одоогийн бидний сонгууль дандаа хүн, газар нутаг төлөөлөх зарчим дээр суурилж яваад байгаа юм. Сонгогдож байгаа процесс нь тийм ч гэсэн сонгогдсоныхоо дараа монгол төрийн түшээ болж байгаа гэдгээ огт ойлгодоггүй. Өнгөрсөн сонгуулиас хойш бүгд л манай аймгийн гишүүн, манайхаас гарсан хүн гэдэг явцуу үзлийн хүрээнд хандаж ирсэн. Тиймээс алс баруун аймагт сонгогдож байсан хүн Дорнодод, зүүн бүсэд нэр дэвшинэ гээд очвол бараг тэр хүнийг солиорсон байна гэж үзэх түвшинд манай улс хүрч, хуваагдсан байна. Ийм оюун санааны үнэт зүйлсийн хуваагдал алс ирээдүйд улс орны нэгдмэл байдалд маш хортой. Монгол соёл, Монголоо гэх сэтгэлийг иймэрхүү үйл явц, эрх зүйн зохицуулалтууд хуваагдмал байдал руу улам гүнзгийрүүлэх аюултай гэж таамаглаж байна.

-Нүүдлийн соёл иргэншлийг бид авч үлдэх ёстой, монгол соёл бол өвөрмөц нүүдлийн соёл гэж та онцоллоо. Даяаршлын үр нөлөө нүүдлийн соёлд гарч байна уу. Та бид өмнө нь ярилцаж байхад монгол хүн нэгнээ бодох, хайрлах сэтгэл үгүй болж байна. Амин хувиа хичээх үзэгдэл ихээр бий болжээ гэж тодотгож байсан?

-Хөдөөний иргэд амьдралын эрхээр суурьшмал газар орж ирээд амьдарч байна. Хотын түгжрэл, утаа униар, гэмт хэрэг, болохгүй бүтэхгүй бүх юм хөдөөнийхнөөс болж байна гэдэг хандлага түгээмэл болчихсон. Хамаг болохгүй бүхний үүр уурхай юм шиг ярьж сурталчилдаг явдал нэг талаар өрөөсгөл юм. Яагаад гэвэл тэдний амьдралын хэв маяг хотын соёл, нийтийн соёлд шууд орж ирэнгүүтээ дасна гэж байхгүй. Тэднийг дасгах, заах сургах зүйлүүд хэрэгцээтэй байхыг үгүйсгэхгүй. Хоёрт, Монгол орны хөгжилд яах аргагүй мал аж ахуй, уул уурхай, газар тариалан, аж үйлдвэр гэдэг дөрвөн салбарын хослол найрслыг зөв зохистойгоор авч явах ёстой. Цаашдаа бие биенээ үгүйсгэсэн дайсгаснасан байдлаар улам бүр өрнөөд байвал Монголын хөгжилд, Монголын соёл иргэншил, эцсийн эцэст бидний амьдралд хамгийн сөргөөр тусах нь дамжиггүй. Үүнийг гадна дотны оролцоотойгоор улам бүр дэвэргэх вий гэж болгоомжилж байна.

-Та суурин соёл иргэншлийн зүгээс нүүдлийн монгол соёлыг дүгнэж ярилаа. Эрсэг байр сууринаас харъя л даа. Нүүдлийн соёл иргэншлийн гол төлөөлөл болсон малчид, хөдөөний иргэд цаг үеэ, нөхцөл байдлаа дагаад өөрчлөгдөн хувьссан. Монголын хөдөөд өрөвч нинжин сэтгэлтэй, цайлган гэнэн иргэд байдаг гэдэг ойлголт байдаг. Гадныхан ч үүнд элэгтэй. Гэтэл сүүлийн жилүүдэд энэ хандлагаар явсан гадны жуулчид, аялагчид Монголын хөдөөд эрсдэлд ордог аюул бий болсон. Бид зүгээр бусад улс орны иргэдтэй л адилхан. Өрөвч нинжин сэтгэлтэй, цайлган гэнэн гэдэг бол домог яриа төдий гэж харах ёстой юм биш үү?

-Манай хүрээлэнгээс хөдөөгийн амьдралын хэв маягийн суурь судалгааг олон жилийн өмнөөс хийж ирсэн. Малчид, орон нутгийн иргэдийн амьдралд нэлэнхүйд нь маш их өөрчлөлт гарч байгаа гэдэг нь судалгаанаас тодорхой харагддаг. Тэдний үздэг байсан үзвэр үйлчилгээ өөр болсон. Дээр үед соёлын үйлчилгээг явуулаар үзүүлдэг байсан бол бүгд өөрсдийн ахуйн хүрээнд мэдээллийг зайнаас авчихдаг боллоо. Гэсэн хэдий ч нөгөө талаас зарим иргэдийн хувьд хүн хүний хүрэлцээ муутай, хот руу шилжих, хөдөлгөөн их болсон. Өөрсдөө малдаа дарагдсан, түүндээ их ядарсан, түүртсэн. Түүнийгээ дагаад инээд баясал биш уур уцаар бухимдал, сэтгэл санааны дарамт газар авсан байна гэж харагддаг.

Таны асууж байгаачлан ийм зүйлүүд байгаа. Хэвлэл мэдээллээр харж байхад ч ажиглагддаг. Гэхдээ бас нэг сөрөг зүйл бол гадны жуулчин ч бай, судлаачид ч бай зөвшөөрөлтэй, зөвшөөрөлгүй орон нутгаар маш их тэнүүчилж, төр засгийн холбогдох байгууллагын зөвшөөрөлгүйгээр судалгаа авдаг. Учир нь үл ойлгогдох, орчуулгын шинжтэй анкетаар хүнийг залхтал нь юм асуудаг. Хэт нарийн, хүний амьдралын дотоод нууц бүхий, хувийн нууцын шинжтэй асуулт асуудаг. Түүнээс болоод залхсан үзэн ядсан эсвэл урдаас нь мөнгө төгрөг нэхдэг, худлаа хариулдаг, зөвхөн шинжлэх ухааны судалгаа талаас нь харуулахад зохимжгүй зүйлүүд их байгаа юм.

Ямар ч хөгжингүй орон байлаа гэхэд өөрсдийнх нь уламжлалт зан үйлээс үлдсэн үзэгдэл хэв маягийг гадны хүнтэй нийлээд муулаад хамтраад судлаад, энэ нь ийм шүү, үүнийг дэлхий дахинд гаргаж тавья гээд явдаг хүн байдаггүй юм. Ямар ч гэгээлэг гял цал соёл иргэншлийн цаана соёлын табу буюу хаалттай амьдрал байдаг. Түүнийгээ монголчууд болохоор юм л бол гадны камер барьсан хүн бүрт харуулдаг, үзүүлдэг. Түүгээр нь дэлхий дахинд Монголыг төсөөлдөг явдал байгаа юм. Хөдөө орон нутгийн тэр олон хэрмэл тэнэмэл зарим бүлэг үүргэвчтэй аялагчдаас болгоомжлох ёстой, заримыг нь хязгаарлах ч ёстой. Зөвшөөрөлтэйгээр судалгаа авахуулах ёстой. Харин албан ёсны агентуудаар дамжуулаад аялал жуулчлал хийж, Монголд 1000-аас доошгүй доллар үлдээж байгаа тэр хүмүүстэй бид өндөр хүндэтгэлтэй, соёлтой, хоол хүнсний болон зочлох үйлчилгээний хамгийн өндөр технологийг харуулах ёстой. Түүндээ монголчууд суралцах хэрэгтэй, суралцаж ч байгаа. Нөгөө талаас жуулчны компаниудын үүрэг оролцоо ч энд бий.

Мэдээж ямар ч монгол оронд хууль ёсоор нэвтрээд ороод ирсэн хүнтэй хууль бусаар харьцаж болохгүй. Дээрэмддэг, тонодог, үзэн яддаг байж болохгүй. Өнөөгийн олон соёлт дэлхий ертөнцөд монгол соёл бусдын нэгэн адил мөр зэрэгцэж оршиж байх ёстой. Бид өөрсдөө “ой мод урттай богинотой, олон хүн сайнтай муутай” гэж ярьдаг мөртлөө ялгаатай арьсны өнгө, хэл яриа бүхий хүмүүсийг гайхаж харах хэрэггүй. Бид ч өөрсдөө бусад соёлд очоод гайхагдаж, сайн муугаараа хэлэгдэж байгаа жишээ баримтууд дэлхийгээр нэг байгаа. Тийм болохоор бүх нийтийн соёлын болосврол чухал байгаа юм.

Б.ЭНХЗАЯА

Монголын Өмгөөлөгчдийн Холбооноос өчигдөр “Бизнес эрхлэх эрх зүйн орчин ба хууль зүйн мэргэжлийн туслалцаа” сэдэвт эрдэм шинжилгээний хурлыг зохион байгуулав. Энэ үеэр тус холбооны ерөнхийлөгч Л.Данзанноровтой ярилцлаа.

-Эрдэм шинжилгээний хурлын онцлогийг тодруулж өгөхгүй юү?

Монголын өмгөөллийн байгууллагын анхны дүрэм батлагдсан өдөр жил бүрийн тавдугаар сарын 25-ны өдөр байдаг. Шүүн таслах явдлын талаар олон ардад тусламж үзүүлэх бүлгэмийн дүрэм гэсэн нэртэйгээр тухайн үеийн Улсын бага хурлаар баталж байсан. Энэ өдрийг тохиолдуулаад Монголын Өмгөөлөгчдийн Холбооноос арга хэмжээнүүдийг цувралаар зохион байгуулж байгаа. Өнөөдөр (өчигдөр) “Бизнес эрхлэх эрх зүйн орчин ба хууль зүйн мэргэжлийн туслалцаа” сэдвээр эрдэм шинжилгээний хурлыг МУИС-ийн Хууль зүйн сургууль, Монгол Өмгөөлөгч хууль зүйн фирмтэй хамтран зохион байгуулж байна. Харин 27-ны өдөр буюу ирэх даваа гаригт Сүхбаатарын талбайд олон нийтэд хууль зүйн зөвлөгөө туслалцааг үнэ төлбөргүйгээр өгөх арга хэмжээг зохион байгуулна.

Өнөөдрийн арга хэмжээний онцлог бол бизнес эрхлэх, аж ахуйн үйл ажиллагаа эрхлэхтэй холбоотой маш олон хууль тогтоомж Монголд үйлчилж байгаа. Анх компани аж ахуйн нэгжээ байгуулах, дүрмээ боловсруулахаас эхлээд төрийн байгууллагаас шаардлагатай зөвшөөрөл авах, сунгах гээд бизнесийн үйл ажиллагаанд олон хүндрэлтэй асуудлуудад өмгөөлөгчдөөс хууль зүйн туслалцааг хэрхэн үзүүлэх вэ гэдэг асуудлыг хөндөж ярилцаж байна. Мөн хууль тогтоомжуудад байгаа зөрчил хийдлүүд, хүнд суртал үүсгэж, чирэгдэл учруулж байгаа асуудлуудын талаар зөвхөн өмгөөлөгчид гэлтгүй бизнесийн төлөөллөөс ч оролцож ярилцаж байна. Эрдэмтэн судлаачид, практикийн хуульчдын олон илтгэл хэлэлцэгдлээ. Бизнесийн эрх зүйн орчныг боловсронгуй болгох талаар 20 жилийн өмнө Засгийн газрын тогтоол гарч, засч сайжруулах асуудлуудыг дурдаж л байсан юм байна лээ. Гэхдээ эрх зүйн орчин дээрдэж байгаа боловч тэр үед л яригдаж байсан олон зөвшөөрлийн тогтолцоо, хүнд суртал, дүрэм журмын хийдэл, маргаан хянан шийдвэрлэх процесс их сунжирдаг гэх мэт асуудлууд өнөөдөр ч энэ хэлэлцүүлэгт мөн л яригдсаар байна. Шийдэх арга хэмжээнүүд авч байгаа ч асуудлыг бүрэн шийдэж чадахгүй байгааг өнөөдөр энд онцолж байна.

-Та Монголын Өмгөөлөгчдийн Холбооны Ерөнхийлөгчөөр сонгогдоод хагас жил гаруй болж байна. Хэрэгжүүлэх шаардлагатай ямар ажлыг харж байна вэ?

-Бүрэн эрхийн хугацаандаа амжуулж хийхээр зорьж байгаа ажлууд цөөнгүй байна. Хамгийн гол нь өмгөөлөгчийн нэр хүнд, нийгэмд эзлэх байр суурийг бататгах талаар ажлууд төлөвлөөд хэрэгжүүлж эхэлж байна

Мөн хууль тогтоомжид тусгагдсан өмгөөлөгчийн бүрэн эрх хүний эрхийг баталгаатай хангах, хамгаалах тал дээр хангалттай байна уу? Тухайлбал, хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд оролцогчийн хувьд яллах тал буюу прокурортой мэтгэлцэх боломж хуулиар баталгаажсан байна уу? Энэ талаар хуульд тусгах шаардлагатай ямар өөрчлөлтүүд байж болох талаар холбооныхоо өмгөөлөгчидтэй хамтраад бодлогын түвшинд судалгаа үндэслэлүүд гаргаж хууль зүйн яаманд хүргүүлээд байна.

Ажил хэрэг болно гэдэгт итгэлтэй байна. Нэг зүйл онцлоход бодлогын яам, байнгын хороо, их хурал хүний эрхийг хангах чиглэлд дор бүрнээ анхаарч байна. Өнгөрсөн хаврын чуулганы төгсгөлд эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаан дахь өмгөөлөгчийн эрхийг баталгаажуулах, яллах өмгөөлөх талын эрх тэгш мэтгэлцэх боломжийг нэмэгдүүлэх, хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны нээлттэй байдлыг хангахад чиглэсэн маш чухал тогтоол баталсан. Өмгөөлөгчийн мэргэжлийн үйл ажиллагааны баталгааг хууль тогтоомжийн хүрээнд хангах нь угтаа хүний эрхийг хамгаалах нэг чухал арга, хэрэгсэл. Ойрын хугацаанд гол анхаарал хандуулах асуудал энэ байна. Мөн өмгөөлөгчдийн болон холбооны дотоод үйл ажиллагааны цахимжилтын асуудлыг ойрын хугацаанд шийдвэрлэж, иргэд өмгөөлүүлэх эрхээ хэрэгжүүлэх, хууль зүйн мэргэжлийн туслалцааг иргэдэд ойртуулах, өмгөөлөгчдийн үргэлжилсэн сургалтын асуудлыг шинэ түвшинд гаргах зорилтууд ар араасаа хэрэгжинэ.

-Монголд одоо хэдэн өмгөөлөгч үйл ажиллагаа явуулж байна вэ?

-Яг өнөөдрийн байдлаар 2200 өмгөөлөгч манай Холбооны нэгдсэн бүртгэлд байна. Өмгөөлөгчид маань иргэдийнхээ хууль зүйн туслалцаа авах эрхийг хангах, эрх ашгийг нь хамгаалах, шударга ёсыг нийгэмд тогтоох үүргээ хангалттай хэрэгжүүлж байгаа гэж дүгнэдэг, тэднээрээ бахархдаг. Амаргүй ажил шүү дээ. Хүрэлцээний хувьд боломжийн. Харин зарим орон нутагт өмгөөлөгчийн тоо хангалттай биш байна. Сүүлийн жилүүдэд зохион байгуулагдаж байгаа өмгөөллийн эрх олгох шалгалтын бүртгэлээс харахад өмгөөллийн үйл ажиллагаа эрхлэх сонирхолтой хуульчдын тоо нэмэгдэх хандлагатай байгаа. Хүний эрх хамгаалагч, өмгөөлөгчдийн тоо их байх нь тийм ч муу зүйл биш. Хөгжсөн орнуудад ч хүн амд ногдох өмгөөлөгчдийн тоо их байдаг. Тооноос гадна өмгөөлөгчдийн мэдлэг, ур чадварын асуудлыг ч мөн анхаарч байгаа. Мэдлэгтэй, сэтгэлтэй бас ёс зүйтэй өмгөөлөгчид нийгэмд ус агаар мэт хэрэгтэй.

Нөгөө талаар өмгөөлөгчид Нийтийн эрх ашгийг хөндсөн, зөрчсөн асуудлаар шүүхэд хандан, цөхөрсөн ядарсан олон хүнд мэргэжлийн үйл ажиллагаагаараа тус хүргэдэг маш чухал ажил. Олон нийтийн дунд стратегийн өмгөөлөл ч гэж нэрлэдэг. Стратегийн өмгөөллийн үр дүнд олон хүний эрх ашиг хангагдаж, шүүхээр асуудал нь шударгаар шийдвэрлэгдэн хүний эрх, эрх чөлөөг баталгаатай хангах бодит боломж бүрддэг. Цаашид энэ нь хууль тогтоомжийг ч зөвтгөн өөрчлүүлэх, төр, засгийн буруутай үйл ажиллагааг засах, уг буруу шийдвэр үйл ажиллагааны улмаас хохирсон иргэдийн зөрчигдсөн эрхийг сэргээх үр нөлөөтэй. Нийгмийн шинэчлэл, хууль эрх зүйн шинэчлэлд түлхэц болдог гэсэн үг. Үүнд манай өмгөөлөгчид идэвхтэй ажиллаж байгаа. Нийтийн эрх ашгийн өмгөөлөл үр дүнтэй болоход олон нийтийн болон хэвлэл мэдээллийн дэмжлэг ч чухал байдаг. Байгаль орчин, хариуцлагагүй уул уурхай, эрүүл аюулгүй орчинд амьдрах эрхийн хэрэгжилттэй холбоотой асуудлуудаар амжилттай ажилласан тохиолдлууд олон байгаа.

-Өмгөөлөгч бол үйлчлүүлэгчийн үүрэх ял шийтгэл, хариуцлагыг хамт үүрдэггүй. Үйлчлүүлэгч нь ял шийтгэлээ аваад яваад өгдөг. Өмгөөлөгч дараагийнхаа хүнээ өмгөөлнө. Ийм учраас манай зарим өмгөөлөгчид үйлчлүүлэгчдээ сэтгэлгүй, хайнга ханддаг юм биш үү. Жишээ нь, байсхийгээд өмгөөлөгчид тодорхой хэргийн талаар хэвлэлийн хурал хийдэг. Үйлчлүүлэгчээ суллуулна, эрхийг нь сэргээнэ, цатгаана гэх мэтээр. Гэвч яг тэр ярьснаар хэзээ ч шийдэгддэггүй. Тиймээс л ийм хандлага, хардлага байна шүү дээ?

-Хэргийн шийдвэрлэлт зөвхөн өмгөөлөгчийн үйл ажиллагаанаас хамаардаг гэвэл өрөөсгөл. Хэргийн нотлох баримтууд, хууль зүйн үндэслэл гаргалгаа байгаа эсэх, түүнчлэн цаг хугацааны гэх мэт олон хүчин зүйлсээс хамаардаг. Үүн дээр өмгөөлөгчийн зүгээс гаргах сэтгэл зүтгэл, цаг хугацаа, ур чадвар зэрэг асуудал нөлөө үзүүлнэ. Харин өмгөөлөгч хэргийн шийдвэрлэлтийн талаар урьдчилан үр дүн амлах хориотой. Ёс зүйн зөрчил болно.

-Тэгвэл үйлчлүүлэгч гомдол гаргаж болох нь ээ?

-Зөвхөн үр дүнг урьдчилан амласан гэх асуудал төдийгүй зан харилцаа, зохисгүй хандлага зэрэг Өмгөөлөгчийн мэргэжлийн ёс зүйн дүрмээр зөрчилд тооцогдох үйлдэл гаргасан бол Өмгөөлөгчдийн Холбооны Мэргэжлийн хариуцлагын хороонд хандан хараат бусаар асуудлаа шийдвэрлүүлж болно л доо.

-Өмгөөлөгчид Хүний эрхийг хамгаалах явцдаа ямар нэг дарамт, заналхийлэлд өртөх зэрэг асуудал гардаг уу?

-Маш чухал асуулт байна. Үйл ажиллагааны баталгаа, хараат бус байдал бидний хувьд хамгийн чухал. Өмгөөлсөн хэрэгтэй нь холбогдуулан өмгөөлөгчийг доромжлох, нэр төрд нь халдах, заналхийлэх зэрэг зохисгүй хандлага олон нийтийн зүгээс хааяа гардаг. Амь биед нь халдсан тохиолдол ч гарсан. Эдлэх ёстой, хуулиар баталгаажсан эрхийг нь эдлүүлэхгүй хязгаарлах зохисгүй байдал ч хууль сахиулах байгууллагын зарим албан хаагчдаас мэр сэр гаргадаг. Өмгөөлөгчдийн Холбооны хуулиар тодорхойлогдсон нэг үүрэг нь гишүүдийнхээ эрх ашгийг хамгаалах асуудал байдаг. Удирдах зөвлөл энэ асуудлыг хамаардаг нэг дэд хороо ажилладаг. Яг өнөөдрийн байдлаар үйл ажиллагааны баталгаа ямар түвшинд байгааг бид тусгай ажлын хэсэг гарган судалгаа хийлгэж байна. Мөн Үндэсний хууль тогтоомжид тусган хэрэгжүүлэх гадны сайн туршлагуудыг ч энэ хүрээнд авч үзэж байгаа. Мэргэжлийн үйл ажиллагаатай нь холбогдуулан өмгөөлөгчдөд хэрэг үүсгэн шалгах тохиолдлууд цөөн боловч гарч байгаа. Бид Холбооноос мэргэшсэн өмгөөлөгчдийг тухайн хэрэгт томилон ажиллуулж өмгөөлөгчдийн эрх ашгийг хамгаалж байна. Хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаа хараат бусаар явагддаг тул Холбоо хөндлөнгөөс оролцох боломжгүй ч хуулийн хүрээнд эрх ашгийг нь хамгаалах талаар өөрсдөөс хамаарах аргаар гишүүдээ хамгаалж байгаа. Цаашид ч гишүүдийнхээ эрх ашгийг хуулийн арга хэрэгслээр тууштай хамгаална.

Б.ЭНХЗАЯА

МУИС-ийн Шинжлэх ухааны сургуулийн Химийн тэнхимийн эрхлэгч, профессор О.Болормаатай ярилцлаа.

---

-С.Зоригийг хөнөөсөн хэрэгтэй холбоотойгоор сүүлд цагдаагийн байгууллагаас нотлох баримтаар авагдсан үсийг АНУ-д шинжлүүлж байгаа талаар саяхан мэдээлсэн. Хүний үс гэдэг юуг өгүүлдэг талаар судалдаг гол хүн та шүү дээ. Энэ талаар дэлгэрүүлмээр байна?

-Үс гэдэг дайвар эрхтэн. Гоо сайхны хувьд гоё сайхан харагдана, нөгөө талаар биднийг нарны туяа, салхинаас, хүйтнээс хамгаалдаг.

Үсний шинжилгээ нэг талаас шүүхийн шинжилгээнд маш чухал ач холбогдолтой. Ямар ч хэрэг гарсан тэнд нэг ширхэг үс үлдэхгүйгээр хэрэг үйлдэгддэггүй гэдэг том ухагдахуун байдаг. Би анх 1999 оноос Шүүхийн хүрээлэнгийн Д.Доржготов гуайтай ”Хүний үс” төсөл дээр ажиллаж эхэлсэн. Тэр үед үсний эвэрлэг бүрхэвч, хайрслаг давхраануудыг микроскофоор ажиглаад хэргийн газар үзлэгээс ирсэн үсийг яг жинхэнэ сэжигтэн мөн үү, биш үү гэдгийг харьцуулж үздэг шинжилгээ хийгддэг байсан.

Миний хувьд 1993 онд хоёрдугаар дамжааны оюутан байхаас эхлээд үсний шинжилгээнд суралцаж эхэлсэн. Тухайн үед намайг өөрийнхөө судалгааны багт урьсан профессор эмэгтэй бол Оросын шинжлэх ухааны гавьяат зүтгэлтэн А.Н. Смагунова байсан. Энэ хүн ренгеспектер аргуудаар хүний үсийг судалж болох юм байна гэдгийг гаргаж ирсэн доктор. Би тухайн үед энэ судалгаанд дурлаж эхэлсэн нэг үндэслэл бол Наполеон хааныг ходоодны хорт хавдраар нас барсан гэж түүхэнд үздэг. Гэтэл маш олон жилийн дараа үснийх нь шинжилгээ хийгдсэн. Эрүүл хүний үс ойролцоогоор сард нэг см ургадаг гэж үзээд түүний дагуу хөөхөд Наполеоныг тухайн үед сүүлийн гурван сарын туршид хүнцлээр их тунгаар хордуулсан нь илэрсэн байдаг. Энэ талаар би уншиж судлаад хүний үс бол биоиндикатор байж болох юм байна. Хүний биед байгаа бүх юмыг үс тольдож гаргаж ирдэг юм байна гэж харсан.

-Ингээд та судалж эхэлжээ дээ. Өнгөрсөн хугацаанд үсний судлал дээр ямар шинэ зүйлс бий болсон байдаг юм бол?

-Энэ хугацаанд үсийг орхиогүй. Нэгд, Д.Сэржээ доктортой хамтран цусны даралт ихсэх өвчтэй хүмүүст элементүүдийн шинжилгээ өөрчлөгдөөд байдгийг тогтоож патент авсан. 1000 гаруй хүнд шинжилгээ хийсэн байдаг. Дараа нь Шастины нэрэмжит III эмнэлгийн хоол боловсруулахын эмч доктор С.Наранцэцэгтэй хамтран элэгний вирусийн өвчлөл, элэгний хатуурал буюу хавдрыг үечилж үзээд элементүүдийн шинжилгээг хийсэн. Ингээд химийн нарийн задаргаатай шинжилгээ хийдэг нь анагаах ухаантай хосолж байна, шүүхийн шинжилгээтэй хосолж байна гэдгийг тодорхойлж, хэрэглээ рүү орсон талаар хэлээд байгаа юм. Ингээд нэг дээр нь патент авч, нөгөө сэдвээр нь олон улсын өгүүлэл хэвлүүлсэн байдаг.

Би бас Эрхүүд оюутан байхдаа цайрын дутагдалд орсон хүүхдүүд халзардаг шалтгааныг тодруулж судалгаа хийсэн. Ер нь анагаахын хэрэглээний салбар сүүлийн үед нэлээд хөгжиж байгаа. Түүнээс гадна бид үсэн дээр гоо сайхных нь талаас шинжилж үзсэн. Яагаад үс шингэрээд байна, унаад байна гэдгийг тодруулсан гэсэн үг. Нэг бол эрдэсийн дутагдалд орж байна, нэг бол хэт их эрдэс байна. Нэг илүүдээд байгаа, нэг дутаад байгаа зүйл дотор балансыг барьж амьдрах ёстой.

-Үс гэдэг маш олон зүйлийг өгүүлдэг дайвар эрхтэн гэж ойлголоо?

-Тэр битгий хэл цусанд тодорхойлоход хэцүү шинжилгээг бид үсэн дээр хийж байна. Нэг ёсондоо өндөр хүчин чадалтай нарийн тоног төхөөрөмжөөр хэмждэг багаж МУИС дээр ажиллаж байна. Ингэж судалдаг шинжилгээний төвүүд Солонгос, Япон, Финланд, Америк, Москвад байдаг. Энэ талаас нь харвал манайх адилхан түвшинд хөгжиж байгаа. Гэвч бид судалгааны байгууллага учраас оношилгооны төв шиг ажиллаж чадахгүй, хүртээмж муутай.

-Үс уналт, гэмтлийг судалсан гэлээ. Ямар үр дүн гарсан бэ?

-Ямар элементүүд дутагдаад, ямар нь илүүдвэл үс унаад байгаа шалтгааныг гаргаж ирсэн. Кобельт, төмөр, цайрын агууламж өөрчлөгдсөн байвал үс унах шалтгаан болдог байх жишээтэй. Бид дэлхийн дундаж стандартыг барьж үзэж байгаа юм. Ер нь алсдаа монгол хүний эрэгтэй, эмэгтэй дундаж стандарт ямар байх вэ гэдгийг хийхийн тулд нэлээд олон шинжилгээний үр дүн цуглуулж ажиллах ёстой.

-Тэгвэл үсээр ямар үндэстэн, ямар хүн болохыг тодорхойлж болох уу?

-Ер нь боломжтой. Үсэн дэх меланицит, меланим гээд фигменттэй холбоотой. Үсний бүтэц өөрөө янз бүр. Диаметр, өнгө гээд. Бүр энгийнээр хэлбэл, Азид бол үсний өнгө хар бараан. Ази хүмүүсийн үсний диаметр өөр. Африк, Европ өөр өөр. Үсний бүтцүүд нь ч өөр. Дээрээс нь бид ямар орчинд амьдарч байна вэ, амьдрах орчин яаж нөлөөлж байна. Сүүлийн үед агаарын бохирдол хүний үснээс гарч ирээд байна ярьдаг болсон. Энэ бол яалт ч үгүй үндэстэн угсаатнаараа өөр байх боломж гарч ирж байна.

-Наполеоны үсээр олон жилийн дараа хэргийг илрүүлж байсан гэж та онцоллоо. Өнөөдөр 30 орчим жилийн дараа С.Зоригийн хэрэгт үс судлахаар болж байна. Тэгэхээр үс ямар цаг хугацааны дараа мэдээлэл илрүүлж болно гэж ойлгох вэ?

-Болно. Үс гэдэг тухайн хүний генийн өөрчлөлттэй холбоотой. Нарийн генийн шинжилгээгээр баталж болно. С.Зоригийг хөнөөсөн хэрэг дээр тухайн үед намайг ажиллах уу гэдэг санал тавьж байсан. Тухайн үед би судалгаагаа эхлүүлээд удаагүй байсан. Нэгээс хоёрхон ширхэг үсэн дээр бүтцийг алдагдуулахгүйгээр шинжилгээ хийнэ гэдэг одоо ч үс судалж байгаа хүмүүсийн хувьд мөрөөдөл, хүнд асуудал хэвээрээ байгаа гэсэн үг.

-Үсээр сэжигтнийг илрүүлэхээс гадна хохирогчийг юунаас болж амиа алдсаныг тогтоож болох уу?

-Аль алиныг нь хийж болно. Энэ хүн үйлдсэн үү гэдгийг харж болно. Гурван сэжигтэн байлаа гэхэд аль нэгийг нь сэжиглэж байгаа үед үсээр нь тогтоож болно гэсэн үг.

-Үс судлал шүүхийн шинжилгээнээс гадна өөр ямар салбарт хувь нэмэртэй байж болох вэ?

-Үс судлалыг шүүхийн шинжилгээнээс гадна эмнэл зүйд ашигладаг. Жишээ нь, цус шээс үзэхээс илүү амарханаар ямар ч өвдөлт зовиургүйгээр хүний үснээс шинжилгээ аваад эрүүл мэндийг нь тольдож байна. Энэ тохиолдолд үс биоиндикатор болж байгаа юм.

-Манайд энэ төрлийн шинжилгээ нэвтэрсэн үү?

-Хоёрдугаар эмнэлгийн зүрх судасны тасаг, Гуравдугаар эмнэлэг, АҮШУИС-аас багш нар нь харшилтай хүүхдүүдийн шинжилгээг хийлгэж байна. Энэ бол үс судлал эмнэл зүйд орж ирж байна гэсэн үг. Мөн хүрээлэн буй орчин, хоол судлалтай холбогдож байна. Түүнээс гадна гоо сайхан талаас ч өндөр судлагдсан. Үс уналт, үс цайралт, эсвэл бууралт гэж ярьж байгаа. Сүүлийн үед ази хүмүүст 25-наснаас өмнө эрт бууралттай, 35 наснаас хойш бол хэвийн гэж үздэг байх жишээтэй. Гэтэл европ хүнд 40 наснаас хойш бууралттай байх жишээтэй.

-Шүүхийн шинжилгээний хувьд АНУ-д, олон улсад яаж хөгжиж байна вэ?

-Сүүлийн үеийн өгүүллүүдийг харахад мэдээж АНУ-д шүүх шинжилгээ маш өндөр хөгжсөн. Гэхдээ дутахгүйгээр Япон, Солонгост ч адилхан. Дээрээс нь сонирхуулж хэлэхэд, Япон улс япон хүний үсний стандарттай орон. Хэд хэдэн орон ийм байдаг. Азид бол Япон. Япон хүний үсэнд байдаг элементүүдийн агууламж ийм байх ёстой гээд тогтоочихсон.

-Үсэн дээр шүүхийн шинжилгээний хувьд шинэ төрлийн судалгаа, хэрэглээ гарсан уу?

-Гэмт хэрэг илрүүлсэн талаар шинжлэх ухааны сэтгүүлүүдэд нийтэлдэггүй. Шүүхийн шинжилгээнд хэрэглэдэг гэсэн хэвлэлийн тоймууд байна гэхээс ийм шүүхийн шинжилгээгээр ийм хэргийг илрүүллээ гэдэг нууцлалтай. Тиймээс энэ тал дээр олон улсын өгүүлэл байдаг гэдгийг хэлж чадахгүй.

Эрүүл мэндийн хувьд шинэ хэрэглээг бий болгож байгааг дээр хэллээ шүү дээ. Тухайлбал, манайд өнөөдөр маш том асуудал болоод байгаа өвчлөл аутизм. Нэлээд хэдэн жилийн өмнө АНУ-д хар тугалганы хордлогоос болж аутизмтай байдаг гэх өгүүлэл гарсан байна гээд төрийн бус байгууллагын хүмүүс над дээр ирээд шинжилгээ хийгээд өгөөч гэсэн. Миний гол ажил энэ болчихоод байгаа юм. Аутизмтай хүүх-дүүдийг судалъя. Нөгөө талаар судлаач хүний хувьд нийгэмд оруулах хувь нэмэр гэж байх ёстой. Тиймээс аутизмтай хүүхдүүд гараад ирэхэд шинжилгээг нь ямар ч үнэ төлбөргүй хийдэг. Энэ төрлийн шинжилгээг аав ээжтэй нь хамт хийдэг. Аутизмтай хүүхдүүдийн 90 орчим хувь нь эрэгтэй хүүхдүүд байдаг. Урьдчилсан байдлаар хар тугалганы хордлого гэж үзэхгүй байгаа. Харин өөр нэг зүй тогтол ажиглагдаж байгаа. Тиймээс удахгүй судалгаагаа дуусгаад олон улсын өгүүлэл гаргахаар бэлдэж байна

 

Монголчууд бид өөрсдийнхөө талаар илт худлаа домог зохиож, үлгэр ярин түүндээ уярсан ард түмэн болжээ. Нөгөө дуулсан дуундаа өөрөө уяраад гэдэг шиг, амьдрал дээр байхгүйг мэддэг хэрнээ байдаг юм шиг ярьцгааж, түүндээ хөөрч, онгирч, худлаа огшдог сонин үндэстэн юм байна. Үүний нэг том жишээ бол Монголын тал нутгийн эзэд гэгддэг хөдөөгийн ард түмэн гэнэн цайлган, сүү шиг цагаан сэтгэлтэй гэсэн домог юм.

Хөдөөний хүмүүс бол гэнэн цайлган, тусч энэрэнгүй, өрөвч нинжин. Тал нутаг шигээ уужим сэтгэлтэй, өгөөмөр зантай гэж хот суурингийнхан ярилцдаг, гадныханд бас ингэж сурталчилсаар ирсэн. Өнөөдөр ч тэр, үүнийг ярьдаг хүмүүс хэвээрээ л байгаа. Яруу найрагт “яваад очиход цоожгүй айл танайх” ч билүү нэг нь уянгалан уншиж, бусад нь нулимс унаган чагнана. Хөрөнгө нь явдаг (мал гэж мэдэж байгаа байх), түүнийгээ дагаад явж байгаа хүмүүст гэр бараа энэ тэр бол хоёрдугаарт байдаг юм. Тэр явдаг хөрөнгөндөө манаач хийгээд дагаад явж байгаа л хэрэг шүү дээ.

Ийм байхад бид хөдөөнийхөн бол яг л хүн төрөлхтөнтэй адилхан хүн юм гэдгийг мартталаа домоглосоор өнөөдрийг хүрчээ. Тэгвэл одоо өөр болсон байна гэж халаглацгааж байна. Чухам юунаас болж хөдөө нутгийн ард түмний энэ тодотгол үгүй болсныг өнөөдөр албан ёсны судалгаа, шинжилгээ байдаггүй. Магадгүй анхнаасаа ч ийм зан араншин байгаа ч үгүй биз. Тэд тусч энэрэнгүй, цайлган, өрөвч нинжин байхаа больсон гэж зэмлэхээсээ илүү тэд хэрсүүжсэн, олон хүмүүстэй харьцаж сурсан, нэг үгээр хэлэхэд тэд хаширцгаасан. Мөн гадаадын хүмүүсээс айдаг, нөгөө үргэсэн мал шиг хошууран дагаж гүйдгээ ч больсон. Бүр хэрсүүжсэн гэх энэ араншин нь хэтэрч, бусдад муу зүйл хийх тал руугаа ч ороод явчихсан байгаа юм. Үүнийг батлах нэг том сургамж бол 2016 оны наймдугаар сарын 31-нд Их Британийн алдарт уулчин, парапланы нисэгч 53 настай Стив Нэш гэх эр Монголын Хангайн нурууны ноён оргилд гарахаар Улаанбаатараас хөдөлсөн байдаг. Гэвч тэрээр замынхаа талд буюу Архангай аймгийн Хангай сумын нутаг дэвсгэрт бусдын гарт амиа алдсан харамсалтай явдал болж байв. Уулчин эрийн хаана явааг заадаг траклог төхөөрөмж хөдлөхөө больж, нэг газартаа удаан заах болсныг түүний эхнэр болон найз нь мэдсэн байдаг. Цагдаагийн мөрдлөгөөр Стив Нэшийг Архангай аймгийн харьяат 34 настай Г гэгч шунахайн зорилгоор зэрлэгээр хөнөөж, мөнгө эд зүйлсийг авч зугтаасан байдаг юм. Стив Нэшийн хэргийг сошиалаас эрвэл түүний манай хөдөөний хоёр эрийг өөрийн сайн найз мэт тэвэрчихсэн зураг гараад л ирдэг. Нэг ёсондоо уулчин эр монголчууд, хөдөөний иргэд өөрт нь муу юм хийх хүмүүс биш гэдэгт бүрэн итгэчихсэн дүр төрх шууд л нүдэнд тусдаг. Харамсалтай нь тийм биш байсныг, бүр гэнэн цайлган, өрөвч нинжин гэх монголчууд эсрэгээрээ гэнэн тэнэг байсны горыг гадаад эр амсаж амиа өргөсөн гашуун түүхтэй. Гадны хөгжилтэй, хууль ёсыг дээдэлдэг, хүний эрхийг хүндэтгэдэг улс гүрнээс ирсэн жуулчин өөртөө байршил заагч суулгаж, хаана хэрхэн яваагаа тив дамжин ар гэртээ шууд мэдээлж байгааг манай таг хөдөөнийхөн мэдээ ч үгүй. Гадарлах ч үгүй. Тэд “Энэ нөхрийг нухаад булчихсан байхад хэн олох вэ дээ” гэж гэнэн тэнэгээр сэтгэж, хэдхэн бор долларын төлөө хүний алтан амийг хөнөөчихсөн аюултай улс.

Ер нь манай хөдөөнийхний амьдрал зэрлэг нь цэнгэл болчихсон гээд хэлчихэд нэг их зөрөхгүй. Шөнө дөлөөр халамцуу мотоцикл унаж давхиад л сумын төв орчихно. Тэндээ архины хэдэн танилуудтайгаа хэдэн шил юм мулталж байгаад үүр цүүрээр буцаад давхина. Хэн дуртай айлдаа хар шөнөөр давхиж очоод л босгоод хамт архидах юм уу дэмий яриад нөгөө айлаа унтуулахгүй гэх зэрэг бол энгийн зүйл. Үүнийг бусдын амьдралд оролцлоо гэж бодох ч үгүй. Харин тэглээ гэж хэлбэл нүд нь орой дээрээ гарч энэ чинь одоо яачихаад байгаа тэнэг вэ гэж загнах байх. Өдөр нь хонины захдаа хэвтэж байгаад харих маягтай, нэг тийм зэрлэг нь цэнгэл болчихсон хүмүүс.

Хуучин бол гадны иргэдээс хот хөдөөгүй хулчигнадаг, дөлдөг, тэр хэрээр аюул учруулдаггүй байв. Тэр нь Зөвлөлтийн дарлалд акатай цэргүүдийн дор олон жил явж ирснийх юм. Шар толгойтой болгоныг оросууд гэж саяхныг хүртэл хардаг, ханддаг байв. Гэтэл цаг үе өөр болж, барууны соёлтой орнуудаас Монголыг зорьж ирдэг болоод удаж байна. Тэд боловсон, хүний эрхийг хөндөхгүй зөөлөн харьцаад байгааг манай хөдөөнийхөн “маанагдуу дорой амьтан байна” гэсэн бодлоор хуурч мэхлэх, мөнгийг нь салгах, залилахыг оролддог болсон. Бүр аминд нь хүрсэн аюултай тохиолдлыг дээр дурдлаа шүү дээ. Энэ байдал дахиад давтагдахыг саяхан нийтээрээ харцгаалаа. Хэдхэн хоногийн өмнө Франц-Канадын иргэн Томас Гарон да Силва унадаг дугуйгаар аялж байв. Гэтэл аялагч эрийг Улаанбаатараас гараад хоёр хоногт 200 км зам туулаад Төв аймгийн Өндөрширээт сумын нутагт явахад нутгийн эр биед нь халджээ. Үүний улмаас Томас Гарон да Силва ноцтой бэртэл авч, аяллаа зогсоон нутаг буцаж буйгаа мэдэгдсэн. Хэрэгтэн нөхөр бас л шунахайн зорилгоор жуулчинг зодсон болохыг хуулийнхан мэдээлсэн.

Монголд жуулчилж явсан иргэд Улаанбаатар хот, эсвэл аймгийн төвүүдээр явахдаа зодууллаа, дээрэмдүүллээ, амиа алдлаа гэдэг асуудалд холбогддоггүй. Яг л хөдөө талаар явж байгаад л ийм эрсдэлтэй байдалд орчихоод байна. Тиймээс одоо Монгол Улс гаднаас зорин ирж байгаа жуулчдад энэ төрлийн сануулгыг өгөх хэрэгтэй болжээ. Монголын хөдөө нутгийн иргэд та бүхний төсөөлж байгаа шиг гэнэн цайлган, өрөвч нинжин энээ тэрээ гэдэг худал шүү. Яг л бусад улсын уугуул иргэд ямар байдаг шиг тийм л ааш араншин, хатуу ширүүн уур амьсгалтай байвал хатуу, зөөлөн дулаан байвал зөөлөн л байна. Итгэхэд хэцүү учраас аюулгүй байдлаа үргэлж анхаарч яваарай гэж албан ёсоор танилцуулдаг, анхааруулдаг болох хэрэгтэй болж байна. Бид дотооддоо ч хөдөөнийхөн маань цэвэр ичимтгий монголоороо, нинжин цагаан сэтгэлтэй, хэнийг ч хайрлан тэтгэх агуу зүрхтэй гэх мэт худлаа уянгын халилаа больё. Тэд зөвхөн гадаадынханд ингэж хандаад зогсохгүй айл саахалтдаа ч, хаяа хоршооддоо ч хүн чанаргүй хандах нь байдаг л үзэгдэл болчихсон. Олон арван жил нэг айл саахалт байсан айлаа бэлчээр усны төлөө хөөж туух, гадуурхах, бүр нэгнийгээ очоод буудчихдаг болчихсон шүү дээ. Тиймээс одоо Монголын байгаль, тал нутаг л гадныхныг татаж, аяллын амт таашаалыг өгнө үү гэхээс монголчууд, хөдөөний ард түмэн хэт найрсаг гэж бодох нь буруу. Үүнийг Байгаль орчин, аялал жуулчлалын сайд Б.Бат-Эрдэнэ соргогоор харж, аяллын компаниуддаа мэдэгдэл хүргүүл. Хэдхэн хоногийн өмнө дугуйгаар аялагчийн амь насанд халдахыг завдсан бэлэн тохиолдол байхад цаашид дахиад ч ноцтой хэрэг өдөөхийг таашгүй. Учир нь хөдөөнийхөн гэнэн цайлган сэтгэлтэй гэдэг үлгэр бидний зохиож, тэрэндээ итгээд уйлж хайлдаг домгуудын нэг л юм шүү дээ.

Б.ЭНХЗАЯА

 

Өмгөөлөгч Г.Батбаяр өнгөрсөн сарын 26-нд машиндаа нас барсан байдалтай олдсон харамсалтай явдал болсон. Одоогоор уг хэрэг санаатай, санамсаргүй аль нь болох нь тодорхойгүй байна. Шүүх эмнэлгийн дүгнэлт гараагүй байгаа аж. Талийгаачийн дүү Г.Наранцацралтай ярилцлаа.

---

-Танд болон гэр бүлд тань эмгэнэл илэрхийлье?

-Бидэнд үнэхээр хүнд гарз тохиолоо. Аав минь 80 гарсан өндөр настай хүн байдаг. Маш хэцүү хоног өдрүүдийг үдэж байна. Нөхөж баршгүй гарз гэж энэ л юм байна. Бид ч шокын байдалтай байна. Гэнэтийн юм гэдэг аюултай байдаг аж.

-Олны нүдэн дээр байсан өмгөөлөгч хүн ямар учраас амь хохиров гэдэг олон нийтэд эргэлзээ төрүүлсээр байгаа. Эндээс яриагаа эхэлмээр байна, болох уу?

-Ахынхаа хувьд ярихад их зоригтой, өөрийн гэсэн харизмтай хүн. Бас цагаахан, хэлье гэснээ шууд хэлчихдэг

Ажил үүргийн талаасаа бодсон ч өмгөөлөл хийж байгаа хүнээ маш сайн хамгаалдаг. Энэ үйлчлүүлэгч ямар ч хүн байсан би хамгаалах ёстой гэж үздэг.

Ер нь өөрөө ой тогтоолт өндөртэй, их сэргэлэн хүн. Хүүхэд байхын тийм байсан. Өдөрт нэг ном уншчихдаг, номын сайн нөхөр байлаа. Австралид байдаг ах маань хоёулаа алтан медальтай сурагчид байлаа. Баагий ах маань сургуулиа төгсөөд Орост сурах хуваарь авч байсан шүү дээ.

Би ахыгаа сайн мэднэ. Хажууд нь олон ч жил явсан. Би айлын ганц охин. Дөрвөн ахтай. Баагий ах хамгийн том нь. Тиймээс намайг их хайрладаг хамгаалдаг байлаа. Ер нь ах эмэгтэй хүнийг маш их хүндэтгэдэг, хайрладаг хүн. Би оюутан болоод хөдөөнөөс орж ирэхэд намайг дотуур байранд суулгахгүй гээд л хажуудаа аваад л төгсгөсөн. Аав минь олон жил уурхайд ажилласан. Ээж минь 17-тойдоо багш болж байлаа. Сүүлд 35-тайдаа Багшийн дээдэд эчнээгээр сурахад ах бид дөрвийг харж өссөн. Таван аяган боорцог тэнцүү хувааж хийгээд л, үсийг минь хоёр сүлжээд л бид энгийн сайхан амьдралыг туулсан хүмүүс. Ингэж сайхан ахан дүүсийн хайранд өссөн хүмүүс нэгнийгээ цаг бусаар алдана гэдэг хүлээн зөвшөөрөхөд хэцүү юм.

-Ахыгаа сураггүй боллоо гэсэн дуудлагыг та цагдаад өгсөн байсан уу?

-Би ахтайгаа хамгийн сүүлд дөрөвдүгээр сарын 18-нд уулзсан юм. Ингээд хөдөө яваад өгсөн. 21-ний орой ирсэн. Тэр үед Улаанбаатарт цас ороод цаг агаар хүнд байсан. Маргааш өглөө нь ахын оффис руу орох гээд хаалга тогштол байдаггүй. Удалгүй бэр залгаад ахыг асууж байна. Ах руу залгатал утас нь дуудаад авдаггүй. Тэр бол 22-ны өглөө 08:15 цагийн хавьцаа. “Та хаана байна гээд мессэж бичлээ”, хариу байхгүй. Тэр өдөржингөө л бэр бид хоёр ээлжилж залгасан, утсаа аваагүй. Маргааш нь бас л дуудаад байсан. Хоёр утас нь адилхан. Гэтэл унтарчихдаг юм. Удалгүй дахиад нээгдсэн. Тэгэхээр нь бэр бид хоёр санаа амарчихгүй юу. Утсаа асааж унтраагаад байна гэж бодлоо. Гэтэл 23-ны орой 02:00 цагийн үеэс утас нь бүр унтарсан. 25-ндаа Чингэлтэй дүүргийн Цагдаагийн нэгдүгээр хэлтэст би очиж мэдээлэл өгсөн. Ингээд эрэл эхэллээ гээд л шөнийн 01:00 цагийн үед мэдүүлэг өглөө. Ямар хүмүүстэй холбоотой байв, хэнийг хардаж байна гээд л асууж эхэлсэн. Бид ч хэлсэн.

-Таныг сураггүй боллоо гэсэн гомдол гаргаад маргааш нь цагдаа нар ахыг тань машин дотроо нас барсан байхад нь олсон гэж мэдэгдсэн. Тэр хүртэл та бүхэн ямар нэгэн сэжүүр аваагүй юу?

-Гомдол гаргасны маргааш 17:00 цагийн үед Хан-Уул дүүргийн цагдаагийн нэгдүгээр хэлтсээс намайг “ирээрэй” гэж дуудсан. Ингээд л бид тал талаас гарцгаасан.

-Тэр үед амиа алдсан эсэхийг мэдээгүй хэрэг үү?

-Юу ч бодоогүй. Машин нь олдлоо гэж ойлгосон. Гэтэл удалгүй сошиалаар нас барсан болохыг мэдээлээд эхэлсэн. Бид цагдаа дээр очихоос өмнө түгжирчихсэн. Хүмүүс над руу залгаад тэгж л мэдсэн.

-Амиа алдсан нөхцөл байдлыг ар гэр нь харсан уу?

-Үгүй. Харуулаагүй. Шууд л цагдаа нар хэргийн газрыг хөндчихсөн байсан. Бид 19:00 цагийн үед Хан-уул дүүргийн цагдаагийн газарт очсон. Нэгэнт хэргийн газрыг хөдөлгөчихсөн учраас бид ярилцаад задланд оруулах хүсэлт гаргасан.

Уг нь амь хохирогчийн ар гэрийг нь дуудаад үзүүлж таниулдаг биз дээ. Сая гэхэд нэг залуу хүүхдээ цэцэрлэгээс авахаар явж байгаад амиа алдсан. Түүнийг ар гэрт нь таниулж байна гээд л шуугиад байгаа биз дээ. Гэтэл ах минь тийм ноцтой байдлаар амиа алдчихсан байхад ар гэрт нь таниулж мэдээлэл өгөөгүй нь маш эргэлзээтэй. Хамгаалалтын бүс татаж байгаад ар гэрээс нь нэгийг нь дуудаж оруулаад харуулах ёстой баймаар. Бид тал талаас яваад очсон шүү дээ. Хөдөөнөөс нэг ах маань хүртэл яваад ирчихсэн байсан.

-Эргэлзээтэй зүйл гэдэг нь?

-Машинтай явсан хүнийг доороо л олмоор. Гэвч хайж байна гээд л байсан. Магадгүй олчихсон байх гэж хардаж байгаа. Машины дугаараар хайгаад олчихмоор.

-Задланд оруулъя гэхэд ямар хариу өгсөн бэ?

-Өргөдөл бичээд Хан-Уул дүүргийн цагдаагийн газрын дарга дээр явж орсон. Эргээд танд хариу хэлнэ гээд гаргасан. Ингээд орой хүртэл хүлээлгэж байгаад шөнийн 01:00 цагийн үед бидэнд “Маргааш өглөө Шүүх эмнэлэг дээр 09:00 цагт явж очоорой. Бичиг баримтыг нь шилжүүлсэн” гэж мэдэгдсэн. Ингээд бид маргааш нь цагтаа шүүх эмнэлэг дээр яваад очтол аль хэдийнэ задлан шинжилгээнд оруулчихсан байсан. Ар гэрээс нь задлан хийх үед хамт байлгаагүй гэсэн үг. Сонин байгаа биз дээ. Бид энэ талаар эргээд цагдаа нараасаа асуух гэсэн боловч утсаа авдаггүй бөөн л юм болсон.

Ингэж ингэж ямартаа ч ахыгаа орж үзье гэсээр орохоор болсон.

-Та орсон уу?

-Тийм ээ. Би орсон. Өөр бусад өмгөөлөгчид гээд орцгоосон л доо. Биднийг орохоос өмнө яагаад ч юм Хан-Уулын цагдаагаас байн байн залгаад байсан. Ямар ч шаардлагагүй зүйл асууж лавлаад л, мэдүүлэг яриад л намайг оруулахгүй гэж үзсэн бололтой. Дахиад л 30 минут болоод машин нь байгаа, хүлээгээд авчих уу гээд л. Би ах руугаа орох гээд байна гэхээр намайг сатааруулаад байсан. Ийм маягаар гурав дөрвөн удаа ярьсан. Ямартаа ч орсон л доо. Ахыгаа таньсан. Зарим нь биш байна гэх мэтээр ярьж л байсан. Намайг харахад бол шинэ задлан биш байсан. Өмнө нь эрт хийчихжээ гэж бодсон. Бараг урьд орой нь машинаас олонгуутаа авчраад задлан шинжилгээнд оруулчихсан юм биш үү гэж хардсан.

-Задлан шинжилгээний хариу хэзээ гарах вэ?

-Уг нь 14 хоногийн дотор гардаг гэж шинжээч эмч нар ярьж байсан. Өдийд гарчихсан байдаг гэсэн. Гэтэл одоо 25 хонож байна. Асуухаар хэсэгчилж гарна, болоогүй гээд байгаа. Буу оллоо, сум оллоо гэж тус тусдаа гардаг гэх юм билээ. Гайхаж л байна.

Сая бид ахынхаа 21 хоногийг хийлээ. Цаг хугацаа хурдан юм. Ер нь хохирсон хүн хохироод л үлддэг юм байна. Ах минь асар их дарамтад явж ирж гэдгийг харж, ойлгож байна. Анхнаасаа гэр бүлээр нь оролдож эхэлсэн. Охиныг нь юу болгов, та бүхэн мэдэж байгаа. Жаахан хүүхэд шүү дээ. Бүх юм зохион байгуулалттай байсан. Дүү маань ганцаараа, түүний эсрэг гурван охин байсан. Тэд бичлэг хийсэн. Дүүг маань буруутгаж гаргасан. Юм чинь хоёр талтай. Ахынхаа охиныг би багаас нь мэднэ. Байнга л хүйтэн ус ундаа уудаг, кофе ч тэр. Тэгэхээр би чи охин хүүхэд байж битгий цэл хүйтэн юм уу гэж хэлдэг байсан. Тэгээд бодохоор хэрэв бусад руу цацсан гэвэл хүйтэн кофе л байж таарна. Халуун байсан бол хүн юм чинь болохгүй гэдгийг мэднэ шүү дээ.

-Сая ахын тань ажил явдал болох үеэр охиныг нь цагдан хорих тогтоол гарсан гэж мэдээлсэн. Энэ талаар тодруулахгүй юу?

-Ёс зүйгүй хүүхэд гэж нийгэмд жигшүүлчихлээ. Харамсалтай юм. Цагдаа нарыг гайхаад байна. Залуу хүүхдүүд маргах, нэгэнтэйгээ муудах зүйл бишгүй л байдаг. Гэтэл захиалгаар, албаар очиж өддөг юм уу ямар нэгэн байдлаар давтан хэрэг болгох гэж л бий болгосон асуудал гэж харж байгаа. Бид чинь залуу хойч үеэ хамгаалдаг байтал энэ хүүхдийн амьдралыг дэвсэлье гэж харлуулж байна шүү дээ. Үүнд их харамсаж байна. Тэр яахав дээ, хүүхдүүд нэгнийгээ татаж чангаасан юм болсон. Дараа нь нэгэндээ гомдолгүй ээ гээд хэлтэл цагдаа нь “Тэгвэл та нар худлаа мэдээлэл өгсөн” гээд дарамталсан. Тэгээд аргагүйн эрхэнд гомдол гаргуулж давтан болгох гээд үзээд байгаа асуудал.

-Задлан шинжилгээний хариу гараагүй юм байна. Ар гэрийн та бүхэнд нэг хар байгаа байх. Энэ хэрэг юу болчихов. Яагаад энэ хүн амь хохиров гэж?

-Ах минь амиа хорлоно гэж байхгүй. Иймэрхүү юман дээрээс айдаг хүн биш. Зоригтой хүн учраас сүүлдээ хордсон гэж яриад байгаа. Хордуулчихаад үхэхгүй болохоор нь алчихав уу гэж л бид хардаж байгаа.

-Ах тань цагдаагийн байгууллагад шалгуулж байсан. Эрүү шүүлт тулгасан гэж буцааж гомдол гаргаад байсан гэдэг байх аа?

– Мөрдөн байцаах газрын нэр бүхий мөрдөгчийн эсрэг маш олон гомдол гаргасан. Учир нь тэр хүн ахыг минь гэр бүлээр нь, ажил албаар нь маш эртнээс дарамталж ирсэн байдаг. Гэрт нь шууд дайрч орно, бага насны хүүхдийн нүдэн дээр утсыг нь булааж авна. Хүүхдийн барьж байсан падыг нь хүртэл авна. Ахын ажил дээр хүртэл ийм маягаар дайрч орсон байгаа юм. Өдөр шөнөгүй дарамталсан. Гэр бүлээр нь оролдсон. Охиноор нь ч тэр. Энэ бол айлын эзэн хүнд асар том асуудал. Ерөөсөө л ахыг минь барьж авч хорих гэж л оролдоод байсан гэж би харж байгаа. Үүнийг батлах баримт фактууд байгаа.

-Тодруулж болох уу?

-Энэ бол Ноён уул, Өмнөговь аймгийн уул уурхайн лиценцийн асуудлаас үүдэлтэй. Олон жилийн өмнөөс эхэлсэн асуудал. Ах үүний талаар асар их мэдээлэлтэй, баримттай байсан хүн. Өнгөц харахад хүний нэр хүндэд халдсан гэх асуудал боловч цаана нь уул уурхайн асар том ашиг сонирхол байсан хэрэг. Хэмжээг нь хэлээд яахав, асар их гадаад валюттай холбоотой асуудал ч бий. Нам хоорондын их том мэдээлэлтэй байсан хүн.

-Гэрээслэл олдсон юм уу?

-Гэрээслэл байгаагүй. Гэрээслэл олдоод хүлээлгэж өглөө гэх мэдээлэл гарсан бололтой. Би ахынхаа бичгийг танина. Хэрэв үнэхээр амиа хорлосон бол өмгөөлөгч хүн гэрээслэл заавал бичнэ шүү дээ. Тиймээс гэнэтийн зүйл байсан гэж харж байгаа.

-Өөрийнхөө эрхийг хамгаалахаар маш олон газарт хандаад байсан гэж та ярьсан. Өмгөөлөгч хүний эрх зөрчигдөж, эрхээ сэргээлгэхээр хуулийнханд хандана гэдэг ардчилсан улсад ховор үзэгдэл юм?

-Дээр хэлсэн шүү дээ. Тодорхой нэр бүхий мөрдөгчийг солиулахаар АТГ, ЦЕГ, прокурор гээд олон газарт 10 гаруй хүсэлт гаргасан байдаг. Мөрдөгчөөсөө татгалзах эрхтэй юм билээ. Ах хуулиа сайн мэднэ. Болохгүй болоод, хууль зөрчигдөөд эрх нь ноцтой зөрчигдөөд байсан болоод л хандсан хэрэг.

Ямар нэгэн хэргээр гүтгэж цагдаж хорих гэж их эртнээс энэ хүнийг тагнаж чагнаж явсан. Охиныг нь гүтгээд л, цагдаатай л холбоотой яваад байсан. Төрийн өндөр албан тушаалтай хэрэг хийсэн нь тодорхой хүмүүсийн гэрт дайрч ордоггүй хэрнээ энгийн иргэний гэрт хүч түрэн орж эд зүйлийг нь хурааж авна гэдэг байж болохгүй зүйл. Юунаас айж, ямар захиалгаар ингэж явсан бэ гэхээр ах маань асар их мэдээлэлтэй байсан байна гэж харж байгаа. Цаана нь том захиалагч ч байсан байна. 10-аад гомдол гаргасан ч бүгд татгалзсан. Бүх тогтоолууд нь байгаа. Биеэ хамгаалах ямар ч чадваргүй болжээ гэж харагдахаар. Өөрийгөө хамгаалах гэж асар их зүтгэсэн байна. Бас Чингэлтэй дүүргийн цагдаа нар маш их оролддог, хянадаг байсан. Хоёр жилийн өмнө Ариукагийн (талийгаачийн охин) асуудлын дараахан нэг цагдаагийн албан тушаалтан миний утсыг хурааж аваад манай гэр бүлийг хүртэл доромжилж байсан.

-Тэгэхээр талийгаач Г.Батбаяр нэлээд том ашиг сонирхлыг хааж, хөндөж байжээ гэж ойлгогдож байна?

Ах маань маш том эрх мэдлийн өмнө их хүчгүйдсэн байх. Ийм олон хүний эсрэг ганцаараа тэмцэж байсан.

-Өмгөөлөгч байхдаа ажилласан хэргүүд нь ч их сонин шүү. Нийгмийн эсрэг дүрүүдийг голчлон өмгөөлдөг байсан?

-Ах минь зоригтой, айдаггүй л хүн байсан даа, энэ гэрийн багана нь байлаа. Найман настай охиндоо амь. Ээжийн эргэж ирсэн сүнс гээд л эрхлүүлнэ. Өндөр настай аав нь байна. Тийм хүн хэзээ ч энэ хорвоогоос сайн дураараа явахгүй. Бүх хүмүүс мэдэж байгаа, хэлж байгаа. Тиймээс энэ хэргийг эцсийг нь хүртэл явна даа.

Б.ЭНХЗАЯА

 

Монголын логистикийн холбооны тэргүүн А.Мөнхболдтой ярилцлаа.

---

-Таны “Би УИХ-д нэр дэвшихгүй. Надад сурталчилгаанд өгөх 1.3 тэрбум байхгүй” гэдэг бичлэг олон нийтэд нэлээд хүрсэн. Парламентад нийгмийн бүлгийг төлөөлсөн чадварлаг хүмүүс гарах ёстой. Гэвч бодит байдал дээр мөнгөөр л гарах боломжтой гэдгийг төрийн байгууллага нь нийтээрээ зарлачихав уу даа?

-Сэтгүүлч надаас УИХ-д нэр дэвших талаар л асуусан. Мэдээж иргэн хүний хувьд улс орны хувь заяанд үргэлж санаа зовж явдаг. Миний бие Үндэсний хөгжлийн газрын Хөгжлийн бодлого төлөвлөлтийн газрын даргаар ажиллаж байсан хүний хувьд УИХ, Засгийн газраас гаргаж байгаа шийдвэрүүдийг анхааралтай ажиглаж, санал бодол, анализ, дүгнэлтээ твиттер, фейсбүүк зэрэг олон нийтийн сүлжээгээр бичдэг

Үр хойч маань үлдэх энэ нийгмийг гэрэлтэй байгаасай л гэж хүсч байна. Монгол Улс бол жижиг, авсаархан улс, хөгжилд хүргэх түмэн боломж байна. Харамсалтай нь бид боломжийг огт ашиглахгүй байгаад л учир байгаа юм.

-Энэ удаагийн сонгуулийн зардал нэг нэр дэвшигч 1.3 тэрбум хүртэл төгрөгийг зарцуулж болно гэж СЕХ-ноос албан ёсоор зарлачихсан. Ийм их хөрөнгө зарж байж УИХ-д гараад ажиллана гэдэг хэний төлөө юм бэ гэж асуухад хүрч байна шүү дээ?

-СЕХ-ноос зарласнаар хамгийн өндөр зардал 1,5 тэрбум төгрөгийг 10 мандаттай хоёрдугаар тойрог буюу Говь-Алтай, Завхан, Увс, Ховд аймагт нэр дэвшигч гаргахаар байгаа. 1.3 тэрбум төгрөг гэдэг бол дундаж хэмжээ гэж ойлгож байгаа. Ийм хэмжээний зардал гаргаад УИХ-д нэр дэвших хүн цөөхөн л байх. Харин ийм хэмжээний мөнгө гаргаад сонгогдсон УИХ-ын гишүүн өөрийнхөө төлөө ажиллах уу, эсвэл ард түмний, улс орны төлөө ажиллах уу гэдэг эргэлзээтэй байна.

Ер нь монгол төр өөрийнхөө “Удирдах зөвлөл”-ийг сонгож байгаа мөртлөө нэр дэвшигчид тавигдаж байгаа шалгуур нь “мөнгө” байхаар улс орон яаж хөгжих вэ гэсэн бодолтой байна. Уг нь бидэнд эрдэм мэдлэгтэй, туршлагатай, шударга, эрч хүчтэй манлайлагчид хэрэгтэй шүү дээ.

-УИХ-ын гишүүний цалин жилдээ ихдээ л 200 сая орчим төгрөг болно. Дөрвөн жил суулаа гэхэд тэрбум төгрөг ч хүрэхгүй. Гэтэл тийм ажил хийхийн тулд 1.3 тэрбум төгрөг зарлагадна гэхээр ард түмэн, улс орноо хайрласных юм болов уу?

-Хүн болсон юм хойно гаргасан зардлаа нөхөх хэрэгтэй шүү дээ. Тэгэхээр УИХ-ын гишүүний цалингаараа олно гэдэг бүтэшгүй. Тэгэхээр хулгай хийх, эсвэл хэн нэгэнд давуу тал олгож үйлчилж, авлига авах гээд хамгийн болохгүй бүтэхгүй зүйл хийх л байх. Хэрэв хэн нэгний, эсвэл аль нэг бүлэглэлийн мөнгөөр сонгуульд оролцож байгаа бол “кнопчин” л хийх байх даа.

Бид өнгөрсөн 34 жилийн хөгжлийн үр дүнд “мөнгө” гэдэг эх оронтой, иргэдтэй болсон. Өнөөдөр улс орныхоо төлөө 1.3 тэрбум төгрөг зараад УИХ-ын гишүүн болж өөрийгөө золиослох хүн нэн ховор байгаа даа гэж бодож байна. Ялангуяа бид хоёр том хөрштэй, ялангуяа Монгол Улсын ДНБ-тэй тэнцэх хэмжээний, манайтай худалдаа, наймаа хийдэг олон аж ахуйн нэгж урд, хойд хөршид байгаа. Мөнгөний сонгуульд гадны аж ахуйн нэгжүүд нөлөөлөх вий гэж айдаг.

-1.3 тэрбум гэдэг бол тийм ч өндөр тоо биш гэж үздэг юм байна. Бодит байдал дээр үүнээс ч илүү зарцуулдаг гэв үү?

-Маш энгийн тооцооллоор 1.3 тэрбум төгрөгөөс тав дахин өндөр тоо гарна. Энэ удаагийн сонгууль бүсчилж томсгосон тойргоор явагдана. Жишээлбэл, төвийн гэх тойрогт Сэлэнгэ 17 сум, Дарханы дөрвөн сум, Төв аймгийн 27 сум гэхэд 48 сум. Дээр нь бие даасан тосгод байгаа гэвэл 50 гаруй төв суурин газарт сурталчилгаа хийх шаардлагатай болно. Манай монголчуудын зан бол танихгүй хүнээ хэзээ ч сонгохгүй.

Тэгэхээр төвийн бүсийн тойрогт нэр дэвшигч 17 хоногт бүх суурин газраар тойрох шаардлагатай болно. Үүний тулд том штаб ажиллуулах хэрэгтэй. Цалин хөлс өгөх ёстой гэж тооцвол таван тэрбум гаруй төгрөг зарцуулах болов уу гэж харж байна. Ийм хэмжээний мөнгө гаргаж чадахгүй бол мэдээж сонгогдохгүй. Сонгуульд ялагдсан ч нам нь ялбал ямар нэг албан тушаал өгдөг практик байдаг юм билээ. Мэдээж “шарх”-аа нөхөж таарна.

-Ер нь нэр дэвшигчид ийм их хөрөнгө зарцуулах шаардлагатай юу. Гадны улсын жишгээр ийм байдаггүй шүү дээ. Өнөөдөр яагаад бид ийм гажуудалд орчихов?

-Манайх шиг ингэж мөнгө санхүү, хугацаа хоёроор шахдаг сонгууль дэлхийд байхгүй. Бусад орнуудад сонгууль дууссаны дараагаас өөрийгөө таниулах боломжийг төр олгодог. Өөрөөр хэлбэл, УИХ-ын гишүүн болох хүсэлтэй иргэнд дараагийн дөрвөн жилд тухайн тойрогт ажиллаж өөрийгөө таниулах эрх нээлттэй байх ёстой. Нөгөө талаар дөрвөн жил болоод сонгуулийн системээ өөрчлөөд байж болохгүй, тогтвортой байх ёстой.

Гадаадын орнуудад сонгуулийг аль болох шударга, ил тод байлгах, санхүүжилтийн тэгш байдлыг хангахад ихээхэн анхаардаг. Тиймээс сонгуульд гаргадаг зарим зардлыг төрөөс хариуцаж байдаг. Бид чинь ядуу мөртлөө дэлхийн хамгийн баян АНУ-ыг дуурайгаад байдаг юм билээ. Зүйрлэвэл “Галууг дуурайж хэрээ хөлөө хөлдөөв” гэдэг шиг.

Бид 34 жил сонгуульдлаа. Үр дүнд нь улс орон хүссэн хэмжээнд хүртэл хөгжсөнгүй, байдаг баялгаа алдаж байна. Тэгэхээр бид 1992 оных шиг “ардчилсан гэх Үндсэн хууль”-ийг шинэчлэн найруулж, цоо шинэ “хөгжлийн Үндсэн хууль”-тай болох цаг ирсэн гэж судлаач хүний хувьд хэлэх байна. Түүний дараа сонгуульд нэрээ дэвшүүлэх талаар бодож болох юм.

Хууль зүйн үйлчилгээний төвийн хуульч Г.Цолмонгэрэлтэй Хүүхэд хамгааллын хуулийн шинэчилсэн найруулгын талаар ярилцлаа.

---

-Хүүхэд хамгааллын хуулийн шинэчилсэн найруулгын талаар ярихаас өмнө хүүхэд хамгааллын орчин нөхцөл ямар байгааг тодруулах ёстой. Хууль зүйн талаас та байр сууриа илэрхийлэхгүй юу?

-Хүүхэд хамгааллын тухай хуульд хүүхэд гэр бүлдээ, боловсролын салбарт, эрүүл мэндийн үйлчилгээний хүрээнд, хэвлэл мэдээлэл, цахим орчинд, олон нийтийн арга хэмжээ, үйлчилгээнд, соёл спортын үйл ажиллагааны үед хүүхдийг хамгаалах ёстойг хуульчилсан.

Харин Хүүхдийн эрхийн тухай хуулиар хүүхэд эсэн мэнд амьдрах, хөгжих, эрхээ хамгаалуулах, нийгмийн амьдралын оролцоог хангах, хүмүүжүүлэх, төлөвшүүлэх шаардлагын үүднээс эцэг эхчүүдэд онцгойлон үүрэг ногдуулсан байдаг. Эцэг эх хүүхдээ аз жаргалтай хайр халамжтай орчныг бүрдүүлэх, хүмүүжүүлэх, харилцааны соёл төлөвшүүлэх, эрүүл мэндэд сөрөг нөлөө үзүүлж болзошгүй эрсдэлтэй нөхцөлөөс сэргийлэх, сургах, авьяас чадварыг хөгжүүлэх, боловсрол эзэмшүүлэх, хүндэтгэн сонсох, наад захын хэрэгцээт зүйлсээр хангах, төлөвшихөд нь дэмжлэг үзүүлэх зэрэг үүрэгтэй. Төр засаг хамгаалах механизм, хөгжүүлэх, төлөвшүүлэх орчин нөхцөлөөр хангаж ажилладаг.

Гэтэл бодит байдал дээр эцэг эхчүүд хүүхдийг хамгаалах үүргээ, төр засаг хамгаалах тогтолцоогоор бүрэн хангах үүргээ зохих ёсоор хэрэгжүүлдэггүй болохыг наад зах нь хүүхдийн эмнэлэгт хэвтэн эмчлүүлж байгаа байдлыг хараад мэдэж болно. Эмнэлэг маш их ачаалалтай, оргүй, коридорт хэвтэж байгаа нь эрүүл мэндийн үйлчилгээ, эмнэлгийн хүрэлцээ муу, чанаргүй байдал нь Эрүүл мэндийг хамгаалах тогтолцоо хангалтгүйг илтгэнэ. Эмнэлэгт хэвтэж эмчлүүлж байгаа хүүхдүүддээ маш их цагаар гар утас үзүүлж, мөн өөрсдөө тасралтгүй утсаа үзэх, чихэр, давс, нөөшлөгч ихээр агуулсан амттанаар хооллож, эрхлүүлж байгаа эцэг эхчүүд хүүхдэдээ анхаарал халамж тавьдаггүй, эрүүл мэндэд нь анхаарахгүй байгааг илтгэнэ.

-Түүнээс гадна гэр бүл цуцлалт манай улсад өндөр хувьтай байдаг. Үүнд хүүхэд хохирч үлддэг

-Гэр бүл цуцлахад хүүхдийн эрх зайлшгүй хөндөгддөг бөгөөд хүүхдийн гэр бүлтэй байх хайр халамж анхаарал авах эрхүүд хэдийнэ сэргэхгүй зөрчигдөж эхэлнэ. Гэр бүл цуцлах гэдэг бол цаасан дээр байгаа улсын бүртгэлийг цуцлах асуудал бөгөөд насанд хүрээгүй хүүхэдтэй, өмчийн маргаантай тохиолдолд л шүүхийн журмаар цуцалдаг. Шүүхээр орсон ч бай ороогүй ч бай, ер нь гэрлэлт бүртгүүлээгүй ч тохиолдол олон. Гол нь цаана байгаа гэр бүлийн харилцаанд сэв суугаад, эцэг эх тусдаа амьдрах болсон. Эсвэл хоорондоо таарч тохирохгүй хөндий болсныг гэр бүл цуцалсантай адилтган үзэж болно.

Гэр бүлийн тухай хуулиар долоон нас хүрсэн бол эцэг эхийн хэнтэй нь амьдрах хүсэлтэйг шүүх асуудаг. Энэ нь хүүхдүүдэд их эмзэг тусдаг зүйлсийн нэг. Энэ ярилцлагад орохдоо хүүхдүүдэд сэтгэл зүйн гэмтэл, бэрхшээл, таагүй байдал үүсдэг. Хэнтэй нь амьдрахыг сонгох асуудлаар эцэг эхчүүд өөрсдөө хүүхдүүдэд дарамт учруулж, шахах, ятгах, айлгах нь элбэг. Нөгөө талаар хүчирхийлэлд өртсөн гэр бүлүүд олон байна. Мөн гэр бүл цуцлуулахаар хандаж байгаа иргэд бараг бүгд сэтгэл зүйн дарамт, гутралд орсон байдаг. Энэ хортой орчин гэр бүлийг бүхэлд нь, тэр дундаа бяцхан хүүхдүүдийн сэтгэл зүйд хар толбо үлдээдэг нь харамсалтай. Гэрлэлт цуцлагдсан ч хүүхэд эцэг эхтэйгээ дуртай цагтаа уулзах эрхтэй. Энэ эрхийг ямар нэг зохисгүй байдлаар хязгаарлахыг хориглодог. Иймд анх гэр бүл болохдоо хариуцлагаа ухамсарлах, амьдралд тулгарах асуудлыг эергээр сэтгэлийн тэнхээтэй давж туулах, хүчирхийллээс ангид байх нь өнөөгийн бидний тулгамдсан асуудал болоод байна. Өөрөө төлөвшөөгүй, зан байдлаа удирдан жолоодох чадваргүй, хүүхдээ өсгөн хүмүүжүүлэх чадваргүй байгаа бол гэр бүл зохиохгүй байх нь зүйтэй.

-Хүүхэд хамгааллын хуулийн шинэчилсэн найруулгыг өнгөрсөн нэгдүгээр сард баталсан. Шинэчилсэн найруулгад хүүхэд хамгааллын тогтолцоог нэлээд чамбайруулахыг зорьсон гэж хуулийн төсөл санаачлагчдын зүгээс тайлбарлаж байгаа. Та сая хүүхэд хамгааллын бодлогын хүрээнд тулгамдаж байгаа асуудлыг дурдлаа. Хуулийн шинэчилсэн найруулгаар энэ асуудлыг хэрхэн тусгаж чадсан гэж та үзэж байна вэ?

-Өнгөрсөн нэгдүгээр сарын 12-ны өдөр батлагдсан Хүү хэд хамгааллын шинэчил сэн найруулга ирэх есдүгээр сарын 1-нээс хэрэгжиж эхлэхээр байна. Шинэчилсэн хуулиар хэд хэдэн сайжруулалт орсныг онцолъё. Тодруулбал, ажил олгогч хуулийн этгээдийг хүүхэд хамгааллын тогтолцооны нэг хэсэг болгох алхам хийж өөрийн ажилтнуудын болон үйлчлүүлэгчийн хүүхдүүдэд зориулсан хүүхэд хамгааллын бодлого баталж хэрэгжүүлэхийг үүрэгжүүлсэн. Хүүхэд гэр бүлийн асуудлыг хариуцсан төв, орон нутгийн, чиг үүргийн байгууллагуудын уялдааг сайжруулах, Засгийн газрын гишүүн бүр эрхлэх асуудлын хүрээнд салбарын хүүхэд хамгааллын үйлчилгээ, төрийн байгууллага хуулиар хүлээсэн чиг үүргийг хэрэгжүүлэхэд шаардагдах зардлыг жил бүрийн төсөвтөө тусгуулах арга хэмжээ авах, хүүхэд гэр бүлийн нийгмийн ажилтны мэргэшил ур чадварт тодорхой шалгуур тавьдаг болсон ба эрх үүргийг тодорхой зааж өгсөн.

Мөн хүүхдийн эрхийн хорооны чиг үүргийг тодорхой болгосон, тодруулбал хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд оролцож байгаа хүүхдүүдтэй хэрхэн харьцах, хорих ял эдэлж байгаа хүүхдүүдийн эрхийн талаар анхаарах, өсвөр насны сэжигтэн яллагдагчаас тайлбар мэдүүлэг авах ажиллагааг цагдаагийн хэлтэс дээр биш байгаа газар нь зохион байгуулах, батлан даах, гэмт хэрэгт холбогдсон хүүхдүүдэд зөвлөн тусалж ажиллах, хүүхэд хамгааллын мэдээллийн санг сайжруулах, олон хүүхэдтэй өрх толгойлсон эцэг эхийн тэтгэмж авах эрхийг хүүхдийн эрхийн тухай сургалттай холбосон. Хүүхдийн дэргэд архидах, архидан согтуурсан үедээ хүүхдийн амьдарч сурч байгаа газар нэвтрэхийг эрсдэлт нөхцөл байдалд хамааруулах, эцэг эх өөрийн хүүхдийн нэр төрд сөргөөр нөлөөлөх мэдээлэл, дуу дүрсний бичвэрийг дамжуулах, цахим орчинд байршуулахыг хориглох, асралт гэр бүл буюу гэр бүлийн бус гишүүд хүүхэд асрамжлахтай холбоотой ойлголтыг нэмсэн.

-Сүүлийн үед хүүхдийн хүмүүжлийн асуудал нэлээд хурцаар тавигдаж байгаа. Энэ асуудалд эцэг эхийн оролцоог хангах тал дээр шинэчилсэн агуулгууд орж ирсэн гэв үү?

-Тийм. Хүүхэд хүмүүжүүлэх эерэг арга барилд багш, эцэг эх асран хамгаалагчдыг сургахыг тусгасан. Мөн үе тэнгийн дээрэлхэлтэд өртөхөөс хамгаалах, тохиолдлыг бүртгэн хүлээн авах, хохирогч хүүхдүүдтэй ажиллах хамгаалах, сургалтын байгууллагын хүрээнд шашны байгууллагын с ургалтын нэгжийг хамруулах, хурдан морь унаач хүүхдүүдийн эрхийг хамгаалах талаар олон тооны зохицуулалтууд орсон. Түүнээс гадна гамшиг, онцгой нөхцөл байдалд хүүхэд хамгааллыг хэрхэн явуулах талаар орхигдуулсан байсныг шинээр хуульчилсан. Хэрэг хянан шийдвэрлэж ажиллагаанд оролцож байгаа тодруулбал, гэрлэлт цулалт, эрүү, зөрчлийн ажиллагаанд оролцож байгаа хүүхэдтэй хэрхэн зүй зохистой харилцах зэрэг тус тус тодорхой тусгаж өгсөн нь хүүхэд хамгааллын тогтолцоонд дорвитой эерэг нөлөөлөл авчрах байх гэсэн хүлээлттэй байна.

-Эцэг эх хүүхдийнхээ эрх, нэр төрд сөргөөр нөлөөлөх мэдээлэл, дуу, дүрсний бичлэг, гэрэл зургийг зөвшөөрөлгүй бусдад дамжуулахыг энэ хуулиар хориглож байгаа юм байна. Энэ төрлийн зөрчилтэй холбоотой нөхцөл байдлыг хуульч хүний хувьд та хамгийн сайн мэднэ. Жишээ нь, сүүлд бага насны гурван хүү автобусаны суудлын бүрээсийг урсны төлөө сошиалд зургийг нь тавьж байгаад маш их шүүмжилсэн. Энд хүүхдийн эрх зөрчигдсөн асуудал гарсныг хуульчид онцолж байгаа шүү дээ. Тэгэхээр энэ төрлийн зөрчил хүүхдэд ямар хүндрэл бэрхшээлийг бий болгодог талаар дурдаач?

-Эцэг эхчүүд муудалцаад хүүхдүүдийнхээ эсрэг хэн нэгнийхээ хийсэн хүчирхийллийн талаарх видеог олон нийтэд ил болгосон жишээг бид мэднэ. Гараж дээрх хүүхдүүдийн бичлэг, мөн хүчирхийлэлд өртсөн хүүхдүүдийн нэр, зургийг санаатай, эсвэл болгоомжгүй байдлаар ил нийтлэх гэх мэт зөрчлүүд гардаг. Энэ нь тухайн хүүхдүүдийн дүрсний эрхийг зөрчихөөс гадна дээрэлхэлт, гадуурхалтыг дагуулдаг.

Хүүхдийн хувийн орон зайд ийм байдлаар халдсанаас болж бусдаас ичих, санаа зовох зэрэг сэтгэл зүйн хямралд хүргэдэг. Хүүхдийн эрхийг хамгаалах тухай шинэ хуульд тухайн төрлийн бичлэгийг тараах түгээхийг хориглохдоо зөвхөн эцэг эхийг үүрэгжүүлсэн. Гэтэл энэ заалтыг зөрчвөл хариуцлага хүлээлгэх заалт Зөрчлийн тухай хуульд байхгүй байгаа нь учир дутагдалтай. Хүүхдийн зохисгүй байдалтай байгаа, эсвэл гэмтсэн, хүчирхийлэлд өртсөн талаар мэдээ, дүрс бичлэгийг хөндлөнгийн этгээд түгээх, нийтлэх боломжтой. Энэ тохиолдолд хэрхэх талаар төдийлөн тодорхой зохицуулалтгүй, санкцигүй байна.

Зөрчлийн тухай хуулийн 6.22-ийн 3 дахь хэсэг “эзнийх нь зөвшөөрөлгүй бичлэг задруулах”-т зааснаар шийдвэрлэх боломжтой эсэх нь эргэлзээтэй, “сурталчилгааны зориулалтаар эцэг эхийн зөвшөөрөлгүй хүүхдийн бичлэг дүрс ашиглах” тохиолдолд 6.20ийн 3.2 дахь хэсэгт зааснаар шийдвэрлэх боломжгүй юм.

-Хэрэг хянан шийдвэрлэх явцад хүүхдээс тайлбар, мэдүүлэг, санал авах, биед нь үзлэг нэгжлэг хийх ажиллагааг нас, хүйс, сэтгэхүйн онцлогт тохирсон тусгай өрөөнд гүйцэтгэнэ. Мөн заавал хууль ёсны төлөөлөгчийг хамт байлцуулна гэж заажээ. Энэ нь ямар ач холбогдолтой вэ?

-Насанд хүрээгүй гэрч, хохирогч, зарим тохиолдолд сэжигтэн хүүхдээс мэдүүлэг авахдаа стандарт өрөөнд, стандарт асуулт асуугаад, цагдаагийн жирийн алба хаагч мэдүүлэг тайлбар авахад хүүхдүүд ихэвчлэн сүрдэж айдаг. Айж сандарснаасаа болж үнэн зөв мэдүүлэг өгөхгүй байх магадлал өндөр. Хүүхэд бие даан эрх зүйн харилцаанд оролцох нас 16,18 наснаас эхэлдэг бөгөөд 18 насанд хүрээгүй иргэнээс мэдүүлэг авахад эцэг эх, асран хамгаалагч, нийгмийн ажилтан, багш сурган хүмүүжүүлэгчдийг байлцуулдаг нь тэднийг мэдүүлэг өгөхийг зөвшөөрөх эсэх, мөн ямар асуудалд холбогдуулан мэдээлэл авч байгаа эсэхийг эцэг эх, багш, ажилтнаар хянуулах зорилготой.

-Хүүхдийг үл хайхрах хүчирхийллийг зогсоох талаар хуульд тусгаж өгсөн. Жишээ нь, хүүхдийн дэргэд архидан согтуурах, архи уусан үедээ хүүхдийн байгаа газарт орохыг хориглосон гэж байгаа. Энэ төрлийн зөрчил бол манайд маш элбэг байдаг шүү дээ. Энэ талаар дэлгэрүүлж өгнө үү?

-Хүүхдийн хажууд архидан согтуурахыг 2017 оны Зөрчлийн тухай хуулийн 6.20-ын 7 дахь хэсэгт хориглосон. Түүнд хариуцлага хүлээлгэхээр хуульчилсан байсан. Шинэ Хүүхэд хамгааллын тухай хуулиар хүүхдийн дэргэд согтуурахаас гадна, согтуурсан үедээ хүүхдийн байгаа газар нэвтрэхийг түүнд эрсдэл учруулж байна гэж үзэхээр хуульчилсан. Гэхдээ шууд хариуцлага ногдуулах талаар Зөрчлийн хуульд нэмэлт оруулсан зүйлгүй байна. Үл хайхрах хүчирхийлэл нь завгүй эцэг эхчүүдэд болон хүчирхийлэл бүхий гэр бүл, мөн хүүхэд асаргааны талаар боловсрол дутмаг эцэг эхчүүдэд ажиглагддаг түгээмэл хэлбэр. Согтуурахаас гадна хүүхдийн хажууд тамхидах, хэрүүл зодоон үүсгэх гэх мэт зөрчлүүд мөн л хүчирхийлэлд тооцогдно. Тамхины хяналтын хууль гарахаас өмнө хүүхэд гэлтгүй бүх нийтийн дунд тамхидах нь энгийн үзэгдэл байсантай харьцуулбал одоо ч сайхан болж дээ. Цаашдаа хууль ёс зүй, соёл дээшлэхийн хэрээр энэ байдал засрах байх.

Цаашдаа Хүүхэд хамгааллын хуульд хүүхдийн чөлөөт цагаа өнгөрүүлэх орчин тоглоомын талбайн стандарт, тоглох орон зайн боломж, хүүхдийн өмчлөх эрхийн талаар зэрэг асуудлуудыг сайжруулах шаардлагатай.