Author: БААСАНЖАВЫН ЭНХЗАЯА

Баянзүрх дүүргийн 26 дугаар хороо Олимп хотхоны хойд зам дээр “Toyota Land­cruiser 200” машин жолоодож явсан иргэн Ч.Маралмаа өнгөрсөн оны аравдугаар сарын 10-нд урсгал сөрж, 12 настай С, Э нарыг дайран гэмтээж, долоон машин мөргөсөн ноцтой осол гаргасан юм.

Уг хэрэгт холбогдох шүүх хурал өнгөрсөн мягмар гаригт болж, Ч.Маралмаад гурван жилийн хугацаагаар тээврийн хэрэгсэл жолоодох эрхийг хасч, хоёр жилийн хугацаагаар Хан-Уул дүүргийн нутаг дэвсгэрээс гарахыг хориглож, 1.7 сая төгрөгийн торгууль ноогдуулсан юм. Шүүхийн энэ шийдвэрийг олон нийт янз бүрээр хүлээн авч, олон нийтийн сүлжээнд шүүмжлэл өрнүүлж байна.

Шүүхийн шийдвэрийн талаар хуульч, өмгөөлөгч Р.Булгамаагаас тодрууллаа.

-Зам тээврийн ноцтой осол гаргасан Ч.Маралмаад оногдуулсан ял шийтгэл хөнгөдчихлөө гэсэн шүүмжлэл өрнөж байна. Хуульчийн зүгээс шүүхийн шийдвэрт байр сууриа илэрхийлэхгүй юу?

-Хэдийгээр хохирогчийн хууль ёсны төлөөлөгч “Бид гомдол саналгүй” гэж хэлж болох ч шүүх өөрөө хэргийн бодит байдалд бодитой, үндэслэлтэй дүгнэлт хийх боломжтой байсан.

Учир нь тэнд бэртэж гэмтсэн хүүхдийн эрх талаас, мөн хүүхдийн ирээдүйд учирч

Энэ нь жолоодох эрхгүй субъект гэмт хэрэг үйлдэж бусдын амь нас, эрүүл мэндэд хохирол учруулбал эргээд хуулийн хариуцлага хүлээдэг юм шүү гэсэн шүүхийн жишгийг тогтоох ач холбогдолтой байлаа. Шүүхийн шийдвэрийг хууль тогтоогч, УИХ-тай холбож тайлбарлах хүмүүс байсан. Шууд ингэж хандах нь учир дутагдалтай. Нөгөө талаар нэг удаа шуугиад өнгөрөх сэдэв биш юм. Гагцхүү энэ нөхцөл байдалд дүгнэлт хийж, энэ сарын 15-нд эхлэх УИХ-ын хаврын чуулганаар хуулийн зохицуулалт хийх асуудлыг хэлэлцэх нь зүйд нийцэх болов уу.

-Шүүхийн энэ шийдвэр зарим иргэдэд зам тээврийн осол гаргаж, хүний эрүүл мэнд, эд хөрөнгөд хохирол учруулсан ч хүнд ял шийтгэл авдаггүй юм байна гэсэн ойлголт төрүүлэх магадлалтай ч гэж яригдаж байна. Хэр үндэслэлтэй тайлбар вэ?

-Хуулийн зохицуулалтыг нарийн мэдэхгүй, энэ төрлийн гэмт хэрэг үйлдсэн этгээдэд хүлээлгэх хариуцлагыг чангатгах ёстой гэсэн ойлголт аваагүй иргэд ингэж болох юм уу гэдэг сэдэл төрөх нөхцөл байдал үүсэхийг үгүйсгэхгүй.

-Хохирогч охины ар гэр “Ч.Маралмаад хорихоос өөр төрлийн ял оноож өгнө үү” гэсэн хүсэлт гаргасан гэж байгаа. Магадгүй хохирогч талаас гаргах шийдвэр мөн эсэхэд эргэлзэж байгаа хүмүүс ч байна?

-Энэ бол хохирогчийн бүрэн эрхийн асуудал. Ямар байр суурь илэрхийлэх нь чөлөөтэй.

Гагцхүү хэргийн нөхцөл байдал, нийгэмд учруулж байгаа хор уршиг, гэмт хэргийн үр дагавар зэргийг шүүх эрх мэдлийн байгууллага анхаарах ёстой.

-Энэ хэргийн тухайд хохирогч охины эрх ирээдүйд хөндөгдөх эрсдэл бий юу?

-Шүүхийн шийдвэртэй нэг бүрчлэн танилцаагүй учраас шууд дүгнэлт хийх боломжгүй. Гэхдээ хэн нэгэн хүүхэд гэмт хэргийн хохирогч болоод ирээдүйд эрүүл мэндэд үүсэх үр дагавар, хор уршгийг хэрхэн тооцох, мөн сэтгэл санааны хохирлыг яаж тооцож үнэлэх тухай асуудал зайлшгүй хөндөгдөх ёстой

Олон улсын судлаач шинжээчдийн “Varienties of democracy” байгууллага олон улсын 2022 оны ардчиллын индексийн тайланг өнгөрсөн долоо хоногт танилцууллаа. Олон улсын энэ тайлан нь хүний эрх, эрх чөлөө, шударга ёсны баталгаа ардчилал Монгол Улсад хэр батжиж байна вэ гэдгийг хэдэн зуун жилээр ардчилсан нийгэм нь хөгжчихсөн улс орнуудтай харьцуулан харж болдог том боломж. Харамсалтай нь муу мэдээтэй. Бүр нэлээд муу мэдээ шүү.

Монгол Улс сүүлийн таван жилийн тайланд бүх индексээр нь жил дараалан байр ухарчээ. “Ардчиллын тайлан-2023”-ыг зургаан үзүүлэлтээр хэмждэг бөгөөд Монгол Улс либерал ардчиллын индексээр 2017 онд олон улсад 64 дүгээр байрт жагсч байсан бол 2023 онд 77-д, сонгуулийн ардчиллын индекс 62-оос 81 дүгээр байрт, либерал индекс 72-оос 74 рүү, тэгш эрхийн индекс 46-аас 88 руу, оролцооны индекс 92-оос 124 рүү, зөвлөлдөх индекс 36-аас 73 дугаар байр руу ухарчээ. Олон улсын байгууллага биднийг ингэж үнэлж байна. Энэ бол Монгол Улсад ардчилал үнэ цэнээ алдаж байгаагийн илэрхийлэл.

Үнэндээ монголчууд дотооддоо ч ардчиллаа алдаж байгааг ухаарч, мэдэрдэг болсон. Үндсэн хуулиар баталгаажсан иргэдийн үг хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх өнгөрсөн 2022 онд хамгийн их зөрчигдлөө. Эрх баригч МАН, Засгийн газрын хууль бус үйл ажиллагааг шүүмжилж, үзэл бодлоо илэрхийлэн тайван жагсаал хийсэн иргэд хэдэн арваараа цагдаад баривчлагдаж, эрүүгийн хэрэгт татагдах болсон. Олон нийтийн сүлжээнд үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх тас хаагдсан гэхэд болно. Сайд дарга нарыг шүүмжилсэн хэнбугай ч Зөрчлийн хуулиар торгуулах энүүхэнд боллоо.

НҮБ-ын тусгай шинжээч Монгол Улсад ажиллаад буцахдаа хэрэгт сэжиглэгдсэн хүмүүсийг баривчлахдаа 99.8 хувь нь шүүхийн шийдвэргүйгээр хууль бусаар цагдан хорьж байна гэж зарлалаа. Хүний эрхийн хамгийн ноцтой том зөрчил бол энэ юм.

Ардчиллын бас нэг чухал хэмжүүр болох хэвлэлийн эрх чөлөөнд халдаж, сэтгүүлчдийн мэргэжлийн үйл ажиллагаанд хууль сахиулах байгууллага цагдаа, прокурорууд санаатайгаар саад хийсэн нэг бус тохиолдол гарлаа. Хууль сахиулагчид сэтгүүлчийн үйл ажиллагаанд халдана гэдэг олон нийтийн мэдэх эрх хумигдах ноцтой үйлдэл юм.

Эрх чөлөөт, шударга ёс өнөөдрийн нийгмээс бүр алсарч байна. Эрх баригч, сайд дарга нар эрх мэдэл албан тушаалаа ашиглаж нийтийн баялгаа цөлмөдөг, түүнийгээ бүр олон нийтийн нүдэн дээр ил хийдэг болсон. Үүний жишээ, Хөгжлийн банк, ЖДҮ, нүүрсний хэрэг гээд хөвөрнө. Зөвхөн нүүрснээс гэхэд 40 их наядтай тэнцэх хохирлыг эрх мэдэл, албан тушаалтай хүмүүс улсдаа, ард түмэндээ учруулчихаад өнөөдөр хээв нэг төрийн сэнтийдээ заларч суугаа. Тэдэнд шударга ёс тогтоож хариуцлага үүрүүлж чадах хууль шүүх үгүй болсон. Хууль, шүүхийнхэн өөрсдөө хууль бус, шударга бус зүйлд гар дүрж, эх орон, ард түмнээсээ урваж байгаа.

Ардчилал ийнхүү алсарч байгаа нь өнөөдрийн эрх баригч МАН-тай шууд холбоотой. Сүүлийн таван жил ардчиллын индексүүд жил дараалан буух хугацаанд энэ нам дангаар удирдаж ирсэн. МАН-ын өнгөн дээр Монголын ардчилал мөхөж байна.

Нөгөөтэйгүүр ардчилал үнэ цэнээ алдаж, ганхах болсонд өнөөдрийн АН-ынхан ч буруутай.

Ардчиллыг тэд л өмчилдөг. Ардчиллын алтан хараацай, партизанууд гэж цээжээ дэлддэг. Түүнийг нь монголчууд буруутгадаггүй. Гэтэл тэд ардчиллыг өмчилдөг шигээ хайрлаж, арчилж чадсангүй. Ардчиллаа хаяад тэд 10-аад жил зөвхөн сандал суудал, тамга тэмдгийн маргаан өрнүүлж Дээд шүүхийн үүдийг сахиж ирлээ. Эрх баригчидтай үгсэж сайд даргын суудал горилж, төрөөс хулгай луйвар хийхэд л тэд гар бие оролцдог болсон гэхэд буруудахгүй.

Ардчилал АН-ынх гээд эрх баригчид орхиж болохгүй юм. Ардчиллын ач буянаар ажил амьдралаа босгосон залуус л өнөөдөр МАН-ыг авч яваа. Өнөөдөр тэр төрийн эрхийг барьж байна. Тиймээс тэд ардчиллыг хөгжүүлэх, бэхжүүлэхэд онцгой анхаарах ёстой. Ардчиллыг өмчилдөг АН ч үүнд онцгой хувь нэмэр оруулах ёстой юм.

Ардчилалгүй бол бид үг хэлэх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрхгүй, зөвхөн эрх баригчдын заасан мөрөөр хатуу чанга дэглэмд явах замд орно. Ийм замаа, ийм нийгмээ дэлхийн соёлт хүн төрөлхтөн аль хэдийнэ халж, хүний эрхийг дээдэлсэн нийгмийг уралдан цогцлоож байна. Тиймээс ардчиллыг хүн бүр арчилж байх ёстой юм. Ардчилал бол хүн бүхэнд ус, агаар мэт хэрэгтэй зүйл билээ.

“Алтан тариа” ХХК-ийн захирал П.Цэнгүүнтэй цөөн хором ярилцлаа. ШӨХТГ-аас тус компанид торгууль тавьсантай холбоотойгоор “Алтан тариа” гурилын үнийг нэмэгдүүлнэ гэж тэрбээр мэдэгдээд байгаа юм.

-ШӨХТГ-аас “Алтан тариа” ХХК-ийг торгосныг тодруулахгүй юу?

-ШӨХТГ-аас манайхыг гурилын үнийг нэмсэн гэж өнгөрсөн оны есдүгээр сараас хойш шалгаж байгаа. Шалгалтанд шаардлагатай баримт материалыг цаг тухайд нь бид гаргаж өгөөд явсан. Саяхан шийдвэр нь гарлаа. Тэр шийдвэр нь биднийг гурилын үнийг үндэслэлгүй нэмсэн, хэрэглэгчийг хохироосон хууль бус худалдааны арга хэрэглэсэн гэж торгосон. ШӨХТГ-ын энэ торгууль нь Монгол Улсын хуульд огт нийцэхгүй, хууль бус шийдвэр болсон гэж үзэж байгаа.

–Торгуультай холбоотойгоор бүтээгдэхүүнийхээ үнийг нэмнэ гэсэн таны байр суурь олон нийтийн анхаарлыг нэлээд татаж байна. ШӨХТГ-ын үйлдэл яагаад гурилын үнэ нэмэхэд хүргэчихэв?

-Монгол Улсад мөрдөгдөж байгаа хууль дүрмээр бол аливаа хувийн хэвшил, компани бараа бүтээгдэхүүнийхээ үнийг нэмэхийг хориглодоггүй. Нэмсэн тохиолдолд компани тэр үндэслэлээ тайлбарлах шаардлага ч байдаггүй. Хэрэв тэр компани зах зээл дээр давамгай байдалтай биш бол. Манайх давамгай байдалтай компани биш. Тиймээс бид тэр үндэслэлийг тайлбарлах ямар ч шаардлага байхгүй. Тиймээс ШӨХТГ-ын торгууль бол хууль бус шийдвэр. Нөгөө талаас хэрэглэгчийг хохироосон хууль бус үйл ажиллагаа явуулсан гэж юу яриад байгааг ч ойлгохгүй байна.

-Тэгээд та гурилынхаа үнийг яг нэмчихсэн үү?

-Яахав, бага хэмжээгээр дохио болгож нэмсэн. Нэгдүгээр гурилын үнэ 20 төгрөгөөр нэмэгдсэн. Энэ бол “Та нарын үйлдэл чинь хууль бус” гэдгийг харуулсан дохио. Цаашдаа ч дураараа дургиж, хуульд байдаггүй үйлдлийг төрийн байгууллагууд хийж болдоггүй юм шүү гэдгийг ойлгуулах үүднээс үнээ нэмсэн.

-Мэдээж үнийн асуудал манай улсад олон жил яригдаж байгаа сэдэв. Аливаа салбарыг чөлөөт зах зээлээр нь хөгжүүлэх ёстой гэж ярьдаг. Гэхдээ гурил бол стратегийн бүтээгдэхүүнд орно. Тиймээс үнийн асуудал олон нийтийн эрх ашиг болоод явчихна шүү дээ…?

-Энэ асуудлаар олон нийтийн дунд өрнөсөн, хүмүүсийн талцаж хуваагдсан асуудал их сонирхолтой зүйлийг давхар харууллаа. Манай нийгэм өөрөө хуучин сэтгэлгээтэй, хуучны үзэл барилтай, социалист үеэрээ сэтгэдэг хүмүүс их байна. Нэг ёсондоо төр бүхий л зүйлд оролцож байна. Гэтэл өнөөдөр бид зах зээлийн эдийн засагтай улс. Үнэ гэдэг бол зөвхөн зах зээлийн эрэлт нийлүүлэлт дээр явагдана гэдгийг ойлгох цаг нь болсон байх.

-Гол нь энэ явдалд хэрэглэгч буруугүй биш үү. Үнийн нэмэгдэл хэрэглэгчийн нуруун дээр л ирнэ?

-Өмнө нь хэлсэн. Ямар ч татвар, НӨАТ, нийгмийн даатгал, онцгой албан татвар, хураамж, ер нь төрөөс хурааж байгаа бүх төрлийн мөнгийг бизнесмэнүүд барааныхаа үнэ өртөгт шингээж явдаг. Тиймээс энэ хэцүү, хямралтай байгаа үед бизнесмэнүүдийг ингэж торгоно гэдэг бол эцсийн дүнд хэрэглэгчдэд ч хүнд тусдаг, давхар торгууль ногдож байгааг ойлгоосой гэдэг үүднээс энэ асуудлыг хөндсөн.

-Та шүүхэд хандана гэв үү?

-Шүүхэд хандана. Шүүхэд хандаад яаж тайлбарлахыг харъя. Монгол Улс хууль дүрэмтэй. Түүнийхээ дагуу шийдэх байх. Ер нь Шударга өрсөлдөөн, хэрэглэгчдийг хамгаалах ёстой байгууллага нь огт эсрэг, тэсрэг юм хийгээд байгаа юм. Хэрэглэгчийг хамгаална гэчихээд өрсөлдөөнийг маш ихээр боомилдог. Хэрэглэгч бол байнга хямд үнийг сонгож авдаг. Гэтэл хямд үнэтэй байх ёстой гээд үнэ бууруулаад хуйвалдаад байвал зах зээл дээр өрсөлдөөн байхгүй болно. Шинэ санаачилга, шинэ бүтээгдэхүүн, шинэ үйлдвэрлэгч, шинэ хэрэглэгч, шинэ нийлүүлэгч огт гарч ирэхгүй. ШӨХТГ өөрөө өрсөлдөөнийг хааж боомилсон, эсрэг байгууллага болж хувирчихаад байна.

Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнийн МҮОНТВ-д Сар шинийн өмнөхөн өгсөн бүрэн хэмжээний ярилцлага олон нийтийн дунд томоохон хэлэлцүүлгийг өрнүүлсээр байна. Тэрбээр нүүрсний хэрэг, Хөгжлийн банкны хэрэг зэрэг нийгэмд анхаарал татсан хэргүүдийн явц, энэ нь цаашлаад Монголын улс төр, шүүх засаглалд авлигын сүлжээг хэрхэн үргэлжлүүлж байгаа талаар гээд ноцтой баримтуудыг дэлгэв. Тэр дундаас Монголын улс төрийн нэрт зүтгэлтэн С.Зоригийг хөнөөсөн хэрэгтэй холбоотой хэсэг нэлээд анхаарал татлаа.

Өвөрхангай аймгийн Цагдан сэргийлэх хэлтсээс ажлын гараагаа эхэлж Монголын цагдаад 39 жил хоёргүй сэтгэлээр зүтгэсэн бэлтгэл хурандаа Б.Бэхбаттай ярилцлаа.

-1990-ээд он бол Монголын цагдаад хүнд он жилүүд байсан гэдэг. Ялангуяа энэ үед орон нутагт ажиллаж байсан цагдаа нарын хувьд нэлээд чанга үе байсныг дурсдаг. Та бол тэр хүмүүсийн нэг. Тиймээс орон нутгийн цагдаа тэр үед яаж ажиллаж байсан дурсамжаас ярилцлагаа эхэлье?

-Би 1983 оны долдугаар сараас Өвөрхангай аймгийн Цагдан сэргийлэх хэлтсийн мөрдөн байцаагчаар томилогдон ажиллаж эхэлж байлаа. 1983-1988 он хүртэл орон нутгийн цагдаагийн алба хэвийн үйл ажиллагаагаа явуулж байсан. Би 1988 онд ЗХУ-д Дотоод явдлын яамны Волгоград хот дахь Мөрдөн байцаагчийн дээд сургуульд суралцаж, 1991 онд төгсөж ирсэн. 1992 оноос Монголын цагдаа хүнд болсон шүү дээ. Дөнгөж зах зээлд шилжсэн, техник тусламж байхгүй, хувцас хангалтаа хийж чадахгүй. Дарга нар зайлуул, өөрсдөө дээшээ доошоо ярьж, хувийн аж ахуйн нэгжүүдэд хандаад л гүйнэ. Арьс ширийг бид өөрсдөө явж цуглуулж байж хойш урагш нь гаргаж хувцсаа бэлдэнэ. Хувцасгүй хүртэл болж байлаа. Хөвөнтэй дээлтэй ажилдаа ирдэг. Дүрэмт хувцас хийж чадахгүй болчихсон үе. Машин тэрэг ч муутай. Газар хэлтсийн дарга нарын ганц нэг машин байна. Зав чөлөөгөөр нь унаж холын хэргээ мөрддөг. Нэг явахаараа өдөржин шөнөжин ажиллана, жолооч ч унтахгүй, бид ч унтахгүй. Баахан хүний нэрс гаргаж аваад л сум дамжаад давхиж өгнө. Шаардлага ч өндөр байж, тэр үед.

-Мөрдөгч хэргээ заавал илрүүлэх ёстой гэдэг шаардлага…?

-Тийм ээ. Нэг удаа хоёр аймгийн 15 сумаар олон тооны адуу хулгайлсан хүний хэрэг мөрдөж таарлаа. Тэр үед унаа байдаггүй. НАХЯ-ны хэлтсийн даргын унааг гурав хоногийн томилолттой гуйж авч явлаа. Гэтэл би хэргээ мөрдөөд бүр 14 хоночихлоо. 140 гаруй хүний нэрс гаргачихсан, тэр бүртэйгээ уулзах ёстой. Буцаж ирээд нэгд, машины хугацааг хэтрүүлсэн, хоёрт, 140 хүний гурван хүнээс мэдүүлэг тайлбар аваагүй хэргээр надад арга хэмжээ авах болдог юм байна. Тийм л хатуу байсан цаг.

-Та бол Өвөрхангай аймгаас ажлын гараагаа эхэлсэн. ЗХУ-д мэргэжил дээшлүүлж ирээд нутагтаа ажилласан байдаг. Номын дуу сонсч ирсэн залуу цагдаа хэрхэн ажиллаж байв?

-Орон нутагт дагнасан мөрдөгч гэж байхгүй. Хүн ам, дээрэм, зам осол, хүчингийн гээд төрөл бүрийн хэргийг орон нутгийн мөрдөгч бүгдийг мөрддөг. Бүх хэрэг дээр оролцдог учраас сонирхолтой. Өөрөөр хэлбэл, олон талын мэдлэг шаарддаг, тэр хэрээр туршлагаждаг. Замын осол гэж өөр, хүчингийн хэрэг өөр, хулгайн хэрэг өөр. Ялангуяа малын хулгай дотроо нэлээд их. Тэр бүрт бидэнд мөрдлөгөө явуулахад том хувь нэмэр оруулж байсан хүмүүс бол нутгийн иргэд. Тэд маш их ажигч гярхай зантай. Одоо бол хүмүүс тийм биш болсон шүү дээ. Хэнтэй хэзээ тааралдсанаа мартчихдаг.

-Хэлэхийг ч хүсдэггүй болсон?

-Тийм. Харин бидний үед бол нутгийн өвгөчүүл “Тэр үед тийм зүсний морьдыг ийм хувцастай хүмүүс ингэж туугаад явж байсан” гээд л дурангаар харснаа ярьдаг байв. Тэр нь ч хулгайн хэргийг илрүүлэхэд ихээхэн дэм болдог байлаа. Бусад хэрэг дээр ч тэр, адилхан.

-Орон нутагт ямар хэрэг голдуу гарч байв. Таныг мэргэжил дээшлүүлээд ирэхэд нэлээд их хэрэг шийдэгдээгүй дарагдсан байсан гэдэг шүү дээ?

-Орон нутагт тэр бүр онц ноцтой хэрэг гарах нь ховор. Голдуу бол хулгайн хэрэг гарна. Тэр дотроо малын хулгай, орон байрны хулгай их. Яршиг даа, үүний төлөө ч дээ гэмээр хэргүүд ч гарна.

-Мөрдөгч болоод илрүүлсэн анхны хэргээ санана биз?

-Саналгүй яахав. Би анх 1985 онд анхны хүн амины хэрэгт томилогдож таарлаа. Баруун Баян-Улаан сумын төвөөс 30 км Хөөвөр гэдэг газарт гарсан хэрэг. Ямар ч туршлагагүй дэслэгч анх удаа хүн амины хэрэг дээр томилогдсон нь тэр. Маш их айж байсан. Ийм том хэрэг дээр би ажиллах гэж гээд л. Тухайн үед манай газрын дарга Цэндсүрэн гэж мундаг хүн байлаа. Сүүлд Эрдэнэт үйлдвэрийн Отгонбаяр агсны хэрэгт хэлмэгдээд, сүүлд цагаадсан даа. Тэр дарга маань “Бэхбат аа, чи явах ёстой, чамд бид итгэж байна” гэж хэлэхээр хүн шал өөр болчихдог юм билээ. Ингээд л явсан.

-Нөхцөл байдал ямар угтав?

-Сумын төвөөс 30-аад км, ойр орчиндоо айл амьтан байхгүй зэлүүд газарт очиж таарлаа. Тэнд ёстой л А-гаас эхэлсэн. Биднийг очсон шөнө жаахан бороо дуслаад хоносон байв. Өглөө нь элсэн дээр хүний гутлын мөр янзын гоё тодорчихсон угтлаа. Мэдээж бидэнтэй хамт тусгай шинжээч явахгүй.

Өөрсдөө шинжээчээ хийнэ. Ингээд гутлын мөрийг бэхжүүлж байж хэргийг илрүүлж байлаа. Хохирогч Тарагт сумаас илгээлтээр ирсэн малчин залуу. Эхнэр нь сумын төвд төрөх болж, эргэхээр явах хойгуур хэрэгтэн гэрт нь хулгай хийхээр орсон байгаа юм. Хохирогч яг тэр үед гэртээ ирж таарчихсан. Ингээд л хулгайч гэрийн эзнийг цохиж хөнөөгөөд зугтаачихсан байдаг юм. Бүтэн 10-аад хоног мөрдөлт явуулж байж, гутлын мөрөөс эхлээд л янз бүрийн туршилт их хийсээн. Эрүүгийн төлөөлөгч, прокурортойгоо хамтарч байж илрүүлж байлаа даа.

-Орон нутагт хааяа бас ноцтой хэрэг гардаг. Илрүүлэхэд хүндрэлтэй ямар хэргийг мөрдөж байв?

-Аймгийн төвд ноцтой нэгэн хэрэг гарч байсан. Тухайн үед хэвлэлээр нэлээд шуугиан болж байсан санагдана. Төрсөн эгчийгээ таван настай хүүтэй нь хөнөөгөөд зугтаасан хэрэг. Түүн дээр бид ажилласан. Тухайн үедээ илрэхээргүй л ноцтой хэрэг байсан.

-Илрэхээргүй гэдэг нь?

-Эхний үед хэн үйлдсэн нь маш бүрхэг байсан. Хоёрт, ах дүүс нэгнийхээ аминд хүрэх тухай ойлголт тухайн үед байхгүй байв. Түүнд жаахан төөрөлдөж яваад сүүлд хэрэгтнийг олсон юм. Эгч, дүү хоёр аав ээжээсээ үлдсэн хөрөнгөөс болж маргалдсан. Түүнээс үүдэж дүү нь эгчийгээ таван настай хүүхэдтэй нь хамт боомилж алчихаад зугтаачихсан байсан. 20 гаруйхан настай залуус. Гэрт нь эмээ ээж нь гээд хараагүй хөгшин байсан юм. Тэр хөгшин үйл явдлыг сонссон байж. Бид хараагүй, хөгжлийн бэрхшээлтэй хүн учраас нэг их тоогоогүй. Гэтэл хамгийн гол гэрч болж таарсан. Эгч дүү хоёрыг хэрэлдэж маргалдаад байсныг сонссон байгаа юм. Тэгээд л хэрэг гарах үед дүү нь ирсэн байсан гэдгийг бүр сүүлд хэлснээр бид хэрэгтний мөрөөр явж олж байсан.

-Та Өвөрхангай аймгийн Цагдаагийн газрын дарга хүртэл ажиллаад Улаанбаатар руу шилжсэн байдаг. Хотод ирээд мөрдөн байцаахаас илүү цагдаа нарын төлөө нэлээд ажилласан байх аа?

-Өвөрхангай аймгийн Цагдаагийн газрын дэд дарга хүртлээ дэвшиж ажиллаад 1997 онд Улаанбаатар хотын Төмөр замын цагдаагийн хэлтсийн боловсон хүчин, хүний нөөц хариуцсан дэд даргаар ажиллаж эхэлсэн юм. Мөрдөн байцаах албанд ажиллаж байсан хүн шал өөр чиглэл рүү ороод ирсэн л дээ. Сонин ч байсан. Цагдаа нарыг сургаж хүмүүжүүлдэг, хүний нөөц хариуцдаг алба. Сүүлд ЦЕГ-ын Хангалт үйлчилгээний төвийн даргаар багагүй хугацаанд ажилласан. Тэр үед цагдаа нарыг хувцастай болгох, хувцасны хэв маягийг нь шинэчлэх, яавал дулаан чанартай, биед эвтэйхэн байлгах талаар нэлээд ажилласан. Гутлыг гэхэд хичнээн ч удаа шинэчлэв. Цагдаа нараас санал ихээр авна, тэгж байж дулаан хувцастай болгосон шүү дээ.

-Ард түмнийхээ аюулгүй байдлын төлөөх албанд 40 орчим жил зүтгэнэ гэдэг тэр бүр хүнд олдохгүй түүх юм. Цагдаа хүн ямар үед мэргэжлээрээ бахархдаг юм бэ?

-Хохирсон иргэдийн хувь заяаг шийдэж, эд хөрөнгийг олж өгөх, хүнээ алдсан хүний гомдлыг тайлаад өгөхөд л бахархал төрдөг байлаа. Нөгөө талдаа хүнийг хэлмэгдүүлэхгүй байх.

Зарим хэрэг хурдан илэрнэ, зарим нь зовж илэрнэ. Түүний төлөө явсан хугацаа, хүч хөдөлмөр нэлээд их. Өлсөж цангах бол мөрдөгч хүнд юу ч биш. Тэгж явсны эцэст хэргээ илрүүлчихээд урт амьсгаа авдаг байж билээ. Цагдаагийн албаараа, мэргэжлээрээ бахархаж байсан нэг түүх бий. Ард иргэдээс янз бүрийн гомдол ирнэ. Цагдаа бүгдийг шалгах үүрэгтэй. Гэтэл нэг удаа Уянга сумын Баараа гэж газраас нэг хөгшин унааны ганц морио алдсан гомдол ирдэг юм байна. Тухайн хүндээ том өмч шүү дээ. Түүнийг нь хөөцөлдөж өдөржин шөнөжин явж илрүүлчихээд шөнийн 04:00 цагт гомдол гаргасан өвгөнийхөө гэрт нь явж очлоо. Морийг нь олчихлоо гэдгээ дуулгахлаа. Гэтэл нөгөө хөгшин маань “Миний ганц морины төлөө төр явдаг юм байна” гээд л уйлж байсан. Тэгэхэд л их баярлаж байлаа. Хөгшин “Миний морь яах вэ. Ингэж явж байгаа чинь хамгийн гоё байна” гээд л умгар гэртээ шөнө дөлөөр босоод цай цүй идээ ундаа болоод л. Тийм сайхан сэтгэл үнэртсэн явдал санаанаас гардаггүй юм.

-Та мөрдөн байцаах албанд нэлээд удаан ажилласан хүн. Хэрэг мөрдөж дуусгаад прокурор шүүх рүү шилжүүлэхэд буцах тохиолдол хэр байв. Үүнийг асууж байгаа учир нь сүүлийн үед шүүх дээрээс хэрэг буцдаг явдал задгайрлаа шүү дээ?

-Мөрдөгчид тэр хэргийг тултал явдаг. Бүх талаас нь бүрэн дүүрэн илрүүл гэж үүрэг өгдөг байлаа. Хэрэг буцах тохиолдол маш цөөхөн байв. Хэрэг буцаж байна гэдэг ажил дутагдалтай байна гэсэн үг. Мөрдөөд жин тан болоод шүүх дээр очиж байгаа хэрэг буцах ёсгүй. Хэрэг буцна гэдэг ойлголт тухайн үеийн цагдаагийн байгууллагын ажилд гологдол гэж үздэг байсан. Одоо бол буцахгүй хэрэг алга байна. Ингэснээр цаг хождог, ач холбогдлыг нь алдагдуулдаг арга хэрэгсэл болчихов уу даа гэж хардаг болсон.

Өөрийгөө магтаж байгаа юм биш, мөрдсөн хэргийг маань шүүгч уншихгүй тасалдаг байсан. Одоо ингэж ярьж болохгүй л дээ. /инээв/.

-Мөрдөгчийн чадварыг шүүгч мэддэг болоод тэр биз дээ?

-Тийм найдвартай мөрддөг байсан гэсэн үг. Энэ хүн хэлмэгдүүлэхгүй, тултал нь илрүүлчихсэн гэж үздэг байсан гэх юм уу даа. Тэр үед өмгөөлөгч гэж байдаггүй байлаа. Тийм үед хүн хэлмэгдүүлдэг байсан бол хэргийг яаж ч бичиж болно шүү дээ. Одоо бол өмгөөлөгч хүний эрхийг хамгаалж байна гээд хэргийг завааруулж, ашиг сонирхол оруулдаг болчихсон. Прокурор, шүүгчтэйгээ хуйвалдаад л Монголын цагдааг ажил хийлгэхгүй байна шүү дээ.

-Ний нуугүй хэлэхэд цагдаад ч ийм явдал байхгүй гэж хэлэх аргагүй шүү дээ?

-Хүмүүс тэгж яриад л байгаа юм. Би бол итгэдэггүй. Учир нь цагдаа, мөрдөн байцаагч хүн тийм ёс зүйтэй байх ёстой. Тэр ёс зүйд л итгэж байна. Одоо бол шинжээч томиллоо л гэнэ. Итгэхээ байчихсан. Хөнгөн гэмтлийг хүнд, хүндийг хөнгөн болгоод суллачихдаг. Тэгэхээр салбар бүрд шударга ёс байна уу үгүй юу гэж асуух болчихоод байна.

-Шударга ёсны асуудал яривал их хүнд юм. Онц ноцтой хэргүүд одоо яригдаж байна. Нүүрсний хэрэг, Хөгжлийн банкны хэрэг гээд л. Таны үеийнхээр бол хохирлын хэмжээгээрээ онц ноцтой хэрэг мөн биз?

-Ноцтой хэрэг байлгүй яахав. Ёстой цаазаар авах ялтай хэрэг.

-Эрх мэдэлтэй хүмүүс ард түмнийхээ боломжийг хэдэн их наядаар нь хулгайлж, төрөө тоносон онц ноцтой хэрэг үйлдэгдэж байхад Монголын цагдаа, прокурор, шүүх хаана явсан юм бэ. Тэд яагаад нүдээ аньчихав гэдэг асуулт гараад байгаа юм л даа?

-Үнэхээр хохирлыг нь хэлж барахгүй том хэргүүд гардаг болж. Таны хэлдгээр нүд чих болсон цагдаа яагаад ажилласангүй вэ гэж байна. Үнэн л дээ. Түүнийг зөвшөөрч байна. Уг нь цагдаад гүйцэтгэх ажиллагаа гэж байна даа. Бусдаас мэдээлэл авах, шалгах, тогтоох, тагнах, мөрдөх, нууц ажиллагаа явуулах эрхтэй. Энэ тал дээр цагдааг хүчгүйдүүлсэн дээ гэж хардаг. Дээрээс нь улс төрийн нөлөөлөл их ордог болж. Нэг хэргийг илрүүлэх гэхээр дээрээс цагдаагийн алба хаагчдыг зовоодог байх. Энэ мэтчилэн ард түмэн хууль сахиулах байгууллагууддаа итгэхэд хэцүү болсон нь үнэн.

Хөгжлийн банкны хэргийн 84 яллагдагч, 257 оролцогч, 460 гаруй хавтаст хэргийг шүүх эсэх урьдчилсан хэлэлцүүлэг өчигдөр хоёр дахь өдрөө үргэлжиллээ. Шүүх хурлын процесс болон бусад асуудлаар хуульч, өмгөөлөгч Б.Баяраатай ярилцлаа.

-Маш олон холбогдогч, оролцогчтойгоор Хөгжлийн банкны шүүх хурал олны анхаарлыг нэлээд татаж байна. Шүүх хурлыг хаалттай явуулах шийдвэр гаргасанд шүүмжлэл өрнөөд байна шүү дээ. Үнэхээр хаалттай явуулах үндэслэл байсан уу?

-Хувь хүн, байгууллагын нууцад хамаарах асуудал хэлэлцэгдэх тул хаалттай явуулъя гэсэн хүсэлтийг өмгөөлөгч гаргаж, прокурор хүсэлтийг дэмжсэнийг үндэслэн шүүхээс хаалттай явуулах шийдвэр гаргасан. Хуульчид бүгдээрээ хаалттай явуулах үндэслэл дээр санал нэгдсэн гэсэн үг. Харин нууцад хамаарах нотлох баримтыг хаалттай хэлэлцээд бусад үйл явцыг нээлттэй явуулсан бол хардлага сэрдлэг гарахгүй байсан байх.

-Ядаж л тэр шүү дээ. Нөгөө талаар шүүх хурлын үйл явцын талаар нэлээд маргаантай зүйлүүд яригдаж байна. Оролцогчид шүүх хурлын явцад эрхээ эдэлж чадах эсэх гээд л?

-Зөвхөн хурал эхэлсэн нээлттэй үеийн талаар дурдахад шүүх хурлын процесс анхнаасаа мордохын хазгай болсон л доо. Олон оролцогчтой гэдэг шалтагаар өөрийгөө өмгөөлөх, хууль зүйн туслалцаа авах үндсэн эрхийг үндэслэлгүй хязгаарлаж, үг хэлэх боломжийг 10 минутаар хязгаарласан. Урьдчилсан хэлэлцүүлгийн шатанд ингэж хугацааны хязгаарлалт хийх зохицуулалт хуульд байхгүй.

Мөн зориулалтын бус танхимд хурал хийж байгаагаас шалтгаалан өмгөөлөгчийн зүгээс үйлчлүүлэгчтэйгээ харьцах, зөвлөх боломж нөхцөл бололцоо хязгаарлагдмал байна. Театрын танхимд тусгаарлаад суулгасан учраас тэр бүр үйлчлүүлэгчтэйгээ уулзах гээд хүн босгоод бусдын хөл дээгүүр гишгээд нааш цаашаа яваад байх боломжгүй шүү дээ. Түүнчлэн шүүхэд яллах, цагаатгах талын чиг үүргийг эн тэнцүү хэрэгжүүлж, тэгш эрхтэй оролцох статус бүхий прокурор болон өмгөөлөгчийн нөхцөл байдал ялгавартай байгаа нь ноцтой. Тухайлбал, прокуроруудыг хамгийн урд талын эгнээнд ширээ засч, техник хэрэгсэл, тог цахилгаан ашиглах боломжоор хангачихсан. Гэтэл ихэнх өмгөөлөгчид харанхуй хүйтэн нөхцөлд үзэгчдийн суудал дээр өвлийн гадуур хувцастай, ширээгүй өвдөг дээрээ цаас, бал тавиад сууж байгаа тул өмгөөллийн ажлаа бүрэн хийх нөхцөл бүрдэхгүй байна. Хамгийн ноцтой нь шүүхээс хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны журмыг удаа дараа зөрчсөн. Тухайлбал, олон оролцогчтой онцлог хэрэг гэх шалтагаар зарим шийдвэрийг санал хураагаад олонхийн саналаар шийдье, хэргийн оролцогчдын олонхи ирсэн тул хойшлуулах хүсэлт ирүүлсэн цөөнхийн хүсэлтийг хүлээн авахгүй гэх мэтээр улс төрийн зарчмаар шийдвэр гаргаж болохгүй. Зөвхөн хуульд заасан үндэслэл журмын дагуу шүүх хурал явагдах ёстой.

Шүүгч зөвлөлдөх тасалгаанд зөвлөхгүйгээр урьдчилан шийдвэр гаргаад улмаар энэ тухай өмгөөлөгчдийн шаардлагын хариуд “Заавал хөшигний араар орох юм уу” гэх мэтээр үл тоомсорлож, хавтаст хэргээ үзэхгүйгээр хүсэлтийг шийдвэрлэж байна. Шүүхийн дэг анхнаасаа алдагдсаныг та бүхэн нээлттэй үед нь харсан байх.

-Сонирхолтой юм. Шүүх хурлыг зохион байгуулах танхим олох гэж нэлээд юм болсон шүү дээ. Шүүх хурлыг урлагийн танхимд өрнүүлж байна. Үүнээс үүдэлтэй үр дагавар байна уу?

-Театр бол урлаг, уран сайхны арга хэмжээ зохион байгуулдаг газар болохоос шүүн таслах үйл ажиллагаа явуулдаг газар биш. Тиймээс хоёр дахь өдрөө ч шүүх хурлын албан ёсны уур амьсгал орохгүй байгаа. Үзэгчдийн суудлаас оролцож байгаагаас ч тэр үү урьдчилсан дэглэлттэй ший жүжиг үзэж байгаа мэт сэтгэгдэл эрхгүй төрж байна. Магадгүй шүүгч тайзан дээр ширээ засаад суухаар тэгж санагдаж байгаа байх. Нөгөөтэйгүүр урлагийн тоглолт үздэг танхим учраас хурлын үйл явцын үеэр оролцогчид алга ташчихсан сууж байх жишээтэй. Ямартаа ч цаашид шүүх хурлыг олон өдөр хоногоор урлаг уран сайхны танхимд хийж болохгүй гэсэн сургамжтай үйл явдал болж байх шиг байна. Ер нь манай улсын шүүхийн байгууллага танхим байр савны хүрэлцээ муу байгаагийн улмаас олон улсын хэмжээнд Монгол Улс шүүх эрх мэдлийг хэрхэн доогуур үздэг, хүний эрх, эрх чөлөөний үзүүлэлт ямар түвшинд байгааг илчилсэн шившигтэй нөхцөл байдал үүслээ гэж харагдаж байна. Үе, үеийн УИХ, Засгийн газар, яамд, тухайлбал Хууль зүйн яамаар жишээ авахад өөрийн харьяа агентлагуудад өндөр орднууд барьсанаас биш шүүхийн байр савыг анхаарч байгаагүйн гор өнөөдөр гарч байна шүү дээ. Бусад үед ч шүүх хурлын байр танхим хүрэлцээгүй, талбай багатай улмаас “Хулганы нүхэнд хуралдав” гэх хэлц үг хүртэл үүсчихсэн байдаг нь нууц биш. Гэсэн атлаа “Шүүхийг нүд цавчилгүй харж байна” гэх мэтээр шүүхэд хууль бусаар нөлөөлөх ажлаа төр засгийн зүгээс сайн хийж байна.

-Энэ хэрэг өөрөө олон оролцогчтой учраас ийм нөхцөлд хуралдахаас аргагүй гэж шүүх байгууллагын зүгээс тайлбарлаад байгаа. Буруутгах аргагүй юм?

Хөгжлийн банкны гэх хэргийг том тоо гүйцээж, сүр оруулах гэж зориуд олон оролцогчтой болгосон гэж би хувьдаа үзэж байгаа. Тухайлбал, эрүүгийн хэргийг зөвхөн субъект болон үйлдлийн хамаарлаар нэгтгэх, тусгаарлах үндэслэлтэй. Гэтэл 2011 оноос хойшхи үе, үеийн хоорондоо хамааралгүй, тэр бүү хэл улс төрийн өөр байр суурьтай Засгийн газраас байгуулагдсан Хөгжлийн банкны гүйцэтгэх удирдлага, ТУЗ, ажилтнуудыг шууд нэг хэрэгт нэгтгэж шалгасан. Хоорондоо цаг хугацаа, орон зай, үйлдлийн хувьд хамааралгүй үйлдлүүдийг тусгаарлан шалгасан бол хэрэг ингэж томрохгүй. Ядаж л Хөгжлийн банк Чингэлтэй дүүргээс Сүхбаатар дүүрэг рүү нүүсэн гэхээр хэргийн шүүхийн харьяалал өөр байна. Хөгжлийн банкинд хамаатуулан хэрэг хийсэн болон хэлмэгдсэнийг ялгаж салгахгүй бөөнөөр нь яллаад шүүхэд шилжүүлсэн гэж хуульчийн хувьд үзэж байгаа. Гэхдээ нотлох баримтын талаар одоогоор тухайлан ярьж болохгүй. Шүүхийн хэлэлцүүлгийн явцад хар цагаан, зөв буруу, үнэн худал нь ус тос шиг ялгарах биз. Ямартай ч бүгд буруутай, эсвэл буруугүй гэж урьдчилан хэлэх боломжгүй. Гэм бурууг зөвхөн шүүх шийдвэрлэх зарчимтай.

-Шүүхийн урьдчилсан хэлэлцүүлгийн онцлогийг тайлбарлаж өгөхгүй юу?

-Урьдчилсан хэлэлцүүлгээс нэмэлт мөрдөн байцаалтад буцаах, эсвэл шүүхэд шилжүүлж гэм буруутай эсэхийг шийдвэрлэх үндсэн хурал зарлах шийдвэрийн аль нэгийг гаргадаг. Хэргийн үйл баримт болон хаалттай хурлын үйл явцыг олон нийтэд мэдээлэхгүй байх нууцын баталгаа өгсөн тул нарийн ярих боломжгүйг ойлгоорой. Хэргийг нэмэлт мөрдөн байцаалтад буцааж нотлох баримт цуглуулах үндэслэлтэй талаар өмгөөлөгчдийн зүгээс маш олон үндэслэл гаргаж байгаа. Энэ хэрэг одоогоор шүүхээр шийдвэрлэгдэхэд хэт түүхий, нойтон байна. Үнэхээр хуулиа баримталвал нэмэлт мөрдөн байцаалтад буцаах үндэслэлтэй.

-Яагаад?

-Шүүгч 500 хавтаст хэрэг буюу багадаа 150.000-аас багагүй хуудас материалыг 15 хоногт уншиж танилцах, судлах ямар ч боломжгүй. Гэтэл урьдчилсан хэлэлцүүлгийг яаран зарлаад өнөөдөр хурлаа хийж байна. Хууль зүйн сайд шүүхийн үйл ажиллагаанд хутгалдсан талаараа ам алдсан нь ёсоор болж Хөгжлийн банкны урьдчилсан хэлэлцүүлгийг Сар шинийн өмнө хийчихлээ. Уг нь ийм хэргийг 30 хоногоор сунгах боломжтой. Энэ 15 хоногийн хугацаанд ажлын цагаар өмгөөлөгч, хэргийн оролцогч нар хавтаст хэрэгтэй танилцаж байсан . Нөгөө талаар шүүгч өөрөө бусад шүүх хуралд оролцож хэрэг шийдвэрлэж байсан гэдгийг тооцоолохоор хэргээ гүйцэд судалж үзэх бодит боломж бүрдэхгүй юм. Шүүх хурал эхлэхэд хурал хойшлуулах хүсэлтийг урьдчилан шийдэж, оролцогч нарт танилцуулж санал авахгүй яаран алхаа тогшиж байгаа зэргээс үзэхэд энэ хэргийг гэм буруугийн шүүх хурал руу шилжүүлэх шинжтэй байна.

-Гол нь энэ бол нэлээд том хэрэг. Олон нийтийн зүгээс гэм буруутай хүмүүст тохирсон ял шийтгэлийг нь цаг хугацаа алдахгүйгээр оноох ёстой гэж шаардаж байна шүү дээ?

-Шүүхээс гэм буруутай нь тогтоогдох хүртэл хэнийг ч урьдчилан гэм буруутайд тооцдоггүй. Хууль засагладаг, ардчилсан, эрх зүйт төртэй улсад бол шүүхийн шийдвэр гарах хүртэл хэн нэгнийг урьдчилан буруутгах эрхгүй. Учир нь шүүхээр цагаатгагдах боломжтой шүү дээ. Харин манай улсад бүх зүйл урвуу хамаарлаар явж байна.

Хөгжлийн банкны гэх хэрэг гурван шат дараалсан шүүлтүүрээр шийдэгдэх шинжтэй. Эхлээд хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр олон нийтийн өмнө яллах ажиллагаа хийж, дараа нь парламент дээр улс төрчид шүүж хэлэлцээд эцэст нь албан ёсны шүүхээр энэ бүхнийг ёсчилж баталгаажуулах ажиллагаа хийгдэж байх шиг байна. Урьдчилаад албан бусаар яллах нь шүүхэд нөлөөлж байгаа нэг хэлбэр юм. Мэдээж албан тушаалтны буюу цагаан захтнуудын гэмт хэрэгтэй тэмцэх, урьдчилан сэргийлэх нь иргэд олон нийтийн өөрөөр хэлбэл та бидний хууль ёсны эрх ашиг гэдэгтэй маргахгүй. Гэхдээ зөвхөн хуульд заасан үндэслэл журмын дагуу хараат бус мэргэжлийн шүүхээр гэм бурууг эцэслэн шийдвэрлэж, гэмт хэрэг үйлдсэн хэнд ч болов ял завшуулахгүй, ял шийтгэл гарцаагүй байх зарчмын дагуу зохих хуульд заасан хариуцлагыг хүлээлгэх н ь зүйтэй. Нөгөөтэйгүүр гэмтэйг шийтгэхийн зэрэгцээ гэм буруугүй хэнийг ч болов хилсээр ял оноохгүй байх торгон ирэн дээгүүр хүний амьдрал хувь заяаг шийдвэрлэдгээрээ шүүн таслах ажил нь нарийн мэргэжлийн ажилд тооцогддог. Хавтаст хэрэгт ямар баримт байгааг үзээгүй, мэдээлэл багатай хэсэг болох олон нийт, хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл, улстөрчдийн сэтгэлийн хөөрлөөр хэн нэгний гэм бурууг дэнсэлж хувь заяаг шийдвэрлэдэггүй юм. Хуульчийн хувьд шүүхээс хуулийн үндэслэлтэй шударга шийдвэр гараасай гэсэн хүлээлттэй байна.

Хөгжлийн банкны хэргийг өнгөрсөн сард прокуророос шүүхэд шилжүүлсэн билээ. Нийт 257 оролцогчтой тус хэргийн урьдчилсан хэлэлцүүлэг энэ сарын 15-нд товлогдоод байна. Дашрамд дурдахад ийм тооны оролцогчтой хэргийн шүүх хурал явуулах шүүх танхимын багтаамж нийслэлийн хэмжээнд байхгүй гэгдэж байгаа юм.

Сүхбаатар дүүргийн Эрүүгийн хэргийн анхан шатны шүүхээс Хөгжлийн банкны хэрэгт холбогдсон 80 хувь хүн, дөрвөн хуулийн байгууллагын нэрсийг зарласан юм. Үүнд:

-Хахууль авах гэмт хэрэгт холбогдуулан Лхагвасүрэнгийн Аззаяа, Жалавсүрэнгийн Бат-Эрдэнэ, Базархүүгийн Даажамба, Жамцын Ганхуяг, Норслойн Сүхболд, Цэндийн Баярсайхан;

-Эрх мэдэл, албан тушаалын байдлаа урвуулан ашиглах гэмт хэрэгт холбогдуулан Цэвээндээгийн Билгүүн, Дашжамцын Уянга, Түмэн-Өлзийн Оюунчимэг, Баасанхөхийн Чинзориг, Тэлэнгэдийн Мөнхтулга, Түмэндэлгэрийн Пүрэвсүрэн, Чимэдцэрэнгийн Цоожсүрэн, Сайнбаярын Батзориг, Авирмэдийн Хүчитбаатар, Ганбаатарын Гантогтох, Балганы Батбаяр, Чулуунбатын Энхбат, Чогсомын Мөнхбаяр, Даваагийн Цогтбаатар, Батлутын Будхүү, Лхачины Мягмаржав, Дашзэвгийн Дэлгэрсайхан, Дүгэрсүрэнгийн Бат-Очир, Жамсрангийн Үхэртар, Бадамын Махбал, Жигжидийн Оюунчимэг, Сандагийн Магнайсүрэн, Мягмарсүрэнгийн Баярмагнай, Бэгзсүрэнгийн Шинэбаатар, Баттулгын Амгалан, Отгонбатын Батбаатар, Чулуунцэрэнгийн Отгочулуу, Чулуунбатын Нэргүй, Мягмарсүрэнгийн Баянмөнх, Бадрахын Найдалаа, Бядраны Лхагвасүрэн, Рагчаагийн Батбаяр, Магсарын Золжаргал, Гантөмөрийн Дашзэвгэ, Ганбатын Одонтуул, Баасандоржийн Батзаяа, Нанзадын Баярчимэг, Хассуурийн Ганхуяг, Огнонгийн Хуягцогт, Батхуягийн Цолмон, Далрайн Даваасамбуу, Ганибалын Амартүвшин, Нанжидын Мөнхбат, Норовын Алтанхуяг, Нямжавын Батбаяр;

-Хахууль өгөх гэмт хэрэгт холбогдуулан Баяраагийн Чойжилжалбуу, Энхнасангийн Эрдэнэ, Хүрэлсайханы Баттулга;

-Мөнгө угаах гэмт хэрэгт холбогдуулан Должидын Батбаяр, Гомбын Цолмон,

-Гэрч, хохирогч зориуд худал мэдүүлэг өгөх гэмт хэрэгт холбогдуулан Ёндонпэрэнлэйн Доржсумъяа, Бэгзжавын Цэрэндаваа, Цэрэндоржийн Цэвэгмэд, Мөнхтөрийн Цэлмэг, Баярын Баттөр;

-Хахууль өгөх, мөнгө угаах гэмт хэрэгт тус тус холбогдуулан Цэрэндаваагийн Баатарбилэг, Бат-Очирын Батбаатар, Чулуундоржийн Өлзий, Лацайн Ням-Очир;

-Эрх мэдэл, албан тушаалын байдлаа урвуулан ашиглах, мөнгө угаах гэмт хэрэгт тус тус холбогдуулан Шүхэртийн Бүтэд, Гочоосүрэнгийн Санжмятав, Гэндэнпилийн Батдорж, Гонгорын Галсанням, Пүрэвийн Мягмардорж, Цогтжаргалын Ууганбаяр, Энхболдын Эрдэнэбилэг, Хадбаасангийн Бат-Эрдэнэ;

-Нотлох баримт хуурамчаар үйлдэх, устгах гэмт хэрэгт холбогдуулан Төмөрбаатарын Болдмаа;

-Нотлох баримт хуурамчаар үйлдэх, устгах, мөнгө угаах гэмт хэрэгт тус тус холбогдуулан Бэрэнбаралын Мөнхтөр;

-Хуулийн этгээдийн эрх мэдлийг урвуулан ашиглах, мөнгө угаах, хуурамч бичиг баримт үйлдэх, ашиглах гэмт хэрэгт тус тус холбогдуулан Гочоосүрэнгийн Байгалмаа;

-Санхүүгийн баримт хуурамчаар үйлдэх гэмт хэрэгт холбогдуулан Цогбаатарын Содхүү, Ядмаагийн Батцэцэг;

-Эрх мэдэл, албан тушаалын байдлаа урвуулан ашиглах, мөнгө угаах, нотлох баримт хуурамчаар үйлдэх, устгах гэмт хэрэгт тус тус холбогдуулан Оргойн Баяр;

-Улс төрд нөлөө бүхий этгээд үндэслэлгүй хөрөнгөжих, улс төрд нөлөө бүхий этгээд хахууль авах гэмт хэрэгт тус тус холбогдуулан Ёндонпэрэнлэйн Баатарбилэг нар байгаа бол хуулийн этгээдүүдээс:

-Хахууль өгөх, мөнгө угаах гэмт хэрэгт тус тус холбогдуулан /2860597 регистрийн дугаартай/ “НВЦ” ХХК;

-Хахууль өгөх гэмт хэрэгт холбогдуулан /2036754 регистрийн дугаартай/ “Инжир” ХХК, /4249305 регистрийн дугаартай/ “Хааны Харгуй” ХХК;

-Хахууль өгөх, мөнгө угаах гэмт хэрэгт тус тус холбогдуулан /4261097 регистрийн дугаартай/ “Ганхүдэр Орд” ХХК-ийг шүүхээс зарлалаа.

Урьдчилсан хэлэлцүүлэгт яллагдагч 80 хүн, дөрвөн хуулийн этгээдээс гадна прокурор зургаа, өмгөөлөгч 106, гэрч 28, хохирогчийн төлөөлөгч хоёр, шинжээч 10, хууль ёсны төлөөлөгчид 15 хэргийн нийт 257 оролцогч оролцохоор товлоод байна.

Хөгжлийн банкны хоёрдугаар сарын нээлттэй сонсгол өнгөрсөн даваа гаригт эхлэв. Сонсголын хоёр дахь өдөр Хөгжлийн банкны охин компани болох “ДБМ лизинг” ХХК-иас 2016 онд зохион байгуулсан АСЕМ-ын үеэр зээлээр авсан автобусны түрээсийн санхүүжилтийг хэлэлцсэн нь олны анхаарлыг татлаа.

Засгийн газар, БНСУ-ын Экзим банк хооронд байгуулсан 5.5 сая ам.долларын хөнгөлөлттэй зээлийн санхүүжилтээр улс хот хоорондын нийтийн тээврийн үйлчилгээнд дэмжлэг үзүүлэх төслийн хүрээнд 43 автобус нийлүүлж, АСЕМ-ын үйл ажиллагаанд ашигласан байдаг. Үүний дараа дээрх автобуснуудыг хэрхэх тухай асуудал өрнөсөн байгаа юм. Ингээд 2017 оны арваннэгдүгээр сарын 16-ны өдрийн Сангийн яамны тоот бичгээр автобус тус бүрийн үнэлгээг 44 сая төгрөгөөр бууруулж, 270 сая төгрөгөөр дамжуулан зээлдүүлж эхэлжээ.

“ДБМ лизинг” компани 2017-2020 оны хооронд нийт 40 автобусыг жилийн 4.5 хувийн хүүтэй зээлийн журмаар төрийн болон хувийн аж ахуйн нэгжүүдэд зээлээр олгосон байна. Тодруулбал, ЦЕГ, ИНЕГ, АТГ, БХЯ, Дорнод бүсийн эрчим хүчний систем ТӨХК, Ерөнхий прокурорын газар, Нийслэлийн Засаг даргын тамгын газар, ОБЕГ болон хувийн аж ахуйн нэгжүүдээс Нью жуулчин турс, Атибус, Ач буян тревэл, Зэлтэрийн зам, Минтранс, Эрдэм транс, Түмэнд нээлттэй хязгаарынхан, Шивээ овоо, Тээвэр ачлал зэрэг компаниудтай зээлийн гэрээ байгуулан худалджээ. Гэтэл гурван автобус хаачсан нь тодорхойгүй байна. Энэ тухай сонсголын үеэр УИХ-ын хянан шалгах түр хорооны дарга Б.Энхбаяр Эдийн засгийн хөгжлийн сайд Ч.Хүрэлбаатараас тодруулахад тэрбээр “Зам тээврийн яамнаас асуусан нь дээр байх. Дамжуулан зээлдэх гэрээг Зам тээврийн яам хийсэн. 2016-2019 он хүртэлх алдагдлыг өнөөгийн үнэ цэнээр тооцвол яаралтай эзэнтэй болгох нь зөв. Эзэнгүй байсан болохоор гурван автобус алга болчихлоо. Дахиад хоёр жил гэрээ байгуулахгүй явчихаж байна. Энэ хугацаанд алдагдсан үнэ цэнэ багагүй” гэсэн тайлбарыг өгсөн. УИХ-ын хянан шалгах түр хорооны дарга Б.Энхбаяр “19 автобусыг төрийн байгууллагад өгсөн бол 21-ийг нь хувийн хэвшилд лизингээр өгсөн юм байна. Гурван автобус олдохгүй байгаа. Шинжээчид хайгаад олохгүй байна. Зам тээврийн яам, Сангийн яамнаас асуусан ч олдоггүй” гэсэн нь анхаарал татаж байгаа. Автобус тус бүрийг 270 сая төгрөгөөр үнэлж, жилийн 4.5 хувийн хүүтэй, 10 жилийн хугацаатай зээлээр олгосон гэхээр гурван автобусны нийт үнэ нэг тэрбум төгрөг давах юм. Ийм хэмжээний үнэлгээтэй гурван ширхэг автобус сураггүй алга болно гэдэг ноцтой асуудал.

“Эрдэм транс”-ын баазаас 31 автобус эзэддээ шилжжээ

Автобусны маргаан АСЕМ-ын үеэр л эхэлсэн. Үндэсний аудитын газрын АСЕМ-ын санхүүжилтэд хийсэн 2018 оны аудитын тайлан бий. Автобусны эрлийг хайвал тус тайланд “…3.2.5 “АСЕМ”-ын үйлчилгээнд явсны дараа автобусуудыг нэг сарын хугацаатай хадгалуулахаар 2016 оны 10 дугаар сарын 14-нд “АТҮТ” ТӨҮГ-ын Тээвэр зохицуулалтын хэлтсийн дарга Д.Батбаяр, мэргэжилтэн Э.Жанцалдулам нар акт үйлдэж, 43 автобусыг жагсаалтаар, гэрээ байгуулалгүйгээр “Тэнүүн огоо” ХХК-д хүлээлгэн өгч нэг жил хадгалуулсан байна. “Тэнүүн огоо” ХХК 2017 оны 10 дугаар сарын 13-ны өдөр 42 автобусыг хүлээлгэн өгсөн баримт үйлдэлгүйгээр ЗТХЯ-ны өмнөх талбай /авто зогсоол/-д авчирч байршуулж, нэг жил хадгалсны дулаан агуулахын төлбөр 69.0 сая төгрөгийг нэхэмжлэн, төлбөрийг шийдэх хүртэл нэг автобусыг барьцаанд авсан бөгөөд 2018 оны 2 дугаар сарын 14-д барьцааны автобусыг буцаан авсан байна” гэсэн байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, 2018 оны хоёрдугаар сар хүртэл автобусны тоо бүрэн байжээ.

Тайланд үргэлжлүүлэн “…“АТҮТ” ТӨҮГ-ын захирал /Х.Дэлгэрнаран/-ын 2017 оны 10 дугаар сарын 17-ны өдрийн А/309 дүгээр тушаалаар автобусыг хадгалах, хүлээлгэн өгөх 11 хүний бүрэлдэхүүнтэй комисс томилсон байна. Уг комисс “Эрдэм транс” ХХК-тай автобусыг хадгалах, хадгалуулах тухай ТГ17/015 дугаар гэрээ байгуулж 43 автобусыг тус компанийн гадна талбайд жагсаалтаар хүлээлгэж өгсөн байна. Тухайн үед жагсаалтад 43 автобуснаас 7 автобусны GPS, 1 автобусны антен, 2 телевизийн удирдлага, 4 хөгжмийн удирдлага, 5 автобусны дугуйн колбак дутагдсан байна… 2018 оны 03 дугаар сарын 01-ний байдлаар аудитаар хяналтын тооллого хийхэд “Эрдэм транс” ХХК-ийн дулаан агуулахад 21 автобус байсан бөгөөд 2018 оны 3 дугаар сарын 5-ны байдлаар “Ди Би Эм лизинг” ХХК 31 автобусыг зээлээр худалдсан байна” гэжээ.

“Эрдэм транс” ХХК: АТҮТ-өөс“Танайх том баазтай юм чинь автобуснуудыг түр хадгалуулъя” гэж гуйсан

Аудитын тайлангаас “Тэнүүн огоо” ХХК-ийн баазаас бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ гарсан 43 автобус “Эрдэм транс” ХХК-ийн баазад шилжүүлэх үеэс бүрхэг болж эхэлсэн харагдаж байна. Тиймээс энэ асуудлаар “Эрдэм транс” компанийн удирдах албаны нэгэн ажилтантай холбогдож дараах тодруулгыг авлаа.

-АСЕМ-ын 43 автобусыг танай компанийн баазад хадгалуулсан байдаг. Ямар байгууллага танайд хандсан юм бэ?

-Манайх Улаанбаатараас гадна хот хоорондын зорчигч тээврийн үйлчилгээг үзүүлдэг байгууллага. Тэр утгаараа АТҮТ-өөс тухайн үед манайд хүсэлт гаргасан. “Танай компанийн бааз том талбайтай юм байна. Тиймээс эдгээр автобусыг танайд түр хугацаанд байршуулах хэрэгтэй байна” гэж гуйсан. Бид ч зөвшөөрсөн.

-Хэдэн автобус авчирсан бэ. Хүлээлгэж өгөхөд автобусны бүрэн байдал хангагдаж чадсан уу?

-Ямар ч асуудал гараагүй.

-Танай баазад 43 автобус хүлээлгэж өгсөн гэсэн аудитын тайлан байна. Гэтэл гурван автобус дутсан. Танай бааз дээрээс л зээлээр худалдан авагчид авсан болж таараад байгаа. Гурван автобусны талаар та мэдэх үү?

-Бид анх авчирсан автобуснуудыг тоог нь бүрэн хүлээлгэж өгсөн. Өөр ярих зүйл алга гэв.

Д.Цэрэнсамбуу: Урлагийн гурван байгууллагад автобус өгсөн нь үнэн

Хөгжлийн банкны сонсголын үеэр “ДБМ лизинг” ХХК-ийн дэд захирал асан Г.Ганбаатар “Миний сонсож байснаар 3 автобусыг төрийн байгууллагуудад Засгийн газраас олгосон гэсэн. Драмын театр ч билүү. Тиймэрхүү байгууллага сонсогдсон. Манайх 43 автобусыг Сангийн яам, ЗТЯ, Чингис хаан банктай дөрвөлсөн гэрээ байгуулсан. Ашиглагдахгүй удсан. 40 автобусыг түрээслэгч нарт хуулийн дагуу түрээсэлсэн” гэсэн юм.

Энэ тухай Улсын драмын эрдмийн театрын захирал Д.Цэрэнсамбуугаас тодруулсан юм.

-АСЕМ-д ашиглаж байсан 43 автобуснаас гурав нь сураггүй болсон асуудал мандаад байгаа. Гэтэл Улсын драмын эрдмийн театрт байгаа сураг дуулдлаа. Танайх улсаас автобус авсан хэрэг үү?

-Урлагийн байгууллагууд нэгдээд яам, Засгийн газарт энэ автобус унааны асуудлаар хандсан байдаг. Урлагийн байгууллагын хувьд том хэмжээний автобустай байх маш чухал. Орон нутагт ч монголчууд байгаа шүү дээ. Тэдэнд соёл урлагийн үйлчилгээг хүргэх ёстой. Үүний тулд уран бүтээлчид автобусаар орон нутгийг зорих хэрэгтэй болдог. Тиймээс хүсэлт тавьсан. Нэлээд хугацааны дараа шийдэгдэж, тухайн үеийн Зам тээврийн сайд Б.Энх-Амгалан урлагийн гурван байгууллагад автобус гардуулж өгсөн.

-Ямар ямар байгууллага вэ?

-Манайхаас гадна Улсын Филармонийн Баян Монгол чуулга, Үндэсний Урлагийн Их театрт гардуулсан санагдаж байна. Зам тээврийн яамны үүдэнд арга хэмжээ нь болж байсан шүү. Манай урлагийнхан оччихсон, би үг хэлж байснаа санаж байна. Алга болчихсон автобусууд авсан болж таарч байна уу.

-Автобусны төлбөр тооцоо яригдсан уу?

-Урлагийн байгууллагуудад үнэгүй өгсөн. Сүүлд Төрийн өмчийн хорооны шийдвэр гарч, байгууллагын өмчид хүртэл шилжсэн байгаа гэлээ.

Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ өнгөрсөн оны дөрөвдүгээр сард олон нийтэд мэдээлэл хийх үеэр “Эрдэнэс Монгол” компанитай холбоотой асуудлыг гаргаж тавина. Тус компанитай холбоотой олон охин компани бий. Тус бүрд нь ТУЗ байгаа. Тэнд төрөөс гадуур хяналтгүй маш их хэмжээний мөнгө эргэлдэж байна. Х.Нямбаатар сайдаар ахлуулсан ажлын хэсэг гарсан. Таван толгойд сүүлийн 17-20 жилийн хугацаанд нүүрс зарахдаа тонн тутамд нь 60-70 орчим ам.долларыг завшиж байсан бүлгийг илрүүлэх ажлын хэсэг байгуулагдсан” гэж мэдэгдсэн нь нүүрсний хулгайг албан ёсоор зарласан хэрэг болсон.

Үүнээс зургаан сарын дараа буюу аравдугаар сард Засгийн газраас “Эрдэнэс Таван толгой” компанид онцгой дэглэм тогтоож, гүйцэтгэх захирал Б.Ганхуягийг үүрэгт ажлаас нь чөлөөлсөн. Тун удалгүй хууль хүчний байгууллагын өргөн хүрээтэй баривчилгаа, нэгжлэг өрнөж эхэлсэн билээ. Нүүрсний хэргээр хамгийн түрүүнд баривчлагдсан албан тушаалтнууд бол “Эрдэнэс Таван толгой” ХК-ийн Дотоод хяналт, эрсдэлийн удирдлагын газрын дарга Х.Нурлат, Худалдан авалтын хэлтсийн дарга Б.Отгонжаргал нар юм. Х.Нурлатын хувьд “Тавантолгой түлш” ХХК-тай нүүрсний тээвэрлэлтийн бизнес эрхэлж, хамтран орлого олж, хууль бусаар хөрөнгөжсөн, “Онлайн ложистикс” ХХК-ийг үүсгэн байгуулж, өөртөө болон бусдад давуу байдал бий болгосон гэж буруутгасан.

Үүний дараа орон нутгийн өмчит “Таван толгой” ХК, “Тавантолгой транс” ХХК-ийн хамаарал бүхий 10 гаруй оффист нэгжлэг хийж, “Тавантолгой транс” ХХК-ийн захирал Д.Дагвадорж, “Монпорт” ХХК-ийн эрх бүхий албан тушаалтан Г.Мөнхдөл, улс хоорондын ачаа тээврийн “Зунмен” ХХК-ийн захирал БНХАУ-ын иргэн Ци Шаохуа нарыг баривчилсан. Б.Ганхуяг нарын найман хүнийг “Тавантолгой транс” ХХК-ийн захирал Д.Дагвадорж нараас нэг хоногийн зайтай саатуулж байв.

Үүнээс хэдхэн хоногийн зайтай АТГ хэвлэлийн хурал зарлаж, нүүрсний хэрэгт холбоотой 17 хүний нэрийг зарласан. Үүний дотор УИХ-ын долоон гишүүн багтсан байлаа. Баривчилгаа цаашаа ч өрнөсөн. Одоогийн байдлаар 20 хүнийг яг энэ хэрэгтэй холбоотойгоор Цагдан хорих 461 дүгээр ангид саатуулаад байгаа юм.

Түүгээр зогсохгүй Ерөнхий прокурор УИХ-ын дөрвөн гишүүнийг бүрэн эрхээс нь түдгэлзүүлэх санал оруулж ирэх сураг дуулдаад нэлээд удаж байна. Нүүрсний хэрэгт холбоотой төрийн өндөр албан тушаалтнууд, тэр дундаа УИХ-ын гишүүд нэмэгдсээр байгаа. Хамгийн сүүлд прокурорын байгууллага УИХ-ын гишүүн Т.Аюурсайханыг яллагдагчаар татаж, хилийн хориг тавилаа.

Нүүрсний хэргийг тойрсон үйл явц товчхондоо ийм. Одоо хамгийн чухал нэг асуудал хариулт нэхээд удаж байна. Монгол Улсын төсвөөс, ард түмнийхээ эдлэх боломжоос 40 их наядаар тоносон хүмүүст хариуцлага хүлээлгэх дөхөж байна уу. Төсвийн орлогын том үүц “Эрдэнэс Таван толгой” компанийг олон жил удирдсан Б.Ганхуяг гэхэд хөрс хуулалт, олборлолтын компаниас хахуульд авсан мөнгөөрөө 4.6 га газар худалдан авч, спорт цогцолбор, орон сууцны барилга эхлүүлж, орлогоо хууль бусаар нуун дарагдуулсныг АТГ-ын мөрдөгчид илрүүлсэн гэж байгаа. Улаанбаатар төмөр замын Тээвэр зохицуулалтын албаны орлогч дарга С.Батдөл нүүрс тээврийн хэргээр гэрээсээ 7.3 тэрбум төгрөг, дөрвөн тэрбум төгрөгтэй тэнцэх үл хөдлөх хөрөнгийн гэрчилгээ зэрэгтэйгээ газар дээрээ хуулийнханд баригдсан. Цаашлаад УИХ-ын гишүүд, өндөр албан тушаалтнууд худ ураг, хамаарлын сүлжээгээрээ нүүрсэнд яаж хутгалдсан баримтууд хөвөрсөөр байна. Монгол Улсыг хөгжүүлэхэд гар бие оролцоно гэж олон нийтээс санал аваад УИХ-д гарсан, төрийн албанд чин шударгаар ажиллана гэж тангараг өргөсөн нөхөд улсаа тонож байгааг монголчууд харлаа.

Ил болсон захын жишээ ийм байхад хариуцлага хүлээсэн нэг ч хүн одоо хүртэл гараагүй байгаа нь анхаарал татна. Эхнээсээ буруутай этгээдүүд мартагдаж эхэллээ. Ард түмний итгэл ч алдагдаж гүйцлээ. Тэд төр засагтаа итгэх итгэлгүй болцгоож байна. Төр засагтаа итгэх итгэлгүй болно гэдэг асар хортой зүйл. Энэ бол тусгаар тогтнолдоо эргэлзэж эхэлнэ гэсэн үг. “Манайхан төр барих ч дээ” гэсэн голонгуй яриа дуулдаад байдаг болсон нь ийм аюултай. Дэлхийд нөлөөтэй хоёр том гүрний дунд оршиж буй жижиг улсын хувьд ард түмний улс эх орноо гэх үнэт зүйл алдагдвал маш аюултай. Тусгаар улсынхаа төр засгийнхны увайгүй, худалч, тонуулчин үйлдэл ард түмнийг туйлдуулж байна. Монгол Улсын хоёр жилийн төсөвтэй тэнцэх 40 их наяд төгрөгийг хулгайлсан нөхдөдөө эрх баригч нам нь хариуцлага тооцох ёстой гэсэн итгэл арай тасарчихаагүй байна.

Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ авлигатай тэмцэнэ гэж мэдэгдсэн. Авлигатай тэмцэхийн тулд намтайгаа тэмцэнэ гэсэн. Нүүрсний хэрэгт холбогдсон УИХ-ын гишүүдийн олонх нь МАН-ын гишүүд байгаа. Хуулийн толгой байгууллага нь “Энэ хүн нүүрсний хэрэгт холбоотой байна” гэж зарлаад хоёр сарын хугацаа өнгөрч байхад эрх баригч намын дарга ёс зүйгүй, хууль бус ноцтой хэрэгт нэр холбогдсон гишүүдэд хариуцлага тооцохоо алгуурлаад байгаа юм биш биз. Шийдвэртэй ганц алхам үлдчихээд байна. Тэрэн дээр түдгэлзээд байгаа юм биш үү гэж хардаж байна. Ийм л учраас олон нийт итгэл алдарч байгаа юм. Хэдхэн хоногийн өмнө олон улсын авлигын индекс зарлагдахад Монгол Улс өмнөх жилээс 16 байраар ухарч, дэлхийд авлига өсч буй 10 орны нэгээр нэрлэгдээд байна. Авлига, хээл хахууль ямар хэмжээнд тулсныг гадны хөндлөнгийн судлаачид гаргаад ирлээ. Онц их хэмжээний хохиролтой, авлигын хэрэгт төрийн түшээдээсээ эхлээд төрийн албаараа хутгалдчихаад байхад авлигын индекс ингэж гарах нь ч аргагүй юм. Авлигатай, хууль бус зүйлтэй чөмгөө дундартал тэмцэнэ гэдэг Ерөнхийлөгчөөсөө, “Авлигатай тэмцэхийн тулд намтайгаа тэмцэнэ” гэж амласан Ерөнхий сайд нүүрсний хэрэгт татагдсан улстөрчдөдөө, намын гишүүддээ зоригтойхон хариуцлага тооцох хэрэгтэй байна.

Улсын төсөвт онц их хохирол учруулсан нүүрсний хэрэгт хуулийн байгууллага онцгой анхаарал хандуулмаар байна. Хүн хүчний хүрэлцээ хангалтгүй байгаа бол орон нутгийн цагдаа, прокуроруудаа татаж оролцуулаад шалгаач, Ерөнхий прокурор оо. Хэрэгтнийг баримт нотолгоотой нь барьж байгаагаа зарладаг. Ял шийтгэл хүлээлгэх болохоор сураггүй болчихдог хэргүүд Монголоор нэг байгаа. Ийм учраас хууль шүүхийн байгууллагад итгэх олон нийтийн итгэл алдарсаар байгаа судалгаа сүүлийн жилүүдэд нэмэгдсэн. Үүний араас нүүрсний хулгайн хэрэг ч орж болзошгүй нөхцөл байдал харагдаж байна. Улсынхаа эсрэг, ард түмнийхээ эсрэг гэмт хэрэг үйлдсэн хүмүүст хариуцлага хүлээлгэх үйл ажиллагааг эрх баригч нам нь ч, хуулийн байгууллага нь ч үүнийг анх гаргаж ирсэн Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ ч цаг алдалгүй анхааралдаа авах хэрэгтэй байна.

“Тахь ресурс” ХХК-ийн дэд захирал Н.Гансүхтэй (Ph.D.) метан хийгээр агаарын бохирдлыг бууруулах асуудлаар ярилцлаа.

Тус компани метан хийн хайгуулын төслийг орон нутагт хэрэгжүүлж байгаа ажээ.

-Улаанбаатар хотын агаарын бохирдлыг олон жил ярилаа. Метан хий бол утааг бууруулах гол шийдлийн нэг гэж үзэж байгаа. Монгол орон нүүрсний баялаг нөөцтэй, түүнийг дагаад метан хийн нөөц ч хангалттай гэж харж болохоор. Утаагүй болоход метан хийг хэрхэн ашиглаж болох талаар ярилцлагаа эхэлье?

-Утаа бол Монгол Улсын хэмжээнд хамгийн их тулгамдаад байгаа асуудал. Энэ нь хүмүүсийн эрүүл мэнд, эрүүл аюулгүй орчинд амьдрах эрхийг хязгаарлаж байгаа. Манай улс газар нутгийн хэмжээгээрээ дэлхийд 18 дугаар байрт ордог, асар уудам газар нутагтай. Цөөн хүн амтай улс хэрнээ утаа, агаарын бохирдлоороо дэлхийд тэргүүлдэг. Гэтэл энэ ноцтой асуудлыг жил бүрийн өвөл 12, 1, 2 дугаар саруудад яриад л зун нь мартчихдаг. Утааг шийдэхийн тулд Монгол Улсын Засгийн газраас сайжруулсан түлшний үйлдвэр барихаас эхлэн олон ажлуудыг хийлээ.

Гэхдээ эдгээр нь утааг бүрэн шийдэх шийдэл биш гэдгийг бүх эрдэмтэн судлаачид, эдийн засагчид, тэр байтугай ард түмэн бүгдээрээ ойлгочихлоо. Утаа бол байсаар л байна, утаагаар дамжаад ханиад томуу нэмэгдэж, хүүхдүүдийн эрүүл мэндэд сөргөөр нөлөөлж байна.

Метан хий бол манайд шинэ салбар. Монгол Улсад орчин цагийн уул уурхайн салбар үүсэж хөгжсөний 100 жилийн ой тохиож байна. Харин метан хий 2004 оноос яригдаж эхлээд 2018 оноос хайгуулын үйл ажиллагаа эрчимжиж байгаа. Метан хийн салбарт Австрали, Канад улс өндөр ач холбогдол өгдөг учраас гуравдагч хөршийн хөрөнгө оруулалт, ноу-хау орж ирэх өндөр боломжтой.

Манай улс нүүрсний олон уурхайгаа ашиглаж, эдийн засгийн эргэлтэд оруулж байна. Гэтэл стандартаараа бол нүүрсний уурхай эхлэхээс өмнө метан хийгээ ашиглах ёстой байдаг. Тэгэхгүй бол метан хийг шууд байгальд дэгдээх нь өөрөө байгаль орчинд сөрөг нөлөөтэй, мөн нүүрсний ан цавт хуралдсан хийнээс шалтгаалан уурхайд дэлбэрэлт үүсэх зэрэг олон эрсдэлтэй.

-Яг метан хийн талаар товч ойлголт өгч болох уу?

-Метан хий бол нүүрсний давхаргын ан цав, страктурт байрладаг хуралдсан шатах хий. Хүмүүс байгалийн хий гэж яриад байдаг. Тэр бол нефтийн сав газар тостой холилдохгүйгээр их хэмжээгээр хуралдсан байдаг шатах хий. Энэ хоёр хий хоорондоо нэг их ялгаагүй, адилхан шатах хий гэж ойлгож болно.

Нүүрсний давхаргын метан хий бол Монголын нүүрсний сав газруудад байгаа нэг төрлийн байгалийн баялаг юм. Энэ баялгаа манай улс олж тогтоогоод, нөөцөө тодорхойлоод, эдийн засгийн эргэлтэд оруулж чадвал утаагүй болох хамгийн зөв шийдэл.

Газ хэрэглэнэ гээд ярихаар хүмүүс гаднаас худалдаж авах гэж байна гэж ойлгодог. Гэтэл манайд тэр баялаг байна шүү дээ. Нүүрс байна, нүүрсээ дагасан метан хий нь байна. Нөгөө талаар утаа бол зөвхөн Улаанбаатар хотын асуудал биш болсон. Аймгийн төвүүд их хэмжээний уурын зуух ашиглаж байгаагаас маш их утаатай болсон. Манай хайгуулын үйл ажиллагаа явуулж байгаа Өвөрхангай аймаг гэхэд л Улаанбаатараас илүү утаатай.

Утааны асуудлыг шийдэхийн тулд Монгол Улсын Засгийн газрын “Агаар орчны бохирдлыг бууруулах үндэсний хөтөлбөр”-т метан хийг хөгжүүлж, хайгуулын ажлыг эрчимжүүлэх ажлыг тусгаж байгаа нь сайшаалтай зүйл. Одоогоор манай улсад дөрвөн компани зургаан талбайд бүтээгдэхүүн хуваах гэрээг Монгол Улсын Засгийн газартай байгуулан метан хийн хайгуулын ажил хийж байна.

-Метан хийг олон янзаар ашиглаж болдог гэдэг. Тодруулахгүй юу?

-Дэлхийн өндөр хөгжилтэй улсуудын орон сууцнууд бүгд газын шугамтай. Газаар байраа халааж, тог цахилгаанаа үйлдвэрлэж, ахуйн хэрэглээндээ ашиглаж байна. Метан хийг ахуйн хэрэглээнээс гадна ус халаагуурт, хийн зуух, хуванцрын үйлдвэрт, бордооны болон металл боловсруулах үйлдвэрт зэрэг олон байдлаар ашиглаж болохоос гадна экспортын чухал бүтээгдэхүүн.

Дэлхий нийтээрээ байгаль орчны асуудлын эсрэг нүүрсний цахилгаан станцаас татгалзаж ногоон эрчим хүчийг түлхүү ашиглаж эхэлсэн энэ үед метан хийг эрчим хүчний шинэ эх үүсвэр гэж ойлгож болно. Мөн метан хий нүүрснээс илүү илчлэгтэй. Утаагүй, 98 хувийн шаталттай, тортоггүй, үнэргүй байдаг.

-Метан хийн хайгуул, олборлолт байгаль экологид хэр нөлөө үзүүлдэг юм бол?

-Монгол Улсын Засгийн газар газрын тосны бүтээгдэхүүнийг дотооддоо үйлдвэрлэх, боловсруулах, баялгаа эдийн засгийн эргэлтэд оруулахын тулд нэмүү өртөг шингээх бодлого баримталж байна. Метан хий бол хамгийн эко, байгальд хоргүй уламжлалт бус газрын тосны ангилалд хамаардаг ашигт малтмал. Энгийн худаг ухдагтай яг ижилхэн, 20 см-ийн диаметрийн амсартай, 300-800 метр гүн цооног өрөмдөөд, соруулж авдаг.

Ямар нэг химийн бодис хэрэглэдэггүй, ус бохирдуулахгүй. Хэрэв олборлох бол дэд станц баригддаг ч тэр нь маш жижигхэн хэмжээтэй. Олон улс оронд ашигладаг, байгальд сөрөг нөлөөгүй технологитой.

Дэлхийн олон улсад хүүхдийн тоглоомын талбайн болон хаус хорооллын хажууд, тариалангийн талбай дээр бага зай талбайд хүртэл олборлож л байдаг. Метан хийн хайгуул хийхдээ хамгийн удаандаа cap хүрэхгүй хугацаанд өрөмдөж. нүүрсний дээжээсээ газ байгаа үгүйг шинжлээд л болдог.

-Дотоодын компаниуд метан хийн хайгуулын үйл ажиллагаа явуулж байна гэлээ. Хэрэглээнд нэвтрүүлэх боломж, хугацааг хэлж болох уу?

-Өнгөрсөн жил Өмнөговь аймгийн “Номгон-9” гэдэг талбайд туршилтын олборлолт хийснийг та бүхэн дуулсан байх. Компаниуд хайгуулаа хийгээд, нөөцөө тодорхойлж байна. Нөөцөө тодорхойлсны дараа үйл ажиллагааны чиглэл өөрчлөгдөнө.

Хэрэглээнд нэвтрүүлэхээсээ өмнө дахин ТЭЗҮ боловсруулж, шингэрүүлэх үйлдвэр барих уу, дэд бүтцээ яаж шийдэх, нөөцөөсөө хамаарч орон нутагт нийлүүлэх үү, шууд Улаанбаатарт хүргэх үү, хоолой татах уу. машинаар зөөх үү гэдэг нь тодорхой болно.

Нэг сайшаалтай зүйл нь Газрын тосны тухай хуульд уламжлалт бус газрын тос гэсэн нэр томьёо орж ирсэн. Үүнийг дагаад хууль эрх зүйн орчноо сайжруулж, төрөөс маш сайн зохицуулалт хийх хэрэгтэй. Компаниудад мэдээж төлөвлөгөө, төсөөлөл байгаа. Тиймээс эхлээд нөөцөө тодорхойлоод дараа нь эдийн засгийн үр ашгаа нарийн тооцож төлөвлөгөөгөө гаргана.

Төрийн бодлого шийдвэр болон орон нутаг хэр сайн ойлгож дэмжихээс метан хийн салбарын хөгжил болоод хэрэглээнд нэвтрэх хугацаа шууд хамаарна.

-Хамгийн ойрхондоо Улаанбаатарын утааг метан хийгээр шийдэх хугацаа хэзээ байх бол гэдгийг сонсох гээд байна л даа?

-Нүүрсний хэрэглээг орлуулах тог цахилгаан болон газыг л хурдан хэрэглээнд нэвтрүүлж чадвал төдий чинээ хурдан утаагүй болно. Улс маань утааны асуудлаа хийгээр шийдэх ажлыг эрчимжүүлж чадвал нэн даруй шийдэгдэнэ. Мөн метан хийн хайгуул нь маш нарийн технологиор, гадны мэргэжилтний зөвлөгөөн дор явагддаг. Тиймээс энэ салбарт гадны мэргэжилтнүүдийг олноор авчрах хэрэгтэй. Нөөцөө тодорхойлоод газаа хэрэглээнд нэвтрүүлж чадвал эхлээд нийгмийн хариуцлагынхаа хүрээнд тухайн орон нутгаа эрчим хүчээр хангана гэсэн заалттай компаниуд ч байгаа.

-Нөөц тогтоогдож, олборлолт эхэллээ гэхэд хэрэглээнд яаж нэвтрүүлэх боломжтой вэ?

-Хийгээ эхлээд цахилгаан станцуудад нийлүүлж болно. Монгол гэрт яагаад гал түлээд байгаа вэ гэхээр халаалтыг л шийдэх гээд байгаа шүү дээ. Үүнийг газаар бүрэн шийдэх боломжтой. Харин хэрхэн нэвтрүүлэх шийдлийг дэд бүтцийн инженерүүд болоод төрийн бодлогоор л шийднэ. Бидний үүрэг бол хийгээ олж, нөөцөө тогтоох, дараа нь эдийн засгийн эргэлтэд оруулах, мөн энэ салбарт гадны хөрөнгө оруулалтыг маш сайн татах хэрэгтэй. Манай компани 2022 онд гурван цооног өрөмдсөн. Судалгааны эхний үр дүн сайн гараад явж байна.

-Газ хэрэглэнэ гэхээр манайхан жаахан эмээдэг, эрсдэл тооцдог талтай..?

-Хий бол маш өндөр стандарттай. Битүүмжлэлтэй учраас аюулгүй байдалд санаа зовох хэрэггүй. Гадаадад амьдардаг бүх монголчууд газ л хэрэглэж байгаа шүү дээ. Өндөр хөгжилтэй бүх улс орон газ хэрэглэж байна. Мэдээж аюулгүй ажиллагааны заавар байгаа. Маш нарийн горимоор хэрэглэх ёстой. Дур мэдэж битүүмжийг нь алдагдуулах аюул л байгаа. Тэглээ гээд үүнээс айгаад нүүрсээ түлээд байх нь маш бүдүүлэг хэрэг биз дээ.

-Метан хийн нөөц ер нь манайд хэр их юм бэ?

-Яг одоогийн байдлаар улсын хэмжээнд нийт тэд гэж тогтоосон судалгаа байхгүй. Хайгуулын зардал өндөр учраас улсын төсвөөс энэ зардлыг даагаад өөрийн нөөцөө шууд тогтоогоогүй гэж хэлж болно. Тийм учраас Засгийн газраас компаниудтай бүтээгдэхүүн хуваах гэрээг байгуулан ажиллаж байна. 7,4 триллион шоо метр гэж таамагласан судалгаа байдаг. Энэ бол нөөц биш баялаг. Энэ судалгаа нь Австралийн судлаачид Монголын 15 нүүрсний ордыг түшиглэж гаргасан баримжаа тоо. Өрөмдөөд хайгуулын үйл ажиллагаа маань тогтсоны дараа нөөц болно.

-Улаанбаатарын гэр хороололд нүүрс түлэхгүйгээр газаар халаалт дулаанаа шийддэг боллоо гэхэд айл өрхийн эдийн засгийг хэмнэх үү, нэмэгдэх үү. Эдийн засгийн тооцоолол хийсэн үү?

-Импортоор ирж байгаа газаар эрчим хүчээ шийднэ гэвэл нүүрснээс үнэтэй харагдана. Харин дотоодын нөөцийг ашиглавал бага өртөгтэй. Дээр ярьсантай адил илчлэг гэхээр нүүрснээс хэд дахин өндөр. 98 хувийн шаталттай гэдэг үр өгөөж ямар тусах нь харагдаж байгаа болов уу. Үүнээс гадна агаарын бохирдлоос шалтгаалах олон асуудал шийдэгдэх давуу талтай. Тиймээс метан хийг эдийн засгийн хувьд ч тооцсон үр ашигтай харагдаж байна.

Ядаж л бид эрүүл агаараар амьсгалж үр хүүхэд маань ханиад томуу хүрэх нь багасна гэж итгэж байна. Манай улс чинь өөрийн эрчим хүчээ бүрэн хангаж чаддаггүй, хоёр хөршөөсөө эрчим хүчээ өндөр үнээр худалдаж авдаг эрчим хүчний хараат улс шүү дээ. Монгол Улс ч гэсэн бусад өндөр хөгжилтэй орнуудтай адил ногоон эрчим хүчийг хөгжүүлэх цаг болсон гэж бодож байна.