Author: БААСАНЖАВЫН ЭНХЗАЯА

Хөдөлмөрийн хуулийн шинэчилсэн найруулгаар Монголын хуульчдын холбооны дэргэдэх Хөдөлмөрийн эрх зүйн дэд хорооны гишүүн, хуульч өмгөөлөгч Ч.Өнөржаргалтай ярилцлаа.

-Хөдөлмөрийн хуулийн шинэчилсэн найруулга ажил олгогчдын хувьд ихээхэн анхаарал татаж байна. Хууль зүйн талаас та хэрхэн харж байна вэ?

-Ажил олгогч болон хүний нөөцийн ажилтнуудад зориулан аль болох энгийн ойлгомжтой байдлаар хариулъя.

Хөдөлмөрийн хуулийн шинэчилсэн найруулгыг хүний эрхийн талаасаа 1999 оноос хойш нэгдэн орсон Олон улсын хөдөлмөрийн байгууллагын дөрвөн конвенцийн суурь зарчмуудыг дотоод хууль тогтоомжид хуульчилж өгсөн нь сайшаалтай. Харин эдийн засгийн талаасаа хууль санаачлагчийн тооцоолж байсан үр дүн гарахааргүй дүр зураг харагдаж байгаа.

Шинэчилсэн найруулгын үзэл баримтлалд хөдөлмөрийн харилцаанд ажил олгогч, ажилтны зохистой тэнцвэр бүрдэнэ, хөдөлмөр эрхлэлт нэмэгдэнэ гэж хууль санаачлагч, хууль тогтоогчид тайлбарлаж байсан. Гэвч Хөдөлмөрийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгыг судлах, байгууллагуудад сургалт хийх явцад хууль хэрэгжиж эхэлснээр ажил олгогчид хүний нөөцийн хомсдолд орох, цалингийн зардал нэмэгдэх нь тодорхой болоод байна. Ялангуяа уул уурхай, олборлох салбар нарийвчилсан зохицуулалтгүй байсан бол шинэчилсэн найруулгаар энэ салбарын үйлдвэрчний байгууллагын санаачилгаар ажилтныг уртын ээлжээр ажиллуулах зохицуулалтыг тусгасан. Энэ нь нийгмийн талаасаа гэр бүлийн тогтвортой байдал, ажилтны эрүүл мэндийн асуудлыг шийдвэрлэхэд сайн талтай боловч нөгөө талаар ажилтны цалин хөлс 20-30 хувиар буурах шууд үр дагаварт хүргэж байгааг анхаарах хэрэгтэй.Энэ нь ажил олгогчийн хувьд цалингийн зардлын хэмнэлт болоогүй. Өөрөөр хэлбэл, хоёр уртын ээлжээр ажилтнуудыг ажиллуулдаг байсан бол гурав дахь ээлжийг нэмж ажиллуулахад хүргэж байгаа.

-Ер нь ажлын хариуцлагын асуудал ажил олгогчдод үргэлж тулгамддаг. Шинэ хуулиар үүнийг тусгаж чадсан уу?

-1999 оны Хөдөлмөрийн хуулийн 39 дүгээр зүйлээр энэ асуудлыг зохицуулсан. Зохицуулалтын хувьд ямар нэг тодорхой өөрчлөлт орсон зүйл байхгүй.

Өөрөөр хэлбэл, ажилтны санаачилгаар хөдөлмөр эрхлэлтийн харилцаа цуцлагдсан тохиолдолд ажилтан мэдэгдлээ өгснөөс хойш 30 хоногийн хугацаанд ажлын байраа орхиж явах эрхтэй. Мөн ажил олгогчтой хугацаа тохиролцож дээрх хугацаанаас өмнө ажлын байрыг шууд орхиж болохоор зохицуулсан байгаа. Энэ асуудал дээр зарчмын хувьд тодорхой өөрчлөлт ороогүй.

Гэхдээ хуульчийн хувьд харахад энэ асуудлыг нарийвчлан зохицуулах шаардлага бодит амьдралд өдөр тутам тохиолддог. Өөрөөр хэлбэл, эрх зүйн зохицуулалтын дутагдал дахин үүссэн гэж үзэхэд болно. Аливаа нэг байгууллагын ажилтан ажлын байраа орхиж явахад тухайн байгууллагад дараагийн ажилтныг олоход хугацааны болон үйл ажиллагааны доголдол үүсч, санхүүгийн хувьд эрсдэл үүсдэг. Ажилтны ажлын байраа орхих асуудлыг хэтэрхий нээлттэй үлдээсэн нь өмнөх хуулийн алдааг дахин давтсан шинжтэй болсон.

-Хөдөлмөрийн харилцааг дуусгавар болгохтой холбоотой зохицуулалт шинээр тусгагдсан юм байна. Тодруулбал, ажил олгогчийн санаачилгаар хөдөлмөр эрхлэлтийн харилцааг зогсоох боломжтой гэж. Энэ нь ямар ач холбогдолтой вэ?

-Ажил олгогчийн санаачилгаар хөдөлмөр эрхлэлтийн харилцааг дуусгавар болоход амьдралд хэрэглэж болохуйц зохицуулалт нэмэгдсэн. Энэ нь өмнөх хуультай харьцуулахад ажил олгогчдын хувьд хөдөлмөрийн харилцааг зохицуулахад гарч байсан хүндрэлүүдийг багасгана гэж харж байна.

Тухайлбал, ажлын гүйцэтгэлийн хувьд гүйцэтгэж байгаа ажил үүрэгтээ тэнцэхгүй болох нь тогтоогдсон тохиолдолд ажил олгогчийн санаачилгаар хөдөлмөр эрхлэлтийн харилцааг цуцлах зохицуулалт юм. Өнөөдөр ихэнх аж ахуйн нэгжүүд гүйцэтгэлийн үнэлгээний системийг ашигладаг тул дээрх зохицуулалтыг хэрэглэх бүрэн боломжтой болсон. Иймээс гүйцэтгэлийн үнэлгээни системийг хөдөлмөрийг эрхлэлтийг харилцааг цуцлах асуудалтай уялдуулах хуульчдын ажил үлдээд байна.

-Уртын ээлжээр ажилладаг салбаруудад хүнд цохилт боллоо гэж байна. Жишээ нь, уртын ээлжийг 14/14 болгосноор хоёр хүний ажлыг дөрвөн хүн хийхээр болж байгаа юм байна. Тийм үү?

-Дээр хэлсэнчлэн уул уурхай болон олборлох салбаруудад хоёр ээлжээр ажилладаг байсан бол гурван ээлжээр ажиллахаар болж байна. Цалингийн зардал болон үйл ажиллагааны зардал шууд байдлаар нэмэгдсэн. Гэвч нэг ажилтанд ногдох цалин хөлс буурсан. Хүнийг илүү цагаар ажиллуулж болно. Гэхдээ 12 цагаас хэтэрч болохгүй. Жишээ нь, практикт 24/48 ээлжээр ажилладаг харуулын ажлын байр дөрвөн ээлж рүү шилжиж байна.

-Илүү цагийн нэмэгдэл, шөнийн цагаар ажиллах хөлсийг цалингийн дунджаар тооцох болсон нь зардал нэмэгдүүлэхэд хүргэж байна гэв үү?

-Шинэчилсэн найруулгаар дундаж цалин хөлс тодорхойлох журам, тооцох аргачлалыг хөдөлмөрийн асуудал хариуцсан Засгийн газрын гишүүн батлан мөрдүүлэхээр хуульчилсан. Хөдөлмөр, нийгэм хамгааллын яамнаас санал авч байгаа төсөлтэй танилцахад жишээ болгон гурван ажилтны цалин хөлс дээр тооцон үзэхэд “Илүү цагийн цалин хөлс” гэхэд л 84 хувиар өссөн дүнтэй байна.

Түүнээс гадна шүүхийн өмнөх буюу урьдчилан шийдвэрлэх ажиллагааг сум, дүүргийн хөдөлмөрийн маргаан таслах комиссыг байгуулан шийдвэрлүүлэхээр зохицуулсан оновчтой зохицуулалт гэж бодохгүй байна. Учир нь маргааныг шийдвэрлэх ажиллагааны процессыг шийдвэрлэх байгууллагын соёл, үйл ажиллагааны журмыг хэвшүүлэхэд тодорхой хугацаа зарцуулдаг. Шүүхийн дэргэд гэр бүлийн маргааныг эвлэрүүлэн зуучлалын үйл ажиллагаа явагдаж байгаа. Өөрөөр хэлбэл, энд маргааныг урьдчилан шийдвэрлэх байгууллагын соёл болон үйл ажиллагааны журам хэвшсэн гэх мэтээр төрөөс нэмэлт зардал бага гаргаж зохицуулах боломж байсан болов уу. Нөгөө талаас Хөдөлмөрийн арбитр институт бий болсон. Үүнийг Монголын үндэсний арбитрын үйл ажиллагаатай холбох боломжтой байсан болов уу.

Өөрөөр хэлбэл, шинэ харилцаа үүсэх тутам шинэ институт бий болгоод байх, байгууллага болгоны амбицыг хуулинд хавчуулж байх чадварлаг хүний нөөц, санхүүгийн боломж дутмаг байгааг хууль тогтоогчид бодолцох л ёстой.

Хөдөлмөрийн хуулийн шинэчилсэн найруулга хэрэгжиж эхэлсэнтэй холбоотойгоор иргэд байгууллагын хувьд хуулийн сургалтад бүрэн хамрагдах боломж муу байгаа нь түгээмэл байна. Энэ дашрамд хэлэхэд, манай хуулийн нөхөрлөл байгууллага, аж ахуйн нэгжүүд хуулийг мөрдөн ажиллахад нь дэмжлэг болох үүднээс сургалт явуулах, байгууллагын дотоод эрх зүйн баримт бичгүүдийг хуульд нийцүүлэх ажлыг хийсээр байна.

Эдүгээгээс нэгэн зуун арван жилийн өмнө Олноо өргөгдсөн Монгол Улс тусгаар тогтнолоо сэргээн тунхаглаж Богд Жавзандамба хутагт хаан ширээнд заларсныхаа дараа нэгэн түүхэн зарлиг буулгасан нь таван яам бүхий Засгийн газрыг байгуулах шийдвэр байв аа. Туурга тусгаар улс болсноо бататгасан Засгийн газрын анхны бүрэлдэхүүнд багтсан яамдын нэг бол Сангийн хамаг хэргийг бүгд захиран шийтгэх яам буюу өнөөдрийн Сангийн яам байлаа.

Бүтэн зууныг хавь илүү элээж, Монгол хэмээх тусгаар улсын төсөв санхүүг нийгэм, эдийн засгийн даваа нугачаатай олон тогтолцоон дундуур чиг шугам татаж, өндөр хариуцлагыг өөртөө үүрч ирсэн ууган энэ яамны түүхт 110 жилийн ой энэ өдрүүдэд болж байна.

Чингисийн алтан ургийн удамт, угсаа залгамжилсан хошуу ноён Гадинбалын Чагдаржав анхны сайдаар томилогдон ажиллаж байсан он жилүүдээс хойш улс Монголын хамаг л эрдэм мэдлэгтэй кадрууд энэ яамыг толгойлж ирсэн бахдам амжилт, шинэчлэлт, өөрчлөлтийн үр шимийг өнөөдрийн монголчууд хүртэн суугаа билээ.

Дайны хөлд сүйрсэн улс орныхоо эдийн засгийг сэргээж, Монголын үндэсний анхны мөнгөн тэмдэгт Бага болзоот 10, 25, 50, 100-ын дэвсгэртийг гүйлгээнд нэвтрүүлсэн Гомбожавын Лувсанцэвээн, гадны улсаас зээл тусламж авах, дотооддоо банк байгуулахад шамдан ажилласан Солийн Данзан, Монголд хамгийн анхны санхүүч-эдийн засагч мэргэжилтэй, хамгийн залуу буюу 23 настайдаа тус яамыг толгойлж, Халх голын дайны хөлд нэрвэгдсэн эдийн засгаа богино хугацаанд сэргээж чадсан Юмжаагийн Цэдэнбал, төсвийн орлогыг нэмэгдүүлэхэд үнэтэй хувь нэмэр оруулсан Дэмчигийн Моломжамц, энх цагийн бүтээн байгуулалтын үеийн улсын төсөв санхүүг шинэ шатанд гаргаж, төсвийн орлоготой холбоотой хууль эрх зүйн орчныг бүрдүүлсэн Бамдарийн Дүгэрсүрэн гээд түүхэн цаг үеийнхээ онцлогт эх орноо хөтөлж, хөгжүүлэхэд тэргүүн фронтод зүтгэж байсан эрхмүүдийг дурьдаад баршгүй.

Тэр дундаас улс эх орныхоо бүтээн байгуулалтын түүхэн он жилүүдэд ажил амьдралаа зориулсан Монгол Улсын 16 дахь Сангийн сайд Алтан чой овогт Думаагийн Содном баавайг толилуулсу.

Тэртээ наян есөн жилийн өмнө буюу арванзургадугаар жарны усан тахиа жил Илийн бууц хэмээх Монголын алтан говь Дорноговь аймгийн Баян-мугийн шүтээн хайрхан Аргал уулын хойд зүгээс орж ирдэг жижиг толгодын энгэрт Д.Содном гуай эхээс мэндэлсэн түүхтэй. Түүний аав Аргалын уулын алтан Чой хэмээн нутаг хошуундаа цовоо сэргэлэн зантайгаараа алдаршиж, харийн оронд тагнуулын үүрэг гүйцэтгэж байгаад эрэлхэг зоригтойгоор амиа алдсан гашуун хийгээд бахархам түүхийн эзэн Чойжамц гэх хүмүүн. Эх орныхоо төлөө үүрэг гүйцэтгэж яваад халуун амиа алдсан аавынхаа сургийг олоон жилийн турш эрэл хайгуул хийгээд дорвитой мэдээлэл олж чадаагүйдээ Д.Содном баавай ихэд харамсан дурссан нь бий. Харин ээж Думаа нь Баян-му буюу одоогийн Өргөн сумын уугуул Цоовгой хэмээх цэргийн хүний үр удам гэдэг.

ЗХУ фашист Герман улсын хооронд дайн дэгдсэн хэцүү цаг үе буюу 1942 ондД.Содном гуай есөн нас хүрэхэд дүү Цагааных нь хамтаар ижий нь Баянмөнх сумын төвдөө суурьшиж, номын дуу сонсгож эхэлсэн гэнэ лээ. Сурагч ахуйдаа лимбэ шаггүй тоглочихдог, дуу дуулчихдаг гээд урлагийн дөртэй байсан учир том ах Жамсран нь сургууль төгсөхийн алдад урлагийн сургуульд элсүүлэхээр Улаанбаатарыг зорьжээ. Тэр бол 1946 он байж. Азаар ч юм шиг, харамсалтай ч гэх үү тэр үед нийслэл хүрээг нэгжээд, нэгжээд хөдөөний ахан дүүс урлагийн сургууль олж чадаагүй тул нагац ах Ж.Маамын зөвлөснөөр Санхүү эдийн засгийн техниккумд орохоор сэтгэл шулуудсан юмсанж. Ингэж л өнөөдрийн өндөрлөг дэх Ерөнхий сайд, Сангийн сайд, Төлөвлөгөөний хорооны дарга, Сайд нарын зөвлөлийн дарга, нэрт эдийн засагч Думаагийн Содном Монгол Улсынхаа хөгжлийн түүхтэй хувь заяагаа холбох урт холын зам эхэлжээ.

Д.Содном гуайн дуртатгалаас нэгэн зүйл анхаарал татна. Тэр бол Санхүү эдийн засгийн техниккумд суралцаж төгссөн залууст зориулсан хүлээн авалтын үеэр болсон бэсрэг уулзалт. Хүлээн авалтан дээр Сангийн яамны сайд Дэмчигийн Моломжамц, яамны боловсон хүчний хэлтсийн эрхлэгч Дангаа нар хүрэлцэн ирж гэнэ. Тэгж ирээд Дангаа гуай шинэ төгсөгч Д.Содномыг дуудаж “Энэ хүүхэд зураг зурдаг юм. Яаманд авч ажиллуулна. Ханын сонин гаргаж байг” гэж Дэмчигийн Моломжамц сайдад эрсхэн танилцуулж байсан гэдэг. Шинэ залуу санхүүчийг ханын сонин гаргуулахаар Сангийн яаманд томилно гэж юу байхав, түүний мэдлэг чадварыг хуучны кадрууд онож харсан учраас тийнхүү татсан хэрэг биз гэх бодрол эдүгээ төрөх аж.

Ирээдүйн Сангийн сайдын ажил хөдөлмөрийн гараа тухайн яамныхаа Хянан байцаах газарт байцаагчийн албан тушаалаар эхэлж, 1958-1963 он хүртэл Валютын хэлстийн даргаар ажилласан байдаг. Тэгж байтал 1963 оны хавар дөрөвдүгээр сарын нэгэн өдөр Сангийн сайд Дүгэрсүрэн гуай дуудаж “Цуг юманд явъя” гэж гэнэ. Явсан зүг нь Засгийн газрын ордон байж таарчээ. Сайд явж байх зуураа “За одоо чи бид хоёр МАХН-ын Төв хорооны Улс төрийн товчооны хуралд орох байх. Намайг Сайд нарын зөвлөлд ажиллуулна гэсэн. Миний оронд Сангийн яамны сайдаар чамайг томилохоор яригдсан” гэх нь тэр. 30 нас дөнгөж шүргэж байгаа залууд энэ бол хатуудсан мэдээ. Гэвч хэдхэн хормын дараа МАХН-ын Төв хорооны Улс төрийн товчооны хуралд орж, Б.Дүгэрсүрэн гуайг Сайд нарын зөвлөлийн орлогч даргаар томилоодохжээ. Үргэлжлүүлэн Сангийн сайдаар Валютын хэлтсийн даргын албатай Д.Содномыг танилцуулахад Ю.Цэдэнбал дарга шууд л “Энэ нөхрийг чинь би таних юм байна. Асуух, санал хэлэх хүн байна уу” гээд л шууруулсан гэнэ лээ. Асуух, санал хэлэх хүн гараагүй учир Д.Содном гуайг “Чи ярих юм байна уу” гэсэн Ю.Цэдэнбал даргын дараагийн асуулт тулж иржээ. Хариуд нь “Би сайдын ажлыг хийж чадахгүй болов уу гэж айж байна” гэж бэргэсэн хоолойгоор хэлэхэд “Төрийн сайдын ажлыг хийж чадахгүй болов уу гэж чи ний болгоомжилж байгааг ойлгож байна. Чи чадах ёстой, бид тусална. За батлах уу” гэж хэлээд л асуудлыг тас шийдсэн юм билээ.

Энэ бол хүнээ таньдаг Төрийн тэргүүний шулуухан, шуурхай шийдвэр байсныг хожмын он жилүүд дэх ажил хөдөлмөр, шинэчлэл өөрчлөлт бэлэхнээ харуулсан юм. Энэ л үед улс орны төсөв санхүүгийн гол гогцоог зангидаж, эхлүүлсэн ажлаа эрчимжүүлэх, төгөлдөржүүлэх боломж Д.Содном гуайд олдсон хэрэг биз ээ. Энэ тухай тэрээр дурсан бичихдээ “Би тэр ажлыг хийж чадах, сайн ажиллахын тулд чадах бүхнээ дайчилсан шүү. Хамгийн гол нь яаманд ажиллаж байсан бүх нөхөд санаа нийлж, сайн ажиллаж, өмөг түшиг болж байсны ачаар яамны маань ажил муу үнэлэлт авч байгаагүй. Хамт ажиллах хүмүүсийн сэтгэл нэг, буруу атаархалгүй байх нөхцөл бүрдүүлж байх нь их чухал гэдгийг олон жил ажиллах явцад сайн ойлгож авсан” гэсэн нь бий.

Гучхан насандаа улсыг хариуцсан сайдын алба хашаад түүний томилолт дууссангүй. Харин эхэлж байв. Улсын эдийн засаг, нийгмийн бодлогыг боловсруулж төлөвлөдөг, хэрэгжилтийг судалж дүгнэлт гаргадаг, салбаруудын ажлын уялдаа тэнцвэрийг хангах асуудлыг төвлөрүүлж шийддэг төв байгууллага нь Улсын төлөвлөгөөний комисс байлаа. Энэ том байгууллагыг удирдах үүргийг мөн л Ю.Цэдэнбал дарга Д.Содном гуайд үүрэг болгож, 1969 оны 12 дугаар сард өгсөн юм гэдэг. Ингэхдээ хөрөнгө оруулалтын үр ашгийг нэмэгдүүлэх, ялангуяа гадаадын зээл тусламжаар хэрэгжүүлэх арга хэмжээний ТЭЗҮ боловсруулдаг болох онц шаардлагатайг анхааруулж даалгаж байжээ. Энэхүү томилгоо Д.Содном гуайд идэр залуу насны ааг омог, чадвар чансаа, Монгол Улсынхаа хөгжлийг урагшлуулах том зорилгын үүд хаалга нээгдсэн гэдгийг харж болно. Ялангуяа улс орны хэмжээнд тавигдаж байгаа асуудал үргэлж тооцоо судалгаатай, бүр цаашлаад өнөөгийн бидний хэлж заншсан ТЭЗҮ байх ёстойг санаачлан амьдралд хэрэгжүүлж, олон олон эерэг үр дагаврыг бий болгосон гэдэг.

Учир нь энэ үеэс Монгол орны ид бүтээн байгуулалтын он жилүүд эхэлж, Улаанбаатар, Дархан, Чойбалсан зэрэг хотуудад аж үйлдвэржилт хөгжиж, барилга байшин, төмөр зам, гэрэл цахилгаан гээд орчин цагийн улс орны хөгжил хурдтай эхэлж, зах зээлийн эдийн засаг ч зэрэгцэн хөгжиж эхэлсэн түүхтэй. Төлөвлөгөө санхүү эдийн засгийн төв орон нутгийн байгууллагуудад тэр үед ажиллаж байсан хүмүүс шударга хөдөлмөрч сэхээтнүүдийн тэргүүлэх эгнээнд багтаж байсан бөгөөд Монголын хөгжлийн хэтийн бодлого, түүгээр тодорхойлсон төслийн ТЭЗҮ-ийг боловсруулах, эдийн засгийн гадаад харилцааг идэвхжүүлэхэд онцгой анхаарч байсан нь 70, 80-аад оны богино хугацаанд манай улсын эдийн засгийг өөд татах, нийгмийн хөгжлийг хурдасгахад ач тусаа өгсөн гэж тэрээр дүгнэн бичдэг. Чухамхүү энэ нүсэр том бодлого, ажлын ард Д.Содном гуайн баг уралдан ажиллаж байсныг түүний журмын нөхөд цохон тэмдэглэдэг билээ. Одоо ч Монгол орноо хөгжиж бүтээж үйлдвэрлэж олборлож байгаа том төслүүдийн ард нэрт эдийн засагчийн тооцоо судалгаа орж явдаг нь андашгүй.

Монголын хөгжилд шаардлагатай, үр ашигтай болохыг үндэслэл тооцоогоор батлаад социалист улсуудын эдийн засаг нийгмийн бодлогыг зөвшин зохицуулах ажлын хүрээнд идэвхтэй ажиллаж байсны үр дүнд ЗХУ болон бусад социалист улсуудтай манай улсын эдийн засгийн харилцаа өргөжиж, тэдгээр улсуудаас манайд үзүүлэх тусламж, хөнгөлөлттэй нөхцөлөөр өгөх зээл эрс нэмэгдсэнийг архивын баримт бичиг бэлэхнээ харуулна. Тухайлбал, зөвхөн ЗХУ-аас Монголын эдийн засаг нийгмийг хөгжүүлэхэд 1971-1975 онд 450 орчим сая шилжих рублийн зээл тусламж өгч байсан бол үндэслэл тооцоолол сайжирсны ачаар 1976-1980 онд 1.4 тэрбум, 1981-1985 онд 3.2 тэрбум, 1986-1990 онд 3.5 тэрбум шилжих рублийн тусламж авч байсан тоон баримт бий.

Үйлдвэрлэлийн үндсэн салбарууд ч энэ хугацаанд амжилттай хөгжсөн түүхтэй. Аж үйлдвэрийн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийн жилийн дундаж өсөлт гэхэд 1970-1990 оны хооронд 7.2-8.7 хувьд хүргэсэн бахдам амжилтын эзэд юм. Хоёр жил гаруй үргэлжилсэн цар тахлын хүнд үед монголчуудын амин чухал хэрэгцээг жил тойрон хангаж байгаа Эрдэнэт үйлдвэрийн эх суурь тавигдах нөхцөл 1960-аад оны сүүлчээр бүрдэж байлаа. Сүүлийн 30 гаруй жил Монгол Улсын эдийн засгийг тэтгэж байгаа энэ үйлдвэрийг барих, ашиглалтад оруулах явдал монголчуудын хувьд том эр зориг байсан юм. Эрдэнэтийн овоо гэж Булган аймгийн ард иргэд нэрлэж заншсан зэсийн орд газарт манай геологчид тэр үеийн Чехословак улсын геологчидтой хамтарч хайгуулын ажил хийх их хэмжээний нөөцтэй орд гэдгийг 1960-аад оны сүүлчээр тогтоосон байдаг. Д.Содном гуай Улсын төлөвлөгөөний комиссын нэгдүгээр орлогч даргаар томилогдсон 1969 онд ЗХУ болон социалист бусад улсуудтай эдийн засгийн бодлого улс ард аж ахуйг хөгжүүлэх таван жилийн төлөвлөгөөг зохицуулах ажил анхаарч байсан бөгөөд одоогийн хэллэгээр гадаад хөрөнгө оруулалтыг татах ажлын хүрээнд анхаарах том төслийн нэг нь Эрдэнэтийн овооны зэс молебдиний орд газрыг эзэмших асуудал байсан нь мэдээж.

Хамгийн анх уг ордыг эзэмшихэд хамтран ажиллах хөрөнгө оруулах саналыг ЗХУ-ын талд санал болгоход хайгуулын ажилд оролцсон Чехословак улс хөрөнгө оруулах эсэхийг мэдэх нь зүйтэй гэсэн санааг хэлсэн гэдэг. Харин Чехословак улс тухайн үед улс төрийн байдал сайнгүй байснаас үүдэж татгалзсан хариу өгсөн гэнэ лээ. Ингээд зогсоогүй, орд ашиглахад хөрөнгө оруулах саналаа ЗХУ-д тавих санаархал туйлын өндөр. Гэтэл ЗХУ-ын Төлөвлөгөө хоорондын орлогч дарга Мисник гэдэг хүнээр ахлуулсан төлөөлөгчид 1969 онд Улаанбаатар хотод ирж, хоёр улсын 1971-1975 оны таван жилийн эдийн засгийн хамтын ажиллагааны гол асуудлаар санал солилцох уулзалт товлогджээ. Эрдэнэтийн овоогоо ярих сайхан боломж. Улсын төлөвлөгөөний комиссын нэгдүгээр орлогч Д.Содномын багийнхан уулзалтын үеэр саналаа шаргуу тавих болжээ. Хариуд нь Зөвлөлтийн нөхөд Эрдэнэтийн овоо Оросын Чита мужийн Удоканы зэсийн ордын алинд эхэлж хөрөнгө оруулах нь зөв болохыг судалж шийдэх шаардлагатай гэж юм ярьж, манайхан ч Эрдэнэтийн овооны давуу талуудыг цухалзуулсаар эцэст нь санал сонсоход хүрчээ. ЗХУ-ын Төлөвлөгөө хоорондын орлогч дарга Мисник “Эрдэнэтийг Зөвлөлтийн талаас сайн мэддэг хүний саналыг сонсох нь зүйтэй” гээд ЗХУ-ын Төлөвлөгөөний хорооны гоелогийн асуудал хариуцсан мэргэжилтэн Пётр Михайлович Постновыг Сочид амарч байхад нь яаралтайгаар дуудаж Улаанбаатарт ирүүлдэг юм байна. П.М.Постновыг онгоцны буудлаас шууд ирүүлж хуралд оруулаад саналыг асуухад тэрээр “Хэрэв би капиталист байсан бол цаг алдахгүйгээр Эрдэнэтийг эзэмшихэд хөрөнгө оруулна” гэсэн хэдхэн үг нь өнөөдрийн Монголын эдийн засгийн хөшүүрэг болсон том үйлдвэрийн суурийг тавих замыг шулуудуулжээ.

Цаашлаад эрүүл мэнд, боловсролын салбарт шинэчлэлүүд хийгдэж, шинэ мянганы эрүүл чийрэг, өндөр боловсролтой иргэд бий болох эх суурь энэ хүмүүний их удирдлагын үед тавигдсан билээ. Нэг ёсондоо социализмын үеийн Монгол улсын амжилт ололт Д.Содномын удирдлагын багтай холбоотой гэдгийг түүх гэрчилнэ. Үүнийг өнөө хэр журмын нөхөд нь онцлон хэлэх нь бахдалтай.

Д.Содном баавай албан тушаал шүтдэггүй хүн гэдгийг түүнийг томилсон хэд хэдэн томилгооноос харж болох. Анх Сангийн сайдаар томилоход Юмжаагийн Цэдэнбал даргын өөдөөс “Би хийж чадахгүй болов уу гэж айж байна” гээд хээв нэг хэлж зогссон, дараа нь мөн Улсын төлөвлөгөөний комиссын даргаар сонгоход ч Сангийн яамандаа дассанаа санагалзаж байсан зэргээс тодхон харж болох. Сүүлд 1990 оны ардчилсан хувьсгалаар тайван замаар Засгийн эрхийг шилжүүлж өгөхөд онцгой үүрэг гүйцэтгэсэн хүн юм. Гагцхүү эцэс сүүлд нь Юмжаагийн Цэдэнбалын тойрон хүрээлэгчдийн хэрэг гэгчид татагдаж хууль хяналтын байгууллагад багагүй хугацаанд дуудагдсан явдалд өнөө хэр харамсал төрөх. Тэрхүү “хэрэг”-ийн эзэд ихэнх нь ухамсарт амьдралынхаа хугацаанд улс эх орныхоо төлөө хоёргүй сэтгэлгээр зүтгэсэн түүхэн он жилүүдийн өөрчлөлт, шинэчлэлтийг хэн ч үгүйсгэж чадахгүй. Гагцхүү энэ гавьяа, үнэ цэнэ “тойрон хүрээлэгч” гэх улс төрийн хэргийг эцэслэж, цэг тавих цаг аль эрт болсныг батлах биз ээ.

Монгол Улсын 14 дэх Ерөнхий сайдын хувьд тэрээр гадаад харилцаа тэр дундаа гуравдагч хөршийн бодлогод том эргэлт авчирсан түүхэн гавьяатай нэгэн. Монгол Япон хоёр улсын хооронд гэхэд 1972 онд дипломат харилцаа тогтоосон ч социалист болон капиталист нийгмээр зааглагдаж байсан хоёр улс хооронд харилцан итгэлцэл бүрдэж чадалгүй явж ирсэн гэдэг. Харин 1990 оны гуравдугаар сард Япон улсын Засгийн газрын урилгаар Монгол Улсын Засгийн газрын тэргүүний хувьд хийсэн анхны айлчлал түүхэнд тэмдэглэгдэн үлджээ. Тэрхүү айлчлалаар л гэхэд хоёр улсын Засгийн газар хоорондын худалдааны хэлэлцээрт гарын үсэг зурснаас гадна Дархан хотод хар төмөрлөгийн үйлдвэр барихад Япон улсын Засгийн газар баталгааг гарган зээл олгох, Монголоос Японд бараа нийлүүлэхэд хөнгөлөлттэй нөхцөл бий болгох, эмнэлэг боловсролын салбарт тусламж үзүүлэх зэрэг үр дүн гарсан нь социалист орны хувьд гадаад харилцааны хувьсал гэж нэрлэж болно. Тэр л айлчлалын үр шимээр хойш хойшдын Төр засгийн тэргүүнүүд улс орныхоо асуудлыг ярилцдаг, тусламж дэмжлэг авдаг том гүүр бий болгосийм.

Эдүгээ Аргалын уулын Алтан чой овогт Думаагийн Содном 90 насны босгыг алхаж яваа ч улс орныхоо нийгэм, эдийн засгийн талаарх даацтай нийтлэл, өгүүлэл бичиж улсынхаа хөгжилд хувь нэмрээ оруулсаар сууна. Азийн цээжинд багтах Монгол хэмээх тусгаар улсын хоёр мянганы түүхэнд нэрээ, дүрээ мөнхөлсөн эрхэм буурайн их ажил, амьдралын зурвас үеийг дурсахад ийм буюу.

Хөдөлмөрийн хуулийн шинэчлэлийн талаар “MN partners” хуулийн фирмийн захирал Ц.Мөнхбаттай ярилцлаа.

-Ирэх оноос хэрэгжиж эхлэх Хөдөлмөрийн хуулийн шинэчилсэн найруулга үзэл баримтлал, агуулгынхаа хүрээнд хэр сайн хууль болж чадсан бэ?

-Хөдөлмөрийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулга маш удаан хугацаанд хэлэлцэгдэж батлагдсан хууль. Гэхдээ эдийн засгийн тооцоо судалгаа муутай. Ялангуяа хүний нөөцийн хомсдолтой байгаа энэ цаг үед ажилтнуудыг хүчээр нэмэгдүүлж, хоёрдугаарт бүх төрлийн зардлыг өсгөсөн хууль болсон. Агуулгынхаа хүрээнд өмнөх хуулиас тодорхой сайжруулсан зүйл байгаа ч бүрэн өөрчлөгдөж чадаагүй. Хуульчийнхаа хувьд бол Хөлдөлмөрийн хуулийн шинэчилсэн найруулгаар ажил олгогчдод сургалт хийж байна. Үүнээс харахад цалингийн зардал гэхэд 30-40 хувиар өсөхөөр харагдаж байгаа юм. Илүү цагийн хөлсийг ч мөн нэмэгдүүлчихсэн. Өөрөөр хэлбэл, ямар ч тооцоо судалгаагүй хууль болсон гэсэн үг.

-30-40 хувийн зардал нэмэгдэнэ гэдэг маш өндөр тооцоо байна. Ээлжийн ажлын амралт, илүү цагийн хөлс зэрэг нэмэгдсэн тодорхой заалтууд байгаа. Зардал өсөхөд нөлөөлж буй хүчин зүйлс юу вэ?

-Нэгдүгээрт, ээлжийн ажил дээр 24/48 гэдэг ойлголтыг байхгүй болгосон. Нэг ажилтны өдөрт ажиллах дээд хэмжээг 12 цаг болгосон. Ингэснээр нэг ээлж бүтэн нэмэгдэж байгаа гэсэн үг. Гурван хүн ажилладаг байсан бол 4-5 хүн ажиллах хэрэгтэй болно. Энэ нь хүний нөөц, ажиллах хүчний хомсдолтой байгаа энэ үед компаниудад маш том дарамт болж байгаа.

Хоёрдугаарт, үндсэн цалингаас боддог байсан илүү цагийн хөлсийг дундаж цалингаас бодохоор зохицуулсан. Өөрөөр хэлбэл, хоол унааны нэмэгдэл, бусад төрлийн бүхий л нэмэгдэл орсон дундаж цалингаас илүү цагийг боддог болсноор зардал өсч байгаа юм.

Гуравдугаарт, баяр ёслолын үед илүү цагаар ажиллах, тэр дундаа шөнийн цагаар ажиллабал цалинг хоёр дахин нэмэгдүүлсэн, дээр нэмэх нь шөнийн цагийн 1.2 дахин нэмэгдүүлсэн цалинг давхар авах зохицуулалтыг Хөдөлмөрийн тухай хуулийн 109.5-д зааж өгсөн байна. Хуучин зохицуулалтаар хамгийн дээд тал нь хоёр дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээтэй байсан. Энэ утга агуулгаар эдийн засгийн хувьд ажил олгогчдод маш том дараа болж мэдэх нь.

-Аль салбарт энэ зохицуулалт илүү хүнд тусч байна вэ?

-Зам тээвэр, аялал жуулчлалын салбарт уртын ээлжээр ажиллах боломжийг хасч, зөвхөн уул уурхай, олборлох салбарт зөвшөөрчихлөө. Аялал жуулчлал, зам тээвэр, тээврийн салбар, жишээ нь замын компаниудад маш хүнд тусч байгаа юм. Тээвэрлэлтийн компаниуд гэхэд Монгол Улс даяар бараа бүтээгдэхүүнийг тээвэрлэж хүргэхэд найм хоног зарцуулдаг. Гэтэл тээврийн компани уртын ээлжийг ашиглах боломжгүй болчихсон. Долоо хоногт ажиллах хамгийн дээд цаг нь 56 цаг, нэг өдрийн илүү цагийн дээд хэмжээ дөрвөн цаг байна гэсэн зохицуулалт бий болж байна. Өмнөх хуульд илүү цагийн дээд хэмжээг зааж өгөөгүй байсан. Гэтэл одоо нарийн зааж байгаа нь аль аль талдаа хохиролтой. Нөгөө талд ажилтан илүү цагаар ажиллаж байж цалин хөлсөө ахиу авах сонирхолтой байдаг биз дээ.

Гадаадад манай монголчууд өглөө, орой хоёр ажил хийдэг. Гэтэл Монголд тэгж ажиллах боломжгүй болж байна. Долоо хоногт ажиллах илүү цагийн дээд хэмжээг 56 цаг болгоод зогсохгүй хэрэв хоёр компанид ажиллаж байгаа бол дундын хяналт тавихаар зааж өгсөн. Энэ нь эцсийн дүндээ ажилтандаа ч, ажил олгогчдодоо ч ашиггүй хувилбар. Учир нь ажил олгогч зардлаа хэмнэхийн тулд нэг ээлжийг нэмэгдүүлээд гурван хүнд өгдөг байсан цалингаа дөрвөн хүнд өгөхийн тулд зарим талаараа цалингийн зардал, бусад хангамжуудаа бууруулахаас өөр аргагүй болно. Зарим салбарын ажилтнуудын хувьд нэмэгдэл цалин хөлс нь буурна гэж харж байгаа.

Учир нь компаниуд тийм өндөр зардал гаргах боломжгүй. Тэгэхээр нөгөө хүмүүсийнхээ цалинг бууруулж дахин хүн авч ажиллуулах шийдэлд хүрэх болов уу. Ялангуяа уул уурхайн салбаруудад маш хүнд тусч байгаа. Ээлж 14/14 болсноор шууд утгаараа тээврийн зардал нэмэгдэнэ.

-Ээлжийн амралтын хугацаа, цалин хөлстэй холбоотой шинэ зохицуулалт дээр ажил олгогчид шүүмжлэлтэй хандаж байх шиг байна?

-Ээлжийн амралтын тухайд ажлын жилийн дундаж цалингаас цалин хөлсний дунджийг тооцно гэж байгаа. Мөн биеэр эдэлж чадаагүй ажилтанд цалинг 1.5 дахин нэмэгдүүлнэ гэсэн. Хуучин хуулиар нэмэгдэл хоногийг 8-10 жил ажилласан бол гурав хоногийн нэмэгдэл өгдөг байсан.

Үүнийг шинэ хуулиар зургаа дахь жил буюу 61 дэх сараас эхлэн нэмэгдэл хоног тооцож явна гэж байна. Энэ утгаараа цалингийн зардал мөн л нэмэгдэж таарна.

-Цар тахлын үеийн эдийн засгийн энэ хүнд үед аж ахуйн нэгжүүд хямралтай байгаа. Ийм нөхцөлд хөдөлмөрийн шинэ харилцаа үүсч эхлэх нь хүндрэл авчирч мэдэх нь ээ?

-Хөдөлмөрийн харилцаа бол эдийн засгийн гол харилцаа. Ажил олгогчдын хувьд зарим зардлыг дийлэхгүйгээс үүдэж санхүүгийн эрсдэлтэй учрах, зээлээ төлж чадахгүй байх, ажил олгогчид хумигдах эрсдэл байгаа. Цар тахлын үед эдийн засгийн харилцаа муу, хил хаалттай байгаа үед хууль хэрэгжээд эхэлбэл маш том сөрөг нөлөө авчирна. Эсрэгээрээ ажилгүйдэл улам нэмэгдэх нь байна. Учир нь энэ хуулиар эдийн засгийн цогц харилцаагаа либералчлаагүй. Хөдөлмөрийн зах зээлийг либералчлахгүйгээр цаашдаа эдийн засгийн хөдөлмөрийн бүтээмж, ДНБ нэмэгдүүлэх боломж лав энэ хуулиар харагдахгүй байна.

Тэгэхээр энэ хуулийн философи бол хуулийн Дэд ажлын хэсгийн ахлагчийн ярьж байгаагаар ажил олгогчдоос ажилтныг хамгаалах гэж байгаа. Эдийн засаг гэдэг бол байлдаан биш. Гэтэл Карл Марксын хөдөлмөрчин ангийг мөлжлөгөөс хамгаалах гэдэг философиор явж байгаа хууль өнөө цагт яасан ч тохирохгүй. Жишээ нь, хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээ гэхэд уул уурхайн салбарт 840.000 төгрөг байдаг. Сул зогсолт зарлах юм бол 60 хувиар тооцно гэж байгаа. Гэтэл тэр 60 хувь нь хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээнд хүрэхгүй бол заавал хүргэж өгнө гэж байна. Салбар болон салбар дундын хамтын хэлэлцээрээр явж байгаа агуулга харилцаан дээр ажил олгогчдод мөн адил хүнд тусахаар байгаа юм. Нэг ёсондоо ажил олгогчдыг шууд боомилж байна гэсэн үг.

-Хуулийн шинэчлэлийн эерэг тал юу байна вэ?

-Би бол либертари хүн. Тэгэхээр ажил олгогчдод эдийн засгийнхаа хувьд бүх төрлийн зардлыг нэмэгдүүлсэн ч нөгөө талаас ажилтнуудыг хариуцлагажуулсан хууль болсон. Хариуцлага шийтгэлийн төрлийг нэмэгдүүлсэн, хөдөлмөрийн гэрээ дуусгавар болоход ажлын гүйцэтгэлийн үнэлгээг оруулж өгсөн. Энэ утгаараа тодорхойгүй байсан ойлголтуудыг тодорхой болгож өглөө. Ингэснээр ажил олгогч ажилтандаа хариуцлага тооцдог боломж нэмэгдөж өгнө. Өмнө нь жилд дунджаар шүүхэд хөдөлмөрийн маргаантай холбоотой 2220 гомдол ирдэг байсан. Үүний 80 орчим хувьд нь ажилтан ямар нэгэн байдлаар шүүхээс нэхэмжлэлээ хангуулдаг байсан. Энэ нь ажилтанд нэг талдаа ашигтай. Ажил олгогч ажилтнаа халж чаддаггүй, хариуцлага тооцож чаддаггүй байдлыг маш их тавьдаг байсан. Энэ хуулиар ажилтныг өргөдлөө өгөөд ажлаа хаяад явах эрсдэлийг хязгаарласан, ажлын байраа орхиод явах боломжгүй болгосон сайн талтай. Дээрээс нь ажил хүлээлцэхэд ямар, ямар ажлаа яаж хүлээлцэх вэ гэдгийг тодорхой тусгаж өгснөөрөө онцлогтой

СЭМҮТ-ийн дэд захирал, анагаах ухааны доктор В.Баярмаатай ярилцлаа.

-Өсвөр насны хүүхдүүдийн есөн хувь нь сэтгэцийн эмгэгтэй байна гэсэн судалгааг танай төв гаргасан байдаг. Өсвөр насны онцлог ямар байдаг тухай болон яагаад сэтгэцийн эмгэгтэй болж байгаа талаар ярьж өгөхгүй юү?

– Өсвөр нас гэдэг шилжилтийн нас. Шилжилтийн насаа дагаад тухайн хүүхдийн бие махбод, сэтгэл зүйн өөрчлөлтүүд гардаг. Бие махбодод бэлгийн хоёр дахь шинж тэмдгүүд илэрнэ. Сэтгэл зүйд хүүхэд наснаас насанд хүрэгчид рүү шилжиж байгаа болохоор биеэ даах хүсэл эрмэлзэл, юмыг даган дуурайх, өөрийгөө хэн бэ гэж тодорхойлохын тулд эерэг, сөрөг бүх зүйлийг даган дуурайдаг. Нийгмийн талаас бол бие махбодод гарч байгаа өөрчлөлтөөс болж үе тэнгийнхэн, эсрэг хүйстэн рүүгээ илүү чиглэдэг. Тиймээс өсвөр насныхны хувьд шилжилтийн үе нь хүнд жаахан ойлгомжгүй байдал үүсгэдэг. Манай СЭМҮТ-өөс өсвөр насныхны тухайд 2013 онд, дээр нь 2017 онд давтан судалгааг нарийвчлан хийж байсан. Судалгаанд 11 аймаг, нийслэлийн таван дүүргийн 2250 хүүхэд, мөн ийм тооны эцэг эх, анги удирдагч 72 багшийг хамруулж, өсвөр насны хүүхдийн сэтгэцийн э р ү ү л мэнд ямар байна вэ гэдгийг судалж үзсэн. Судалгааны үр дүнд нийт хүүхдийн 60.5 хувь эрүүл, 30.5 хувь сэтгэл санааны хувьд асуудалтай, есөн хувь нь сэтгэл хөдлөл болон зан үйлийн талаас ямар нэгэн эмгэгтэй байна гэсэн хариу гарсан. Хүүхдийн сэтгэцийн эмгэгт байдал гэдэгт биеийн өсөлт хөгжилтэй холбоотой, сэтгэл хөдлөлтэй холбоотой, зан үйлтэй холбоотой эмгэг гэсэн гурван бүлэгт хуваагддаг. Тэр дундаас сэтгэл хөдлөл, зан үйлийн эмгэгүүд өсвөр насны хүүхдүүдэд түгээмэл тохиолддог. Өөрөөр хэлбэл, судалгаагаар гарсанчлан 40 хүүхэдтэй анги байлаа гэхэд дөрвөн хүүхэдтэй нь сайн тулж ажилла гэсэн үг. Тэр дөрвөн хүүхдийг зөв тийш нь залаад явчихвал ангид эерэг харилцаа, эерэг уур амьсгал бий болж, бие биендээ зөв үлгэр дуурайл үзүүлээд явна. Харин ажиллаж чадаагүй бол тэдэнд байгаа сөрөг шинж чанаруудыг бусад хүүхдүүд нь даган дуурайна гэсэн үг.

-Судалгааны багийнхан зөвлөмж гаргасан гэсэн. Хэр үр дүнтэй байна вэ?

– Хүүхдүүдийн дунд тохиолдоод байгаа асуудлуудтай яаж тэмцэх талаарх зөвлөмж гаргасан. Тодруулбал, хүүхдүүдэд сэтгэцийн эрүүл мэндийн талаар боловсрол олгоё. Тэгэхийн тулд эрүүл мэндийн хичээлийн агуулгад үүнийг оруулж өгөх ёстой гэж үзсэн. Ингэснээр Ерөнхий боловсролын сургуулийн 4-12 дугаар ангийн сурах бичгийн бүлэг 3, 4-т сэтгэцийн эрүүл мэнд, хорт зуршил гэсэн агуулгыг оруулж өгсөн.Хүүхдүүдэд энэ агуулгаар эрүүл харилцааг бий болгох, харилцааны зөрчил үүсвэл түүнийг хэрхэн эрүүл, зөв аргаар даван туулахыг заасанойлголт байгаа. Мөн дээр нь багш нарт нь арга зүйн сургалтуудыг хийсэн. Анги удирдсан багшаар дамжуулж эцэг эхэд боловсрол олгох гарын авлагыг ч гаргасан байгаа. Хүүхэд, багш, эцэг эх гэсэн гурван зорилтот бүлэг рүү тулж ажиллах нь чухал байна гэж үзээд арга зүйн сургалтууд хий гээд явж байгаа. Үргэлжлүүлэн Говь- Алтай аймаг дээр туршилт хийж байгаа. Боловсрол, эрүүл мэндийн салбарынханд сургалт хийж, Гэр бүл хүүхэд залуучуудын хөгжлийн төвийн нийгмийн ажилтан сэтгэл зүйч нарыг нь сургаж, аймгийн төвд дөрөв, алслагдсан хоёр суманд тус бүр нэг, нийт зургаан төв байгуулж, өсвөр үеийнхний тулгамдсан асуудал хэрхэн буурч байгаа эцсийн үнэлгээхийхээр төлөвлөн ажиллаж байна. Энэ ажлыг маань НҮБ-ын Хүүхдийн сан ивээн тэтгэсэн.

– Өсвөр үеийнхний эмгэгүүдийг яаж таних вэ. Хэрхэн илрэх вэ?

-Өсвөр насныхны дунд биеийн хөгжилтэй холбоотой эмгэг бага насанд тохиолдоно. Түгээмэл хоёр эмгэг нь аутизм, оюуны хомсдол хоёр бий. Аутизмыг 1.6 настайд илрүүлэх боломжтой. Оюуны хомсдолтой хүүхдийг төрөхөөс нь авахуулаад гурван нас хүртэл клиник эмнэл зүйгээр тогтоох боломжтой. Шаардлагатай гэж үзвэл найман нас хүрэхэд IQ шинжилгээг хийгээд тогтоодог. Гэтэл сэтгэл хөдлөл, зан үйлтэй холбоотой эмгэгүүд нь нийгмээс гаралтай. Энэ бол тухайн хүүхдийн сэтгэл зүйн онцлогтой холбоотой үүсдэг эмгэг. Нийгмийн анхдагч нэгж болсон гэр бүлээс үүсээд байгаа юм. Айдас түгшүүр, гутралууд, архи тамхи хэрэглэх, мансууруулах бодист донтох, огцом уур бухимдалтай байх, тийм үедээ хүчирхийлэл үйлдэх зэрэг үйлдэл гаргаж байгаа бол шууд гэр бүлтэй холбоотой. Өв тэгш зөв хүмүүжилтэй, эцэг эхтэйгээ харилцан ярилцаад нээлттэй өссөн хүүхэд ийм байдалд хэзээ ч орохгүй. Тодруулбал, эцэг, эх нь салсан, хойд эцэг эхтэй, эсвэл хамтран амьдрагч гэх мэт гэр бүлийн хувьд өв тэгш бус байгаа. Хэчнээн аав ээж нь байсан ч байнгын хэрүүл маргаан, дарамттай орчинд өссөн хүүхдүүд бага байхдаа асуудалгүй, хэвийн юм шиг харагддаг боловч өсвөр насанд нь илэрдэг. Тэр нь янз бүрийн шинж тэмдгээр илэрдэг. Хүүхдүүдэд үүсч байгаа айдас хүртэл насны онцлогтой. Хүүхэд бага байхдаа гэр бүл, аав ээжээсээ айдаг байсан бол жаахан том болоод ирэхээр нохой, муур зэрэг амьтнаас айгаад ирнэ. Сургуульд ороод төсөөлөх чадвар нь хөгжөөд мангас, сүнс гэх мэт зохиомол зүйлсээс айх гэх мэт эмгэгүүд илэрдэг.

-2017 оны судалгаагаар өсвөр үеийнхний багагүй хувь нь сэтгэцийн эмгэгтэй байна гэжээ. Түүнээс хойш нийгмийн нөхцөл байдал сайнгүй байна. Өсвөр үеийн хэнд тулгамддаг дээрх эмгэгүүд ямар болсон бол?

-Өнөөдрийн нөхцөл байдлыг харахад асуудал ихэссэн байж болзошгүй гэж харагдаж байгаа. Нөгөө талаасаа илрүүлэлт сайжирсан талтай. Уг нь сэтгэцийн эрүүл мэндтэй холбоотой судалгааг 10 жил тутамд давтаж хийгээд харьцуулж үзээд явж байх ёстой. Гэвч манай байгууллага түүнийг дааж хариуцаад хийгээд явах төсөв хөрөнгө байдаггүй. Олон улсын байгууллагуудад хүсэлт тавьчихаад байгаа.

-Сэтгэл хөдлөл болон зан үйлийн эмгэгтэй болсон хүүхдийг гэр бүлийн хүрээнд эмчилж болох уу?

-Хүмүүс сална гэж хоорондоо гэрлэдэггүй. Гэр бүлээс үүдэлтэй таагүй асуудалд хамгийн их дарамт авдаг нь хүүхэд. Тийм учраас хоорондоо таарч тохирохгүй, үзэл бодол нийлэхгүй асуудал дээр цаашид гэр бүлээ бүтэн авч үлдэх, хүүхдээ сайн сайхан амьдруулахыг хүсвэл хоорондоо харилцан буулт хийх л хамгийн оновчтой арга. Хэдийгээр дарамт, стресст өртсөн ч гэсэн хүүхэд л болсон хойно гэр бүл нь эвтэй найртай, сайхан уур амьсгалтай байхад стресс н ь тайлагддаг. Тиймээс хүүхдэдээ цаг гаргаж байх нь хамгийн чухал.

-Амиа хорлолтын нас залуужиж байгаа судалгааг мэргэжлийн хүмүүс хийдэг болсон. Хэдхэн хоногийн өмнө барилга дээрээс 13 настай хүүхэд үсэрч амиа алдсан харамсалтай хэрэг гарсан. Өсвөр насны хүүхдүүд яагаад амиа хорлох алхмыг сонгодог болчихов оо?

-Амиа хорлох бол сэтгэл гутралын хүндэрсэн хэлбэр. Сэтгэл хөдлөл гэдэг сайхан зүйл харж баярладаг, муухай зүйл харж гутрахыг хэлдэг. Хүний сэтгэлийг байнга хараар будаж, муухай хэлээд, ад шоо үзээд байхаар дотогшоо хүн бол тэр таагүй байдлаа хэн нэгэнд ярихгүй байсаар дотроосоо ядарч, тамирдаад идэвхгүй болж ирдэг.

Хоёрдугаарт, гэнэт хүчтэй сэтгэл зүйн гэмтэл авснаас үүдэж амиа хорлох үйлдэл хийж болно. Магадгүй бэлгийн хүчирхийлэлд автсан байж болно. Эсвэл хайрлаж хүндэлж явсан ойр дотны хүн нь нас бардаг, гамшиг зудад өртдөг. Гэнэтийн хүчтэй сэтгэлийн гэмтэл авснаас болж “Надад тэр хүнгүйгээр, тэр орчин нөхцөлгүйгээр амьдрах сонирхол алга” гэсэн ганцаардсан, гутарсан мэдрэмж, сэтгэл зүйн хүчтэй гэмтлээсээ “Үхэх нь дээр юм байна” гэсэн сонголтод хүргэдэг. Ер нь сэтгэцийн өвчтэй хүн амиа хорлодоггүй. Хүмүүс ч тэгж боддог. Амиа хорлосон нийт тохиолдлын нэг, хоёр хувийг л ийм хүмүүс эзэлдэг. Харин 98, 99 хувь нь тулгамдсан асуудалтай, сэтгэц нь эрүүл, эмгэгийн завсарт байгаа, тулгамдсан асуудалтай хүмүүс асуудлаа шийдэх гарц гаргалгаа нь амиа хорлолт гэж үздэг.

-Ялангуяа өсвөр насны хүүхэд ийм сонголт хийхэд хүрч байна гэдэг их эмзэглэмээр явдал болоод байна шүү дээ?

-Манай СЭМҮТ-д сүүлийн 20 гаурй жилийн хугацаанд гарсан амиа хорлох үзэгдлийн талаар дата мэдээллээр нэгтгэж судалгаа хийж доктор хамгаалсан хүн бий. Тэр судалгаагаар амиа хорлолтын асуудал хамгийн багадаа тав зургаан настай, хамгийн дээд тал нь 50, 60 настай хүмүүсийн хувьд ганц нэг кейс гарч байсан. Саяхан болсон явдалд ноцтой нөхцөл байдал байсан байх. Сэтгэл зүйн маш хүчтэй гэмтлүүдийг авсан байх. Түүнээс үүдэж тийм үйлдэл хийхэд хүргэсэн байх. Хэрэв тэд хэцүү асуудалтай тулгараад байна, яах вэ гэж хоорондоо ярьж байх үедээ сэтгэл зүйч, сэтгэл засалчид хандсан бол өөр байх байсан. Сэтгэл зүйч, сэтгэл засалчид ярилцах, тайвшруулах , шаардлагатай бол эмээр ч хамаагүй тайвшруулаад нэг амсхийгээд босгоод ирэхэд “Амиа хорлох буруу юм байна, Харин түүний оронд амьд явж тэмцэх ёстой юм байна” гэдэг сонголт олгодог. Сургуулиуд дээр явж байхад “Манай сургуульд сэтгэлзүйч хэрэгтэй байна. Хүнд асуудлууд их тохиолддог” гэсэн хүүхдүүд олон байдаг. Тэдэнд асуудлаа ярьдаг, зөвлөгөө авдаг, гарц гаргалгааг нь хэлээд өгдөг хүн хэрэгтэй байна. Тиймээс сэтгэл зүйчдийг сургуулиуд дээр бий болгож өгөөч гэхэд Боловсролын яам маш сайн дэмжиж, одоо 60 орчим сургууль сэтгэл зүйчтэй болсон. Цаашдаа ч энэ тоо улам нэмэгдэх юм билээ.

-Сэтгэцийн эмгэгт өртсөн болон асуудалтай тулгарсан хүүхдүүд сэтгэл зүйчид хандах ёстой гэж байна. Гэхдээ манайхны нэг онцлог нь дотогшоо хүмүүс. Европын орнуудыг бодоход хүүхдүүд асуудлаа илэн далангүй ярьж чадах уу, тусламж авч чадах уу гэдэг дээр эргэлзэж байна?

-Одоогийн хүүхдүүд өөр болсон. Тэд харьцангуй нээлттэй болж байгаа. Ер нь 0-18 насны хүүхдүүд таван насны мөчлөг дамждаг. Насны үечлэл бүр дээр өөрийн гэсэн стресс тайлах аргууд байдаг. Яг өсвөр насны хүүхдүүдийн хувьд харилцан ярилцах арга хамгийн тохиромжтой. Тэдний хувьд аав ээж, гэр орон, сургууль, үе тэнгийнхнээ таньж мэдчихээд одоо өөр рүүгээ хандаж байгаа үе. Өөрт чинь, найзад чинь асуудал тулгарсан бол сургуулийнхаа сэтгэл зүйчдээ хандаарай гээд мэдээлэл өгчихөд л тэд ойлгочихно. Тийм учраас сургуулийн орчинд сэтгэл зүйч ажиллуулах, хүүхдүүд сэтгэл зүйчид хандах ёстой шүү гэдэг мэдээллийг өгөх ажил хамгийн чухал байна.

Хүний эрхийн нөхцөл байдлын талаар хуульч, өмгөөлөгч Р.Булгамаатай ярилцлаа.

-Олон улсын хүний эрхийн өдрийг манай улс саяхан тэмдэглэн өнгөрүүллээ. Хэдийгээр өнгөрсөн ч гэсэн хүний эрхийн нөхцөл байдал ямар байгааг бид нэхэн тодруулах ёстой. Та бол хүний эрхийг хамгаалах гол фронт дээр ажилладаг хуульчийн хувьд энэ талаар бодит байдлыг хэлэх байх?

-Хүний эрхийн олон улсын өдөр тохиож, энд тэндгүй хэлэлцүүлгүүд явж харагдсан. Хамгийн гол нь өнөөдөр Монгол Улсад хүний эрхийн асуудал ямар байна вэ гэдэг дээр бодит дүгнэлт хийх цаг нь болсон. Хэдийгээр манайх Хүний эрхийн олон улсын конвенцэд нэгдэн орж, Үндсэн хуулийнхаа 16 дугаар зүйлд хүний эрх, эрх чөлөөний хэм хэмжээг тодорхой хуульчлан зохицуулсан ч бодит амьдрал дээр хэрэгжихгүй байна. Үндсэн хуулийн 10.1 дүгээр зүйлд бий. Монгол Улсын нэгдэн орсон олон улсын гэрээ конвенц Монгол Улсын хууль тогтоомжийн нэгэн адил хүчинтэй гэдэг. Гэтэл энэ маань хууль зүйн хамгааллын түвшинд байж чадахгүй байдаг нь анхаарал татаж байгаа. Учир нь хүний эрхийн байдал манай улсад өдрөөс өдөрт дордож байна гэсэн дүн шинжилгээг мэргэжлийн байгууллагууд, хүний эрхийн хамгаалагчид дүгнэж бичээд байгааг бид зүгээр өнгөрөөж болохгүй. Ялангуяа ковид, цар тахлын үед хүний эрх илүү их зөрчигдсөн. Учир нь төрөөс гаргаж байгаа шийдвэрүүд, түүнийг хэрэгжүүлж байгаа албан тушаалтнууд хүний эрхийг дордуулдаг, зөрчдөг нийтлэг дүр төрх бий болчихлоо. Тодруулбал, Үндсэн хуулиар заасан жагсаал цуглаан хийх эрхтэй холбоотой асуудал дээр иргэдэд хууль зүйн үндэслэлгүй шаардлага тавьсантай холбоотойгоор жагсагч иргэд болон хууль хүчний байгууллагуудын дунд үл ойлголцол үүсч, өнөөдрийг хүртэл өрнөж байх жишээтэй.

Түүнээс гадна шийдвэр гүйцэтгэлийн байгууллагууд, жишээ нь хорих ангиудад хүний эрх зөрчигдөж байгаа маш олон кейс сүүлийн үед гарах боллоо. АТГ-ын комиссаруудтай холбоотой гомдол маш олон иргэдээс гаргасаар байна. Бас л нөгөө хэрэг хянан шийдвэрлэх, мөрдөн шалгах ажиллагааны явцад иргэнд зүй бус шаардлага тавьдаг, эсвэл ёс бусаар ханддаг, сэтгэл санааны хохирол учруулах замаар эрүүдэн шүүдэг зөрчил байсаар байна. Эрүүдэн шүүлт гэдгийг заавал бие мах бодыг нь зодож цохьсоноор илрэхгүй. “Гэр бүлийн гишүүнийг чинь шалгана”, “Нөхрийн чинь банкны хуулгыг шалгана шүү” эсвэл “Чи ажлаа өгөөд хялбаршуулсан журмаар асуудлаа шийдүүлсэн нь дээр дээ” гэх зэргээр хуульд заагаагүй ёс бус харилцаануудыг гаргадаг байдал нийтлэг болжээ.

-Цагдаагийн ажилтнууд хүний амь насанд хүрсэн хэргийн шүүхийн шийдвэр хүний эрхийн зөрчилд шинэ кейс болсон гэж хуульчид ярьж байна. Та хохирогчийн өмгөөлөгчөөр оролцсон байх аа?

-Цагдаагийн байгууллагын албан хаагчид иргэдийн амгалан тайван байдлыг хангахын төлөө ажиллаж байгаа гэх боловч өргөсөн тангараг нь бодит амьдрал дээр эсрэгээрээ байгаагийн нэг жишээ энэ. Төв аймагт цагдаагийн хоёр албан хаагчийн холбогдсон хэрэг хоёр жил гаруй шалгагдаж шүүхийн шийдвэр саяхан гарсан.

Төв аймгийн Эрүүгийн хэргийн анхан шатны шүүхээс нэг цагдааг нь гэм буруутай гэж тооцсон. Цагдаа нар хүний эрхийн мэдрэмжгүйгээр өөрсдийнхөө албан үүргээ урвуугаар ашиглаж хүч хэрэглэж халдсан үйл баримт юм. Үүнийг өнөөдөр шүүх олж харж дүгнэж байгаа нь нэг талаар цагдаа хууль хүчний байгууллага гэлтгүй албан тушаалтнууд ажил үүргээ гүйцэтгэхдээ хянамгай, хүний эрхийн мэдрэмжтэй байхыг сануулж байгаа хэрэг юм. Нөгөөтэйгүүр цагдаагийн албан хаагч төрийн албаныханд хүний эрхийн боловсрол олгох ажил маш чухал байна. Цагдаагийн ажилтнууд иргэдэд шаардлага тавихдаа хүч хэрэглэсэн, зүй бус үйлдэл гаргасан гэдэг нь тогтоогдож, гэм буруутай буюу хүнийг болгоомжгүйгээр амь насыг нь хохироосон гэж үзсэн. Энэ бол ховор кейс.

Сүүлийн үед хүний эрхийн зөрчил дээр анхаарууштай нэг асуудал бол сошиал орчинд хүний нэр хүндэд халддаг тухай. Шүүхээс гэм буруутай нь тогтоогдоогүй байхад нийгмээрээ яллаж хүний эрхийн зөрчдөг явдал онц ноцтой байдалд хүрч байна. Манайд Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний хууль гэж хэдхэн зүйл ангитай жижиг хууль бий. Энэ хуульд өөрчлөлт оруулах цаг болсон байна. Цахим хэрэглээний харилцааг зохицуулсан хуультай болох, иргэд хүний эрхийн мэдрэмжтэй байх, хүний эрхэд хүндэтгэлтэй хандах асуудлыг цахим хэрэглэгч нарт ухамсарлуулан ойлгуулах, хуулийн зохих хариуцлага оноох асуудал чухал байна.

Саяхан УИХ-аас баталсан Хувь хүний нууцын тухай хуулинд нууцыг задруулсан этгээдэд хорих ял хүртэл оногдуулах зохицуулалт орлоо. Ганц энэ зохицуулалтаар шийдэгдэхгүй. Цахим хэрэглэгч гэж хэн бэ, цахим орчинд ямар дэг журам байх ёстой вэ, бусдыг гүтгэж доромжилбол ямар хууль зүйн хариуцлага хүлээх вэ гэдгийг бид нухацтай авч үзэх ёстой. Эрүүгийн хуулийн тусгай ангийн 13.14-т худал мэдээлэл тараах гэдэгт зорчих эрхийг хязгаарлах, торгох л зэрэг зохицуулалттай байна. Гэтэл бусдыг гүтгэдэг доромжилдог, түүнийгээ олон нийтийн сүлжээгээр түгээдэг, эсвэл нийгмээрээ ялладаг, баалдаг, сошиал ертөнцийн давлагаанд тааруулж төрийн шийдвэрийг гаргадаг албан тушаалтнуудын үйлдэл хүний эрхийн ноцтой зөрчил. Үүнд л өнөөдөр хуулийн зохицуулалт, төрийн хамгаалалт хэрэгтэй байна.

-Манай улсад хүний эрхийг хамгаалдаг гол байгууллага бол ХЭҮК. Комисс дотроо хүний эрх хамгаалал, эрүүдэн шүүлтээс ангид байлгах хүний эрх хамгааллын чухал асуудлыг хариуцдаг хоёр орон тоо жил гаруй хоосон байлаа. Ийм нөхцөлд хүний эрхийн асуудал ярихад хүндрэлтэй юм?

-ХЭҮК-ын хамгийн гол хоёр асуудлын хүрээнд хяналт тавих ёстой гишүүд томилогдохгүй байгаа учир шалтгаанд олон хүчин зүйл нөлөөлж байгаа байх. Хүний эрх, хууль дүрэм хэрэгжүүлэх гэдэг талаасаа хандвал даруйхан шийдэгдэх ёстой асуудал. Гэтэл ийм амин чухал хариуцлагатай асуудал дээр улс төрийн өнгө аяс байгаа учраас албан тушаалтнууд сонгон шалгаруулах асуудал учир дутагдалтай яваад байна уу гэж харж байгаа.

Үнэндээ эрх баригчид, албан тушаалтнууд “Монголд эрүүдэн шүүлт байхгүй” гэдэг байдлаар хандаад байна. Бараг “ХЭҮК-ын дээрх чиг үүргийн гишүүд байсан байгаагүй асуудал яваад л байна ш дээ” гэдэг байдлаар өнгөц дүгнэж байгаа нь асар их учир дутагдалтай. Эрүүдэн шүүлт гэдэг орчин цагийнхаа нийгмийн хөгжлийг дагаад хувьсан өөрчлөгдөж байна. Нөгөө л хоол ундыг нь өгөхгүй, зодож занчдаг, кинон дээр гардаг шиг байдал өнөөдөр үгүй болсон. Эрүүдэн шүүлт олон хэлбэрээр бий болж байна. Сэтгэл санааны дарамт учруулах байдлаар, “Чамайг ялтан болгоно шүү”, “Шоронгийн хулгайч болгоно”, “Эрх чөлөөг чинь хязгаарлуулж чадна шүү”, “Наранд гарах асуудал чинь миний эрх мэдэлд байна” гэх байдлаар илэрдэг. Эсвэл хорих ангид ял эдэлж байх хугацаандаа тэнд авах ёстой үйлчилгээг бүрэн авч чадахгүй байх асуудалд л ХЭҮК-ын гишүүдийн хараа хяналт, нүд чих хэрэгтэй байдаг.

Миний хувьд гол төлөв хүүхэд, эмэгтэйчүүдийн эрхийн асуудал дээр ажилладаг өмгөөлөгчийн хувьд хэлэхэд, 461 дүгээр ангид насанд хүрээгүй хүүхдээс байцаалт авах, таньж олуулах зориулалтын өрөө байдаггүй. Түүнээс гадна хоригдож байгаа эмэгтэйчүүдийн хувьд эрүүл мэндийн үйлчилгээ авах асуудал учир дутагдалтай байсаар байна. Хорих ангид янз бүрийн архаг, суурь өвчтэй, мөн жирэмсэн эмэгтэйчүүд ял эдлэх тохиолдол бий. Жирэмсэн эмэгтэйчүүд гэхэд хорих ангийн хүйтэн цементэн шалан дээр байсаар доороосоо даарч хөрснөөс бол тонус өгөх, цус алдах, зулбах, бүр цаашлаад эрүүл мэнд, амь насаа алдах ноцтой хохирол учрах эрсдэлтэй нөхцөлд байна. Тэдэнд яаралтай эмнэлгийн тусламж үйлчилгээ үзүүлэх нөхцөл шаардлага учир дутагдалтай. Миний хоёр ч үйлчлүүлэгчид ийм асуудал тулгарсан. Хорих ангид эмэгтэйчүүдийн нарийн мэргэжлийн эмч, техник хэрэгсэл байхгүй. Бие нь гэнэт муудсан үйлчлүүлэгчээ мэргэжлийн эмэгтэйчүүдийн эмнэлэгт үзүүлэхийн тулд прокурор, шүүгчээс зөвшөөрөл авах гэсээр 4-7 хоног алдаж байх жишээтэй. Үүнээс болж хүний эрүүл мэнд, амь нас эрсдэх нөхцөлд хүрэх дөхсөн. Энэ нь өөрөө хүний эрхийн ноцтой зөрчлийн илрэл дүр төрх юм.

Энэхүү асуудлаар нэг өмгөөлөгч гомдол гаргаад явах уу, мэргэжлийн ХЭҮК-ын гишүүн хариуцаад явах уу гэхэд тэнгэр, газар шиг ялгаатай. Энд л ХЭҮК-ын гишүүний сэтгэл зүтгэл, анхаарал халамж, нүд чих хэрэгтэй байна. Тийм учраас ХЭҮК-ын гишүүдийг бүрдүүлэх, ажиллагааг нь хэвийн явуулах нөхцөлөөр төр яаралтай хангаж өгөх ёстой.

-ХЭҮК-ын тэр хоёр гишүүний албан тушаал дээр өрсөлдөх хуульчид олдоогүй гэх тайлбар хэлээд байгаа шүү?

-ХЭҮК-т орох хуульчид олдохгүй байна гэх эрх баригчдын байр суурины эсрэг байна. Энэ олон мянган хуульчдын хөдөлмөр зүтгэл, нийгэм хүний эрхийн төлөө хичээнгүйлэн ажиллаж байгаа байр байдал, боловсрол мэдлэгийг үнэгүйдүүлж харлуулж болохгүй. Харин өөрсдийнхөө үйл ажиллагаанд дүгнэлт хийх хэрэгтэй. Бодит байдал дээр ямар мэдрэмж, итгэл үнэмшил төрж байна вэ гэвэл сүүлийн үед хуулийн гол салбарт томилогдож байгаа хүмүүс улс төрийн нөлөөллөөр, дэмжлэгтэйгээр томилогдож байна.

Хичнээн нийгмийн төлөө гэсэн хичээл зүтгэл, эрмэлзэлтэй байсан ч гэсэн намын дэмжлэг өгдөг байдал арилахаас нааш шударга хүмүүс гол ажилддаа очиж чадахгүй. Дэмжсэн намынхаа төлөө ажилладаг байдал хүний эрхийн салбарт хэрхэвч байж болохгүй. Угтаа нам, нам бус байхаас үл хамаарч хийсэн бүтээсэнтэй, хийх хүсэл эрмэлзэл, чадвартай хүмүүс сонгогддог тогтолцоо Монголд бий болохоос нааш зарчим, шударга ёсны асуудал хөндөгдөхгүй. Үүнийг л илүү анхаараасай гэж хүсч байна.

-Комиссын гишүүд бүрдэхээс гадна тэдний эрх зүйн хэмжээ хүчгүй, сул байна гэх шүүмжлэл сүүлийн хэдэн жил явж ирсэн. Та энэ тал дээр ямар байр суурьтай байдаг вэ?

-Угаас ХЭҮК-ын гишүүдийг бүрдүүлснээр асуудал бүрэн шийдэгдчихэж байгаа юм биш. Комиссын гишүүн шүдгүй арслан лугаа байдалтай байгаа, эрх зүйн байдал нь. Яг өнөөдөр бодит амьдрал дээр ХЭҮК-т өргөдөл гомдол гаргаад л хүний эрхийн зөрчил арилаад, зөрчил гаргасан этгээдүүдэд хариуцлага хүлээлгэдэг бодит тогтолцоог бий болгох шаардлагатай.

ХЭҮК бол зүгээр л дүгнэлт гаргаад илж таалаад суудаг байгууллага, албан тушаалтнаас цаашгүй. Энэ байдлыг л өөрчлөх хэрэгтэй. Хариуцлага тооцдог, зөрчлийг таслан зогсоодог, урьдчилан сэргийлэх ажлыг хийдэг хүчин чадал бий болгохгүйгээр энэ асуудал цааш төгс төгөлдөр гольдролоор явж чадахгүй.

Бүгд найрамдах намын дарга Б.Жаргалсайхантай ярилцлаа.

-Ирэх оны улсын төсөв зардал их, хөөсөрсөн төсөв болсон гэсэн шүүмжлэл дагуулсаар байгаа. Тодотгол хийх байх гэсэн хүлээлт олон нийтэд байна. Та дэмжих үү?

-Бидэнд ирэх жил ямар боломж байгаа юм бэ. Хэр зэрэг хэмжээний мөнгө байх вэ. Ойрын ирээдүйд төлөгдөх өр зээл нэхэгдэх байх. Өргүй улс орон гэж байхгүй. АНУч өртэй, Хятад ч өртэй. Бид бол маш их хэрэглэж байгаа. Бидний хэрэглэж байгаа барааны 99 хувийг гадаадаас авч байна. Тэгэхээр бидэн дээр гадаад өр ихээр овоорч байна. Тэр өрийг багасгах ёстой. Бид нар төсвөө яаж бүрдүүлэх вэ гэдэг асуудал чухал. Монгол Улсын төсөв нүүрс, Эрдэнэт, Оюу толгой гэсэн компаниудын орлого бий. Дээр нь жаахан татвар нэмэгдэнэ. Татварын хувьд хүнд байгаа. Учир нь аж ахуйн нэгжүүд уначихсан, жижиг дунд үйлдвэр, үйлчилгээнүүд үүд хаалгаа барьчихсан.

Тэд тогтвортой ажилдаа орохын тулд 1-2 жил болох байх.

Энэ жилийн төсвийг урьд өмнөхөөс бараг 40 хувь илүү баталчихсан. Нөхөж тодотгоод, бодит байдал дээр юу болох нь вэ, мэдээж эргэж харах шаардлагатай болох байх. Төсөв дээр сайхан юм мөрөөдөж оруулж ирлээ ш дээ. Нүүрс гэхэд үнэн хэрэг дээр Хятад улс эрчим хүчний уналтад орох дөхлөө. Австрали, Африкаас нүүрс авдаг байсан. Англи, Америктай муудалцсан учраас нүүрс авахаа больсон. Тэнд бас нэг том тоглогч Монгол болох боломжтой. Хятад тэр улсуудаас 200 сая тн нүүрс авч байсан. Манайх ядаж 100 сая тонн нүүрс гаргадаг болох хэрэгтэй. Гэтэл манайд болохгүй байгаа юм их байна.

-За…

-Жишээ нь, нүүрсний үнийг хэтэрхий өсгөсөн. Дэлхийн зах зээл дээрээс Хятадаас өөр нүүрс авч байгаа айл алга. Бусад нь газ, сэргээгдэх эрчим хүч рүү шилжиж байна. Ингэж хятадуудын дургүйг хүргэсэн хэрэг. Дээр нь манай жолооч нар гурав, дөрвөн саяар нүүрсээ зөөж байсан бол 10 сая болгосон. Тэгэхээр нүүрсний өртөг нэмэгдээд байгаа. Үүнээс болж хятадууд авч чадахаа больсон, тэгээд үүдээ хаачихлаа. Энэ юуг харуулж байна вэ гэхээр бид жаахан жудагтай байх хэрэгтэй болж байна.

Өнөөдөр дотоодод бараа бүтээгдэхүүний үнэ өсч байна. Хэн буруутай юм бэ. Яс юман дээр манай жолооч нар өмнө нь Улаанбаатар-Замын-Үүд хоёрын хооронд ачаа зөөхөд гурав, дөрвөн сая төгрөг л авдаг байсан. Өнөөдөр 30 сая төгрөг нэхээд хөдлөх хүн олдохгүй байна. Ингэж тээврийн хөлс өссөнийг дагаад өргөн хэрэглээний бараа, гэр ахуйн тавилга, барилгын материал бас нугарах гээд байна. Энэ бол дээр, доргүй жудаггүй байгааг харуулж байна. Тиймээс бид хил хязгаараа цэгцлэх хэрэгтэй болжээ. Монголоос 100 сая тн нүүрс гарах боломжтой. Үүний тулд Гашуунсухайтаар 100 сая тн нүүрс гарах боломжийг бүрдүүлэх хэрэгтэй. Яаралтай хил дамнасан чөлөөт худалдааны бүс байгуул. Тэндээ нүүрсээ буулгадаг, хятадууд ачаад гардаг тогтолцоо бий болго. Замын-Үүд дээр чөлөөт бүс байгуулна гэж олон жил ярилаа. Тэгвэл тэндээ яагаад ачаа тээврийн компанийг оруулаад байгуулж болохгүй байгаа юм. Манай иргэд чөлөөт бүсийн нөхцөлөөр ачаагаа авдаг. Хятадууд ачаагаа чөлөөт бүсэд оруулж ирээд буулгаад орхидог. Өөрөөр хэлбэл, нэг өдөр хятадууд орж ирж ачаагаа буулгадаг, дараа өдөр нь манайх орж ачаагаа авдаг болчих хэрэгтэй. Тэгвэл тэнд ямар асуудал байна вэ.

-Мэдээж сайхан л сонсогдож байна. Гэхдээ нэг шинэ ажил эхлэхэд дагасан олон асуудал гарч ирдэг шүү дээ?

-Ачаа тээврийг лицензтэй болгох хэрэгтэй. Хэн дуртай нь ачаа зөөгөөд байх биш. Ийм амьдралд тулгамдаад байгаа асуудлуудыг Засгийн газар нэн даруй шийдэх хэрэгтэй. Тэгж байж 100 сая тн нүүрс, ачаа тээвэр чинь эргэнэ.

Мөн бусад улс орнуудаас зүгээр мөнгө гуйх биш. Японтой гэхэд чөлөөт худалдааны хэлэлцээртэй. Гэтэл манайх асар их алдагдалтай. Японоос миллиард шахуу ам.долларын бараа орж ирдэг. Манайхаас авч байгаа юм байхгүй. Тэгвэл япончууд Монголд хөрөнгө оруулж үйлдвэр барьж, үйлдвэрлэсэн бараагаа өөрсдөө авдаг зам руу яагаад шилжихгүй гэж. Японы Засгийн газартай худалдааны алдагдлыг яаж багасгах талаар зөвлөх хэрэгтэй. Өнөөдөр АНУ, Хятадтай худалдааны алдагдал 10 хувьд хүрэхэд л дайн зарлачихаад байна. Манайх Японтой, ОХУ-тай 99.9 хувийн алдагдалтай байна. Өөрөөр хэлбэл, бид л хүнээс баахан хогийг нь аваад мөнгөө өгөөд байгаа юм. Тиймээс л манайх хуримтлалгүй, амьдрал сайжрахгүй, ядууралтай хэвээр байна шүү дээ. Худалдааны зөв бодлого барих юм бол энэ байдлаас гарах боломжтой.

Яагаад ОХУ манайхаас дулаан хувцас, махан бүтээгдэхүүн авч болдоггүй юм. Орос, Монголын хамтын ажиллагааг таван миллиард ам.долларт хүргэе л дээ. Манайх 2.5 миллиард ам.долларын бараа авдаг болъё, Орос манайхаас бас ийм хэмжээний бараа авдаг болъё. Япон Монголын хамтын ажиллагааг гурван миллиард ам.долларт хүргэе. Солонгос ч байна. Хөөрхий манай муу залуус тэнд очиж ажил хийж мөнгө явуулж байгаа болохоос манайхаас авч байгаа юм алга. Манайх тэндээс баахан хуучин автобус, машин, хэдэн гар утас, угаалгын машин л авдаг. Үүнийг арай жаахан шинэ түвшинд хэлэлцээр хийе. Ингээд Оростой тав, Японтой гурав, Солонгостой хоёр, Хятадтай зургаан миллиард ам.долларт хүргэчихье. Ингэхээр 16 миллиард ам.долларын эдийн засагтай болчихно.

-Манайд эдгээр улсуудтай ингэж хамтрах нөөц, хүчин чадал байх уу?

-Байлгүй яах вэ. Жишээ нь, махаар дээд зэргийн чанартай махан бүтээгдэхүүн, хиам хийхийг хэн байг гээд байна вэ. Ноос, ноолуур байна. Үүгээрээ ОХУ-ын дулаан хувцасны зах зээлийг шийдье л дээ. Дулаан одяал, ноос ноолууран пальто, төрөл бүрийн цамцнууд, хивс зэрэг байна. “Улаанбаатар хивс”, “Эрдэнэт хивс” салбараа Орост барьж болно. Эндээ утсаа үйлдвэрлэлээ, хойшоо гаргалаа. Ноолууран цамц заавал Монголоос гаргах шаардлагагүй, тэнд нь үйлдвэрлэчихье. Тэгвэл зөвхөн ноос, ноолуурын салбараар гурван миллиард, махаараа гурван миллиард олох боломжтой. Гэхдээ үйлдвэрлэлийн аргаар энэ бүхнийг хийнэ. Гар аргаар юу ч хийгээд нэмэргүй. Импортыг багасгах асуудал дээр анхаарах хэрэгтэй. Үүний тулд Япон, Солонгос зэрэг технологи хөгжсөн орнуудтай хамтарсан үйлдвэрүүд байгуулах шаардлагатай.

-Хил хязгаарын асуудалдаа анхаарах ёстой гэлээ. Гэтэл манайх урд хилээс хамааралтайгаар зогсонги байдалд байсаар байна. Хилийн энэ боомилолтоос гарах гарц таныхаар юу байж болох вэ?

-Хил дамнаж гүйгээд байсан ченжүүд хаачсан бэ. Тэд нар яагаад хилээ нээхгүй байна. Хятадуудыг долоож, долигоноод ноос, ноолуур түүхий эд хамаг юмаа Хятадад өгөөд байсан биз дээ. Хил хаачихаар яагаад хэн нэгэн хүн буруутай байх ёстой юм бэ. Тэр ченжүүдээр хилээ нээлгэхгүй юу.

-Хятад хилээ нээж өгөхгүй байгааг та надаар хэлүүлэх гээгүй байх?

-Ер нь бид жаахан амаа мэдэх хэрэгтэй. Юм л бол муу хятад гээд элдвээр хэлж ирсэн. Манайх ийм бодлогогүй явдгаа боль. Хятад бараанд нугасгүй, тэгсэн хэрнээ хятад хүн муу. Хятад хүн муу байж болно, тэгвэл барааг нь ч битгий ав. Хилээ битгий нээ. Яагаад Хятад бидэнд зориулж хилээ нээх ёстой юм бэ. Өөрсдөө л хөгжиж, ажил амьдралаа цэгцэл.

-Нэгэнт хилээс хамааралтай олон мянган бизнес зогсчихоод байгаа учраас хохь нь гээд орхиж болохгүй. Төр засгийн хэмжээнд ямар алхам байж болох вэ?

-Бид нар зарчимтай байх хэрэгтэй. Хоёр хөршөө муу хэлж оролдохоо больчих. Хоёрдугаар ээлжинд, жаахан жудагтай байх хэрэгтэй. Нүүрсний үнийг өсгөнгүүт тээврийнхээ хөлсийг өсгөчихөж байна. 70 ам.долларын үнэтэй байсан нүүрсийг 200 ам.доллар болгочихоор хятадууд яаж авах юм. Цахилгаан станцууддаа тэд цаашаа 200 ам.доллараар өгөхгүй. Тэд чинь төлөвлөлттэй улс. Эрчим хүч гэдэг бол эдийн засгийнх нь суурь. Тэрхүү суурийг ганхуулах сонирхол тэр улс оронд байхгүй. Жишээ нь, маргааш гэхэд манайд эрчим хүч, цахилгаан дулааны үнийг гурав дахин нэмчих. Тэгэхэд бид амьдарч чадах уу. Түүнтэй л адил, энгийн зүйл. Ер нь манайх их юм хийж байж их мөнгө олно гэж бодохоо больчихсон байна лээ. Жаахан юм хийгээд маш их мөнгө олно гэж нийтээрээ ханддаг болчихсон. Түүнээсээ болж өөрсдөө хохирдог юм.

-Хил нээхгүй байгаа шалтгаанаа ковидтой холбож байгаа нь нэр төдий зүйл гэсэн үг үү?

-Тийм. Өөр шалтгаанууд байгаа. Жишээ нь, Хятадын эдийн засаг маш их хүндэрч байна. Сая Хятадын үл хөдлөх хөрөнгийн дөрөв, таван том компани дампуурчихлаа. Хоёрдугаарт, өнгөрсөн жил Хятадаас нийт хөрөнгө оруулагчдын 80 хувь нь хөрөнгөө татаад гараад явчихлаа. Одоо том, том компаниуд ч хөрөнгөө татах гэж байна.

-Тэгэх тусам манай талыг нээх ёстой биш үү?

-Үгүй. Хятад дотроо барааны хомсдол бий болж эхэлж байна. Хятадаас “Ip­hone”, “Microsoft” зэрэг том, том компани гарах гэж байна. Энэ нөхцөлд тэнд бас хомсдол бий болж эхэлнэ.

Хятад улс маань олон улсын тавцан дээр маш их муудалцаж байгаа. Одоо Тайванийн тусгаар тогтнолын асуудал яригдаж байна. Түүнээс болж магадгүй, дэлхийн гуравдугаар дайны эхлэл суурь ч тавигдаж болзошгүй. Хятад үүн рүү хүч хөрөнгөө их хаяж байна.

Бид нар ийм үед хаана байх вэ. Монголчууд зүгээр нэг найр наадам хийж дэмий тэнэж, хятадуудаас хямдхан барааг нь авч идэж уучихаад байж байх тухай яриад байгаа бол хятадуудад тэр сонин биш. Ер нь хил дамнасан худалдаагаар амьдрахаа больцгооё. Албан ёсны гэрээ хэлэлцээр хийж бараа таваар оруулж ирдэг болъё. Ганзагаар наймаа хийдгээ болих хэрэгтэй.

Үүний тулд Монголд үйлдвэрлэж болох бүх барааны татварыг эрс нэм. Гадаадад ийм л байдаг ш дээ. Харин үйлдвэрлэлийн түүхий эд, жишээ нь төрөл бүрийн даавууны татварыг аль болох хямд байлгах ёстой. Тэгэхээр хүмүүс даавуугаа аваад хувцас оёод ашгаа нэмээд зардаг, ажлын орон тоо бий болж эхэлнэ гэсэн үг. Хятад ч гэсэн тийм. Монголын нүүрс, зэс, төмрийн хүдэр дээр татваргүй. Учир нь түүгээр нэмүү өртөг шингээж бараа бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж ашиг олж байгаа учраас.

Хэрэв ОХУ-тай гэрээ хэлэлцээр тохирохгүй бол бензинийхээ татварыг 60 хувь нэмэх хэрэгтэй. Тэгвэл замбараагүй машин унадагаа болино, залуус автобусаар явж эхэлнэ. Явган явна, зуны цагт дугуй зэргээ унана.

-Гэхдээ ийм алхам хийх улс төрийн эр зориг улс төрд байна уу. Шатахуун гэхэд импортлогчдын халаасанд байгаа, төр засаг хөдөлж чаддаггүй. Чөлөөт бүс дээр дорвитой ажиллаж чадахгүй хэдэн жилийг өнгөрөөлөө шүү дээ?

-Л.Оюун-Эрдэнэд хамгийн том боломж гарлаа ш дээ. Намын дарга боллоо. УИХ-д үнэмлэхүй олон суудалтай, дээр нь өөрөө Ерөнхий сайд. Одоо дан, давхар дээлээ шийдчих. Миний бодлоор дан, давхар дээл хэрэггүй. Ерөөсөө Ерөнхий сайд ажил хийж чадах, өндөр боловсролтой, хувь хүний ёс зүйтэй, яс үндэс, гарал үүсэл, хөрөнгө мөнгө, үзэл бодол харгалзахгүй хэн нэгнийг Засгийн газарт ажиллуулах хэрэгтэй. Хугацаа ч байна. Энэ жаахан улсын эдийн засаг чинь авсаархан. Сэргэх боломж бий. Л.Оюун-Эрдэнэ минут, секундтэй уралдаж ажлаа зохион байгуулах хэрэгтэй. Чөлөөт бүс байгуулчихсан байгаа. Одоо үйл ажиллагааг нь яаралтай цэгцэлж ажил хэрэг болгох л хэрэгтэй. Гашуунсухайт дээр ч яаралтай хил дамнасан чөлөөт бүс байгуулах хэрэгтэй байна. Хятадын Эдийн засгийн газартай хэлэлцээр хийх шаардлагатай. Манайх танайх руу 100 сая тн нүүрс 25 жилийн хугацаатай гаргая. Нүүрс худалдаж өгөх, авах гэрээ байгуулъя. Засгийн газар баталгаа гаргаж өг. Юу ч болж байсан энэ гэрээний бүх заалтыг биелүүлнэ. Хариуд нь манай Засгийн газар байлдана уу, залхуурна уу, архиа ууна уу яадаг ч бай нүүрсээ гаргана. Ингэчихвэл 10 миллиард ам.долларын орлоготой болно гэсэн үг. Харин энэ бүх мөнгөө дэмий зүйлд зарж болохгүй.

-Ярианы төгсөлд цаг үеийн асуудлаар танаас тодруулах нь зүйтэй байх. АН-ын гишүүн Д.Мөнх-Эрдэнэ таны талаар нэг бус удаа олон нийтийн сүлжээнд бичсэн байсан. Та харсан уу?

-Би тэр нөхрийг огт танихгүй. Намайг л элдвээр хэлээд байна лээ. Би Буянгийн Жагаагаас илүү дагагчтай болно гээд барьцаад л. Түүнийг хэн байг гэсэн юм. Хоёрдугаарт, тэр энд тэнд очоод төрийн байгууллагаар нэг хашгичаад явна лээ. Монголын төр түүнд ямар буруу хэрэг хийчихэв. Тэр яагаад төрийн байгууллагыг хүндлэхгүй, ёс зүйгүй байгаа юм бэ. Би тэгвэл очоод Төрийн ордоноор дүүрэн хашгираад эхэлье. Яамдуудаар яваад хашгиръя. Чадна ш дээ. Ганцхан тэр хашгирч чаддаг юм уу. Улс төрийг шүүмжлэх гэж байгаа бол нэг асуудал. Үндсэн хуулиар хүн үгээ хэлэх эрхтэй гээд заачихсан. Д.Сумъяабазар гэдэг хүний ажил дээр нь очоод хашгираад байх биш, гэрийнх нь гадна очиж хашгирахгүй юу. Гадаад харилцааны сайдын гэрийн гадна очиж хашгир. Нэртэйгээр нь Хотын захиргаан дээр очоод шээж, баахгүй юу.

За яахав, би жирийн нэгэн Б.Жаргалсайхан. Төрийн албан хаагч хийж байгаа биш. Би түүнд ямар муу юм хийчихсэн болоод намайг оролдоод байгаа юм. Ойлгож байна. Түүний ард захиалагч байгаа. Тэр нь АН-ын хуучин аваргууд. Би тэднийг шүүмжилсэн учраас таалагдахгүй байгаа юм. Тийм учраас намайг дэвсэх гэж оролдож байгаа. Харагдаарай. Чаддаг юм бол надтай ирээд мэтгэлц л дээ.

-УИХ-ын гишүүн П.Анужинтай холбоотой асуудал одоо ч яригдсаар байна. Өмнө нь ч манайх асууж байсан. Энэ удаа ч бас таны байр суурийг сонсмоор байна?

-Би хэнээс ч, ямар ч уучлалт гуйхгүй. Бүр сүхээр толгойг минь тасалсан ч, шоронд аваачсан ч уучлалт гуйхгүй. Учир нь би гэмт хэргийн шинж чанартай үйлдэл хийгээгүй. “Лайв” телевизийнхэн уриад албан ёсны нэвтрүүлгээ эхлээд хийсэн. Тэр нөхөд эвлүүлэг хийгээд нэвтрүүлгээ олон дагагчтай болохын тулд зориуд намайг харлуулж, Анужинтай хагаралдуулахын тулд тийм юм цацсан байсан. Тийм учраас харин телевизийн нөхөд албан ёсоор уучлалт гуйх хэрэгтэй. Түүнээс биш миний албан ёсны нэвтрүүлэгт тийм яриа байхгүй.

-ГАДААДЫН ДӨРВӨН УЛСААС ОРОН СУУЦ, ХАУС, БЭЛЭН МӨНГӨ ЗЭРЭГ НИЙТ 20 ТЭРБУМ ТӨГРӨГИЙН ХӨРӨНГӨ ОРУУЛЖ ИРСЭН-

Авлигатай тэмцэх газрын дарга, тэргүүн комиссар З.Дашдаваатай ярилцлаа.

-Авлигын гэмт хэргийг хялбаршуулсан журмаар шийдвэрлэх асуудал олон нийтийг талцуулж байна. Нэг ёсондоо авлигын гэмт хэрэгтнүүд ялаас бултах боломж болчихлоо гэж үзэж байна. Та үүн дээр тайлбар өгөөч?

-Хялбаршуулсан журмаар шийдэх асуудал 2017 оны Монгол Улсын эрүүгийн хуульд орсон. Энэ нь хоёр талтай. Нэгд, хялбаршуулсан журмаар шийдэгдэж байгаа тохиолдолд сэжигтэн, яллагдагч гэм буруугаа зуун хувь хүлээн зөвшөөрдөг. Мөн улсад учруулсан хохирлоо өөрөө төлдөг. Тэгэхээр гэмт хэргээ хүлээн зөвшөөрдөг учраас ял харгалзах ажиллагаа хийгдэж, прокуророос шүүх рүү очиж шийдэгдэж байгаа.

Авлигын хэрэг дээр тодорхой хэмжээгээр эргэж харах зарим асуудал бий. Хууль тогтоогчдын зүгээс, Монгол Улсын гүйцэтгэх засаглалаас тодорхой авлигын хэргүүд дээр ялын бодлогоо өөрчлөх чиг хандлагыг ярьж байх шиг байна. Заавал хялбаршуулсан журмаар шийдвэрлэх гэсэн асуудал байхгүй. Эрүүгийн хууль тогтоомжид өөрчлөлт оруулж зарим авлигын хэргийг хялбаршуулсан журмаар шийдвэрлэхгүй гэсэн хууль тогтоомж гарвал шийдээд явах байх.

-Хялбаршуулсан журмаар шийдэгдсэн хэргүүд юу байна вэ. Саяхан гэхэд УИХ-ын гишүүн Д.Хаянхярваагийн холбогдсон хэрэг энэ журмаар шийдвэрлэгдлээ?

-Нарийн тоог хэлж мэдэхгүй байна. Ер нь энэ онд 120 орчим авлигын хэрэг шүүхээр эцэслэгдэн шийдвэрлэгдсэн. Өнгөрсөн оны мөн үетэй ойролцоо.

-Энэ журмыг анх хэрэгжүүлэхдээ авлигын хэргийн цаана байгаа том эздийг, бүлэглэлийг илрүүлэх зорилготой гэж яригдаж байсан. Харин өнөөдөр үр дүн өөр болчихов уу?

-Хялбаршуулсан журмаар хэргээ шийдвэрлэнэ гэдэг тухайн хүн өөрөө хүсэлт тавьж байгаа. Надад тухайн хэрэг дээр ямар нэгэн маргах зүйл алга. Тийм учраас хохирол мөнгөө төлье. Хорихоос өөр төрлийн ял өгөөч гэсэн агуулгатай. Тийм учраас гэм буруугийн асуудлыг түргэн шуурхай шийдвэрлэх үүднээс 2017 онд хийсэн алхам. Харин авлигын хэрэг дээр яаж хэрэглэх вэ, ямар зүйл анги дээр хэрэглэх вэ гэдэг хууль тогтоогч нарын асуудал.

-Хялбаршуулсан журмаар авлигын хэргийг шийдвэрлэхэд хүндрэлтэй зүйл юу байна вэ?

-Хүндрэлсээд байх юу байх вэ. Манай байгууллага олон чиг үүрэгтэй. Үүний нэг чиг үүрэг нь мөрдөн шалгах үйл ажиллагаа. Мэдээж энэ асуудал хоёр талтай. Хууль сахиулах байгууллагын дарга өнөөдөр мөрдөгдөж байгаа хуулийг сайн байна, муу байна гэж яриад байх нь бас зохимжгүй. Гол нь хууль тогтоомжид өөрчлөлт ороод, авлигын хэргийг хялбаршуулсан журмаар шийдэхгүй гэчихвэл асуудалгүй. Бид хуулиа мөрдөөд л явна.

-Авлигын хэргийн хохирол барагдуулах ажил хангалтгүй байгаа дуулддаг. Шалтгаан нь юу байна вэ?

-Авлигын хэргийн хохирол барагдуулалт янз бүр. Нөхөн барагдуулалтын хувьд иргэдэд ойлгомжгүй бус байдал байдаг байх. Зарим төрийн байгууллагад учирсан хохирлыг тухайн төрийн байгууллагад нь шилжүүлээд явчихдаг. Хахуулийн хэрэг дээр учирсан хохирол гэдэг бол нийгмийн харилцаа өөрөө байдаг. Нийгмийн харилцааг үнэлэх боломж, тухайн хахуулийн мөнгийг хурааж аваад улсын орлого болгоод шийдээд явдаг. Төрийн байгууллагад учирсан хохирлыг төрийн байгууллагад мөрдөн шалгах ажлын хүрээнд шийдвэрлэж чадахгүй тохиолдолд шүүхээр эцэслэн шийдэгдээд явж байгаа.

-Өнөөдрийн нийгэмд авлига өгч байгаа, авч байгааг харсан хүн мэдээлж чадахгүй байна. Шүгэл үлээгчийг хамгаалахын тулд юу хийх шаардлагатай юм бэ?

-Шүгэл үлээгчийн хуулийг манай байгууллага анх санаачилсан. Хууль тогтоомж гаргах хүрээнд хэлэлцүүлэг хийх ёстой. Энэ хүрээнд Шүгэл үлээгчийн эрх зүйн байдлын тухай хуулийн анхны хэлэлцүүлгүүдийг хийгээд УИХ-д тодорхой саналуудыг хүргүүлсэн. Хууль тогтоомжийн хүрээнд Засгийн газраас өргөн бариад явж байгаа.

-Авлигын дагнасан шүүхтэй болъё гэсэн санаачилгууд яригддаг. Манайд шаардлагатай юу?

-Шүүх дагнан байгуулах нь Үндсэн хуулиар нээлттэй юм билээ. Авлигатай тэмцэх газар дагнан байгуулагдаад авлигын хэргийг мөрдөн шалгаж эхлээд багагүй хугацаа өнгөрч байна. Прокурорын байгууллагаас АТГ-ын мөрдөн шалгах ажиллагаанд дагнасан алба нь хяналт тавьж явдаг. Ерөнхийдөө авлигын төсөөллийн индексийн хүрээнд шүүхийг дагнан байгуулах нь зүйтэй гэсэн асуудал яригддаг.

Монгол Улсын хувьд бид шүүх дагнан байгуулснаас шүүгч нараа авлигын хэргийг шийдвэрлэхэд мэргэшүүлэх чиглэлээр ажиллах нь зүйтэй. Манайд 500 гаруй шүүгч байгаа. Тэдний тодорхой хэсэг нь Улаанбаатар хотод ажиллаж байна. АНУ-аас шүүхийн байгууллага болон хууль сахиулах байгууллагын албан хаагчдыг мэргэшүүлэх чиглэлийн сургалтууд явж эхэлнэ.

Бид бас мөнгө угаах, авлигатай тэмцэх чиглэлийн хүрээнд шүүх, прокурорын байгууллагын ажилтнуудад дагнасан сургалтууд хийж байгаа. Мэргэшүүлээд явчих нь зүгээр юм уу гэсэн байр суурьтай байгаа.

-Гадагшаа гарсан хөрөнгийг татах ажиллагаа ахицтай байгаа гэж дуулдсан. Ямар төрлийн хөрөнгүүдийг оруулж ирсэн байдаг юм бэ?

-Бид НҮБ-ын конвенцид нэгдэн орсны чухал ач холбогдол бол Монгол Улс эрүүгийн болон иргэний харилцан туслалцах гэрээ байгуулсан 20 орчим улстай хамтын ажиллагаатай байдаг. НҮБ-ын конвенцид 190 орон нэгдсэн байгаа. Тэдгээр 190 оронтой авлигын хэргээр чөлөөтэй харилцана гэсэн үг.

Тийм учраас энэ хүрээнд дөрвөн орноос орон сууц, хаус, бэлэн мөнгө зэрэг нийтдээ одоогийн ханшаар 20 тэрбум төгрөгийн хөрөнгийг гаднаас оруулж ирээд байна.

-Авлигын хуулийг чангатгах бодлого дээр Авлигатай тэмцэх газар ямар байр суурьтай байдаг вэ. Авлигын хэргийн ялын бодлого хөнгөн байна гэсэн шүүмжлэл тасрахгүй байна шүү дээ?

-Ер нь бид удаа дараа Эрүүгийн хууль тогтоомжид хууль сахиулах байгууллага АТГ-ын байгууллагынхаа үүднээс ер нь эрүүгийн хууль тогтоомж, 22 дугаар бүлгийн зүйл заалтыг жаахан чангалах талын асуудал байгаа. Ялын бодлогыг чангалаач гэдэг зүйлийг санал болгодог.

Тодруулбал, хөрөнгө хураах ял. Өнөөдрийн хуулиар бол гэмт хэрэг үйлдсэн этгээдийн учруулсан хохирлыг л нөхөн төлүүлдэг. Хөрөнгө хураах ял гэдэг маань тухайн хүний хууль ёсоор олсон эд хөрөнгийг хураана гэсэн үг. Тийм учраас хөрөнгө хураах ял 22 дугаар бүлэг дээр байх нь зүйтэй гэсэн санал бодлоо ярьж хэлж байгаа.

-Монгол Улс авлигын индексээр урагшлахгүй шалтгааныг тодорхой хэлж өгөөч. Хууль тогтоомж нь болохгүй байна уу, эсвэл АТГ сайн ажиллаж чадахгүй байна уу, магадгүй улс төрийн нөлөөлөл ийм байдалд хүргээд байна уу?

-Энэ чиглэлээр 13 байгууллага төсөөллийн индекс гаргаж байгаа. Зөвхөн Авлигатай тэмцэх байгууллагын үйл ажиллагаагаар хэмжигдэхгүй. Манай байгууллагын үйл ажиллагааг дүгнэх хэргийн илрүүлэлт болон хохирол нөхөн төлүүлэх хоёр заалт төсөөллийн индексээр дурдагддаг.

Ерөнхийдөө нийгмийн авлигыг бүрдүүлж байгаа суурь хөрсөө чиглүүлж шийдэхгүй байна. Монгол Улс хүнд суртал, ил тод бус байна гэсэн үнэлгээ. Үүн дээр УИХ, Засгийн газар цахимжина гэж ярьж байна. Цахимжина гэдэг төрийн алба ил тод болно, хүнд сурталгүй болно гэсэн үг. Хоёрдугаарт, бид хууль тогтоомжоо боловсронгуй болгох ёстой. Манайд бол конвенцоор хүлээсэн үүргээрээ авлигын хууль тогтоомж хангалттай байна. Гэхдээ хууль тогтоомжоо иргэдэд ойлгомжтой болгох хэрэгтэй. Энэ талаар тодорхой ажлууд хийгдээд явж байгаа. Авлигын индекс ирэх жилээс нааштай үзүүлэлт гарна байх гэсэн итгэл байна.