Author: БААСАНЖАВЫН ЭНХЗАЯА

Санхүү эдийн засгийн их сургуулийн багш, дэд профессор, доктор Г.Батхуягтай ярилцлаа. Нийгмийн сүлжээний зар сурталчилгаанд монголчууд багагүй хөрөнгө зарцуулдаг. Өнгөрсөн онд гэхэд “Фэйсбүүк” компанийн сурталчилгааны төлбөрт 500 сая ам.доллар төлсөн мэдээллийг салбарын мэргэжилтнүүд ярьж байна. Энэ мөнгөн урсгалыг дотооддоо авч үлдэх боломжийн талаар ийнхүү ярилцлаа.

---

-Нийгмийн сүлжээний зар сурталчилгаанд Монголоос гарч байгаа мөнгөн урсгал олны анхаарлыг татаж байгаа. Дижитал сурталчилгааны олон улсын нөхцөл байдал ямар байдаг талаар товч мэдээлэл өгөхгүй юү?

-Фэйсбүүк, Инстаграмм, Гүүгл зэрэг нийгмийн сүлжээнүүд зар сурталчилгааны маш том хэрэгсэл болчихоод байна. Ер нь дэлхий дахинд зар сурталчилгааны 70 хувь нь дижитал хэлбэрт шилжчихсэн. Хамгийн олон захиалагчтай сонин гэхэд 100 сая уншигчтай байхад фэйсбүүк гэхэд гурван тэрбум орчим хэрэглэгчтэй. Тус компанид хэрэглэгчийн маш олон дата байдаг. Юунд дуртай, хэдэн настай, эрэгтэй, эмэгтэй гэх мэт бүх төрлийн мэдээлэл байдаг учраас хүссэн бүлэг хүмүүс рүүгээ хүссэн мэдээллийг өгч чадах технологид суурилсан давуу талтайгаараа онцлогтой. Үүнтэй холбоотойгоор зар сурталчилгаа явуулах гэж байгаа хүмүүст маш сайн, онцгой үнэ цэнэ санал болгож чаддаг. Ингэхээр уламжлалт сурталчилгааны системээс хамаагүй давуу талтай болчихож байгаа юм. Түүнчлэн сурталчилгааг хэдэн секунд үзэв, цааш шейр хийж байна уу, лайк дарж байна уу, худалдан авалт хийгдэж байна уу гэдгийг үнэлээд явдгаараа онцлог. Ингэхээр зар сурталчилгааны салбарын хөгжлийг үндсээр нь өөрчилсөн нэг том бизнес модел болоод ороод ирсэн. Тэр утгаараа бүх сурталчилгаа хүссэн хүсээгүй дижитал хэлбэрт шилжээд байгаа юм.

-Монголчуудын фэйсбүүк хэрэглээг харуулсан тоон үзүүлэлт маш өндөр байдаг. Ийн хошуурч байгаа үндэслэлийг мэргэжлийн хүмүүс юу гэж хардаг юм бол?

-Фэйсбүүк бол хэрэглэгчдэд гурван үндсэн давуу талыг санал болгодог. Нэгдүгээрт, хүмүүстэй холбогдох, хоёрдугаарт, өөрийгөө илэрхийлэх, гуравдугаарт, шинэ зүйл олж мэдэх, сонсох зэрэг юм. Манайд өмнө нь ашиглаж байсан нийгмийн сүлжээ байгаагүй. Өрсөлдөгч байхгүй гэсэн үг. Хэрвээ Хятад руу орсон бол We chat гэх томоохон өрсөлдөгч байх байлаа. Харин манайд ийм сүлжээ байхгүй учраас Фэйсбүүк рүү шууд хурдан орж байгаа нэг шалтгаан энэ юм.

-Саяхан л бид ийм цөөн хүн амтай улс нийтээрээ фэйсбүүк хэрэглэгч болчихсоныг хараад зогтусаж байсан бол өнөөдөр энэ сүлжээнд төлж буй мөнгөн урсгал анхаарал татаж эхэллээ. Өнгөрсөн жил гэхэд 500 сая ам.долларыг “Фэйсбүүк” компанид төлсөн байна. Ер нь энэ талаарх судалгаа, мэдээлэл хэр нээлттэй байна вэ?

-Зарцуулалттай холбоотой яг бодитой судалгаа байхгүй. Ер нь ховор, нууц талдаа. Танай байгууллага хэдэн төгрөг ямар барааны сурталчилгаанд зарцуулав гэдгийг байгууллага, хувь хүн бүрээс судалгаа авч байж гарна гэсэн үг. Сонгуулийн үеийн сурталчилгаа гэвэл бүр нууц. Тэгэхээр хэмжиж гаргахад хэцүү ч гаднаас ирж байгаа мэдээллүүдийг харахад 500 сая орчим ам.доллар зарцуулагджээ гэсэн мэдээлэл гараад байгаа байх. Дэлхийн хандлага бол бүгд дижитал руу орчихсон учраас утсанд зарцуулж байгаа цаг ихсэх тусам фэйсбүүкт боломж нэмэгдэж байгаа гэсэн үг. Зар сурталчилгаанд зарцуулж байгаа мөнгө эргээд түүнээс олох ашгаар л хязгаарлагддаг. Тэгэхээр тэр хэмжээний ашигтай ажиллахаар төлөвлөсөн байна. Мэдээллийн хэрэгслүүдийг нийгэмд үзүүлж байгаа нөлөөллөөр бас хэмжиж болдог. Телевиз, сонингийн нийгэмд үзүүлж байгаа нөлөөлөл жил ирэх тусам буурсаар байна. Телевиз бол хамгийн их буурсан. Харин сошиал сувгууд өссөн. Тэгэхээр сонгуульд нэр дэвшиж байгаа нэр дэвшигч аль нөлөөтэйг л сонгоно гэсэн үг шүү дээ.

-Тэгвэл энэ мөнгөн урсгалыг дотогшоо чиглүүлэх үндэсний платформ байгуулъя гэсэн санаачилгыг манай сонин бичиж ирсэн. Мэргэжлийн хүний хувьд энэ талаарх байр сууриа илэрхийлээч?

-Мэдээж боломжтой, хийх хэрэгтэй. Гэхдээ дэлхийн хэмжээний ийм том давуу талтай систем байхад түүнийг хаяад орж чадах хэмжээний супер систем байх хэрэгтэй. Твиттер, фэйсбүүкийн хоёр дахь хувилбар хэрэггүй шүү дээ.

-Мэдээж…

-Хийгээд амжилттай болох эсэх л хэцүү. Фэйсбүүк хамгийн чадварлаг инженерүүдтэй, томоохон туршлагатай компани. Түүнтэй өрсөлдөх залуус цоо шинэ, инновацилаг үнэ цэнийг бий болгох замаар өрсөлдөх нь илүү боломжийг авчирна. Гүүгл компанийг гэхэд анх байгуулагдахад АНУ-ын Засгийн газрын санхүүжилтээр дэмжиж байсан. Тус компани одоо дэлхийн мэдээллийн урсгалыг атгаж байна шүү дээ. Энэ бол зөв. Одоо үр шимийг нь улс үндэстнэрээ хүртээд явж байна.

-Тэгвэл манайд үндэсний платформын ямар сүлжээ байгуулах боломжтой вэ?

-Одоо байгаа Фэйсбүүк, Инстаграмаас өөр, сул талуудыг нь шийдсэн байвал хүмүүс сонирхоно. Фэйсбүүк гэхэд ирэх оноос META болчихлоо, дараагийн шинэ шатанд гарчихаж байна. Түүнээс л ялгарах учиртай. Шинэлэг, өвөрмөц, онцгой хувилбар олж, тэрнийхээ хүрээнд хүмүүсийг цуглуулж болох систем байж болох юм.

-Технологийн хувьд монгол залуус дэлхийтэй эн тэнцүү хөгжиж, ажиллаж байна. Засгийн газраас дижитал шилжилт хийгдэж байна гэж зарлаад байгаа. Гүүглийг АНУ-ын Засгийн газар дэмжсэн шиг манай Засгийн газрын дэмжлэгтэйгээр том сүлжээ байгуулж болох нь?

-Бизнес гэдэг органик байх ёстой. Гүүгл гэхэд хоёр залуу “Манайх хайлтын супер систем” гээд цаасан дээр маш тодорхой харуулаад хөрөнгө татчихсан. Ийм бодит тооцоолол байвал Засгийн газар дэмжих хэрэгтэй.

-Бидэнд иймэрхүү нийгмийн сүлжээ үүсгээд гадагшаа гарах мөнгөний урсгалыг дотооддоо хадгалах боломж байгаа юу. Ялангуяа манай хэвлэл, мэдээллийнхний хувьд?

-Байж болно. Гол нь Фэйсбүүк, Инстаграм бол өөрөө контент хийдэг газар биш. Гэтэл манай хэвлэл, мэдээллийнхэн өөрсдөө контент үйлдвэрлэдэг учраас та бүхэн энэ давуу талаа ашиглах ёстой. Ингэхдээ хүмүүс өөрт таалагдсан бүх төрлийн мэдээллийг нэг дороос авч болдог ньюс платформ байж болно. Жишээ нь, “Өдрийн сонин”-ы ярилцлагын дугаар таалагддаг гэвэл түүнийгээ сонгоод, “Зууны мэдээ”-гийн шинжлэх ухааны булан зүгээр, “Тойм” сэтгүүлийн мэдээний дугаарыг үздэг гээд сонгоод явчих боломжтой. Хүн бүр өөрийн хүссэн мэдээллийнхээ багцыг үүсгээд түүгээрээ дамжуулж хэрэгтэй, дуртай мэдээллээ нэг дороос авдаг платформ байж болно. Хүн бүр өөр өөрсдийнхөө сонирхолд тааруулаад мэдээллийн хүрээллээ үүсгэчихэж болох юм. Сонингуудын булан байхаас гадна олны танил хүмүүсийг дагадаг байж болно, тэрхүү багцад нь. Тэднийг л нэгтгэдэг платформ байвал хүмүүс гишүүн болж ороод явна.

Ингэснээр янз бүрийн сонин сэтгүүл эргүүлж тойруулж, сайт гүйлгэж сонирхож байгаа юмаа хайхгүйгээр сонирхсон мэдээгээ шууд үзэх болно. Шууд л хүссэнээ үзээд явчих сүлжээ гэсэн үг. Иймэрхүү л инновацилаг, шинэлэг зүйл хэрэгтэй. Хүмүүс энд цагаа зарцуулаад эхэлбэл зар сурталчилгааны боломжууд нэмэгдээд, нөгөө гадагшаа урсах мөнгөнөөс ийшээ орж эхэлнэ.

-Хэвлэл мэдээллийнхний хувьд ч дата үүсэх давуу талтай юм байна?

-Хэвлэл мэдээллийн хувьд уншигчдаа хувийн мэдээлэл болон сонирхлоор нь ялгах боломж бүрдэнэ. Дээр нь хэвлэлийнхэн яг ямар контентыг хүмүүс илүүтэй захиалж байгааг мэдэж болно. Ямар контент уншигддаггүйг ч мөн мэдэж эхэлнэ. Орон нутгийнхан, ийм насныхан тийм мэдээллийг сонирхдог юм байна гэх мэтээр. Тэр мэдээлэл чинь эргээд яг хүссэн, сонирхсон зорилтот хэрэглэгчид хүрэх зар сурталчилгааны боломжийг нээнэ гэсэн үг. Магадгүй олон нийтийн санхүүжилт, IPO эсвэл Засгийн газрын дэмжлэгээр ч хөрөнгө босгож энэхүү платформ байгуулж болох юм. Хүмүүс ямар мэдээллийг үздэг юм бэ гэдгийг илүү бодитоор мэдэх боломж бий болоод эхэлнэ. Сонин, сэтгүүл гээд бүхлээр нь биш, задлаад контент бүрээр нь “худалдах” боломжийг олгож байгаа гэсэн үг. Өдөр бүр сонин гаргаад байдаг. 30 хувийнх нь мэдээллийг хэн ч сонгохгүй байгаа бол та бүхэн түүн дээрээ анализ хийх боломжууд үүснэ.

Өөр нэг хувилбар бол Фэйсбүүк, Гүүглээс мөнгө авах, дэмжлэг хүсэх тухай. Фэйсбүүк контент хийдэг компани биш. Харин хүмүүсийн контентыг ашиглаад түүнийг үзэж байх завсраар нь реклам цацдаг. Эндээс дэлхийн улс орнууд манай контентыг Фэйсбүүк, Гүүгл ашиглаад мөнгө олж байна гэсэн хандлага гарч эхэлсэн. Сонингууд орлогоос нь тодорхой хувь авъя гэдэг асуудал ч гарч ирсэн. Австрали, Европын орнууд хууль ёсны шаардлагаа тавиад эхний мөнгөө аваад эхэлчихсэн. Өнгөрсөн жил гэхэд Фэйсбүүк, Гүүгл дэлхийн хэмжээнд тухайн орон нутагт мэдээ бэлддэг хүмүүс рүү 600 сая ам.доллар тарааж өгсөн байдаг. Тэгэхээр Монголын хувьд Фэйсбүүк рүү хүсэлт гаргаж болно. Манай контент ашиглагдаж байна, бид эндээс хувь авъя. Манай сэтгүүлчдийн болон контент бэлтгэгчдийн чанарыг сайжруулахад зориулаад мөнгө авъя гэвэл авах бүрэн боломжтой. Гэхдээ энэ тохиолдолд яг авах хэмжээ бол бага л даа. Энэ асуудал шүүмжлэл дагуулсаар байгаа. “Фэйсбүүк” компанийн өнгөрсөн жилийн орлого 86 тэрбум ам.доллар байсан. Монгол Улсын төсвөөс бараг найм дахин их гэсэн үг. Тэрний 300-хан саяыг эргээд тухайн орон нутгийн контент үйлдвэрлэгчдэд өгсөн гэсэн үг.

-Манайхны фэйсбүүк хэрэглээ чанарын хувьд чамлалттай. Нэгнийгээ харлуулдаг, зүхдэг явдал гаарчихсан. Тролл, бот гэж хүртэл яригддаг болчихлоо. Глобал хэлтэй улс орнуудад ийм тохиолдолд хариуцлага хүлээдэг шүү дээ?

-Тийм зүйл бий. Технологи хөгжөөд хүн бүр news agency буюу мэдээллийн агентлаг болчихсон. Ямар нэгэн цензургүй. Урьд нь бол редакциар хянагдаад гардаг байсан. Хүн бүр одоо лайв хийгээд явах боломжтой. Жишээ нь, нийгмийн сүлжээнд Осоржамаа гээд хүүхдийн лайв байна. Тэгэхээр мэдээллийн баталгаатай, найдвартай байдал гэдэг тал дээр асуудал үүсч эхэлсэн. Үүнтэй холбоотойгоор “fake news”гэдэг асуудлууд гарч ирсэн.

Уг нь фэйсбүүк этик тал дээр хатуу дүрэм журамтай. Арьс өнгөний үзэл гаргах, буруу зүйлд турхирсан, уруу татсан агуулгатай пост хийхэд сувгийг нь хаадаг. АНУ-ын ерөнхийлөгч асан Д.Трамп гэхэд сонгуулиар ялагдахдаа хүмүүсийг үймээн самуун, төрийн эргэлтэд уриалсан агуулгатай “Бүгдээрээ Цагаан ордон руу дайрцгаая, өөрсдийн эрхээ хамгаалцгаая” гэсний төлөө түүнийг “Фэйсбүүк”-ээс life time буюу насан туршдаа нийгмийн сүлжээнд оролцох боломжгүй болгоод хасчихсан. Тиймээс Д.Трамп өөрийнхөө фэйсбүүк шиг сүлжээ бүтээж байх жишээтэй.

Олон улсын харилцааны судлаач-профессор Д.Баярхүүтэй хил орчмын харилцааны талаар ярилцлаа.

---

-БНХАУ манайхтай хиллэх хилээ хааснаас хойш багагүй хугацаа өнгөрч байна. Энэ нь Монгол Улсад хүнд цохилт хэвээр байна. Урд хил хэзээ нээгдэх бол гэсэн хүлээлт нийгэмд байсаар байна. Ер нь цар тахлаас үүдэлтэй хил орчмын харилцаа олон улсад ямар байна вэ?

-Цар тахлын үед олон улсын харилцаа, хоёр талын харилцаа, гадаад харилцаа даян дэлхийгээрээ маш их өөрчлөгдсөн. Энд Монгол-Хятад, Монгол-Оросын харилцаа бүгд хамаарна. Цар тахал гэдэг бол хил дамнасан халдварт өвчин учраас хил хаах, гадаад харилцаагаа түр зогсоох, олон улсын нислэгүүдээ зогсоох, олон улсын тээвэр зогсоох гэх мэт хэлбэрээр сүүлийн хоёр жилийн хугацаанд олон төрлийн практик бид туулж үзлээ.

Миний ойлгож байгаагаар Хятад улс гэв гэнэт хил хаасан явдал байхгүй. Хил хаах шалтгаанаа нөгөө талаас хэлж ойлгуулж байсан байх. Ямар нэгэн байдлаар бидэнд мэдээлэл өгч байсан. Тэгэхээр гэнэт хил хаагаад хоёр улсын харилцааг хүндрүүлсэн явдал байхгүй гэж харж байна. Мэдээж Хятадтай хийж байгаа худалдаа, эдийн засгийн харилцаанд том саад учирчихаад, монголчууд өөрсдөө хүнд байдалд орчихоод байна.

Монгол-Хятадын хилийн тухайд гэвэл өнөөгийн байдлаар хоёр улсын харилцааг хөгжүүлсэн 30 гаруй жилд ганц салбар нь хэт түрүүлээд явчихсаных нь уршиг гэх үү дээ. Нэмэх гэхээсээ хасах оноо болж хувирсныг бид сүүлийн хоёр жил харлаа, мэдэрлээ. Энэ 30 жилд Монгол-Хятадын харилцааны олон боломжийг ашиглах гэхээсээ илүүтэй зүгээр л өрхийн жижиг аж ахуйн хэмжээнд хувийн жижиг наймаа маш эрчтэй хөгжүүлчихсэн юм байна.

Өөрсдийнхөө хийж, бүтээж, үйлдвэрлэж байсан олон бараа бүтээгдэхүүнээ үйлдвэрлэхээ болиод зөвхөн өмнөд хөршийн зах зээлээс маш ихээр нь зөөвөрлөж авчран, хэдэн биендээ борлуулж, ажил амьдралаа зохицуулаад сурчихсан, тэр нь манай эдийн засгийн хэвшил болчихсон, ямагт тийм байх ёстой мэт сэтгэхүй суучихсан, гэтэл нөгөөх нь зогсчихоор манайхан хоёр улсын харилцааны асуудал болгоод туйлшруулчихдаг. Хил нээлгэж өг хэмээн төрдөө дарамт үзүүлэн, төр засгаа баалаад,үүн дээр Дипломат албыг чиглүүлэн шүүмжлээд байна.

-Монгол-Хятадын харилцааны өнөөгийн түвшин хандлагыг хэрхэн ойлгож байна вэ?

Яг үнэндээ Монгол-Хятадын харилцаа маш их өртөг, үнэ цэнээр бидэнд эргэж олдсон юм. Одоогоос 31 жилийн тэртээ 1990 оны хавар тэр үеийн Төрийн тэргүүн, АИХ-ын Тэргүүлэгчдийн дарга П.Очирбат Хятадад айлчилж байх үеэс харилцаа сайжирсан гэж үздэг. Түүнээс өмнө хорин хэдэн жил харилцаа хөгжөөгүй, улс төрийн харилцаа бүр зогссон, маш явцуу жижиг худалдаатай, иргэд хоорондын харилцаа гэж байхгүй байсан. Үндсэндээ манай урд хил бүтэн хаалттай, хойшоо ганц хилтэй байсан. Хятад гэдэг гүрэнтэй эргэж харилцаагаа сайжруулах үйл явц маань 30 жилийн том шалгуур давж өнөөдрийнхөө өндөрлөгт хүрээд байна. Үнэ цэнэтэй олдсон харилцаа гээд байгаа нь Монголын төрөөс тавьсан чармайлт багадаагүй, Хятад ч гэсэн найрсаг сэтгэлээр бидний чармайлтыг хүлээж авч дэмжсэн. Хоёр талаасаа ажиллаж байж хоёр улсын харилцааг ийм өндөр түвшинд хүргэсэн.

Монгол-Хятадын харилцаанд улс төрийн асуудал гэж байхгүй. Ямар асуудал үүсч байна вэ гэхлээр Эрээн болон өмнөд хилийн зарим боомтуудтай холбоотойгоор хувийн бизнес, худалдаанд саад учирчихаад байгаа нь хоёр улсын харилцаа гэж жирийн иргэдэд харагдаад байгаа юм.

-Урд хилээс хамааралтай хэдэн мянган бизнес эрхлэгчдийн асуудал улсын асуудал болж таарна. Таныхаар хилийн ийм боймлолтыг ямар байдлаар зохицуулах шаардлага үүсч байна вэ?

-Түрүүн хэлсэн дээ. Монгол-Хятадын улс төрийн харилцаа харилцааныхаа хамгийн дээд түвшинд хүрчихсэн, хамгийн ойр дотно, иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцаатай хоёр хөрш өө гэж. Хятадтай энэ түвшинд хүрэхийн тулд хоёр талаасаа чармайж 2003 онд Сайн хөршийн харилцан итгэсэн түншлэл, 2011 онд Стратегийн түншлэл, 2014 онд иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцаа тогтоож хөгжүүлсэн, тэр эрчээ алдаагүй явж байна. 1990 онд харилцаагаа сайжруулаад, шинэ зуунд гурван шатаар дээд түвшинд нь хүргэчихсэн. Тэгэхлээр хил хаагдсаныг манайхыг боймлож байгаа мэтээр туйлшруулж ярьж ойлгуулж огт болохгүй. Хэзээ ч тиймдээ тулахгүй.

Хэдэн мянган бизнес эрхлэгч гэлээ. Тэр тухайд би өөр бодолтой. Хил хаагдлаа, цар тахал улам нэмэгдлээ, улс орнуудын хоорондын харилцаа саарлаа. Тэр ойлгомжтой. Цар тахал дэлхийн улс орнуудад дотоодод нь ихээхэн боломж олгож, өөрчлөлт авчирч байна. Гэтэл Монголд өмнө нь ийм л ажил хийж байсан, түүнийгээ л хийнэ, хүлээнэ, хил нээгдэхгүй, худалдаа сэргэхгүй бол сөнөлөө гэсэн сэтгэхүй давамгайлчихсан, маш олуулаа сэтгэлээр унаж, төр засагтаа гомдол гаргаад явж байна. Гэтэл зарим гадаад улсад, ялангуяа хэрсүү, өөрсдийгөө авч явж чаддаг жижиг улсуудад өөр байна. Тэд манай залуучуудын ярьдгаар хандлагаа өөрчилж чадаж байна. Цар тахал нь мэргэжил, мэдлэг, боловсрол, ажлын арга барил, түнш, технологи гээд бүх юмыг өөрчилж байна. Тиймээс түүнийг дагаж хүн төрөлхтөн өөрсдийгөө хөгжүүлж байна. Ганц жишээ. Дижиталчлал гэж яриад байна. Эдийн засгийн дижиталчлал, цахим худалдаа, цахим эдийн засаг гэх мэт. Монголд гэхэд л “Дэлхийн нэг өдөр” гэсэн 21 метр урттай дэлгэмэл уран сайхны зургийн хуулбарыг дуудлага худалдаанд оруулахад Улаанбаатарын хорин хэдтэй монгол залуу 25 мянган ам.доллараар худалдаанд авчихаж байна. Ямар ажил хийдэг вэ гэсэн чинь цахим арилжаа хийдэг гэж байна лээ. Энэ мэтчилэн зөвхөн Эрээний хил нээгдэхийг хараад хамаг ажлаа дампууруулж, зогсоочихоод гуриатаж байхын оронд цар тахал эхлэхэд л монгол хүн бүр өөрөөр сэтгэж, хандлагаа өөрчилж, шинэ мэргэжил, ажлын байр, гарц боломж хайсан бол нээлттэй л байлаа, одоо ч тийм. Цар тахал улс орнуудад, хүмүүст хөгжих боломж давхар нээсэн гээд байгааг л би яриад байна. Цар тахал, түүнийг дагасан аюул улс орнуудад хөгжлийн өөр боломж, гарц олгосон. Үүн дээр бага зэргийн ухаан зараад, бага зэргийн чармайлт гаргаад ажилласан бол өнөөдөр Эрээнээс бараа татаж наймаа хийдэг хүмүүсийн тал нь өөрчлөгдчихсөн байх байсан юм биш үү?

Энд Хятадын буруу гэхээсээ бид өөрсдөө Эрээнд өөрсдийгөө 100 хувь даатгачихаад, өөр ямар ч гарц байхгүй гээд зүтгэж явсны л гай шүү дээ. Тэгэхээр хандлагаа өөрчлөөд олон хувилбар сонгож, ажиллах бололцоотой байна аа л гэсэн үг.

Өнөөдөр Улаанбаатар, аймгийн төвүүд, том хотуудыг аваад үз дээ. Тэр чигтээ зах дэлгүүр, лангуу, чингэлгээр дүүрчихсэн. Хүмүүсийн ихэнх нь зах дэлгүүр, лангуу эрхэлдэг. Түүндээ бүх амьдралаа даатгачихсан, Монгол маань худалдаачин улс болчихсон байна. Үүнийгээ боль оо гэсэн дохио сануулга нь хил хаагдсан явдал гэж ойлгож байна.

-Өмнөд хөрш хилээ нэг өдөр шууд хаачихаагүй, манай талд сануулж байсан гэлээ. Хэрэв тийм нөхцөл урьдаас манай талд мэдэгдэж байсан бол хилээс хамааралтай бизнесүүдээ хамгаалах алхам, маневр хийх боломжтой байсан уу?

-Тийм боломж байсан. Монголын төр засаг олон удаа хөл хорио тогтоож, олон арга хэмжээ авсан. Энэ чинь юуг хэлээд байна вэ гэхээр цаашид Эрээн, Хятадтай холбогдсон худалдааны харилцаа саатах юм байнаа гэдгийг л ойлгуулж байсан хэрэг шүү дээ.

Огт юу ч хийгээгүй, тэр чигт нь мухардуулаад хаячихсан, худалдаа эрхэлдэг жижиг бизнесээ хөсөр хаячихсан гэдгийг би зөвшөөрөхгүй. Олон алхам хийсэн дээ. Монгол- Хятадын хооронд цахим харилцаа огт тасраагүй, Гадаад харилцааны сайд Хятадад айлчилсан, 2020 онд Хятадын Гадаад хэргийн сайд Монголд айлчилсан. Ерөнхийлөгч Х.Баттулгын “Гучин мянган хонь”-ны дипломат бодлого байна. Дээд түвшний харилцаа саараагүй яваад л ирсэн. Өнгөрсөн намар гэхэд л хоёр улсын Ерөнхий сайд нар дэлгэцээр хоёр биенээ харж байгаад цахим хэлэлцээ хийлээ шүү дээ. Үүнд хоёр талын холбогдох сайд нар, хариуцлагатай хүмүүс сууж байгаад ярьсан.

Ганцхан хил хаагдсан гэж яриад байна. Цаана нь хоёр улсын харилцааг яаж идэвхжүүлэх вэ, цар тахлын үед яаж хамтран ажиллах вэ гэдэг өргөн хүрээтэй асуудал яригдаж байгаа шүү дээ. Хятад бол худалдааны хязгааргүй том зах зээл. Худалдааны маш том түнш мөн. Дэлхийн хэмжээний. АНУ-тай ана мана үзэж байгаа том гүрэн. Хятадын гадаад худалдаанд Монголтой хийж байгаа худалдааны эзлэх жин өчүүхэн. Монголтой худалдаа хийхгүй байхад Хятадад хохирох зүйл байхгүй. Гэхдээ хоёр улсын хоорондын хил ийм олон мянган км урт, тэгээд харилцаа сайжраад 30 жил өнгөрсөн гэхэд асар их боломжийг бид хангалтгүй ашиглаж ирсэн. Дотоод дахь улс төрийн хэрүүл маргаанаа хойш тавьж нүүрсээ цэвэрлэж, хагас болон бүтэн боловсруулаад төмөр замаар зөөгөөд гаргаж байсан бол хичнээн их боломж байх байж вэ. Гэтэл одоо шороотой нүүрс ачаад давхиад байдаг. Цаана нь энэ улсын чинь эрх ашиг гэж юм байдаг. Хандлагаа өөрчлөх талаар огт ажиллаагүй байна. Ер нь манайхан гадаад харилцаа, гадаад худалдааг өөрсдийн хувийн хүсэл тэмүүллээр, зоргоор явуулах гэж зүтгэдэг. Монголд ковид авсан бол аргалж нуугаад хил давахыг боддог. Даваад очихоор халдвартай гарчихдаг. Ийм л байдлаас хилээ хаахад хүргэдэг болов уу.

Манай улс өнөөдөр дэлхийн 193 улстай дипломат харилцаатай, дэлхийн бодлогод өөрийнхөө дуу хоолойг өргөж чаддаг, НҮБ-ын идэвхтэй жижиг улс, ардчилал шинэчлэлийг хөгжүүлсэн, дэлхийн том жижиг бүх улстай найрсаг харилцаатай, 3.5 сая хүн амтай, том газар нутагтай улс гэхэд улсаараа зөвхөн Эрээнтэй харилцаж буй байдалтай байгаа чинь эмгэнэл юм биш үү. Монгол ба Эрээний харилцаа гэж яримааргүй байна. Гэхдээ өнөөдөр тийм байдалд очиж байгаа бол үнэхээр эмгэнэл. Энэ хандлагаа л өөрчлөх хэрэгтэй.

-Өнөөдөр ч хил хаалттай хэвээр байна шүү дээ. Ийм нөхцөлд төр засгийн хэмжээнд дипломат аргаар хилийн боймлолтыг зогсоох арга зам байхгүй юу?

-Бүх арга зам мухардчихаад эцсийнхээ аргыг хэрэглэхийн босгон дээр байна гэсэн ойлголт нийгэмд байх шиг байна. Эрээнээс хамаарч амьдардаг хүмүүсийн ядаж тал нь амьдралынхаа хандлагыг өөрчлөөд, ажил төрлөө солиод явчихвал аяндаа тийм хиймэл аюул үүсэхээ байчихна.

Гадаад харилцааны төв байгууллага мухардчихаад байгаа юм ер биш. Ажиллаж л байгаа. Гадаад харилцааны яам ажиллаж байна, хоёр талд байгаа Элчин сайдын яамд ажиллаж байна. Хөх-хотод Ерөнхий Консулын газар, Эрээнд Консулын газар, Манжуурт Консулын газар ажиллаж байна. Бүгд л ажлаа хийж байна. Гэлээ гээд манай талын хүсэлтээр Эрээний хилийг шууд нээчихдэг юм биш. Хамгийн түрүүнд бид дотооддоо ковидгүй болох хэрэгтэй, Хятад, Өмнөд Монгол ч ковидгүй болох хэрэгтэй. Цар тахал гэх энэ халдварт өвчин таны яриад байгаа шиг дипломат бодлого, дипломат албанаас шууд шалтгаалахгүй айхавтар том бэрхшээл зовлон үүсгэчихсэн байна шүү дээ.

“Алтан дорнод Монгол” компанийн захирал Т.Ганболдтой цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

---

-Ирэх оны төсөвт орсон анхаарал татах нэг сэдэв бол Ирээдүйн өв сан байгаа. Наад зах нь 30 жилийн хугацаанд санг арвижуулна гэж хууль баталчихаад дөрвөн жилийн дараа өөрчилчихлөө. Байгалийн баялгийн үр шимийг ирээдүйдээ хадгална гэчихээд буцаж байгаа үйлдэлд та ямар байр сууринаас хандаж байгаа вэ?

-Ашигт малтмалын экспортоос тодорхой хэмжээний нөөц хуримтлуулж дараагийн үедээ зориулсан сан үүсгэе гэсэн санаан дээр нэгдэж төр засаг шийдвэрлэж байсан. Үүнийг амжилттай хэрэгжүүлж байгаа улс орнуудаар жишээ авч, манай Засгийн газар, УИХ-ын гишүүд, эрх баригчид маш олон удаа, ялангуяа Норвеги руу айлчилж тэндээс туршлага судалж, хэд хэдэн удаа хүмүүс урьж байсан удаатай. Энэ сан уг нь их энгийн. Айл өрх өөрийнхөө төсөв, орлогыг хэрэгцээтэй зүйлдээ зарцуулж, тодорхой хэсгийг нь хуримтлал үүсгэж хадгаламжиндаа хийдэгтэй адилхан. Бид ядуу улс, тийм боломж бололцоо байхгүй гэж тайлбарлах нэг хэсэг нь байхад бодит амьдрал дээр тийм боломж бололцоо ямар их байгааг энэ их үрэлгэн төсөв, эдийн засгийн бодлого, хөрөнгө оруулалтуудаасаа бэлээхэн харж байна шүү дээ. Наад зах нь бид нар ямар их хэрэгцээгүй, өндөр үнэтэй пантом барьж байгаа билээ. Богд Зонхов гээд 32 тэрбумаар дуулиан тарилаа. Сүүлдээ энэ чинь энгийн үзэгдэл болчихлоо. Байнгын ийм үзэгдэл иргэдийг ч дөжрүүлж байна. Иргэд ингэснээрээ төр засагт итгэх итгэл нь улам байхгүй болж байдаг. Төр засгийн өнгөрсөн 30 жилийн нөхцөл байдлыг та бид бүгд мэдэж байгаа. Засгийн газрын дундаж наслалт 1.3 жил гэсэн статистик байдаг. Ийм богино хугацаанд яаруу сандруу орж ирж байгаа хүн бол мэдээж ирээдүйгээ 10 жилээр төлөвлөхгүй. Түүнийг яаж ч “Алсын хараа 2050 он” гэж бичээд хэрэгжилт нь явахгүй байгааг амьдаар харж байна. Ямар ч Засгийн газрын тэргүүн үүнийг хийх гэхээр нөгөө талд нь байгаа олонх нөгөөхөө огцруулах, олонхынхоо хэлбэрээр Үндсэн хуульд олгогдсон нөхцөл байдлынхаа дагуу эрх мэдлийг нь авах сонирхолтой. Оршин тогтнож, тэр эрх мэдлээ алдахгүйн тулд нөгөө сонгуулийн тогтолцооны дагуу жижигхэн олон бутархай, мажоритор, жалга дов руу бүгдээр нь нийтийн дундаас бүрддэг төсвийн хөрөнгийг тарамдаж цацдаг. Уг нь Ирээдүйн өв сан манайх шиг ийм улсад гарцаагүй байх ёстой. Гэтэл манай эрх баригчдад ирээдүйн өв сан чухал биш олон нийтийг аргалж зальдах, хуурах зорилгоор хүүхдийн мөнгө, хадгаламж гэж хувиргах гэж оролдож байна.

Нөгөө л ярих дуртай Норвеги ч байна уу, уул уурхайгаа амжилттай хөгжүүлж байгаа улс орнуудад энэ бол заавал байдаг хуримтлал. Уул уурхайгүй улс орнууд хүртэл хуримтлалаа бий болгодог. Энэ бүх юмыг бид нар хийж явах ёстой юм. Харамсалтай нь ирээдүйн өв хөрөнгө сан байтугай ирээдүйн үр хүүхэд ач гучийнхаа олж болох боломжийг бүгдийг нь идээд, зээл тавиад явж байгааг бодит эдийн засгийн үзүүлэлтүүд харуулж байна шүү дээ.

-Та Засгийн газрын өрийг хэлж байна уу?

-2016 онд Засаг авсан нам юу амлаж байлаа. Энэ бүх өрийг дарна гэсэн шүү дээ. Гэтэл өр маань багассан уу, өссөн үү гэдгийг бага сургууль төгссөн хүн ч тооцож чадна. Үе, үеийн Сангийн яам, Монголбанк нь өр буураад байна гэж яриад байдаг. Гэтэл эцсийн дүнд өр өсч байгааг бүгд харж байгаа. Тэгэхээр ард иргэдээ ийм мунхаг тэнэг юм шиг харьцдаг удирдлага байгаад харамсалтай байна. Мэдээж үүнийг зохицуулна гэхээр нэг хүнээс хамаарсан биш, бүхэл бүтэн нам, намын олон гишүүдийн эсрэг талд нэг хүн өөрчилнө гэдэг аль ч Ерөнхий сайдад хэцүү. Үүнийг ойлгож байна. Түүнийг үгүйсгэх гэсэнгүй. Гэхдээ үүнийг нэгэнтээ эрх барьж байгаа намыг толгойлж байгаа, Засгийн газрын тэргүүлж байгаа бол эмх цэгцэнд нь оруулах ёстой. Энэ бол аль ч Засаг төрийн үеийнхэн, намын даргынх нь хийх ёстой амласан амлалт. Үүнийг биелүүлэхгүй байгаа бол өнөөдөр ардчилсан улс орны онцлогоор түүнийг үгүйсгэж байгаа, буруу жишгээр төсвийн хөрөнгийг барилга хөшөөнд зарцуулах гэж суулгаж байгаа гишүүдээ олон нийтэд ил тод зарла. Ингэж олон нийт тэд нарт хариуцлага тооцдог байх ёстой.

-Баялгийн санг амжилттай удирдаж байгаа улс орнууд ямар нөхцөлтэй ажилладаг юм бол. Манайд бол багагүй хөрөнгө төвлөрч эхлээд л гар дүрчихлээ?

-Ирээдүйн өв сан гэдэг нэгдүгээрт гар дүрэх боломжгүй мөнгө байх ёстой. Өвчин эмгэг, цар тахалд зориулах Эрсдэлийн сан гэж бий. Манай улсын орлого уул уурхайн бараа бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтөөс хамаардаг. Гэтэл төсвөө дандаа дээд боломжинд нь хийдэг. Төсөвт алдагдал үүсэнгүүт ханш, татвараар нөхөх гэж явсаар эдийн засгийн зөв голдирол алдагддаг.

Хамгийн их яригдаж байгаа жишээг харахад урьд өмнө нь магадгүй нэг хөшөө, ач холбогдол багатай барилга байгууламжийн босдог үнийг дараа жил, тэрний дараа жил нь төсөв дээр өсгөөд тавьчихдаг. Түүнийгээ инфляциар тайлбарлачихна. Уг нь манай улсад инфляци харьцангуй тогтвортой байх боломжтой. Хамгийн гол нь эсрэгээр нь хулгайн эдийн засгаа эрс шийдэмгий зогсоож ард иргэдийн гар дээр авдаг цалин мөнгө бодит зах зээлийнхээ эдийн засгийн түвшинд хүрэх ёстой. Уул уурхайн бүтээгдэхүүнээ түүхийгээр нь хямд зардаг биш, анхан болон дунд шатны боловсруулалтуудаа хийж нэмүү өртөг үүсгэн, ажлын байр бий болгож эдийн засагтаа тэлэлт үүсгэмээр байна. Хэмнэсэн мөнгөнөөсөө эхний ээлжинд ирээдүйн өв сан гэхээс илүү өр төлбөрөө төлж барагдуулах хэрэгтэй. Утгагүй хөшөө, найр наадам, шаардлагагүй бүх зардлуудаа хасах ёстой. Дарга нар хүртэл автобусаар зорчдог болоход хэмнэлт шүү дээ. Дарга нар машинд суух ёстой гэсэн заалт Үндсэн хуулинд байхгүй. Энэ бол ядуу улсад байх ёсгүй зардал.

-Үрэлгэн төсвөө баталчихлаа. Үүнийг зогсоох улс төрийн эр зориг хэн нэгэн улстөрчөөс гарсангүй?

-Нэг талдаа мэдлэг мэдээлэл болон ойрын зайны тоглолттой улстөрчид байгаад байна. Дунд нь нэг, хоёр эрүүл сэтгэж, түүнийг өөрчилье гэсэн сэтгэлтэй, бодолтой улстөрчид байгаа ч эсрэг талынхаа балансыг олж чадахгүй байна. Түүндээ барьцаалагдчихаад эргээд тэд нартаа найр тавьж өгч байгаа нөхцөл байдал харагдаж байна.

-Тийм улстөрчийг нэрлээч?

-”Алсын хараа 2050” гээд бичсэн эрх баригч намын дарга, Ерөнхий сайд байна шүү дээ. Энэ хүн гудамжнаас гарч ирсэн нь үнэн. Ард иргэдийн шударга ёс, эрх тэгш боломж алдагджээ, үүнийг бий болгоё гэж гарч ирсэн. Үүнийг нь олон нийт дэмжиж уухайлж гаргаж ирсэн. Энэ хүний бодол нь ярьж байгаа шигээ байж магадгүй. Гэхдээ үйлдэл нь тэгж гарч ирж чадахгүй байна. Өнөөдөр өөрөө мэдэхгүйгээр өөр гишүүд Богд Зонховын хөшөөг 32 тэрбумаар төсөвт суулгаад явж байна. Цар тахлын үед ийм нөхцөл байдлыг нь мэдэхгүйгээр өөрийг нь огцуруулах чадвартай олонхууд тулгалтуудаа хийж байгаа дүр зураг бас харагдаж байна. Гүйцэтгэх засаглалыг удирдаж байгаа энэ хүний мэдлэг боловсрол, гарал үүсэл ярихаас илүү манай улс төрд байгаа хүчний балансыг тооцож анхаарах ёстой. Үүн дээр удирдагч хүн бол зоригтойгоор ард иргэд, олон нийттэйгээ нийлж ажиллах ёстой. Үнэхээр бодож ярьж байгаа зүйлийнх нь эсрэг олонх нь тоглолт хийж барьцаалж байгаа бол олон нийттэйгээ нийлж байж хүч орно.

Нөгөө талдаа манай нийгэм үүнд маш буруутай. Олон нийт, иргэний нийгэм маань дэндүү хүлцэнгүй байна. Манайхаас өндөр хөгжилтэй улс орон жилдээ жижиг жижиг асуудал дээр, бүр бэлгийн цөөнхийн асуудалд хүртэл хэдэн зуун мянгаараа жагсаж, төр засгаа эсэргүүцдэг. Үнэ тариф тав, 10 центээр өсөхөд л жагсдаг. Хуулинд жаахан өөрчлөлт орсны төлөө ард түмэн нь эвлэлдэн нэгдээд эсэргүүцээд залруулж чаддаг. Хөгжсөн том улс гүрнүүд жилд тав зургаан удаа том жагсаал хийж байхад манайх шиг дампуу, худалч улстөрчидтэй, 30 жил хууртаж байгаа нийгэмд өнгөрсөн хугацаанд дөрөв, тавхан удаа л жагслаа. Нөгөө талд нь манай нийгмийн хариуцлагагүй сонголт бас бий. Ахуй амьралаараа сонголт хийчихнэ. Хүнийг харагдах өнцөг байдал дээр, гоё ярьж, гоё монгол дээл өмсчихсөн, хазгай шлёп тавьчихсан, “Монгол ялна” гэчихээр эмордог. Тэр эморолдоо өөрсдийнхөө итгэл үнэмшлийг өгчихдөг. Хямдхан хэлбэрээр өөрийнхөө асар том эрх мэдлийг үнэгүйдүүлж зардаг болчихсон. Үүн дээр нь манай олон нийтийн тархийг мэдээллээр цэнэглэх, мэдлэгийг нь хөгжүүлэх үүрэгтэй хэвлэл мэдээлэл, олны танил хүмүүс нь бүгд худалдагддаг. Эрх мэдэлтнүүдийг зодох гэж байгаадаа биш тэд нарыг зөв ажлаа хийгээд, хэлсэн амлалтаа биелүүлэхийн тулд хэвлэл мэдээлэл, олон нийт, эрх мэдэлгүйчүүд нэг талдаа байх ёстой. Түүнээс биш эрх мэдэлгүй хэрнээ нэгнийгээ доромжилж болохгүй. Та бид хоёрын ярилцлагын дараа комментыг нь уншаарай. Чи муу өөрөө хулгайч, алт худаг, байгаль орчин сүйтгэсэн, том хамарт гээд хаа хамаагүй юм ярьж эхэлдэг. “Алтан Дорнод Монгол” компанийг ямар орос хүн байгуулаад хэр хэмжээний нөхөн сэргээлтгүй газар хаясан талаарх мэдээллүүд хэвлэл мэдээллийг хуудаснаа шарлаагүй байгаа. Түүнийг яаж нөхөн сэргээсэн талаар тухайн үед тайлангаа тавьсан, Байгаль орчны яам хүлээж авсан. Монгол Улс өнөөдөр дотоодын алтны компаниудаас жилд 20 тонн алт авч байна. Энэ бол нэг тэрбум ам.доллартай тэнцэх, эдийн засгийг 10 орчим хувиар тэлэх хэмжээний өгөгдөл. Баялгийг гаргаж ирж баялаг болгон, олон хүнийг ажлын байртай болгож, Алт эрдэнэсийн сан, валютын нөөцийг арвижуулж байгаа чинь сайн үйлс. Тэгэхээр манай иргэдийн өөрсдийнх нь буруу. Сонголт, дүгнэлт, өнгөц зүйлд эмордог. Элий балай юманд асар их анхаарч, лайк дардаг. Үнэн хэрэг дээрээ өөрийнхөө эрх, эрх члөөөний төлөө эвлэлдэн нэгдээд төр засгийн буруутай үйл ажиллагааны эсрэг гараад жагсдаг хүн хэд билээ.

-Шударга ёс, эрх тэгш нийгэм шаардаж байгаа залуус жагсаж тэмцээд эхлэхээр цагдаж хориод байдаг дүр зураг харагддаг болж. Ардчиллын үнэт зүйлс үгүй болж байна гэх халаглах хүмүүс олширч байна уу даа?

-Нэг талдаа нийгмийн эрэлт нь байна. Шударга бус юм эргэн тойронд байна. Эсэргүүцмээр байдаг, өөрчилмөөр байдаг. Өөрчлөлтийг манлайлах хүмүүс, түрүүн хэлдгээр нийгмийн сэтгэл зүй эморол руугаа их ханддаг. Олонхынх нь итгэл үнэмшил нь хугарчихсан. Яагаад гэвэл ард нь тэр байгаа, энэ байгаа гэж хараад байдаг. Үүнээс болоод тэмцэл нь газар авч чаддаггүй, иргэний нийгмийн дэмжлэг төдийлөн далайцтай авч чадахгүй байгаад байдаг. Тэгэхээр уг нь асуудлыг нь харах ёстой юм. Зөв асуудал тавиад байна уу, буруу асуудал хөндөөд байна уу гэж. Бидний нэг онцлог хүн нь хэн бэ гэж харах гээд байдаг. Чи муу хулгайч, чи Эрдэнээгийн хүүхэд бол асуудал ярих эрхгүй гэх мэт. Ийм байдлаар хандаад байгаад том дутагдал байгаад байгаа юм.

Нөгөө талд нийгмийн шударга бус зүйл хавтайрчихсан, нүдэн дээр ил байгаад байна. Аль ч улсад иймэрхүү процесс явагддаг. Тэгж яваад энэ дундаас шаариг тийм тоон дээр буудаг гэдэг казиногийн дүрмээр ч юмуу, Лениний онолоор тэсвэр тэвчээрийн аяга нь дүүрээд халих моментэн дээр санамсаргүй нэг удирдагч гарч ирж магадгүй. Тэр нь азтай улс оронд зөв чиглүүлээд явна. Эсвэл магадгүй Уго чавес шиг нөхөр гарч ирээд самрах эрсдэлтэй. Бухимдсан уймарсан нийгэм дээр сөрөг талын удирдагч гарч ирэх магадлал дийлэнх. Тиймээс нийгэм өөрөө хэрсүү, ухаалаг, дүн шинжилгээ хийж боддог байх ёстой. Ботууд, хэвлэл мэдээлэл, сошиал инфлүүсэр гээд байгаа хүмүүс нийгэмдээ зөв сайныг уриалдаг байх ёстой. Ходоод, ахуйгаараа барьцаалагдаж буруу зүйл ярьдаг байх ёсгүй. Ер нь үйлийн үр гэж философи утгаараа аль ч хүн төрөлхтний амьдралд байдаг. Буруу үйл болгон буруу үр дүн л авчирна. Тиймээс бид үүн дээр филсофи утгаараа ч, эдийн засгийн утгаараа ч зөв хандах ёстой. Нийгмийн хариуцлага, улс төрийн өнцгөөсөө ч тэр. Бид бүдүүлэг яриагаар бол дэндүү орк байна. Үүнийг овжин зальтайнууд нь ашиглаж удирдагч болж тоглож байна. Ингээд нийгмээ, эдийн засагаа оркжуулж улс орныхоо ирээдүйг мөхөл рүү аваачиж байна. Ийм газар нутаг, ийм газрын баялагтай ийм цөөхөн хүн ам яаж ийм ядуу дорой буурхай амьдарч чадаж байна гэж гайхмаар. Үүнийг геополитик гэж худлаа тайлбарладаг бас нэг орк хэсэг байдаг. Тэд бол худлаа эрдэмтэн орк хэсэг.

Хятадын Засгийн газрын ордонд ч юмуу, Оросын Кремльд ч юмуу, Америкийн Цагаан ордонд Монголыг яаж хорлох вэ, яаж дорой буурай болгох вэ гэж боддог, төлөвлөгөө боловсруулдаг хэн ч байдаггүй юм. Ганц нэг жишээ байна. Усан цахилгаан станц бариулахгүй гэж. Тэр нь жижиг бизнесийн ашиг сонирхол л төдий. Том утгаар нь оросууд биднийг хөгжүүлэхгүй байгаа юм, хятадууд биднийг эзлэх гэж байна гэдэг. Уучлаарай тэр оросууд, америкууд, хятадууд цар тахлын үеэр пантом барьчих, үзмэргүйгээр музей барьчих, Богд Зонховын музей барьчих, зүгээр байгаа музейгээ нураачих, өр хамаагүй, бүгд 570 аваад уначих гэсэн гадаадын төр засгаас бодлого байхгүй шүү. Энэ бол бидний дотооддоо новширч байгаагаа, хулгайгаа нуух гэсэн халхавч.

Хоёулаа зүгээр хийсвэрээр төсөөлье л дөө. Маргааш энэ ярилцлагын дараа сайд дарга нар УИХ-ын гишүүд бүгд автобусанд суугаад, Засгийн газрын бааз бүгд приус авчихвал Оросын Засгийн газар, Хятадын Засгийн газар сандрах уу, уурлах уу. Хорлоё гэж бухимдах уу. Үгүй ш дээ. Бид өөрсдөө ийм тэнэг орк байж, тэнэг орк хүмүүс сонгож улс орноо л тоглуулж байна. 1.5 сая м.кв газар нутагтай болтлоо агшаад ийм дорой буурай болсон улс цаашаа агшаад дэлхийн газрын зураг дээрээс байхгүй болох магадлал өндөр шүү.

-АН сөрөг хүчнийхээ үүргийг биелүүлж чадахгүй байгаагийн нэг илрэл энэ биш үү?

-1990 онд АН-ын үзэл санаа бидэнд таалагдаж хоёрдогч хүчнээр дэмжиж гаргаж ирсэн. АН бол нийгмийн платформ дээр гарч ирсэн нам. Одоо харин больсон, нийгмээсээ тасарчихсан. Яагаад гэвэл эрх баригч байхдаа яг л МАН-тай адилхан үйлдлүүд хийж байсан. Эрх мэдлийг өөрсдийнхөө мөнгө хийдэг зэвсэг болгосон. Ард иргэд ингээд л ардчилал гэдэг ойлголтод чинь итгэхээ байчихсан. Ардчиллыг манлайлж гарч ирсэн, тэр үед хамгийн ядуу, энгийн байсан удирдагч нар хамгийн баян бизнестэй боссууд болчихсон. Нөгөө ард иргэд нь модон жорлонтойгоо л үлдсэн. Тэгэхээр сөрөг хүчин байх ямар ч боломжгүй. Органик сөрөг хүчин хүний тооноосоо үл хамаарч оршин тогтнодог. Бид 2000 оны парламентыг мэднэ. 72 суудалтай өнөөдрийн МАН ялчихсан байхад ганц бие даагч Л.Гүндалай сөрөг хүчин хийдэг байсан. Бүр өнөөдрийн 11 хүнтэй АН-аас том сөрөг хүчин байж чадсан. Энэ бол факт.

Тэгэхээр бид нар сөрөг хүчин гэдэг нийгмийн плаформ дээр хэн хуурахгүй, бодитоор амьдарч чадаж байгаа тэр хүн нь дэмжлэг авч хөдөлгөж чадна.

-Саяхан АН их хурлаа хийж, шинэ даргаа сонголоо гээд мэдэгдэж байсан. Тун удалгүй нөгөө талынх нь гишүүд эсрэг байр сууриа илэрхийлсээр байна. Сөрөг хүчний байдал бас л базаахгүй нь. Өнөөгийн манай улс төрийн нөхцөл байдалд ямар гарц байна гэж хардаг вэ?

-Би үзэл санааны хувьд ардчилсан. Би ардчиллыг дэмжиж, 89, 90, 91 онд болж байсан Сүхбаатарын талбай, Ялалтын талбай, Үйлдвэрчний төв зөвлөлийн өмнөх талбай, Залуучуудын соёлын төвийн гаднах бүх жагсаалууд дээр очдог байсан. Орилдог, баярладаг байсан. Бид Баруун Европ, Америк шиг болно гэж итгэдэг байсан. Бид нарын хүсэл мөрөөдөл энгийн л байсан. Тэр үед уриалж байсан хүмүүс тийм л юм ярьж байсан. Харин бид нар тэр Баруун Европ, Америк шиг болоогүй. Тэр болдог цаг хугацаа Япон, Герман, Өмнөд Солонгосын түүх байсан. Эдгээр улс 20 гаруйхан жилийн хугацаанд өөрчлөгдсөн. Харин манайд 31 жил өнгөрчихсөн, ямар ч ахицгүй. Өчүүхэн ахицтай. Хэдэн халтар байшингууд баригдсан, хэдэн дарга нар, хэдэн бизнесүүд нь өр зээлтэй, том том машин унадаг болчихсон.

АН олон нийтийн дэмжлэгийг аваад бүхэл бүтэн 70 жил тогтчихсон тогтолцоог ялж гарч ирж байхдаа олон нийт дээр суурилж байсан юм. Гэтэл өнөөдрийн АН намын байгууллагын бүтцэд орчихсон. Даргатай, нарийн бичгийн даргатай, тэр нь фракцуудын төлөөллүүд, наймаанууд, тохироонуудтай. Хэн тэрийг санхүүжүүлэх вэ, тэр нь мөнгөтэй, компанийн захирал байх ёстой, УИХ-ын гишүүн байх ёстой. Тэр нь тэр босстой эв зүйгээ олдог байх ёстой, нөгөөх нь тэр өмнөх босстой ойлголцож чаддаг хүн байх ёстой, түүний ашиг сонирхлыг хангаж явах ёстой гэх мэт. Ингэхээр л сөрөг хүчинд нийгмийн дэмжлэг байхгүй болчихоод байгаа юм. Үүн рүү хиймлээр элсэж орно гэдэг үр дүн гарахгүй. Үүний баталгаа нь 2016, 2020, 2021 оны сонгуулиуд харуулж байна. Манай намын онолоор бол 2016 онд үнэмлэхүй болчихсон МАН 2020 онд саваад АН хуу хамна, ялалтыг авна гэж бодож байсан. Үгүй л байгаа биз дээ. Энэ чинь нийгмээсээ тасарчихсан, төөрчихсөн, МАН-2 гэдэг нам болчихсон шүү дээ.

Нийгэм өөрөө үүнийг ялгаж салгаж уур амьсгал өөр болж, улс төрийн манлайлж байгаа эрх барьж байгаа нам нь өөрөө яаралтай Үндсэн хуульдаа өөрчлөлт оруулж улс төрийн намуудаа цэгцлэх хэрэгтэй. Эхний ээлжинд хүнтэй хүнгүй, нэг хүний бүлэглэлийн, мафийн 36 намаа дахин аттестачлалд оруулах хэрэгтэй. Сонгогчийн насны 2.4 сая иргэнийхээ ядаж нэг хувь буюу 24.000 хүний хурууны хээгээр баталгаажуулсан саналаар намуудын босгыг тавих хэрэгтэй. 1992 оны 801 хүний гарын үсэг биш. 24.000 хүн гэдэг дэмжигчийн хувьд том үзүүлэлт гарч ирнэ. Ингээд бодлогын, зүүн төвийн баруун төвийн социал либералаараа хуваагдаж тоотой гурав, дөрвөн нам л гарч ирнэ. Бусад нь тэр шалгуурыг хангаж чадахгүй. Ингэж улс төрийн намуудаа гаргаж ирэх хэрэгтэй. Дараа нь тунгалаг санхүүжилтийг нь ил тод болгох ёстой. Сонгуулийг бүрэн төсвийн хөрөнгөөр хийж, улс төрийн намуудыг хөрөнгө босгохыг болих хэрэгтэй. Ингэхдээ найр наадам шиг сонгууль хийдэг, мөнгө тараадаг биш. Тодорхой нэг хоёр сонин, телевизээр зөвхөн нэр дэвшиж байгаа хүмүүсийнх нь цээж зураг, төгссөн сургууль, мэргэжил, ажилласан хугацаа, ямар төслүүд дээр ажилаасан, ямар мэргэжлээр мэргэшсэн, аль төслүүд нь амжилттай болсон, нурсан гэдгийг олон нийтэд нээлттэй тавих ёстой. Ийм хүмүүсийг сонгож гаргаж ирэх сонголтыг иргэдэд өгөх ёстой. Иргэдийн сонголт гээгдэхгүйн тулд пропорцианаль шинж чанарыг оруулах ёстой. Холимог, эсвэл зуун хувь пропорцианаль болох ёстой. Ингээд олон намын оролцоотой парламент бүрдүүлээд олонх болсон Засгийн газар нь айдастай, үгэнд оромжтой, чичрээстэй, мэлзэхгүй, тансаглахгүй, аархахгүй болно. Ингэж нийгмийнхээ үгийг сонсдог, нийгмийнхээ ташуурыг хүлээж авдаг төр засагтай нийгэм хөгждөг. Ийм л тогтолцоо чухал. Дахиж МАН нэг, хоёр, гурав намыг байгуулаад хэрэггүй. Өнөөдрийн байгаа намууд бүгд л тийм болчихсон. МАН-ын охин компаниуд шиг болчихсон шүү дээ.

-Тантай ярилцсаных дөрвөн сая ам.долларын хэргийн явцыг асуухгүй өнгөрч болохгүй. Энэ хэрэг яагаад таг болчихов?

-Энэ бол 2018 оноос хойш явж байгаа хэрэг. АТГ-т өгсөн, бүх юмыг нь тогтоосон. Намайг хохирогч байх байр сууринаас, миний мөнгийг ямар данс руу яаж орсныг бүгдийг нь тогтоосон. Гэтэл мөрдөн байцаагчийг солиод прокурор руу өгсөн. Ингээд Нийслэлийн прокурорын дарга байсан, хэрэгт холбогдоод ажлаа өгчихсөн байгаа н.Нямдорж прокурор дээр хэрэгсэхгүй болсон. Тиймээс дахиад гомдол гаргасан. АТГ-т очсон, дахиад хэрэгсэхгүй болох гэж байна гэсэн мэдээ авсан. Ил тод баримттай, гардуулчихсан хэрэг өнөөдөр гурван жилийн хугацаанд шийдэгдэж чадахгүй байна. Гэтэл энэ хэргийн гол хариуцлагч Голомтын н.Баясгалан, н.Дорлигжав нар Женко Х.Баттулга гэдэг Ерөнхийлөгчийн хамгийн ойрын хүн байсан. Яагаад энэ хэрэг явахгүй байгаагийн шалтгаан энэ байна. Голомтын н.Баясгалан Гашуунсухайтын төмөр зам, Богдхаан төмөр зам, цахилгаан станц гээд бүх том төслүүдийг тендергүйгээр, ҮАБЗ-өөр нууцын зэрэглэлд оруулж байгаад авч байна. Нөгөө дабль стандарт гээд байгаа чинь үүнийг хэлж байгаа юм. Өргөдөл өгөөд гомдол гаргахаар буцаад жаахан сэргээж шалгадаг юм. Нөгөө талд өргөдөл өгөөд өрвөлзөхөөр миний эсрэг мэдээллүүд гарна, яаж газар сүйтгэв гээд, ямар том хамартай вэ гээд тэнэг хар пи-ар явуулна. Татварын байцаагч нар, мэргэжлийн хяналтаас ирж компани жаахан шалгадаг юм. Би яваад л байгаа, бууж өгөөгүй. Би наймаалцаагүй.