Author: БААСАНЖАВЫН ЭНХЗАЯА

“Глоб Интернэшнл төв”-ийн хуульч Б.Пүрэвсүрэнтэй ярилцлаа.

-Гал алдахгүйн тулд ороолтоо түлсэн иргэний гэрт утаа их гаргаж байгаа шалтгаанаар төрийн ажилтнууд, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийнхэн орж бичлэг хийж, олон нийтэд цацсан явдал анхаарлын төвд байна. Энэ үйлдэл хүний эрхийн зөрчил мөн үү?

-Бид бүхэнд Үндсэн хуулиар олгогдсон халдашгүй чөлөөтэй байх эрхийн асуудал байдаг. Энэ эрхийг Үндсэн хуулийн 13 дугаар зүйл дээр иргэн халдашгүй чөлөөтэй байх эрхтэй. Хуульд заасан үндэслэл журмаас гадуур хэнийг ч дур мэдэн нэгжих, баривчлах, хорих, мөрдөн мөшгих, эрх чөлөөг нь хязгаарлахыг хориглоно гэж заасан байгаа. Мөн иргэний хувийн ба гэр бүлийн захидал, харилцааны нууц, орон байрны халдашгүй байдлыг хуулиар хамгаална гэж байгаа. Орон байрны халдашгүй байдлыг Монгол Улсын Эрүүгийн хуулиар хамгаалдаг. Эрүүгийн хууль дээр олон зуун гэмт хэргийг гэмт хэрэгт тооцдог. Үүнийг зөрчсөн бол хариуцлага хүлээлгэдэг. Энгийнээр хэлэхэд Үндсэн хуульд заасан иргэний эдлэх эрхүүдийг зөрчсөн зүйл заалт бүрээр Эрүүгийн хуулиар хариуцлага хүлээлгэдэг. Энэ агуулгын ойлголтыг 2017 оны долдугаар сарын 1-нээс хэрэгжиж эхэлсэн Эрүүгийн хуулийн шинэчилсэн найруулгад анх удаа оруулж өгсөн. Холбогдох заалт нь 13.6 дугаар зүйл буюу бусдын орон гэрт хууль бусаар халдах явдлыг хуульчилж, хариуцлагад татдаг болсон гэсэн үг. Энэ үндэслэлээр шүүхээс цөөнгүй шийдвэр гарсан. Бусдыг зодохдоо орон байранд нь нэвтэрсэн, орон байрны хулгай хийсэн гэх мэтээр шүүхээс ял оногдуулж шийдвэрлэсэн тохиолдол байдаг. Өөрөөр хэлбэл, оршин суугчийн зөвшөөрөлгүйгээр орон байранд нэвтрэн орохыг шууд идэвхтэй үйлдэлд тооцчихож байгаа юм.

-Хууль бус үйлдэл гэсэн үг үү?

-Тийм. Энэ кейс дээр магадгүй тухайн иргэн орон гэртээ оруулах зөвшөөрөл өгөөгүй. Гол үйл явдал утааны асуудал байсан. Энэ асуудлыг хөндөхдөө бусдын орон гэрт зөвшөөрөлгүй орсон. Ингээд зогсохгүй дүрс бичлэг хийсэн. Угтаа бол иргэний дүрсний эрх хамгаалагдах ёстой. Германд гэхэд хувь хүний гадаад дүрсний хувьд эдлэх эрхийг хуульчилсан байдаг. Монголд энэ эрх төдийлөн хөгжөөгүй.

Гэхдээ Иргэний хуулийн 21 дүгээр зүйлд гэм хор учирсан гэж үзэх юм бол шаардах эрхтэй. Тиймдээ ч телевизүүд дүрсийг бүрэлзүүлдэг шүү дээ. Гэмт хэрэгтний ч дүрсийг бүрэлзүүлдэг биз дээ. Гэтэл энэ иргэн гэмт хэрэгтэн биш.

-Тэгээд дуу, дүрсийг нь тэр чигээр нь олон нийтэд дамжуулчихсан…?

-Дээр нь хүний жам ёсны эрх буюу дулаан байх, амьд явах эрх хөндөгдөнө. Амьд явахын тулд гэртээ гал түлнэ. Магадгүй Үндсэн хуулиас өөр нийтлэг шаардлага байна. Утаагүй түлш түлэх стандартыг зөрчсөн байж болно. Гэхдээ тэдгээрийг зөрчлөө гэж үзээд энэ хүнийг олон нийтэд мэдээлж, нүүр царайг нь ил гаргаж Үндсэн хуулиар хамгаалагдсан халдашгүй чөлөөтэй байх эрхэд нь халдах ёсгүй. Түүгээр зогсохгүй Эрүүгийн хуулийн 13.6 дугаар зүйлд зааснаар орон байрт нь зөвшөөрөлгүйгээр нэвтэрч гэмт хэргийн шинжтэй үйлдэл учруулсан бол энэ нь ял шийтгэл байж болно гэж байгаа юм. Нэг ёсондоо тухайн иргэний ийм олон эрх зөрчигдөж байна.

Орон байрны асуудал дээр нэг зүйлийг онцолж хэлмээр байгаа юм. Орон байрны тодорхойлолтыг Эрүүгийн хуульд анх удаа оруулж тайлбарлаж өгсөн. Орон байр гэдэг хүний байнгын болон түр амьдарч байгаа майхан, амралтын газрууд, зочид буудал хүртэл орж байгаа. Харин манайд ийм соёл байдаггүй. Гэмт хэрэг зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх ажлаар болон гүйцэтгэх ажиллагаагаар зочид буудалд давхиад орчихдог, сурвалжилга хийчихдэг. Энэ бол хэвлэлийн эрх чөлөө, хууль сахиулж байгаа үйл ажиллагаа биш. Хүний эрхийг бүдүүлгээр зөрчиж байгаа үйл.

Нэгэнт Эрүүгийн хуулийг зөрчсөн тохиолдолд хүний эрхийн зөрчлийг өөгшүүлж болохгүй. Үүн дээр сануулга байж болохгүй. Ямар хариуцлага байх нь Эрүүгийн хуулинд тодорхой заачихсан. Торгох ялын шийтгэл байна, нийтэд тустай ажил хийлгэх, зорчих эрхийг хязгаарлах шийтгэлүүд байна.

Дахиад энэ хууль дээр сонирхолтой нь хүндрүүлэх бүрэлдэхүүнийг зааж өгсөн байгаа.

-Тодруулахгүй юу?

-Албан тушаалтан үйлдсэн бол гэж байгаа юм. Ингэхдээ таван жил хүртэлх хугацаагаар хорих ялын шийтгэлтэй. Тэгэхээр энэ нь өөрөө яалт ч үгүй гэмт хэрэг болчихож байгаа юм.

-Сэтгүүлчдийн хувьд ч хувь хүний нууцтай холбоотой сэдвийг хөндөхдөө ёс зүйн зарчмаа зөрчив үү?

-2015 онд хэвлэл мэдээллийн ёс зүйн 10 зарчим батлагдсан байдаг. Тус зарчмын зургадугаар зүйлд хүний хувийн нууцад хүндэтгэлтэй хандана гэдэг. Ялангуяа 6.1-д хэргийн сэжигтэн этгээдийн нэр, хувийн мэдээлэл болон зургийг бусдад танигдахуйц байдлаар нийтэлж нэвтрүүлэхдээ хувь хүний эрхийг хамгаалах шаардлагыг харгалзана. Зөвхөн олон нийтийн тусын тулд хүний нэр, зураг борн бусад хувийн мэдээллийг нийтэд ил болгож болно гэсэн байгаа юм. Нийтийн тусын тулд гэдэгт ЦЕГ дээр эрэн сурвалжилж байгаа хулгайн гэмт хэргэг үйлдсэн этгээдийг таниулах, болгоомжлуулах, сэрэмжлүүлэх зорилгоор нэр ус, зургийг ил болгодог. Энэ кейс бол мэдээж энэ тохиолдолд биш. Тэгэхээр тухайн кейс дээр сэтгүүлчид ёс зүйн зарчмынхаа хувьд 6.1-ийг зөрчсөн байх үндэслэлтэй. Тухайн иргэн Хэвлэл мэдээллийн зөвлөлд тухайн редакц, хэвлэл мэдээллийн байгууллагын нэрээр гомдол гаргах боломжтой. Хэрэв алдаа гаргасан нь батлагдвал залруулах, уучлалт гуйхыг даалгана.

Дээр нь тухайн иргэний гэрт нь зөвшөөрөлгүй орсон нь бас гэмт хэргийн шинжтэй болчихож байна. Иргэн, сэтгүүлч хэн байхаас үл хамааран зөвшөөрөлгүйгээр иргэний орон байранд орж болохгүй. Мөн Эрүүгийн хуулийн 13.8-д орон байрны дотор болон гадна орчны зургийг зөвшөөрөлгүй авахыг хориглодог. Үүнийг зөрчих юм бол зөрчлийн ч хариуцлага байна, гэмт хэргийн ч хариуцлага хүлээх хэрэгтэй болно.

-Төр иргэнийнхээ өмнө олон үүрэг хүлээдэг. Гэтэл тэр үүргээ биелүүлээгүй мөртлөө эрхэд нь давхар давхар халдаад явчихав уу?

-Иргэнийхээ эрхийг хэрхэн зөрчсөн, ямар хариуцлага хүлээх талаар дээр ярьсан. Үнэндээ манайд хүний эрхийн мэдлэг, мэдрэмж алга.

Хоёрдугаарт, хүний хөндөгдсөн эрх, эрх чөлөө нь зөрчигдөж байгаа тохиолдолд гомдол мэдээлэл ирэхийг хүлээхээс гадна ХЭҮК өөрөө бие дааж шалгах ажиллагаа явуулах бололцоог Хүний эрхийн үндэсний комиссын тухай хуулиар шинээр оруулж өгсөн. Хаана хүний эрх зөрчигдөж байна, түүн дээр өөрийн санаачилгаар шалгалт явуулах, тухайн шалгалтаар гарсан үр дүнг мэдээлэх, шаардлагатай бол шаардлага, зөвлөмж хүргүүлэх эрх нь нээлттэй. Комиссын шаардлагыг хүлээж авсан албан тушаалтан заавал биелүүлэх үүрэгтэй болсон. Өмнөх хуулиар бол зөвхөн зөвлөмжийн шинжтэй өгдөг байсан бол одоо биелүүлэх үүрэгтэй, биелүүлээгүй албан тушаалтныг Төрийн албаны тухай хуулиар, Хөдөлмөрийн тухай хуулиар ажлаас нь халах, сахилгын шийтгэл оногдуулах боломжууд бүрдчихсэн. Тэгэхээр хүний эрх хаана зөрчигдөж байна, түүн дээр орж ажиллах ёстой. Комиссын уриа нь “Хүний эрх, эрх чөлөөг улс орон даяар” гэж байгаа шүү дээ.

Бид бүхэн хүний эрхийг дээдэлнэ гэж яриад байгаа. Хүний эрх, эрх чөлөөг дээдлэхдээ нэг анхаармаар зүйл байгаа юм. Олон нийтийн эрх нэрийдлээр утаа, ковид гэдгээр хаацайлж бусдын эрх рүү гар дүрж болохгүй. Үүний гашуун сургамж байна. Тухайлбал, иргэн Д-гийн асуудал байна. 2020 оны 11 дүгээр сард болсон үйл явдал. Өөрөөр хэлбэл, ковидын халдвартай гэх асуудал. Иргэн Д-гийн нэр төр, алдар хүндэд халдчихсан. Гэр бүлийн мэдээлэл, хувь хүний нууц руу халдчихсан. Явсан маршрут нь тусдаа асуудал байж болно, гэхдээ олон нийтэд дэлгээд тавьчихсан. Энэ эрх 1995 оны Хувь хүний нууцын тухай хуулиар хамгаалагдах ёстой. Мөн дээр нь дүрс зураг, гэр бүлийнх нь зураг бүгдийг дэлгэчихсэн. Үүний улмаас миний мэдэхээр иргэн Д-гийн энэ олон эрх халдлаа гэсэн мэргэжлийн байгууллагын шаардлага гарсныг санахгүй байна.

-Ковидтой холбоотой хүний эрхийн зөрчил замбараагаа алдсан биз дээ?

-ХЭҮК хуулийн хүрээнд өнгөрсөн жил УИХ-д өргөн мэдүүлсэн 20 дахь илтгэлдээ дурдсан байж болно. Харин энэ хүний эрхийг зөрчсөний төлөө шүүх хүртэл яваагүй. Яагаад гэвэл энэ хүн учирсан хохирлоо мөнгөн дүнгээр нэхэмжлэх, гэм хор шаардах эрх нь Иргэний хуулиар нээлттэй байгаа. Энэ хүний эрхийг хууль бус үндэслэлээр хязгаарласан захиргааны байгууллага бас хариуцлага хүлээх ёстой. Энэ олон эрхийн төлөөх ажиллагаа механизмыг бид нар явуулж чадахгүй байгаад байна.

Мөн төрөөс эрхийг нь зөрчсөн үндэслэл гарах бүр дээр иргэдийн хуулийн мэдлэг, мөнгө санхүүгийн асуудлаас болж хуульч авч чаддаггүй, эрхээ хамгаалахын төлөө тэмцдэггүй. Ингэж хэлмэгддэг байдал харагдаад байгаа юм.

Одоо хүртэл үргэлжилж байгаа ковидын балаг дуусаагүй байна шүү дээ. Энэ хуулиар хүний эрхийг асар их зөрчсөн. Зөрчлийн хуулийн нэг л жишээ хэлье. Зөрчлийн хуулийн 5.13.13 дугаар зүйл буюу гамшгийн хууль тогтоомжийг зөрчих гэдэг үндэслэлээр олон нийтийг төөрөгдүүлсэн мэдээ бэлтгэсэн иргэдийг торгосон. 2020 онд 1480 иргэн, хуулийн этгээдийг 500.000-5.000.000 төгрөгөөр торгосон. Ганц хуулийн ганц зүйлийн ганцхан заалтаар 2020 онд гэхэд төр өөртөө багаар нь тооцоход 740 сая төгрөг өөртөө төвлөрүүлсэн байна. 2021 онд бол бүр илүү байсан нь ойлгомжтой.

Гэтэл Үндсэн хуулийн 19 дүгээр зүйлд төрөөс хүний эрх, эрх чөлөөг хангахуйц эдийн засаг, нийгэм, хууль зүйн болон бусад баталгааг бүрдүүлэх, хүний эрх эрх чөлөөг зөрчихтэй тэмцэх, хөндөгдсөн эрхийг сэргээн эдлүүлэх үүргийг иргэнийхээ өмнө хариуцна гэж байгаа юм.

-Хүн орон гэртээ л халдашгүй дархан эрхтэй байдаг. Ороолтоо түлнэ үү, юугаа хийнэ үү тэр хүний эрх мөн биз?

-Тэр хүн гэртээ хүн алаад, хүчирхийлж байсан ч олон нийтэд мэдээлж, дүрсийг нь ил болгох эрхгүй. Манайх үүн дээр бас л алддаг. Улс төрийн зорилгоор, ашиг хонжооны зорилгоор, эсвэл олон нийтийн эрх ашиг нэрээр гүйцэтгэх ажиллагааны мэдээллийг задруулдаг.

2021 оны арванхоёрдугаар сарын 17-нд Хувь хүний мэдээлэл хамгаалах тухай хуулийг баталсан. Хувь хүний мэдээллийг хамгаална гэдэг орон байрных ч юмуу, тухайн хүнийг таних боломжтой, ялангуяа дата өгөгдөл болох биеметр, хурууны хээ, нүүр царай, нүдний өнгө энэ бүгдийг хамгаалахаар батлагдсан хууль. Энэ хуулийн хэрэгжилт 2022 оны тавдугаар сарын 1-нээс эхэлнэ. Гэхдээ бид ганц хуулиар нийгэмд байгаа олон асуудлыг шийдэж чадахгүй. Бусад хууль тогтоомж уялдаатай байх ёстой. Дахиад хууль хэрэгждэг байх ёстой. Тэр хуулийг зөрчдөг биш, биелүүлдэг албан тушаалтантай байх ёстой. Мөн хууль биелүүлэхийг шаарддаг олон нийттэй байх ёстой. Олон нийт “Энэ хүн ороолтоо түлчихсэн. Согтуу байсан” гэж хаацайлж дэвэргэх биш. Хүний эрхийн зөрчил хаана гарч байна түүн дээр хүчтэй л дуугардаг байх ёстой. Үүнийг л олон нийтийн оролцоо гээд байгаа юм.

-Өнөөдөр иргэний гэрт дайрч ороод байцаалт авч байна, маргааш үүнээс ч дор байдлаар хүний эрхэд халдах юм биз гэсэн эмзэглэл олон нийтэд байх шиг байна. Хуульч хүний хувьд та үүн дээр юу хэлэх вэ?

-Маргааш таны гэрт ч орж болно. Таны гэрт гал түлсэн үндэслэлээр биш, таныг суултуураа бөглөрүүлсэн, түүнээс болж тухайн орон сууцны айлууд усан хангамжаа авч чадахгүйд хүрлээ гэж дайран орж болно. Төр байх албагүй. Төрийг төлөөлж байгаа эрчим хүчний газар байгууллага, эсвэл хорооны ажилтан байж болно. Ямар ч үндэслэлээр яаж ч дайрч орж ирж магадгүй болж байна. Өөрөөр хэлбэл, одоо хүртэл энэ асуудлаар холбогдох хүмүүс дуугарахгүй байна гэдэг маргааш өөр нэг иргэн рүү дайрч орох магадлалтай. Тэгэхээр иргэн гэртээ амар амгалан байх, халдашгүй байх, хувийн орон зайтай байх эрх маш хүнд нөхцөлд байна гэсэн үг.

-Ороолт түлсэн гэх энэ богинохон бичлэгээр хүний эрхийг сахин хамгаалах ёстой субьектүүдийн байр байдал харагдлаа. Манайд ер нь хүний эрхийн нөхцөл байдал ямар болчихов оо?

-Утаа, цар тахал нэрийн дор хуулиар хориглоогүй иргэний гал түлээд амьдрахын тулд хийж байгаа идэвхтэй үйлдэл рүү дайрч ороод шүүмжилнэ гэдэг бол бид эрх ашгийн эрэмбээ буруу харж байгаатай холбоотой.

Хүн амьд явах эрхтэй. Амьд явахын тулд идэвхтэй үйлдэл хийх ёстой. Түүнийг нь төр баталгаажуулж өгсөн үү гэдэг нь эргэлзээтэй. Яагаад цаашаа ухахгүй байгаа юм бэ. Тэр хүн түлээ авах мөнгөтэй байсан уу, байхгүй болоод л ороолтоо түлж байгаа шүү дээ.

Хамгийн гол нь бидэнд хүний эрх, эрх чөлөөг нэгдүгээрт тавихад асар урт хугацаа хэрэгтэй. Үүнийг тунхаглаад лоозон болгоод, аль нэг Засгийн газрын мөрийн хөтөлбөр болгож, эсвэл бодлогын баримт бичиг болгоод урагш явахгүй. Хүний эрхийг баталгаатай эдлүүлдэг төртэй болох ёстой, хүний эрхийг зөрчдөггүй хууль сахиулагч албан тушаалтантай байх ёстой. Хүний эрхийн мэдлэг, мэдрэмж өндөр ард түмэнтэй байх ёстой.

– БНХАУ-ЫН ТАЛ ДУНДЫН ЗУУЧЛАГЧИД ҮНЭ ХӨӨРӨГДӨЖ БАЙГАА ГЭЖ ҮЗЖЭЭ-

Эрээний боомтоос Монголын талд өчигдрөөс чингэлэг тээвэр хийж эхлэв. Эхний өдөр 24 чингэлэг ачааг оруулж ирсэн байна. Одоогоос яг гурван сарын өмнө гацсан хилийн тээвэр хөдөлж эхлэхтэй зэрэгцэн Монгол Улсаас БНХАУ-ын Эрээн хотод суугаа Консулын газраас Эрээний боомтын нөцхөл байдлын талаарх Илтгэх хуудас нэртэй гурван хуудас материалыг ирүүлсэн нь анхаарал татаж эхэллээ.

Гурван сарын турш гацсан Эрээн-Замын-Үүдийн боомтод нөхцөл байдал ямар байгаа, тээврийн үнэ тэнгэрт хадах болсон шалтгаан, түүнийг яаж шийдвэрлэх, цаашид ачаа барааг хямд өртгөөр Монголд нийлүүлэх боломжийн талаар илтгэх хуудаст дурджээ. Түүнээс гадна ачаа барааны тээврийн үнэ 250 юаниас 1500-2000 юань болж нэмэгдсэн гол шалтгааныг хоёр талын дундын зуучлагчтай холбоотой гэж БНХАУ-ын тал үзжээ.

Энэ тухай Илтгэх хуудаст дурдахдаа “…Эрээн боомтоос Монголын талд нийлүүлж байгаа ачааны 60 гаруй хувийг барилгын материал эзэлдэг бөгөөд төмөр замаар тээвэрлэхэд вагон олдоггүйд зарим ААН, хувь хүнээс нэмэлт өртөг шингэсэн 65-75 мянган юанийн үнэтэй вагон худалдан авах шаардлага гардаг. Өөрөөр хэлбэл, вагон дамлан худалдах байдал их байгаагаас тээврийн зардал нэмэгдсэн, тээвэрлэлтэд хүндрэл учирч байгаа…Барилгын материалыг төмөр замын өргөн нарийн царигаар тээвэрлэх зөвшөөрөл авахад Монголын талыг дэмжлэг үзүүлэхийг хүсч, дундын зуучлагчгүй, үнийн хөөрөгдөлгүй, хэрэглэгчдэд шууд нийлүүлэх боломжтойг илэрхийлэв” гэжээ. Өөрөөр хэлбэл, БНХАУ-ын тал Монгол Улсыг тээвэрлэлтийн үйл ажиллагаандаа идэвх санаачилгатай ажиллаач гэсэн үг.

Зөвхөн барилгын материалаар зогсохгүй бусад ачаа барааны хувьд ч дундын зуучлагчгүйгээр нийлүүлэх боломжтойг урд тал онцолсон байна. Энэ тухай үргэлжлүүлэн “…Эрээний карго эрхлэгчдийн төлөөлөл “Дун Тэн” ХХК-ийнхан хэлэхдээ Эрээн хотод 500 гаруй ААН байгууллага карго үйл ажиллагаа эрхэлж байна. Чингэлэг тээвэрлэлтэд зориулж нэг чингэлгийг 45-60 мянган юаниар худалдан авч, Улаанбаатар хүртэл нэг куб метр ачааг 1800-2500 юанийн үнэтэй тээвэрлэхээр төлөвлөж, бүрдүүлэлт хийж байна.

Одоогоор нутгийн гүнээс 1000 орчим чингэлгийг гаалийн баталгаат талбайд төвлөрүүлжээ. Чингэлгийн ердийн үед 8-12 мянган юаниар худалдаалдаг байсан аж. Энэ нь Монголын талаас чингэлгээ хэрхэн буцаан авах асуудал тодорхойгүй байсаар ирсэн тул карго ачааны үнэд чингэлгийн үнийг шингээсэн нь тээврийн үнийн өсөлтөд шууд нөлөөлсөн байна” гэжээ. Түүгээр зогсохгүй сүүлийн үед үүссэн тээвэрлэлтийн үнийн хөөрөгдлийн тухайд чингэлэгт тээвэр хийх сургаар ашиг хонжоо олох гэсэн хоёр талын зарим иргэд, ААН бараа бүтээгдэхүүнээ түргэн шуурхай татан авах гэсэн сэтгэлгээн дээр тоглолт хийж үнийн хөөрөгдөл үүсгэж байгааг анхааралдаа авахыг Эрээний карго эрхлэгчдийн төлөөлөл хүссэн байна.

Цар тахлын нөхцөл байдал намжуу байх үед ачаа тээвэр хэвийн үргэлжилж, дундын зуучлагч гэж ерөөс байсангүй. Гэвч Монголын талын халдвар хамгааллын дэглэм сул, хариуцлагагүй байдлаас болж Эрээн хот боомтоо хаасан. Бүтэн улирлын турш бөөгнөрсөн ачаа тээврийг нэвтрүүлэх сургаар л дундын зуучлагчид гарч ирсэн байдаг. Үүний нэг том төлөөлөл нь саяхныг хүртэл дуулиан тарьсан “Үндэсний тээврийн корпораци”. Ямар нэгэн сонгон шалгаруулалтгүй шууд хил дээр томилогдож, салбарын сайдын хамаарал бүхий гэх баримтууд дэлгэгдсэн тус корпораци ямар нэгэн тээвэрлэлт хийхгүйгээр жолооч нараас зуучлалын хөлс гэж чингэлэг тутмаас 220.000 төгрөгийн хураамж авахаар зэхсэнээ дуулгаж баахан маргаан дэгдээсэн. Энэ ханшаар бол нэг сард 11 сая төгрөг, жилд 300 гаруй сая төгрөг жолооч нараас авах тооцоо ч олон нийтийн анхаарлыг татаж байв. Жолооч нараас авч байгаа энэ хураамж ард түмний нуруун дээр ачаа болж нэмэгдэнэ.

Эрээн-Замын-Үүдийн боомт дээр дундын зуучлагчид Үндэсний тээврийн корпорациар тогтохгүй олон байдаг аж. Ачаа тээвэр хэвийн үргэлжилж байх үед нэг куб метр ачаа 250 юань байсан бол халдвартай холбоотой тээвэрлэлт багассанаар 800 юань болж нэмэгдсэн байдаг. Энд дунд дундын зуучлагчид нэмэгдсэн гэсэн үг.

Түүгээр зогсохгүй хил хаагдсан гурван сарын хугацаанд гурав дахин нэмэгдэж 2200 юань хүрээд байна. Дундын зуучлагчид БНХАУ-ын талын чингэлэг тээвэр хариуцдаг “Синотранс” компанийн чингэлгүүдийг бүгдийг нь түрээсэлчихдэг. Тэгээд л наймаа эрхлэгчдэд дамласан үнээ хэлдэг. Угтаа худалдаа эрхлэгч “Синотранс” компаниас үндсэн үнээр нь чингэлгээ захиалдаг байсан. Үүнийг Илтгэх хуудаст ч тодорхой бичжээ. Өөрөөр хэлбэл, эдүгээ 45-60 мянган юань хүрчихээд байгаа чингэлэг ердийн үед 8-12 мянган юань байсан гэж.

Тэгвэл БНХАУ-ын талаас тавьж буй дундын зуучлагчдыг зогсоох шаардлагатай юу. Энэ талаар эх сурвалжуудын байр суурийг сонирхлоо.

Гадаад харилцааны дэд сайд Б.Мөнхжин: Чингэлэг тээвэр жигдэрсний дараа дундын зуучлалын асуудлыг харах ёстой

-Засгийн газар инфляцид нөлөөлөөд байгаа импортын бараа бүтээгдэхүүнийг яаж хамгийн бага өртгөөр Монгол Улс руу оруулж ирж болох тал дээр анхаарч байгаа. Дундын зуучлагч гэдэг бас л бизнес эрхэлж байгаа хүн. Тэднийг яг одоо харлуулах нь өрөөсгөл байх. Гэхдээ үндэслэлгүйгээр үнийг хэт их хөөрөгдөж, иргэдээс, бизнесийнхнээс зуучлалын хөлс авна гэдэг дээр анхаарч байгаа. Холбогдох талууд ажиллаж байна. Өнөөдрөөс /өчигдөр/ чингэлэг тээвэр эхэлж байгаа учраас жигдрэх хугацаа хэрэгтэй. Тэгж байж хэн хаана үнэ өсгөөд байгаа бодит зураг харагдана.

Хаана нь үнэ өсгөөд байгааг тодорхой болгох ёстой. Гэхдээ хүмүүсийн ам дамжиж яриад байгаа шиг бүх ачаан дээр хэт өндөр үнэ яваад байгаа юм биш. Эрээн талд бүтэн чингэлэг авчихаад хувь хүмүүсээс жижиг ачаа авахдаа үнэтэй дүн хэлсэн мэдээллүүдийг бид авсан. Нийтээрээ яриад байгаа шиг нөхцөл байдал гайгүй.

Монголын тээвэр зуучлагчдын нэгдсэн холбооны үйл ажиллагаа хариуцсан ажилтан Д.Нацагдорж: Тээвэр зуучлагчид дур мэдэж үнэ нэмдэггүй

-Тээвэр зуучлагчид өөрсдөө дур мэдэж үнэ нэмээд байгаа асуудал биш. Бид өмнөх үнээрээ тээврээ хийгээд явж байгаа.

Автын тээвэр зогссон учраас төмөр замаар ачаа бараа хэвийн явж байна. Үнэ өсч байгаа шалтгаан дэлхий нийтийг хамарсан цар тахалтай холбоотой. Энэ Монголд маш их нөлөөлж байна. Хил гааль хаалттай байгаа учраас тээвэр хийх чингэлэг, автомашины олдоц муу байгаа шүү дээ. Тиймээс үүнийг тээвэр зуучлагчтай холбож, дундын зуучлагчийг үгүй хийнэ гэдэг байж болохгүй асуудал.

Тээвэр зуучлагчид бол барааны гаалийн бүрдүүлэлт, ачаа барааны даатгал зэрэг гол зүйлийг хариуцдаг. Хэрэв байхгүй болчихвол бараа бүтээгдэхүүний импорт замбараагаа алдаж, ачаа бараа алга болох, эвдэрч гэмтэх зэргээр олон асуудал үүсэх байх.

Худалдаа эрхлэгч Г.Ганбат: Халдвар хамгааллаа сахиж, дундын зуучлагчдыг үгүй хийх ёстой

-Дундын зуучлагч манайд байх шаардлагагүй. Манай тал халдвар хамгааллын дэглэмээ барьж чадахгүй байгаагаас эхэлсэн асуудал шүү дээ. Манай лабораториуд халдварыг үнэн зөв шинжилж чаддаггүй, жолооч нар нөгөө талд гараад эерэг болчихдог. Ингээд хил гааль хаагдаж, урт хугацаагаар ачаа бараа бөөгнөрч эхэлсэн.

Ингэх тусам ачаа барааны тээврийн үнэ өсч, дунд нь зуучлагчид гарч ирсэн. Л.Халтар сайдын хамааралтай “Үндэсний тээврийн корпораци” гэгч ямар ч шалгаруулалтгүйгээр гарч ирээд БНХАУ-ын төрийн өмчит компанитай гэрээ хэлэлцээр хийж байна. Тэд чинь дундын зуучлагчид. Дээр нь Хятад талаас чингэлэг түрээсэлж, монголчуудын барааг ачих нэрээр үнэ өсгөж байгаа зуучлагчид бас бий.

Тэгэхээр ерөөсөө л хил гаалийнхаа халдвар хамгааллыг өндөр сахиж, дундын зуучлагчдыг үгүй хийж, чингэлэг тээвэр гэгчээ болиулан өмнөх жишгээрээ тээврээ хийгээд явах хэрэгтэй гэв.

Монгол Улсаас БНХАУ-ын Эрээн хотод суугаа Консулын газраас ирсэн Илтгэх хуудаст дээрх дундын зуучлалын асуудлыг хөндсөнөөс гадна “Хуа Гүнсян өргөн царигийн ачилтын терминал”-ыг өнгөрсөн оны сүүлчээр БНХАУ-ын тал ашиглалтад оруулсан бөгөөд манайхтай хамтран ажиллах сонирхолтой байгаагаа илэрхийлжээ. Тус терминал нь өргөн царигаар жилд гурван сая тонн ачаа нэвтрүүлэх хүчин чадалтай. Автозамын тээврээс хоёр дахин хямд өртөгтэй, үйл ажиллагаа эхлэхэд бэлэн болсон зэрэг ачаа бараа тээвэрлэх ажлыг шуурхай хийж болох бусад саналуудыг ч дурдсан байлаа.

Хөдөлмөрийн хуулийн шинэчилсэн найруулгаар Монголын хуульчдын холбооны дэргэдэх Хөдөлмөрийн эрх зүйн дэд хорооны гишүүн, хуульч өмгөөлөгч Ч.Өнөржаргалтай ярилцлаа.

-Хөдөлмөрийн хуулийн шинэчилсэн найруулга ажил олгогчдын хувьд ихээхэн анхаарал татаж байна. Хууль зүйн талаас та хэрхэн харж байна вэ?

-Ажил олгогч болон хүний нөөцийн ажилтнуудад зориулан аль болох энгийн ойлгомжтой байдлаар хариулъя.

Хөдөлмөрийн хуулийн шинэчилсэн найруулгыг хүний эрхийн талаасаа 1999 оноос хойш нэгдэн орсон Олон улсын хөдөлмөрийн байгууллагын дөрвөн конвенцийн суурь зарчмуудыг дотоод хууль тогтоомжид хуульчилж өгсөн нь сайшаалтай. Харин эдийн засгийн талаасаа хууль санаачлагчийн тооцоолж байсан үр дүн гарахааргүй дүр зураг харагдаж байгаа.

Шинэчилсэн найруулгын үзэл баримтлалд хөдөлмөрийн харилцаанд ажил олгогч, ажилтны зохистой тэнцвэр бүрдэнэ, хөдөлмөр эрхлэлт нэмэгдэнэ гэж хууль санаачлагч, хууль тогтоогчид тайлбарлаж байсан. Гэвч Хөдөлмөрийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгыг судлах, байгууллагуудад сургалт хийх явцад хууль хэрэгжиж эхэлснээр ажил олгогчид хүний нөөцийн хомсдолд орох, цалингийн зардал нэмэгдэх нь тодорхой болоод байна. Ялангуяа уул уурхай, олборлох салбар нарийвчилсан зохицуулалтгүй байсан бол шинэчилсэн найруулгаар энэ салбарын үйлдвэрчний байгууллагын санаачилгаар ажилтныг уртын ээлжээр ажиллуулах зохицуулалтыг тусгасан. Энэ нь нийгмийн талаасаа гэр бүлийн тогтвортой байдал, ажилтны эрүүл мэндийн асуудлыг шийдвэрлэхэд сайн талтай боловч нөгөө талаар ажилтны цалин хөлс 20-30 хувиар буурах шууд үр дагаварт хүргэж байгааг анхаарах хэрэгтэй.Энэ нь ажил олгогчийн хувьд цалингийн зардлын хэмнэлт болоогүй. Өөрөөр хэлбэл, хоёр уртын ээлжээр ажилтнуудыг ажиллуулдаг байсан бол гурав дахь ээлжийг нэмж ажиллуулахад хүргэж байгаа.

-Ер нь ажлын хариуцлагын асуудал ажил олгогчдод үргэлж тулгамддаг. Шинэ хуулиар үүнийг тусгаж чадсан уу?

-1999 оны Хөдөлмөрийн хуулийн 39 дүгээр зүйлээр энэ асуудлыг зохицуулсан. Зохицуулалтын хувьд ямар нэг тодорхой өөрчлөлт орсон зүйл байхгүй.

Өөрөөр хэлбэл, ажилтны санаачилгаар хөдөлмөр эрхлэлтийн харилцаа цуцлагдсан тохиолдолд ажилтан мэдэгдлээ өгснөөс хойш 30 хоногийн хугацаанд ажлын байраа орхиж явах эрхтэй. Мөн ажил олгогчтой хугацаа тохиролцож дээрх хугацаанаас өмнө ажлын байрыг шууд орхиж болохоор зохицуулсан байгаа. Энэ асуудал дээр зарчмын хувьд тодорхой өөрчлөлт ороогүй.

Гэхдээ хуульчийн хувьд харахад энэ асуудлыг нарийвчлан зохицуулах шаардлага бодит амьдралд өдөр тутам тохиолддог. Өөрөөр хэлбэл, эрх зүйн зохицуулалтын дутагдал дахин үүссэн гэж үзэхэд болно. Аливаа нэг байгууллагын ажилтан ажлын байраа орхиж явахад тухайн байгууллагад дараагийн ажилтныг олоход хугацааны болон үйл ажиллагааны доголдол үүсч, санхүүгийн хувьд эрсдэл үүсдэг. Ажилтны ажлын байраа орхих асуудлыг хэтэрхий нээлттэй үлдээсэн нь өмнөх хуулийн алдааг дахин давтсан шинжтэй болсон.

-Хөдөлмөрийн харилцааг дуусгавар болгохтой холбоотой зохицуулалт шинээр тусгагдсан юм байна. Тодруулбал, ажил олгогчийн санаачилгаар хөдөлмөр эрхлэлтийн харилцааг зогсоох боломжтой гэж. Энэ нь ямар ач холбогдолтой вэ?

-Ажил олгогчийн санаачилгаар хөдөлмөр эрхлэлтийн харилцааг дуусгавар болоход амьдралд хэрэглэж болохуйц зохицуулалт нэмэгдсэн. Энэ нь өмнөх хуультай харьцуулахад ажил олгогчдын хувьд хөдөлмөрийн харилцааг зохицуулахад гарч байсан хүндрэлүүдийг багасгана гэж харж байна.

Тухайлбал, ажлын гүйцэтгэлийн хувьд гүйцэтгэж байгаа ажил үүрэгтээ тэнцэхгүй болох нь тогтоогдсон тохиолдолд ажил олгогчийн санаачилгаар хөдөлмөр эрхлэлтийн харилцааг цуцлах зохицуулалт юм. Өнөөдөр ихэнх аж ахуйн нэгжүүд гүйцэтгэлийн үнэлгээний системийг ашигладаг тул дээрх зохицуулалтыг хэрэглэх бүрэн боломжтой болсон. Иймээс гүйцэтгэлийн үнэлгээни системийг хөдөлмөрийг эрхлэлтийг харилцааг цуцлах асуудалтай уялдуулах хуульчдын ажил үлдээд байна.

-Уртын ээлжээр ажилладаг салбаруудад хүнд цохилт боллоо гэж байна. Жишээ нь, уртын ээлжийг 14/14 болгосноор хоёр хүний ажлыг дөрвөн хүн хийхээр болж байгаа юм байна. Тийм үү?

-Дээр хэлсэнчлэн уул уурхай болон олборлох салбаруудад хоёр ээлжээр ажилладаг байсан бол гурван ээлжээр ажиллахаар болж байна. Цалингийн зардал болон үйл ажиллагааны зардал шууд байдлаар нэмэгдсэн. Гэвч нэг ажилтанд ногдох цалин хөлс буурсан. Хүнийг илүү цагаар ажиллуулж болно. Гэхдээ 12 цагаас хэтэрч болохгүй. Жишээ нь, практикт 24/48 ээлжээр ажилладаг харуулын ажлын байр дөрвөн ээлж рүү шилжиж байна.

-Илүү цагийн нэмэгдэл, шөнийн цагаар ажиллах хөлсийг цалингийн дунджаар тооцох болсон нь зардал нэмэгдүүлэхэд хүргэж байна гэв үү?

-Шинэчилсэн найруулгаар дундаж цалин хөлс тодорхойлох журам, тооцох аргачлалыг хөдөлмөрийн асуудал хариуцсан Засгийн газрын гишүүн батлан мөрдүүлэхээр хуульчилсан. Хөдөлмөр, нийгэм хамгааллын яамнаас санал авч байгаа төсөлтэй танилцахад жишээ болгон гурван ажилтны цалин хөлс дээр тооцон үзэхэд “Илүү цагийн цалин хөлс” гэхэд л 84 хувиар өссөн дүнтэй байна.

Түүнээс гадна шүүхийн өмнөх буюу урьдчилан шийдвэрлэх ажиллагааг сум, дүүргийн хөдөлмөрийн маргаан таслах комиссыг байгуулан шийдвэрлүүлэхээр зохицуулсан оновчтой зохицуулалт гэж бодохгүй байна. Учир нь маргааныг шийдвэрлэх ажиллагааны процессыг шийдвэрлэх байгууллагын соёл, үйл ажиллагааны журмыг хэвшүүлэхэд тодорхой хугацаа зарцуулдаг. Шүүхийн дэргэд гэр бүлийн маргааныг эвлэрүүлэн зуучлалын үйл ажиллагаа явагдаж байгаа. Өөрөөр хэлбэл, энд маргааныг урьдчилан шийдвэрлэх байгууллагын соёл болон үйл ажиллагааны журам хэвшсэн гэх мэтээр төрөөс нэмэлт зардал бага гаргаж зохицуулах боломж байсан болов уу. Нөгөө талаас Хөдөлмөрийн арбитр институт бий болсон. Үүнийг Монголын үндэсний арбитрын үйл ажиллагаатай холбох боломжтой байсан болов уу.

Өөрөөр хэлбэл, шинэ харилцаа үүсэх тутам шинэ институт бий болгоод байх, байгууллага болгоны амбицыг хуулинд хавчуулж байх чадварлаг хүний нөөц, санхүүгийн боломж дутмаг байгааг хууль тогтоогчид бодолцох л ёстой.

Хөдөлмөрийн хуулийн шинэчилсэн найруулга хэрэгжиж эхэлсэнтэй холбоотойгоор иргэд байгууллагын хувьд хуулийн сургалтад бүрэн хамрагдах боломж муу байгаа нь түгээмэл байна. Энэ дашрамд хэлэхэд, манай хуулийн нөхөрлөл байгууллага, аж ахуйн нэгжүүд хуулийг мөрдөн ажиллахад нь дэмжлэг болох үүднээс сургалт явуулах, байгууллагын дотоод эрх зүйн баримт бичгүүдийг хуульд нийцүүлэх ажлыг хийсээр байна.

Эдүгээгээс нэгэн зуун арван жилийн өмнө Олноо өргөгдсөн Монгол Улс тусгаар тогтнолоо сэргээн тунхаглаж Богд Жавзандамба хутагт хаан ширээнд заларсныхаа дараа нэгэн түүхэн зарлиг буулгасан нь таван яам бүхий Засгийн газрыг байгуулах шийдвэр байв аа. Туурга тусгаар улс болсноо бататгасан Засгийн газрын анхны бүрэлдэхүүнд багтсан яамдын нэг бол Сангийн хамаг хэргийг бүгд захиран шийтгэх яам буюу өнөөдрийн Сангийн яам байлаа.

Бүтэн зууныг хавь илүү элээж, Монгол хэмээх тусгаар улсын төсөв санхүүг нийгэм, эдийн засгийн даваа нугачаатай олон тогтолцоон дундуур чиг шугам татаж, өндөр хариуцлагыг өөртөө үүрч ирсэн ууган энэ яамны түүхт 110 жилийн ой энэ өдрүүдэд болж байна.

Чингисийн алтан ургийн удамт, угсаа залгамжилсан хошуу ноён Гадинбалын Чагдаржав анхны сайдаар томилогдон ажиллаж байсан он жилүүдээс хойш улс Монголын хамаг л эрдэм мэдлэгтэй кадрууд энэ яамыг толгойлж ирсэн бахдам амжилт, шинэчлэлт, өөрчлөлтийн үр шимийг өнөөдрийн монголчууд хүртэн суугаа билээ.

Дайны хөлд сүйрсэн улс орныхоо эдийн засгийг сэргээж, Монголын үндэсний анхны мөнгөн тэмдэгт Бага болзоот 10, 25, 50, 100-ын дэвсгэртийг гүйлгээнд нэвтрүүлсэн Гомбожавын Лувсанцэвээн, гадны улсаас зээл тусламж авах, дотооддоо банк байгуулахад шамдан ажилласан Солийн Данзан, Монголд хамгийн анхны санхүүч-эдийн засагч мэргэжилтэй, хамгийн залуу буюу 23 настайдаа тус яамыг толгойлж, Халх голын дайны хөлд нэрвэгдсэн эдийн засгаа богино хугацаанд сэргээж чадсан Юмжаагийн Цэдэнбал, төсвийн орлогыг нэмэгдүүлэхэд үнэтэй хувь нэмэр оруулсан Дэмчигийн Моломжамц, энх цагийн бүтээн байгуулалтын үеийн улсын төсөв санхүүг шинэ шатанд гаргаж, төсвийн орлоготой холбоотой хууль эрх зүйн орчныг бүрдүүлсэн Бамдарийн Дүгэрсүрэн гээд түүхэн цаг үеийнхээ онцлогт эх орноо хөтөлж, хөгжүүлэхэд тэргүүн фронтод зүтгэж байсан эрхмүүдийг дурьдаад баршгүй.

Тэр дундаас улс эх орныхоо бүтээн байгуулалтын түүхэн он жилүүдэд ажил амьдралаа зориулсан Монгол Улсын 16 дахь Сангийн сайд Алтан чой овогт Думаагийн Содном баавайг толилуулсу.

Тэртээ наян есөн жилийн өмнө буюу арванзургадугаар жарны усан тахиа жил Илийн бууц хэмээх Монголын алтан говь Дорноговь аймгийн Баян-мугийн шүтээн хайрхан Аргал уулын хойд зүгээс орж ирдэг жижиг толгодын энгэрт Д.Содном гуай эхээс мэндэлсэн түүхтэй. Түүний аав Аргалын уулын алтан Чой хэмээн нутаг хошуундаа цовоо сэргэлэн зантайгаараа алдаршиж, харийн оронд тагнуулын үүрэг гүйцэтгэж байгаад эрэлхэг зоригтойгоор амиа алдсан гашуун хийгээд бахархам түүхийн эзэн Чойжамц гэх хүмүүн. Эх орныхоо төлөө үүрэг гүйцэтгэж яваад халуун амиа алдсан аавынхаа сургийг олоон жилийн турш эрэл хайгуул хийгээд дорвитой мэдээлэл олж чадаагүйдээ Д.Содном баавай ихэд харамсан дурссан нь бий. Харин ээж Думаа нь Баян-му буюу одоогийн Өргөн сумын уугуул Цоовгой хэмээх цэргийн хүний үр удам гэдэг.

ЗХУ фашист Герман улсын хооронд дайн дэгдсэн хэцүү цаг үе буюу 1942 ондД.Содном гуай есөн нас хүрэхэд дүү Цагааных нь хамтаар ижий нь Баянмөнх сумын төвдөө суурьшиж, номын дуу сонсгож эхэлсэн гэнэ лээ. Сурагч ахуйдаа лимбэ шаггүй тоглочихдог, дуу дуулчихдаг гээд урлагийн дөртэй байсан учир том ах Жамсран нь сургууль төгсөхийн алдад урлагийн сургуульд элсүүлэхээр Улаанбаатарыг зорьжээ. Тэр бол 1946 он байж. Азаар ч юм шиг, харамсалтай ч гэх үү тэр үед нийслэл хүрээг нэгжээд, нэгжээд хөдөөний ахан дүүс урлагийн сургууль олж чадаагүй тул нагац ах Ж.Маамын зөвлөснөөр Санхүү эдийн засгийн техниккумд орохоор сэтгэл шулуудсан юмсанж. Ингэж л өнөөдрийн өндөрлөг дэх Ерөнхий сайд, Сангийн сайд, Төлөвлөгөөний хорооны дарга, Сайд нарын зөвлөлийн дарга, нэрт эдийн засагч Думаагийн Содном Монгол Улсынхаа хөгжлийн түүхтэй хувь заяагаа холбох урт холын зам эхэлжээ.

Д.Содном гуайн дуртатгалаас нэгэн зүйл анхаарал татна. Тэр бол Санхүү эдийн засгийн техниккумд суралцаж төгссөн залууст зориулсан хүлээн авалтын үеэр болсон бэсрэг уулзалт. Хүлээн авалтан дээр Сангийн яамны сайд Дэмчигийн Моломжамц, яамны боловсон хүчний хэлтсийн эрхлэгч Дангаа нар хүрэлцэн ирж гэнэ. Тэгж ирээд Дангаа гуай шинэ төгсөгч Д.Содномыг дуудаж “Энэ хүүхэд зураг зурдаг юм. Яаманд авч ажиллуулна. Ханын сонин гаргаж байг” гэж Дэмчигийн Моломжамц сайдад эрсхэн танилцуулж байсан гэдэг. Шинэ залуу санхүүчийг ханын сонин гаргуулахаар Сангийн яаманд томилно гэж юу байхав, түүний мэдлэг чадварыг хуучны кадрууд онож харсан учраас тийнхүү татсан хэрэг биз гэх бодрол эдүгээ төрөх аж.

Ирээдүйн Сангийн сайдын ажил хөдөлмөрийн гараа тухайн яамныхаа Хянан байцаах газарт байцаагчийн албан тушаалаар эхэлж, 1958-1963 он хүртэл Валютын хэлстийн даргаар ажилласан байдаг. Тэгж байтал 1963 оны хавар дөрөвдүгээр сарын нэгэн өдөр Сангийн сайд Дүгэрсүрэн гуай дуудаж “Цуг юманд явъя” гэж гэнэ. Явсан зүг нь Засгийн газрын ордон байж таарчээ. Сайд явж байх зуураа “За одоо чи бид хоёр МАХН-ын Төв хорооны Улс төрийн товчооны хуралд орох байх. Намайг Сайд нарын зөвлөлд ажиллуулна гэсэн. Миний оронд Сангийн яамны сайдаар чамайг томилохоор яригдсан” гэх нь тэр. 30 нас дөнгөж шүргэж байгаа залууд энэ бол хатуудсан мэдээ. Гэвч хэдхэн хормын дараа МАХН-ын Төв хорооны Улс төрийн товчооны хуралд орж, Б.Дүгэрсүрэн гуайг Сайд нарын зөвлөлийн орлогч даргаар томилоодохжээ. Үргэлжлүүлэн Сангийн сайдаар Валютын хэлтсийн даргын албатай Д.Содномыг танилцуулахад Ю.Цэдэнбал дарга шууд л “Энэ нөхрийг чинь би таних юм байна. Асуух, санал хэлэх хүн байна уу” гээд л шууруулсан гэнэ лээ. Асуух, санал хэлэх хүн гараагүй учир Д.Содном гуайг “Чи ярих юм байна уу” гэсэн Ю.Цэдэнбал даргын дараагийн асуулт тулж иржээ. Хариуд нь “Би сайдын ажлыг хийж чадахгүй болов уу гэж айж байна” гэж бэргэсэн хоолойгоор хэлэхэд “Төрийн сайдын ажлыг хийж чадахгүй болов уу гэж чи ний болгоомжилж байгааг ойлгож байна. Чи чадах ёстой, бид тусална. За батлах уу” гэж хэлээд л асуудлыг тас шийдсэн юм билээ.

Энэ бол хүнээ таньдаг Төрийн тэргүүний шулуухан, шуурхай шийдвэр байсныг хожмын он жилүүд дэх ажил хөдөлмөр, шинэчлэл өөрчлөлт бэлэхнээ харуулсан юм. Энэ л үед улс орны төсөв санхүүгийн гол гогцоог зангидаж, эхлүүлсэн ажлаа эрчимжүүлэх, төгөлдөржүүлэх боломж Д.Содном гуайд олдсон хэрэг биз ээ. Энэ тухай тэрээр дурсан бичихдээ “Би тэр ажлыг хийж чадах, сайн ажиллахын тулд чадах бүхнээ дайчилсан шүү. Хамгийн гол нь яаманд ажиллаж байсан бүх нөхөд санаа нийлж, сайн ажиллаж, өмөг түшиг болж байсны ачаар яамны маань ажил муу үнэлэлт авч байгаагүй. Хамт ажиллах хүмүүсийн сэтгэл нэг, буруу атаархалгүй байх нөхцөл бүрдүүлж байх нь их чухал гэдгийг олон жил ажиллах явцад сайн ойлгож авсан” гэсэн нь бий.

Гучхан насандаа улсыг хариуцсан сайдын алба хашаад түүний томилолт дууссангүй. Харин эхэлж байв. Улсын эдийн засаг, нийгмийн бодлогыг боловсруулж төлөвлөдөг, хэрэгжилтийг судалж дүгнэлт гаргадаг, салбаруудын ажлын уялдаа тэнцвэрийг хангах асуудлыг төвлөрүүлж шийддэг төв байгууллага нь Улсын төлөвлөгөөний комисс байлаа. Энэ том байгууллагыг удирдах үүргийг мөн л Ю.Цэдэнбал дарга Д.Содном гуайд үүрэг болгож, 1969 оны 12 дугаар сард өгсөн юм гэдэг. Ингэхдээ хөрөнгө оруулалтын үр ашгийг нэмэгдүүлэх, ялангуяа гадаадын зээл тусламжаар хэрэгжүүлэх арга хэмжээний ТЭЗҮ боловсруулдаг болох онц шаардлагатайг анхааруулж даалгаж байжээ. Энэхүү томилгоо Д.Содном гуайд идэр залуу насны ааг омог, чадвар чансаа, Монгол Улсынхаа хөгжлийг урагшлуулах том зорилгын үүд хаалга нээгдсэн гэдгийг харж болно. Ялангуяа улс орны хэмжээнд тавигдаж байгаа асуудал үргэлж тооцоо судалгаатай, бүр цаашлаад өнөөгийн бидний хэлж заншсан ТЭЗҮ байх ёстойг санаачлан амьдралд хэрэгжүүлж, олон олон эерэг үр дагаврыг бий болгосон гэдэг.

Учир нь энэ үеэс Монгол орны ид бүтээн байгуулалтын он жилүүд эхэлж, Улаанбаатар, Дархан, Чойбалсан зэрэг хотуудад аж үйлдвэржилт хөгжиж, барилга байшин, төмөр зам, гэрэл цахилгаан гээд орчин цагийн улс орны хөгжил хурдтай эхэлж, зах зээлийн эдийн засаг ч зэрэгцэн хөгжиж эхэлсэн түүхтэй. Төлөвлөгөө санхүү эдийн засгийн төв орон нутгийн байгууллагуудад тэр үед ажиллаж байсан хүмүүс шударга хөдөлмөрч сэхээтнүүдийн тэргүүлэх эгнээнд багтаж байсан бөгөөд Монголын хөгжлийн хэтийн бодлого, түүгээр тодорхойлсон төслийн ТЭЗҮ-ийг боловсруулах, эдийн засгийн гадаад харилцааг идэвхжүүлэхэд онцгой анхаарч байсан нь 70, 80-аад оны богино хугацаанд манай улсын эдийн засгийг өөд татах, нийгмийн хөгжлийг хурдасгахад ач тусаа өгсөн гэж тэрээр дүгнэн бичдэг. Чухамхүү энэ нүсэр том бодлого, ажлын ард Д.Содном гуайн баг уралдан ажиллаж байсныг түүний журмын нөхөд цохон тэмдэглэдэг билээ. Одоо ч Монгол орноо хөгжиж бүтээж үйлдвэрлэж олборлож байгаа том төслүүдийн ард нэрт эдийн засагчийн тооцоо судалгаа орж явдаг нь андашгүй.

Монголын хөгжилд шаардлагатай, үр ашигтай болохыг үндэслэл тооцоогоор батлаад социалист улсуудын эдийн засаг нийгмийн бодлогыг зөвшин зохицуулах ажлын хүрээнд идэвхтэй ажиллаж байсны үр дүнд ЗХУ болон бусад социалист улсуудтай манай улсын эдийн засгийн харилцаа өргөжиж, тэдгээр улсуудаас манайд үзүүлэх тусламж, хөнгөлөлттэй нөхцөлөөр өгөх зээл эрс нэмэгдсэнийг архивын баримт бичиг бэлэхнээ харуулна. Тухайлбал, зөвхөн ЗХУ-аас Монголын эдийн засаг нийгмийг хөгжүүлэхэд 1971-1975 онд 450 орчим сая шилжих рублийн зээл тусламж өгч байсан бол үндэслэл тооцоолол сайжирсны ачаар 1976-1980 онд 1.4 тэрбум, 1981-1985 онд 3.2 тэрбум, 1986-1990 онд 3.5 тэрбум шилжих рублийн тусламж авч байсан тоон баримт бий.

Үйлдвэрлэлийн үндсэн салбарууд ч энэ хугацаанд амжилттай хөгжсөн түүхтэй. Аж үйлдвэрийн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийн жилийн дундаж өсөлт гэхэд 1970-1990 оны хооронд 7.2-8.7 хувьд хүргэсэн бахдам амжилтын эзэд юм. Хоёр жил гаруй үргэлжилсэн цар тахлын хүнд үед монголчуудын амин чухал хэрэгцээг жил тойрон хангаж байгаа Эрдэнэт үйлдвэрийн эх суурь тавигдах нөхцөл 1960-аад оны сүүлчээр бүрдэж байлаа. Сүүлийн 30 гаруй жил Монгол Улсын эдийн засгийг тэтгэж байгаа энэ үйлдвэрийг барих, ашиглалтад оруулах явдал монголчуудын хувьд том эр зориг байсан юм. Эрдэнэтийн овоо гэж Булган аймгийн ард иргэд нэрлэж заншсан зэсийн орд газарт манай геологчид тэр үеийн Чехословак улсын геологчидтой хамтарч хайгуулын ажил хийх их хэмжээний нөөцтэй орд гэдгийг 1960-аад оны сүүлчээр тогтоосон байдаг. Д.Содном гуай Улсын төлөвлөгөөний комиссын нэгдүгээр орлогч даргаар томилогдсон 1969 онд ЗХУ болон социалист бусад улсуудтай эдийн засгийн бодлого улс ард аж ахуйг хөгжүүлэх таван жилийн төлөвлөгөөг зохицуулах ажил анхаарч байсан бөгөөд одоогийн хэллэгээр гадаад хөрөнгө оруулалтыг татах ажлын хүрээнд анхаарах том төслийн нэг нь Эрдэнэтийн овооны зэс молебдиний орд газрыг эзэмших асуудал байсан нь мэдээж.

Хамгийн анх уг ордыг эзэмшихэд хамтран ажиллах хөрөнгө оруулах саналыг ЗХУ-ын талд санал болгоход хайгуулын ажилд оролцсон Чехословак улс хөрөнгө оруулах эсэхийг мэдэх нь зүйтэй гэсэн санааг хэлсэн гэдэг. Харин Чехословак улс тухайн үед улс төрийн байдал сайнгүй байснаас үүдэж татгалзсан хариу өгсөн гэнэ лээ. Ингээд зогсоогүй, орд ашиглахад хөрөнгө оруулах саналаа ЗХУ-д тавих санаархал туйлын өндөр. Гэтэл ЗХУ-ын Төлөвлөгөө хоорондын орлогч дарга Мисник гэдэг хүнээр ахлуулсан төлөөлөгчид 1969 онд Улаанбаатар хотод ирж, хоёр улсын 1971-1975 оны таван жилийн эдийн засгийн хамтын ажиллагааны гол асуудлаар санал солилцох уулзалт товлогджээ. Эрдэнэтийн овоогоо ярих сайхан боломж. Улсын төлөвлөгөөний комиссын нэгдүгээр орлогч Д.Содномын багийнхан уулзалтын үеэр саналаа шаргуу тавих болжээ. Хариуд нь Зөвлөлтийн нөхөд Эрдэнэтийн овоо Оросын Чита мужийн Удоканы зэсийн ордын алинд эхэлж хөрөнгө оруулах нь зөв болохыг судалж шийдэх шаардлагатай гэж юм ярьж, манайхан ч Эрдэнэтийн овооны давуу талуудыг цухалзуулсаар эцэст нь санал сонсоход хүрчээ. ЗХУ-ын Төлөвлөгөө хоорондын орлогч дарга Мисник “Эрдэнэтийг Зөвлөлтийн талаас сайн мэддэг хүний саналыг сонсох нь зүйтэй” гээд ЗХУ-ын Төлөвлөгөөний хорооны гоелогийн асуудал хариуцсан мэргэжилтэн Пётр Михайлович Постновыг Сочид амарч байхад нь яаралтайгаар дуудаж Улаанбаатарт ирүүлдэг юм байна. П.М.Постновыг онгоцны буудлаас шууд ирүүлж хуралд оруулаад саналыг асуухад тэрээр “Хэрэв би капиталист байсан бол цаг алдахгүйгээр Эрдэнэтийг эзэмшихэд хөрөнгө оруулна” гэсэн хэдхэн үг нь өнөөдрийн Монголын эдийн засгийн хөшүүрэг болсон том үйлдвэрийн суурийг тавих замыг шулуудуулжээ.

Цаашлаад эрүүл мэнд, боловсролын салбарт шинэчлэлүүд хийгдэж, шинэ мянганы эрүүл чийрэг, өндөр боловсролтой иргэд бий болох эх суурь энэ хүмүүний их удирдлагын үед тавигдсан билээ. Нэг ёсондоо социализмын үеийн Монгол улсын амжилт ололт Д.Содномын удирдлагын багтай холбоотой гэдгийг түүх гэрчилнэ. Үүнийг өнөө хэр журмын нөхөд нь онцлон хэлэх нь бахдалтай.

Д.Содном баавай албан тушаал шүтдэггүй хүн гэдгийг түүнийг томилсон хэд хэдэн томилгооноос харж болох. Анх Сангийн сайдаар томилоход Юмжаагийн Цэдэнбал даргын өөдөөс “Би хийж чадахгүй болов уу гэж айж байна” гээд хээв нэг хэлж зогссон, дараа нь мөн Улсын төлөвлөгөөний комиссын даргаар сонгоход ч Сангийн яамандаа дассанаа санагалзаж байсан зэргээс тодхон харж болох. Сүүлд 1990 оны ардчилсан хувьсгалаар тайван замаар Засгийн эрхийг шилжүүлж өгөхөд онцгой үүрэг гүйцэтгэсэн хүн юм. Гагцхүү эцэс сүүлд нь Юмжаагийн Цэдэнбалын тойрон хүрээлэгчдийн хэрэг гэгчид татагдаж хууль хяналтын байгууллагад багагүй хугацаанд дуудагдсан явдалд өнөө хэр харамсал төрөх. Тэрхүү “хэрэг”-ийн эзэд ихэнх нь ухамсарт амьдралынхаа хугацаанд улс эх орныхоо төлөө хоёргүй сэтгэлгээр зүтгэсэн түүхэн он жилүүдийн өөрчлөлт, шинэчлэлтийг хэн ч үгүйсгэж чадахгүй. Гагцхүү энэ гавьяа, үнэ цэнэ “тойрон хүрээлэгч” гэх улс төрийн хэргийг эцэслэж, цэг тавих цаг аль эрт болсныг батлах биз ээ.

Монгол Улсын 14 дэх Ерөнхий сайдын хувьд тэрээр гадаад харилцаа тэр дундаа гуравдагч хөршийн бодлогод том эргэлт авчирсан түүхэн гавьяатай нэгэн. Монгол Япон хоёр улсын хооронд гэхэд 1972 онд дипломат харилцаа тогтоосон ч социалист болон капиталист нийгмээр зааглагдаж байсан хоёр улс хооронд харилцан итгэлцэл бүрдэж чадалгүй явж ирсэн гэдэг. Харин 1990 оны гуравдугаар сард Япон улсын Засгийн газрын урилгаар Монгол Улсын Засгийн газрын тэргүүний хувьд хийсэн анхны айлчлал түүхэнд тэмдэглэгдэн үлджээ. Тэрхүү айлчлалаар л гэхэд хоёр улсын Засгийн газар хоорондын худалдааны хэлэлцээрт гарын үсэг зурснаас гадна Дархан хотод хар төмөрлөгийн үйлдвэр барихад Япон улсын Засгийн газар баталгааг гарган зээл олгох, Монголоос Японд бараа нийлүүлэхэд хөнгөлөлттэй нөхцөл бий болгох, эмнэлэг боловсролын салбарт тусламж үзүүлэх зэрэг үр дүн гарсан нь социалист орны хувьд гадаад харилцааны хувьсал гэж нэрлэж болно. Тэр л айлчлалын үр шимээр хойш хойшдын Төр засгийн тэргүүнүүд улс орныхоо асуудлыг ярилцдаг, тусламж дэмжлэг авдаг том гүүр бий болгосийм.

Эдүгээ Аргалын уулын Алтан чой овогт Думаагийн Содном 90 насны босгыг алхаж яваа ч улс орныхоо нийгэм, эдийн засгийн талаарх даацтай нийтлэл, өгүүлэл бичиж улсынхаа хөгжилд хувь нэмрээ оруулсаар сууна. Азийн цээжинд багтах Монгол хэмээх тусгаар улсын хоёр мянганы түүхэнд нэрээ, дүрээ мөнхөлсөн эрхэм буурайн их ажил, амьдралын зурвас үеийг дурсахад ийм буюу.

Хөдөлмөрийн хуулийн шинэчлэлийн талаар “MN partners” хуулийн фирмийн захирал Ц.Мөнхбаттай ярилцлаа.

-Ирэх оноос хэрэгжиж эхлэх Хөдөлмөрийн хуулийн шинэчилсэн найруулга үзэл баримтлал, агуулгынхаа хүрээнд хэр сайн хууль болж чадсан бэ?

-Хөдөлмөрийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулга маш удаан хугацаанд хэлэлцэгдэж батлагдсан хууль. Гэхдээ эдийн засгийн тооцоо судалгаа муутай. Ялангуяа хүний нөөцийн хомсдолтой байгаа энэ цаг үед ажилтнуудыг хүчээр нэмэгдүүлж, хоёрдугаарт бүх төрлийн зардлыг өсгөсөн хууль болсон. Агуулгынхаа хүрээнд өмнөх хуулиас тодорхой сайжруулсан зүйл байгаа ч бүрэн өөрчлөгдөж чадаагүй. Хуульчийнхаа хувьд бол Хөлдөлмөрийн хуулийн шинэчилсэн найруулгаар ажил олгогчдод сургалт хийж байна. Үүнээс харахад цалингийн зардал гэхэд 30-40 хувиар өсөхөөр харагдаж байгаа юм. Илүү цагийн хөлсийг ч мөн нэмэгдүүлчихсэн. Өөрөөр хэлбэл, ямар ч тооцоо судалгаагүй хууль болсон гэсэн үг.

-30-40 хувийн зардал нэмэгдэнэ гэдэг маш өндөр тооцоо байна. Ээлжийн ажлын амралт, илүү цагийн хөлс зэрэг нэмэгдсэн тодорхой заалтууд байгаа. Зардал өсөхөд нөлөөлж буй хүчин зүйлс юу вэ?

-Нэгдүгээрт, ээлжийн ажил дээр 24/48 гэдэг ойлголтыг байхгүй болгосон. Нэг ажилтны өдөрт ажиллах дээд хэмжээг 12 цаг болгосон. Ингэснээр нэг ээлж бүтэн нэмэгдэж байгаа гэсэн үг. Гурван хүн ажилладаг байсан бол 4-5 хүн ажиллах хэрэгтэй болно. Энэ нь хүний нөөц, ажиллах хүчний хомсдолтой байгаа энэ үед компаниудад маш том дарамт болж байгаа.

Хоёрдугаарт, үндсэн цалингаас боддог байсан илүү цагийн хөлсийг дундаж цалингаас бодохоор зохицуулсан. Өөрөөр хэлбэл, хоол унааны нэмэгдэл, бусад төрлийн бүхий л нэмэгдэл орсон дундаж цалингаас илүү цагийг боддог болсноор зардал өсч байгаа юм.

Гуравдугаарт, баяр ёслолын үед илүү цагаар ажиллах, тэр дундаа шөнийн цагаар ажиллабал цалинг хоёр дахин нэмэгдүүлсэн, дээр нэмэх нь шөнийн цагийн 1.2 дахин нэмэгдүүлсэн цалинг давхар авах зохицуулалтыг Хөдөлмөрийн тухай хуулийн 109.5-д зааж өгсөн байна. Хуучин зохицуулалтаар хамгийн дээд тал нь хоёр дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээтэй байсан. Энэ утга агуулгаар эдийн засгийн хувьд ажил олгогчдод маш том дараа болж мэдэх нь.

-Аль салбарт энэ зохицуулалт илүү хүнд тусч байна вэ?

-Зам тээвэр, аялал жуулчлалын салбарт уртын ээлжээр ажиллах боломжийг хасч, зөвхөн уул уурхай, олборлох салбарт зөвшөөрчихлөө. Аялал жуулчлал, зам тээвэр, тээврийн салбар, жишээ нь замын компаниудад маш хүнд тусч байгаа юм. Тээвэрлэлтийн компаниуд гэхэд Монгол Улс даяар бараа бүтээгдэхүүнийг тээвэрлэж хүргэхэд найм хоног зарцуулдаг. Гэтэл тээврийн компани уртын ээлжийг ашиглах боломжгүй болчихсон. Долоо хоногт ажиллах хамгийн дээд цаг нь 56 цаг, нэг өдрийн илүү цагийн дээд хэмжээ дөрвөн цаг байна гэсэн зохицуулалт бий болж байна. Өмнөх хуульд илүү цагийн дээд хэмжээг зааж өгөөгүй байсан. Гэтэл одоо нарийн зааж байгаа нь аль аль талдаа хохиролтой. Нөгөө талд ажилтан илүү цагаар ажиллаж байж цалин хөлсөө ахиу авах сонирхолтой байдаг биз дээ.

Гадаадад манай монголчууд өглөө, орой хоёр ажил хийдэг. Гэтэл Монголд тэгж ажиллах боломжгүй болж байна. Долоо хоногт ажиллах илүү цагийн дээд хэмжээг 56 цаг болгоод зогсохгүй хэрэв хоёр компанид ажиллаж байгаа бол дундын хяналт тавихаар зааж өгсөн. Энэ нь эцсийн дүндээ ажилтандаа ч, ажил олгогчдодоо ч ашиггүй хувилбар. Учир нь ажил олгогч зардлаа хэмнэхийн тулд нэг ээлжийг нэмэгдүүлээд гурван хүнд өгдөг байсан цалингаа дөрвөн хүнд өгөхийн тулд зарим талаараа цалингийн зардал, бусад хангамжуудаа бууруулахаас өөр аргагүй болно. Зарим салбарын ажилтнуудын хувьд нэмэгдэл цалин хөлс нь буурна гэж харж байгаа.

Учир нь компаниуд тийм өндөр зардал гаргах боломжгүй. Тэгэхээр нөгөө хүмүүсийнхээ цалинг бууруулж дахин хүн авч ажиллуулах шийдэлд хүрэх болов уу. Ялангуяа уул уурхайн салбаруудад маш хүнд тусч байгаа. Ээлж 14/14 болсноор шууд утгаараа тээврийн зардал нэмэгдэнэ.

-Ээлжийн амралтын хугацаа, цалин хөлстэй холбоотой шинэ зохицуулалт дээр ажил олгогчид шүүмжлэлтэй хандаж байх шиг байна?

-Ээлжийн амралтын тухайд ажлын жилийн дундаж цалингаас цалин хөлсний дунджийг тооцно гэж байгаа. Мөн биеэр эдэлж чадаагүй ажилтанд цалинг 1.5 дахин нэмэгдүүлнэ гэсэн. Хуучин хуулиар нэмэгдэл хоногийг 8-10 жил ажилласан бол гурав хоногийн нэмэгдэл өгдөг байсан.

Үүнийг шинэ хуулиар зургаа дахь жил буюу 61 дэх сараас эхлэн нэмэгдэл хоног тооцож явна гэж байна. Энэ утгаараа цалингийн зардал мөн л нэмэгдэж таарна.

-Цар тахлын үеийн эдийн засгийн энэ хүнд үед аж ахуйн нэгжүүд хямралтай байгаа. Ийм нөхцөлд хөдөлмөрийн шинэ харилцаа үүсч эхлэх нь хүндрэл авчирч мэдэх нь ээ?

-Хөдөлмөрийн харилцаа бол эдийн засгийн гол харилцаа. Ажил олгогчдын хувьд зарим зардлыг дийлэхгүйгээс үүдэж санхүүгийн эрсдэлтэй учрах, зээлээ төлж чадахгүй байх, ажил олгогчид хумигдах эрсдэл байгаа. Цар тахлын үед эдийн засгийн харилцаа муу, хил хаалттай байгаа үед хууль хэрэгжээд эхэлбэл маш том сөрөг нөлөө авчирна. Эсрэгээрээ ажилгүйдэл улам нэмэгдэх нь байна. Учир нь энэ хуулиар эдийн засгийн цогц харилцаагаа либералчлаагүй. Хөдөлмөрийн зах зээлийг либералчлахгүйгээр цаашдаа эдийн засгийн хөдөлмөрийн бүтээмж, ДНБ нэмэгдүүлэх боломж лав энэ хуулиар харагдахгүй байна.

Тэгэхээр энэ хуулийн философи бол хуулийн Дэд ажлын хэсгийн ахлагчийн ярьж байгаагаар ажил олгогчдоос ажилтныг хамгаалах гэж байгаа. Эдийн засаг гэдэг бол байлдаан биш. Гэтэл Карл Марксын хөдөлмөрчин ангийг мөлжлөгөөс хамгаалах гэдэг философиор явж байгаа хууль өнөө цагт яасан ч тохирохгүй. Жишээ нь, хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээ гэхэд уул уурхайн салбарт 840.000 төгрөг байдаг. Сул зогсолт зарлах юм бол 60 хувиар тооцно гэж байгаа. Гэтэл тэр 60 хувь нь хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээнд хүрэхгүй бол заавал хүргэж өгнө гэж байна. Салбар болон салбар дундын хамтын хэлэлцээрээр явж байгаа агуулга харилцаан дээр ажил олгогчдод мөн адил хүнд тусахаар байгаа юм. Нэг ёсондоо ажил олгогчдыг шууд боомилж байна гэсэн үг.

-Хуулийн шинэчлэлийн эерэг тал юу байна вэ?

-Би бол либертари хүн. Тэгэхээр ажил олгогчдод эдийн засгийнхаа хувьд бүх төрлийн зардлыг нэмэгдүүлсэн ч нөгөө талаас ажилтнуудыг хариуцлагажуулсан хууль болсон. Хариуцлага шийтгэлийн төрлийг нэмэгдүүлсэн, хөдөлмөрийн гэрээ дуусгавар болоход ажлын гүйцэтгэлийн үнэлгээг оруулж өгсөн. Энэ утгаараа тодорхойгүй байсан ойлголтуудыг тодорхой болгож өглөө. Ингэснээр ажил олгогч ажилтандаа хариуцлага тооцдог боломж нэмэгдөж өгнө. Өмнө нь жилд дунджаар шүүхэд хөдөлмөрийн маргаантай холбоотой 2220 гомдол ирдэг байсан. Үүний 80 орчим хувьд нь ажилтан ямар нэгэн байдлаар шүүхээс нэхэмжлэлээ хангуулдаг байсан. Энэ нь ажилтанд нэг талдаа ашигтай. Ажил олгогч ажилтнаа халж чаддаггүй, хариуцлага тооцож чаддаггүй байдлыг маш их тавьдаг байсан. Энэ хуулиар ажилтныг өргөдлөө өгөөд ажлаа хаяад явах эрсдэлийг хязгаарласан, ажлын байраа орхиод явах боломжгүй болгосон сайн талтай. Дээрээс нь ажил хүлээлцэхэд ямар, ямар ажлаа яаж хүлээлцэх вэ гэдгийг тодорхой тусгаж өгснөөрөө онцлогтой

СЭМҮТ-ийн дэд захирал, анагаах ухааны доктор В.Баярмаатай ярилцлаа.

-Өсвөр насны хүүхдүүдийн есөн хувь нь сэтгэцийн эмгэгтэй байна гэсэн судалгааг танай төв гаргасан байдаг. Өсвөр насны онцлог ямар байдаг тухай болон яагаад сэтгэцийн эмгэгтэй болж байгаа талаар ярьж өгөхгүй юү?

– Өсвөр нас гэдэг шилжилтийн нас. Шилжилтийн насаа дагаад тухайн хүүхдийн бие махбод, сэтгэл зүйн өөрчлөлтүүд гардаг. Бие махбодод бэлгийн хоёр дахь шинж тэмдгүүд илэрнэ. Сэтгэл зүйд хүүхэд наснаас насанд хүрэгчид рүү шилжиж байгаа болохоор биеэ даах хүсэл эрмэлзэл, юмыг даган дуурайх, өөрийгөө хэн бэ гэж тодорхойлохын тулд эерэг, сөрөг бүх зүйлийг даган дуурайдаг. Нийгмийн талаас бол бие махбодод гарч байгаа өөрчлөлтөөс болж үе тэнгийнхэн, эсрэг хүйстэн рүүгээ илүү чиглэдэг. Тиймээс өсвөр насныхны хувьд шилжилтийн үе нь хүнд жаахан ойлгомжгүй байдал үүсгэдэг. Манай СЭМҮТ-өөс өсвөр насныхны тухайд 2013 онд, дээр нь 2017 онд давтан судалгааг нарийвчлан хийж байсан. Судалгаанд 11 аймаг, нийслэлийн таван дүүргийн 2250 хүүхэд, мөн ийм тооны эцэг эх, анги удирдагч 72 багшийг хамруулж, өсвөр насны хүүхдийн сэтгэцийн э р ү ү л мэнд ямар байна вэ гэдгийг судалж үзсэн. Судалгааны үр дүнд нийт хүүхдийн 60.5 хувь эрүүл, 30.5 хувь сэтгэл санааны хувьд асуудалтай, есөн хувь нь сэтгэл хөдлөл болон зан үйлийн талаас ямар нэгэн эмгэгтэй байна гэсэн хариу гарсан. Хүүхдийн сэтгэцийн эмгэгт байдал гэдэгт биеийн өсөлт хөгжилтэй холбоотой, сэтгэл хөдлөлтэй холбоотой, зан үйлтэй холбоотой эмгэг гэсэн гурван бүлэгт хуваагддаг. Тэр дундаас сэтгэл хөдлөл, зан үйлийн эмгэгүүд өсвөр насны хүүхдүүдэд түгээмэл тохиолддог. Өөрөөр хэлбэл, судалгаагаар гарсанчлан 40 хүүхэдтэй анги байлаа гэхэд дөрвөн хүүхэдтэй нь сайн тулж ажилла гэсэн үг. Тэр дөрвөн хүүхдийг зөв тийш нь залаад явчихвал ангид эерэг харилцаа, эерэг уур амьсгал бий болж, бие биендээ зөв үлгэр дуурайл үзүүлээд явна. Харин ажиллаж чадаагүй бол тэдэнд байгаа сөрөг шинж чанаруудыг бусад хүүхдүүд нь даган дуурайна гэсэн үг.

-Судалгааны багийнхан зөвлөмж гаргасан гэсэн. Хэр үр дүнтэй байна вэ?

– Хүүхдүүдийн дунд тохиолдоод байгаа асуудлуудтай яаж тэмцэх талаарх зөвлөмж гаргасан. Тодруулбал, хүүхдүүдэд сэтгэцийн эрүүл мэндийн талаар боловсрол олгоё. Тэгэхийн тулд эрүүл мэндийн хичээлийн агуулгад үүнийг оруулж өгөх ёстой гэж үзсэн. Ингэснээр Ерөнхий боловсролын сургуулийн 4-12 дугаар ангийн сурах бичгийн бүлэг 3, 4-т сэтгэцийн эрүүл мэнд, хорт зуршил гэсэн агуулгыг оруулж өгсөн.Хүүхдүүдэд энэ агуулгаар эрүүл харилцааг бий болгох, харилцааны зөрчил үүсвэл түүнийг хэрхэн эрүүл, зөв аргаар даван туулахыг заасанойлголт байгаа. Мөн дээр нь багш нарт нь арга зүйн сургалтуудыг хийсэн. Анги удирдсан багшаар дамжуулж эцэг эхэд боловсрол олгох гарын авлагыг ч гаргасан байгаа. Хүүхэд, багш, эцэг эх гэсэн гурван зорилтот бүлэг рүү тулж ажиллах нь чухал байна гэж үзээд арга зүйн сургалтууд хий гээд явж байгаа. Үргэлжлүүлэн Говь- Алтай аймаг дээр туршилт хийж байгаа. Боловсрол, эрүүл мэндийн салбарынханд сургалт хийж, Гэр бүл хүүхэд залуучуудын хөгжлийн төвийн нийгмийн ажилтан сэтгэл зүйч нарыг нь сургаж, аймгийн төвд дөрөв, алслагдсан хоёр суманд тус бүр нэг, нийт зургаан төв байгуулж, өсвөр үеийнхний тулгамдсан асуудал хэрхэн буурч байгаа эцсийн үнэлгээхийхээр төлөвлөн ажиллаж байна. Энэ ажлыг маань НҮБ-ын Хүүхдийн сан ивээн тэтгэсэн.

– Өсвөр үеийнхний эмгэгүүдийг яаж таних вэ. Хэрхэн илрэх вэ?

-Өсвөр насныхны дунд биеийн хөгжилтэй холбоотой эмгэг бага насанд тохиолдоно. Түгээмэл хоёр эмгэг нь аутизм, оюуны хомсдол хоёр бий. Аутизмыг 1.6 настайд илрүүлэх боломжтой. Оюуны хомсдолтой хүүхдийг төрөхөөс нь авахуулаад гурван нас хүртэл клиник эмнэл зүйгээр тогтоох боломжтой. Шаардлагатай гэж үзвэл найман нас хүрэхэд IQ шинжилгээг хийгээд тогтоодог. Гэтэл сэтгэл хөдлөл, зан үйлтэй холбоотой эмгэгүүд нь нийгмээс гаралтай. Энэ бол тухайн хүүхдийн сэтгэл зүйн онцлогтой холбоотой үүсдэг эмгэг. Нийгмийн анхдагч нэгж болсон гэр бүлээс үүсээд байгаа юм. Айдас түгшүүр, гутралууд, архи тамхи хэрэглэх, мансууруулах бодист донтох, огцом уур бухимдалтай байх, тийм үедээ хүчирхийлэл үйлдэх зэрэг үйлдэл гаргаж байгаа бол шууд гэр бүлтэй холбоотой. Өв тэгш зөв хүмүүжилтэй, эцэг эхтэйгээ харилцан ярилцаад нээлттэй өссөн хүүхэд ийм байдалд хэзээ ч орохгүй. Тодруулбал, эцэг, эх нь салсан, хойд эцэг эхтэй, эсвэл хамтран амьдрагч гэх мэт гэр бүлийн хувьд өв тэгш бус байгаа. Хэчнээн аав ээж нь байсан ч байнгын хэрүүл маргаан, дарамттай орчинд өссөн хүүхдүүд бага байхдаа асуудалгүй, хэвийн юм шиг харагддаг боловч өсвөр насанд нь илэрдэг. Тэр нь янз бүрийн шинж тэмдгээр илэрдэг. Хүүхдүүдэд үүсч байгаа айдас хүртэл насны онцлогтой. Хүүхэд бага байхдаа гэр бүл, аав ээжээсээ айдаг байсан бол жаахан том болоод ирэхээр нохой, муур зэрэг амьтнаас айгаад ирнэ. Сургуульд ороод төсөөлөх чадвар нь хөгжөөд мангас, сүнс гэх мэт зохиомол зүйлсээс айх гэх мэт эмгэгүүд илэрдэг.

-2017 оны судалгаагаар өсвөр үеийнхний багагүй хувь нь сэтгэцийн эмгэгтэй байна гэжээ. Түүнээс хойш нийгмийн нөхцөл байдал сайнгүй байна. Өсвөр үеийн хэнд тулгамддаг дээрх эмгэгүүд ямар болсон бол?

-Өнөөдрийн нөхцөл байдлыг харахад асуудал ихэссэн байж болзошгүй гэж харагдаж байгаа. Нөгөө талаасаа илрүүлэлт сайжирсан талтай. Уг нь сэтгэцийн эрүүл мэндтэй холбоотой судалгааг 10 жил тутамд давтаж хийгээд харьцуулж үзээд явж байх ёстой. Гэвч манай байгууллага түүнийг дааж хариуцаад хийгээд явах төсөв хөрөнгө байдаггүй. Олон улсын байгууллагуудад хүсэлт тавьчихаад байгаа.

-Сэтгэл хөдлөл болон зан үйлийн эмгэгтэй болсон хүүхдийг гэр бүлийн хүрээнд эмчилж болох уу?

-Хүмүүс сална гэж хоорондоо гэрлэдэггүй. Гэр бүлээс үүдэлтэй таагүй асуудалд хамгийн их дарамт авдаг нь хүүхэд. Тийм учраас хоорондоо таарч тохирохгүй, үзэл бодол нийлэхгүй асуудал дээр цаашид гэр бүлээ бүтэн авч үлдэх, хүүхдээ сайн сайхан амьдруулахыг хүсвэл хоорондоо харилцан буулт хийх л хамгийн оновчтой арга. Хэдийгээр дарамт, стресст өртсөн ч гэсэн хүүхэд л болсон хойно гэр бүл нь эвтэй найртай, сайхан уур амьсгалтай байхад стресс н ь тайлагддаг. Тиймээс хүүхдэдээ цаг гаргаж байх нь хамгийн чухал.

-Амиа хорлолтын нас залуужиж байгаа судалгааг мэргэжлийн хүмүүс хийдэг болсон. Хэдхэн хоногийн өмнө барилга дээрээс 13 настай хүүхэд үсэрч амиа алдсан харамсалтай хэрэг гарсан. Өсвөр насны хүүхдүүд яагаад амиа хорлох алхмыг сонгодог болчихов оо?

-Амиа хорлох бол сэтгэл гутралын хүндэрсэн хэлбэр. Сэтгэл хөдлөл гэдэг сайхан зүйл харж баярладаг, муухай зүйл харж гутрахыг хэлдэг. Хүний сэтгэлийг байнга хараар будаж, муухай хэлээд, ад шоо үзээд байхаар дотогшоо хүн бол тэр таагүй байдлаа хэн нэгэнд ярихгүй байсаар дотроосоо ядарч, тамирдаад идэвхгүй болж ирдэг.

Хоёрдугаарт, гэнэт хүчтэй сэтгэл зүйн гэмтэл авснаас үүдэж амиа хорлох үйлдэл хийж болно. Магадгүй бэлгийн хүчирхийлэлд автсан байж болно. Эсвэл хайрлаж хүндэлж явсан ойр дотны хүн нь нас бардаг, гамшиг зудад өртдөг. Гэнэтийн хүчтэй сэтгэлийн гэмтэл авснаас болж “Надад тэр хүнгүйгээр, тэр орчин нөхцөлгүйгээр амьдрах сонирхол алга” гэсэн ганцаардсан, гутарсан мэдрэмж, сэтгэл зүйн хүчтэй гэмтлээсээ “Үхэх нь дээр юм байна” гэсэн сонголтод хүргэдэг. Ер нь сэтгэцийн өвчтэй хүн амиа хорлодоггүй. Хүмүүс ч тэгж боддог. Амиа хорлосон нийт тохиолдлын нэг, хоёр хувийг л ийм хүмүүс эзэлдэг. Харин 98, 99 хувь нь тулгамдсан асуудалтай, сэтгэц нь эрүүл, эмгэгийн завсарт байгаа, тулгамдсан асуудалтай хүмүүс асуудлаа шийдэх гарц гаргалгаа нь амиа хорлолт гэж үздэг.

-Ялангуяа өсвөр насны хүүхэд ийм сонголт хийхэд хүрч байна гэдэг их эмзэглэмээр явдал болоод байна шүү дээ?

-Манай СЭМҮТ-д сүүлийн 20 гаурй жилийн хугацаанд гарсан амиа хорлох үзэгдлийн талаар дата мэдээллээр нэгтгэж судалгаа хийж доктор хамгаалсан хүн бий. Тэр судалгаагаар амиа хорлолтын асуудал хамгийн багадаа тав зургаан настай, хамгийн дээд тал нь 50, 60 настай хүмүүсийн хувьд ганц нэг кейс гарч байсан. Саяхан болсон явдалд ноцтой нөхцөл байдал байсан байх. Сэтгэл зүйн маш хүчтэй гэмтлүүдийг авсан байх. Түүнээс үүдэж тийм үйлдэл хийхэд хүргэсэн байх. Хэрэв тэд хэцүү асуудалтай тулгараад байна, яах вэ гэж хоорондоо ярьж байх үедээ сэтгэл зүйч, сэтгэл засалчид хандсан бол өөр байх байсан. Сэтгэл зүйч, сэтгэл засалчид ярилцах, тайвшруулах , шаардлагатай бол эмээр ч хамаагүй тайвшруулаад нэг амсхийгээд босгоод ирэхэд “Амиа хорлох буруу юм байна, Харин түүний оронд амьд явж тэмцэх ёстой юм байна” гэдэг сонголт олгодог. Сургуулиуд дээр явж байхад “Манай сургуульд сэтгэлзүйч хэрэгтэй байна. Хүнд асуудлууд их тохиолддог” гэсэн хүүхдүүд олон байдаг. Тэдэнд асуудлаа ярьдаг, зөвлөгөө авдаг, гарц гаргалгааг нь хэлээд өгдөг хүн хэрэгтэй байна. Тиймээс сэтгэл зүйчдийг сургуулиуд дээр бий болгож өгөөч гэхэд Боловсролын яам маш сайн дэмжиж, одоо 60 орчим сургууль сэтгэл зүйчтэй болсон. Цаашдаа ч энэ тоо улам нэмэгдэх юм билээ.

-Сэтгэцийн эмгэгт өртсөн болон асуудалтай тулгарсан хүүхдүүд сэтгэл зүйчид хандах ёстой гэж байна. Гэхдээ манайхны нэг онцлог нь дотогшоо хүмүүс. Европын орнуудыг бодоход хүүхдүүд асуудлаа илэн далангүй ярьж чадах уу, тусламж авч чадах уу гэдэг дээр эргэлзэж байна?

-Одоогийн хүүхдүүд өөр болсон. Тэд харьцангуй нээлттэй болж байгаа. Ер нь 0-18 насны хүүхдүүд таван насны мөчлөг дамждаг. Насны үечлэл бүр дээр өөрийн гэсэн стресс тайлах аргууд байдаг. Яг өсвөр насны хүүхдүүдийн хувьд харилцан ярилцах арга хамгийн тохиромжтой. Тэдний хувьд аав ээж, гэр орон, сургууль, үе тэнгийнхнээ таньж мэдчихээд одоо өөр рүүгээ хандаж байгаа үе. Өөрт чинь, найзад чинь асуудал тулгарсан бол сургуулийнхаа сэтгэл зүйчдээ хандаарай гээд мэдээлэл өгчихөд л тэд ойлгочихно. Тийм учраас сургуулийн орчинд сэтгэл зүйч ажиллуулах, хүүхдүүд сэтгэл зүйчид хандах ёстой шүү гэдэг мэдээллийг өгөх ажил хамгийн чухал байна.

Хүний эрхийн нөхцөл байдлын талаар хуульч, өмгөөлөгч Р.Булгамаатай ярилцлаа.

-Олон улсын хүний эрхийн өдрийг манай улс саяхан тэмдэглэн өнгөрүүллээ. Хэдийгээр өнгөрсөн ч гэсэн хүний эрхийн нөхцөл байдал ямар байгааг бид нэхэн тодруулах ёстой. Та бол хүний эрхийг хамгаалах гол фронт дээр ажилладаг хуульчийн хувьд энэ талаар бодит байдлыг хэлэх байх?

-Хүний эрхийн олон улсын өдөр тохиож, энд тэндгүй хэлэлцүүлгүүд явж харагдсан. Хамгийн гол нь өнөөдөр Монгол Улсад хүний эрхийн асуудал ямар байна вэ гэдэг дээр бодит дүгнэлт хийх цаг нь болсон. Хэдийгээр манайх Хүний эрхийн олон улсын конвенцэд нэгдэн орж, Үндсэн хуулийнхаа 16 дугаар зүйлд хүний эрх, эрх чөлөөний хэм хэмжээг тодорхой хуульчлан зохицуулсан ч бодит амьдрал дээр хэрэгжихгүй байна. Үндсэн хуулийн 10.1 дүгээр зүйлд бий. Монгол Улсын нэгдэн орсон олон улсын гэрээ конвенц Монгол Улсын хууль тогтоомжийн нэгэн адил хүчинтэй гэдэг. Гэтэл энэ маань хууль зүйн хамгааллын түвшинд байж чадахгүй байдаг нь анхаарал татаж байгаа. Учир нь хүний эрхийн байдал манай улсад өдрөөс өдөрт дордож байна гэсэн дүн шинжилгээг мэргэжлийн байгууллагууд, хүний эрхийн хамгаалагчид дүгнэж бичээд байгааг бид зүгээр өнгөрөөж болохгүй. Ялангуяа ковид, цар тахлын үед хүний эрх илүү их зөрчигдсөн. Учир нь төрөөс гаргаж байгаа шийдвэрүүд, түүнийг хэрэгжүүлж байгаа албан тушаалтнууд хүний эрхийг дордуулдаг, зөрчдөг нийтлэг дүр төрх бий болчихлоо. Тодруулбал, Үндсэн хуулиар заасан жагсаал цуглаан хийх эрхтэй холбоотой асуудал дээр иргэдэд хууль зүйн үндэслэлгүй шаардлага тавьсантай холбоотойгоор жагсагч иргэд болон хууль хүчний байгууллагуудын дунд үл ойлголцол үүсч, өнөөдрийг хүртэл өрнөж байх жишээтэй.

Түүнээс гадна шийдвэр гүйцэтгэлийн байгууллагууд, жишээ нь хорих ангиудад хүний эрх зөрчигдөж байгаа маш олон кейс сүүлийн үед гарах боллоо. АТГ-ын комиссаруудтай холбоотой гомдол маш олон иргэдээс гаргасаар байна. Бас л нөгөө хэрэг хянан шийдвэрлэх, мөрдөн шалгах ажиллагааны явцад иргэнд зүй бус шаардлага тавьдаг, эсвэл ёс бусаар ханддаг, сэтгэл санааны хохирол учруулах замаар эрүүдэн шүүдэг зөрчил байсаар байна. Эрүүдэн шүүлт гэдгийг заавал бие мах бодыг нь зодож цохьсоноор илрэхгүй. “Гэр бүлийн гишүүнийг чинь шалгана”, “Нөхрийн чинь банкны хуулгыг шалгана шүү” эсвэл “Чи ажлаа өгөөд хялбаршуулсан журмаар асуудлаа шийдүүлсэн нь дээр дээ” гэх зэргээр хуульд заагаагүй ёс бус харилцаануудыг гаргадаг байдал нийтлэг болжээ.

-Цагдаагийн ажилтнууд хүний амь насанд хүрсэн хэргийн шүүхийн шийдвэр хүний эрхийн зөрчилд шинэ кейс болсон гэж хуульчид ярьж байна. Та хохирогчийн өмгөөлөгчөөр оролцсон байх аа?

-Цагдаагийн байгууллагын албан хаагчид иргэдийн амгалан тайван байдлыг хангахын төлөө ажиллаж байгаа гэх боловч өргөсөн тангараг нь бодит амьдрал дээр эсрэгээрээ байгаагийн нэг жишээ энэ. Төв аймагт цагдаагийн хоёр албан хаагчийн холбогдсон хэрэг хоёр жил гаруй шалгагдаж шүүхийн шийдвэр саяхан гарсан.

Төв аймгийн Эрүүгийн хэргийн анхан шатны шүүхээс нэг цагдааг нь гэм буруутай гэж тооцсон. Цагдаа нар хүний эрхийн мэдрэмжгүйгээр өөрсдийнхөө албан үүргээ урвуугаар ашиглаж хүч хэрэглэж халдсан үйл баримт юм. Үүнийг өнөөдөр шүүх олж харж дүгнэж байгаа нь нэг талаар цагдаа хууль хүчний байгууллага гэлтгүй албан тушаалтнууд ажил үүргээ гүйцэтгэхдээ хянамгай, хүний эрхийн мэдрэмжтэй байхыг сануулж байгаа хэрэг юм. Нөгөөтэйгүүр цагдаагийн албан хаагч төрийн албаныханд хүний эрхийн боловсрол олгох ажил маш чухал байна. Цагдаагийн ажилтнууд иргэдэд шаардлага тавихдаа хүч хэрэглэсэн, зүй бус үйлдэл гаргасан гэдэг нь тогтоогдож, гэм буруутай буюу хүнийг болгоомжгүйгээр амь насыг нь хохироосон гэж үзсэн. Энэ бол ховор кейс.

Сүүлийн үед хүний эрхийн зөрчил дээр анхаарууштай нэг асуудал бол сошиал орчинд хүний нэр хүндэд халддаг тухай. Шүүхээс гэм буруутай нь тогтоогдоогүй байхад нийгмээрээ яллаж хүний эрхийн зөрчдөг явдал онц ноцтой байдалд хүрч байна. Манайд Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний хууль гэж хэдхэн зүйл ангитай жижиг хууль бий. Энэ хуульд өөрчлөлт оруулах цаг болсон байна. Цахим хэрэглээний харилцааг зохицуулсан хуультай болох, иргэд хүний эрхийн мэдрэмжтэй байх, хүний эрхэд хүндэтгэлтэй хандах асуудлыг цахим хэрэглэгч нарт ухамсарлуулан ойлгуулах, хуулийн зохих хариуцлага оноох асуудал чухал байна.

Саяхан УИХ-аас баталсан Хувь хүний нууцын тухай хуулинд нууцыг задруулсан этгээдэд хорих ял хүртэл оногдуулах зохицуулалт орлоо. Ганц энэ зохицуулалтаар шийдэгдэхгүй. Цахим хэрэглэгч гэж хэн бэ, цахим орчинд ямар дэг журам байх ёстой вэ, бусдыг гүтгэж доромжилбол ямар хууль зүйн хариуцлага хүлээх вэ гэдгийг бид нухацтай авч үзэх ёстой. Эрүүгийн хуулийн тусгай ангийн 13.14-т худал мэдээлэл тараах гэдэгт зорчих эрхийг хязгаарлах, торгох л зэрэг зохицуулалттай байна. Гэтэл бусдыг гүтгэдэг доромжилдог, түүнийгээ олон нийтийн сүлжээгээр түгээдэг, эсвэл нийгмээрээ ялладаг, баалдаг, сошиал ертөнцийн давлагаанд тааруулж төрийн шийдвэрийг гаргадаг албан тушаалтнуудын үйлдэл хүний эрхийн ноцтой зөрчил. Үүнд л өнөөдөр хуулийн зохицуулалт, төрийн хамгаалалт хэрэгтэй байна.

-Манай улсад хүний эрхийг хамгаалдаг гол байгууллага бол ХЭҮК. Комисс дотроо хүний эрх хамгаалал, эрүүдэн шүүлтээс ангид байлгах хүний эрх хамгааллын чухал асуудлыг хариуцдаг хоёр орон тоо жил гаруй хоосон байлаа. Ийм нөхцөлд хүний эрхийн асуудал ярихад хүндрэлтэй юм?

-ХЭҮК-ын хамгийн гол хоёр асуудлын хүрээнд хяналт тавих ёстой гишүүд томилогдохгүй байгаа учир шалтгаанд олон хүчин зүйл нөлөөлж байгаа байх. Хүний эрх, хууль дүрэм хэрэгжүүлэх гэдэг талаасаа хандвал даруйхан шийдэгдэх ёстой асуудал. Гэтэл ийм амин чухал хариуцлагатай асуудал дээр улс төрийн өнгө аяс байгаа учраас албан тушаалтнууд сонгон шалгаруулах асуудал учир дутагдалтай яваад байна уу гэж харж байгаа.

Үнэндээ эрх баригчид, албан тушаалтнууд “Монголд эрүүдэн шүүлт байхгүй” гэдэг байдлаар хандаад байна. Бараг “ХЭҮК-ын дээрх чиг үүргийн гишүүд байсан байгаагүй асуудал яваад л байна ш дээ” гэдэг байдлаар өнгөц дүгнэж байгаа нь асар их учир дутагдалтай. Эрүүдэн шүүлт гэдэг орчин цагийнхаа нийгмийн хөгжлийг дагаад хувьсан өөрчлөгдөж байна. Нөгөө л хоол ундыг нь өгөхгүй, зодож занчдаг, кинон дээр гардаг шиг байдал өнөөдөр үгүй болсон. Эрүүдэн шүүлт олон хэлбэрээр бий болж байна. Сэтгэл санааны дарамт учруулах байдлаар, “Чамайг ялтан болгоно шүү”, “Шоронгийн хулгайч болгоно”, “Эрх чөлөөг чинь хязгаарлуулж чадна шүү”, “Наранд гарах асуудал чинь миний эрх мэдэлд байна” гэх байдлаар илэрдэг. Эсвэл хорих ангид ял эдэлж байх хугацаандаа тэнд авах ёстой үйлчилгээг бүрэн авч чадахгүй байх асуудалд л ХЭҮК-ын гишүүдийн хараа хяналт, нүд чих хэрэгтэй байдаг.

Миний хувьд гол төлөв хүүхэд, эмэгтэйчүүдийн эрхийн асуудал дээр ажилладаг өмгөөлөгчийн хувьд хэлэхэд, 461 дүгээр ангид насанд хүрээгүй хүүхдээс байцаалт авах, таньж олуулах зориулалтын өрөө байдаггүй. Түүнээс гадна хоригдож байгаа эмэгтэйчүүдийн хувьд эрүүл мэндийн үйлчилгээ авах асуудал учир дутагдалтай байсаар байна. Хорих ангид янз бүрийн архаг, суурь өвчтэй, мөн жирэмсэн эмэгтэйчүүд ял эдлэх тохиолдол бий. Жирэмсэн эмэгтэйчүүд гэхэд хорих ангийн хүйтэн цементэн шалан дээр байсаар доороосоо даарч хөрснөөс бол тонус өгөх, цус алдах, зулбах, бүр цаашлаад эрүүл мэнд, амь насаа алдах ноцтой хохирол учрах эрсдэлтэй нөхцөлд байна. Тэдэнд яаралтай эмнэлгийн тусламж үйлчилгээ үзүүлэх нөхцөл шаардлага учир дутагдалтай. Миний хоёр ч үйлчлүүлэгчид ийм асуудал тулгарсан. Хорих ангид эмэгтэйчүүдийн нарийн мэргэжлийн эмч, техник хэрэгсэл байхгүй. Бие нь гэнэт муудсан үйлчлүүлэгчээ мэргэжлийн эмэгтэйчүүдийн эмнэлэгт үзүүлэхийн тулд прокурор, шүүгчээс зөвшөөрөл авах гэсээр 4-7 хоног алдаж байх жишээтэй. Үүнээс болж хүний эрүүл мэнд, амь нас эрсдэх нөхцөлд хүрэх дөхсөн. Энэ нь өөрөө хүний эрхийн ноцтой зөрчлийн илрэл дүр төрх юм.

Энэхүү асуудлаар нэг өмгөөлөгч гомдол гаргаад явах уу, мэргэжлийн ХЭҮК-ын гишүүн хариуцаад явах уу гэхэд тэнгэр, газар шиг ялгаатай. Энд л ХЭҮК-ын гишүүний сэтгэл зүтгэл, анхаарал халамж, нүд чих хэрэгтэй байна. Тийм учраас ХЭҮК-ын гишүүдийг бүрдүүлэх, ажиллагааг нь хэвийн явуулах нөхцөлөөр төр яаралтай хангаж өгөх ёстой.

-ХЭҮК-ын тэр хоёр гишүүний албан тушаал дээр өрсөлдөх хуульчид олдоогүй гэх тайлбар хэлээд байгаа шүү?

-ХЭҮК-т орох хуульчид олдохгүй байна гэх эрх баригчдын байр суурины эсрэг байна. Энэ олон мянган хуульчдын хөдөлмөр зүтгэл, нийгэм хүний эрхийн төлөө хичээнгүйлэн ажиллаж байгаа байр байдал, боловсрол мэдлэгийг үнэгүйдүүлж харлуулж болохгүй. Харин өөрсдийнхөө үйл ажиллагаанд дүгнэлт хийх хэрэгтэй. Бодит байдал дээр ямар мэдрэмж, итгэл үнэмшил төрж байна вэ гэвэл сүүлийн үед хуулийн гол салбарт томилогдож байгаа хүмүүс улс төрийн нөлөөллөөр, дэмжлэгтэйгээр томилогдож байна.

Хичнээн нийгмийн төлөө гэсэн хичээл зүтгэл, эрмэлзэлтэй байсан ч гэсэн намын дэмжлэг өгдөг байдал арилахаас нааш шударга хүмүүс гол ажилддаа очиж чадахгүй. Дэмжсэн намынхаа төлөө ажилладаг байдал хүний эрхийн салбарт хэрхэвч байж болохгүй. Угтаа нам, нам бус байхаас үл хамаарч хийсэн бүтээсэнтэй, хийх хүсэл эрмэлзэл, чадвартай хүмүүс сонгогддог тогтолцоо Монголд бий болохоос нааш зарчим, шударга ёсны асуудал хөндөгдөхгүй. Үүнийг л илүү анхаараасай гэж хүсч байна.

-Комиссын гишүүд бүрдэхээс гадна тэдний эрх зүйн хэмжээ хүчгүй, сул байна гэх шүүмжлэл сүүлийн хэдэн жил явж ирсэн. Та энэ тал дээр ямар байр суурьтай байдаг вэ?

-Угаас ХЭҮК-ын гишүүдийг бүрдүүлснээр асуудал бүрэн шийдэгдчихэж байгаа юм биш. Комиссын гишүүн шүдгүй арслан лугаа байдалтай байгаа, эрх зүйн байдал нь. Яг өнөөдөр бодит амьдрал дээр ХЭҮК-т өргөдөл гомдол гаргаад л хүний эрхийн зөрчил арилаад, зөрчил гаргасан этгээдүүдэд хариуцлага хүлээлгэдэг бодит тогтолцоог бий болгох шаардлагатай.

ХЭҮК бол зүгээр л дүгнэлт гаргаад илж таалаад суудаг байгууллага, албан тушаалтнаас цаашгүй. Энэ байдлыг л өөрчлөх хэрэгтэй. Хариуцлага тооцдог, зөрчлийг таслан зогсоодог, урьдчилан сэргийлэх ажлыг хийдэг хүчин чадал бий болгохгүйгээр энэ асуудал цааш төгс төгөлдөр гольдролоор явж чадахгүй.