Author: БААСАНЖАВЫН ЭНХЗАЯА

“Цахим суварга” соёлын өвийн эрэл хайгуулчид ТББ-ын залуус монголчуудын соёлын биет бус өвийг олон нийтэд сурталчлах, хойч үедээ өвлүүлэн үлдээх, соёлын аялал жуулчлалыг хөгжүүлэхэд зориулж “Монгол бахархал” төслийг хэрэгжүүлж байна. Энэ талаар тус байгууллагын гүйцэтгэх захирал Б.Батзоригтой ярилцлаа.

-Монголчуудын соёлын биет бус өв гэхээр их өргөн ойлголт байдаг. Та бол биологийн салбарын хүн шүү дээ. Чухам яагаад энэ чиглэл рүү орох болов?

-Тийм ээ, би уг нь генетик биотехнологич мэргэжилтэй. Гэхдээ гэрэл зураг авах сонирхолтой. 2011 онд Австри улсаас мотоциклоор аялдаг нэгэн найз маань ирсэн юм. Тэрбээр “Чи зургуудаа Австрийн Вена хотод аваачиж манай мотоциклийн аялагчдын клубэд илтгэл тавиач” гэж хүссэн. Гэрэл зураг сонирхогчийн хувьд надад сайхан ч басхүү айдастай байлаа. Ингээд явж очоод 30-40 минутын илтгэл тавьсан. Тэгэхэд надад Монголоороо маш их бахархах сэтгэл төрж билээ. Тэр гадаад хүмүүс гайхаж бишрээд л. Яг нөгөө Ш.Гүрбазар гуайн шүлэг дээр гардаг “Би Монголоороо гоёно” гэдэг мэдрэмж төрж байсан.

Би тухайн үед хөдөө орон нутаг руу томилолтоор их явдаг байлаа. Жилийн өмнө очсон айлдаа дараа жил нь очиж таарна. Тэгэхэд тухайн айлд өмнөх жил нь амьд сэрүүн байсан нэг буурай дараа ирэхэд өөд болчихсон байдаг. Уг нь тэр хөгшид бол тухайн нутаг усны амьд домог, тэр ард түмний өв соёлын амьд архив байдаг. Энэ гол усыг ингэж нэрлэдэг, аав ээжийн сургаал ийм байсан гэх мэтээр ярьж хөөрдөг, хуучилдаг байлаа. Нэг настай хүн өөд болоход нэг баринтаг судар үгүй болдог гэж үг байдаг.

Монгол үндэстний биет бус өв гэдэг асар гайхамшигтай далай. Түүнийг авч үлдэж, хойч үеийнхэнд таниулах ёстой юм байна гэдгийг ойлгосон. Ингээд 2013 оноос “Миний Монгол” төслийг хэрэгжүүлж баруун хязгаарт Увс, Баян-Өлгий, Ховд, 2014 онд Хэнтий, Дорнод аймгуудад ажиллаж аяллын болон өв соёлын хосолсон өнгө аястай 20 нэвтрүүлэг бэлтгэж олон нийтийн хүртээл болгосон. Тэр цагаас хойш монголчуудын соёлын биет бус өвд бага багаар уусч орсоор 2021 оны хавар санаа зорилго нийлсэн таван хүн нийлээд “Цахим суварга” төрийн бус байгууллагыг үүсгэн байгуулж, яг энэ чиглэлээр дагнан гэрэл зураг, видео, аудио хэлбэрээр баримтжуулах ажилдаа орсон. Монгол соёлын дотор нь орж, тэмтрээд байх тусам маш гайхамшигтай. Монгол оюуны соёл дотор монгол үндэстний оршин тогтнох утга учир байдаг юм байна гэдгийг олж харсан.

-Монгол өв соёлоос юуг нь онцолж баримтжуулж үлдээж байгаа хэрэг вэ?

-Одоогоор Монгол орны хэмжээнд долоон айд хамаарах 279 соёлын биет бус өвийг албан ёсоор бүртгэж авсан байдаг юм билээ. Бид үүнээс 80 өвийг сонгож аваад хээрийн судалгаа зураг авалтын ажлаа хийж байна. Энэ төслөө 2021-2025 оны хооронд хэрэгжүүлэх төлөвлөгөөтэй. Энэ хугацаанд 100.000 км замыг туулж, 200.000 гэрэл зураг, 50 мянган минутын дүрс бичлэг, 10 мянган минутын дуу бичлэгийн сан үүсгэх зорилготой юм.

Одоогоор 2021 оноос өнөөдрийг хүртэл 14 ТВ /терабайттай/ тэнцэх хэмжээний бүр задруулаад хэлбэл 40 мянган км замыг туулж, 153 өдрийн зураг авалт хийж 9.7 мянган минутын дүрс бичлэг, 16 мянган гэрэл зургийг амжилттай бүрдүүлээд байна. Эдгээр цуглуулсан сангаас одоогийн байдлаар нэг баримтат кино, 20 гаруй танин мэдэхүйн нэвтрүүлэг контент бүтээн олон нийтийн хүртээл болгосон. Тухайлбал, бид 2021 онд Хөвсгөл аймгийн Ренчинлхүмбэ суманд дархад угсаатны нүүдлийн талаар баримтжуулсан. Дархадын нүүдэл нь Хорьдол сарьдагийг даван Хороогийн голд очиж өвөлжөөндөө буух хүнд цаг агаар, бартаат замыг туулан нүүдэллэж буй үйл явдлыг харуулсан баримтат кино юм. Мөн үүнээс гадна 2022 онд Архангай аймагт үхэр тэрэгтэй нүүдэл, Ховд аймагт Торгууд нүүдлийн зураг авалтыг амжилттай хийж дараагийн баримтат киногоо бүтээх ажлаа үргэлжлүүлж байна.

Энэ жилийн тухайд бид зураг авалтандаа нэг зүйлийг чухалчилж үзэж байгаа. Угсаатан бүр өөр өөрийн өвөрмөц өв соёлтой. Жишээ нь, хотонгууд байна. Тэдний “Журай гэлдэн” биелгээг Хотон бий биелгээ гэдгийг тэр бүр хүмүүс мэддэггүй.

-Тэгэлгүй яахав. Хотонгууд маш олон соёлын биет бус өвийг өвлөн уламжлагч ард түмэн шүү дээ?

-Яг тийм. Хотонгуудын идээ ундааны соёл, тэр дундаа арвайн гурил бэлтгэх, овоо тахилга, номын аав, ээж гэх мэт маш онцлог өв соёл бий. Үүнийг олон нийтэд хүртээл болгохыг зорьж байна. Яг үүний адилаар он цагийн уртад нэр нь бүдгэрч буй Хамниган, Чантуу, Авгачууд зэрэг угсаатны өвөрмөц соёлын онцлогийг баримтжуулахад анхаарлаа хандуулж ажиллана. Мэдээж шинжлэх ухаанч болон угсаатан зүйчдийн зөвлөгөө судалгаатай баримтжуулах ажлаа хийнэ.

-Соёлын биет бус өвөөр дамжуулж аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх боломжтой гэдэг. Ямар байдлаар ажил хэрэг болгож болох вэ?

-Бид энэ төслөөрөө интернэтэд Монгол өв соёлын платформ бий болгох зорилготой. Үндэсний хэмжээний том платформ үүсгэхийг зорьж байна. Энд соёлын биет бус өвийн талаарх бидний хийсэн бүхий л уран бүтээл, гэрэл зураг, судалгаа, нийтлэлүүд байршина.

Яг өнөөдрийн цаг үед хүүхэд залуус, нийгэм өөрөө монгол өв соёлд төдийлөн ач холбогдол өгдөггүй болсон нь нууц биш. Хэлбэр тал руугаа хэлбийсэн шүү дээ. Солонгос кино үзэх үү, монгол өв соёлын нэвтрүүлэг үзэх үү гэхэд алийг нь сонгох нь ойлгомжтой. Гэхдээ энэ нь тэдний буруу биш. Хэзээ нэгэн цагт тэд эргээд монгол өв соёлоо эрэлхийлдэг болсон цагт бидний уран бүтээл, ажил хувь нэмэр болох юм. Жишээ нь, угсаатнууд нүүх зүгт тооноо харуулж буулгадаг соёл байна. Энэ нь тэнгэр хангайд бид нүүж очиж байгаа шүү гэдгээ мэдэгдэж байгаа илэрхийлэл гэдгийг 10, 20 жилийн дараа ч юм уу хэн нэгэн заавал ойлгож мэдэх байх. Үүнд нь бидний үлдээж байгаа зүйл хөтөч болно.

Түүнээс гадна өнөө цагт ч үүх түүх, өв соёлоороо бахархах үзлийг бий болгож өгөх ёстой. Таны хэлсэнчлэн аялал жуулчлалыг татах хэрэгтэй. Өнөөдөр Монгол Улс жуулчдыг татах томоохон бодлого хэрэгжүүлж байна. Үүний тулд контентод тулгуурласан аялал жуулчлалд ач холбогдол өгөх хэрэгтэй. Тухайлбал, “Чонон сүлд” гээд кино байгаа шүү дээ. Би киноны зураг авалт хийсэн газарт зорьж очиж үзсэн. Зөвхөн тэр киног үзсэнийхээ төлөө долоон сая жуулчин тэр газрыг зорьж очдог болсон гэж 2018 онд ярьж байсан. Контентын ач холбогдол гэж энэ. Өнөө цагт аялал жуулчлалыг хөгжүүлэхэд суурь болдог болсон байна.

Хүний эрхийн “Далд хүн” төрийн бус байгууллагаас энэ сарын 31-нд хүүхдийн хүчирхийллийн эсрэг жагсаалыг зохион байгуулахаар болжээ. Энэ талаар тус байгууллагын тэргүүн Б.Ууганбаяртай ярилцлаа.

-Хүүхдийн хүчирхийллийн эсрэг энэ жагсаалыг анх Дорноговь аймгийн Замын-Үүд суманд зохион байгуулж байсан гэсэн. Тэнд нөхцөл байдал хүнд байдаг хэрэг үү?

-Тийм ээ. Замын-Үүд суманд 2018 оны гуравдугаар сарын 31-нд анх хүүхдийн эрхийг хамгаалсан том хэмжээний жагсаалыг зохион байгуулж байлаа. Учир нь тэр жил Замын-Үүд суманд долоо хоногийн зайтай дөрвөн настай охин болон нэг ой найман сартай хүү хүчингийн гэмт хэргийн хохирогч болсон ноцтой хэрэг гарсан юм. Тиймээс дахин ийм ноцтой хэрэг гаргахгүйн тулд олон нийтийг хамарсан жагсаалыг зохион байгуулсан.

Замын-Үүд сум хилийн бүсэд байдаг учраас нөхцөл байдал хүнд. Хүн худалдаалах, биеэ үнэлэх зэрэг гэмт хэрэг гарах эрсдэлтэй. Томчууд нь хил даваад худалдаа наймаа хийгээд явчихдаг. Ард нь хүүхдүүд хараа хяналтгүй үлддэг. Энэ үед янз бүрийн хүчирхийлэл, халдлагад өртөх асуудал гардаг. Замын-Үүд 25.000 хүн амтай маш том сум. Гэвч зөвхөн бараа таваар наймаа эрхэлж байгаа хүмүүсийг л анхаараад байдаг. Тэнд суурьшсан ард иргэд, хүүхэд залуус руу чиглэсэн бодлого маш дутмаг явж ирсэн. Үүнийг л эсэргүүцэж өнгөрсөн хугацаанд олон нийтийн жагсаал цуглаан болон нөлөөллийн ажлыг хийж ирсэн.

-Тэгвэл энэ жилээс Улаанбаатар хотод хүүхдийн хүчирхийллийн эсрэг жагсаал хийх гэж байгаа юм байна. Хүүхдийн хүчирхийллийн нөхцөл байдал улсын хэмжээнд ямар байдгийг судалж үзсэн үү?

-Хүүхдийн хүчирхийлэл бол зөвхөн Замын-Үүдээр тогтохгүй улсын хэмжээний асуудал болсон байна. Хүүхдийн бие махбод болон бэлгийн хүчирхийлэл, амиа хорлолт гээд маш ноцтой хэргүүд гарч байна. Энэ бүгд хүчирхийлэлтэй холбоотой. Эцэг эхийн дарамт, хэн нэгний хүчирхийлэлд өртчихсөн, түүнийгээ хэлж чадахгүй байсаар сэтгэлийн шархаа дийлэхгүй амиа хорлох тохиолдол байдаг. Манайд хүүхдийн сэтгэл зүйн онцлогийг тодорхой тогтоож, стандартчилаад төрөөс чиглэсэн үйл ажиллагааг чанаржуулах ёстой. Одоо бол сэтгэлзүйч, сэтгэл засалч гэж байдаг. Гэхдээ маш өндөр үнэтэй. Сургууль бүр, байгууллага бүр сэтгэлзүйчтэй байна гэдэг. Тэр бүр ажил хэрэг болохгүй байна. Үүнийг л шаардаж, төр зөв зохистой бодлогыг үр дүнтэй хэрэгжүүлээч гэж жагсаал зохион байгуулж байгаа юм.

Хүүхдийн хүчирхийлэлтэй холбоотой тоон үзүүлэлтийг сүүлийн гурван жилээр харахад 8-13 насны хүүхдүүдийн дунд өссөн байдаг. Тэр дундаа 0-7 насны хүүхдийг хүчиндсэн гэмт хэрэг өссөн. 8-13 насны дунд ч бас өссөн. 2020 онд энэ төрлийн гэмт хэрэг 98 бүртгэгдсэн бол 2022 онд 130 болж өссөн байгаа юм. Бэлгийн эрх чөлөөнд халдсан гэмт хэрэг 8-13 насанд 103-аас 137 болж өссөн. Үүнээс харахад хүчингийн гэмт хэрэг өссөөр байгаа нь харагдаж байна. Бага хувиар биш бүр олон тоогоор нэмэгдэж байгаа нь харамсалтай. Мөн бие махбодын эсрэг гэмт хэрэг, 13-аас дээш насны охидын үр хөндөлт нэмэгдэж байгаа судалгаа ч байна. Энэ бол хүүхдүүд рүү чиглэсэн үйл ажиллагаа дутмаг байгаагийн тод илрэл. Тиймээс бид жагсаал зохион байгуулаад зогсохгүй Гэр бүл, хүүхэд залуучуудын хөгжлийн газар, Боловсролын яам, Хууль зүй дотоод хэргийн яам, Хөдөлмөр нийгмийн хамгааллын яаманд шаардлага хүргүүлнэ. Хууль тогтоомжийн хэрэгжилт дээр анхаарч, цаашид шийдэлд хүрэх хэмжээнд шахаж ажиллах болно.

-Гэр бүл хүүхэд залуучуудын хөгжлийн газар гэж үндэсний хэмжээний агентлаг байгаа. Бас аймаг дүүрэг, сум хорооны Засаг даргаар ахлуулсан баг ажилласаар байдаг. Үр дүнтэй ажиллаж чадахгүй байна уу. Олон улсад энэ төрлийн байгууллагууд яаж ажилладаг юм бэ?

-Гэр бүл, хүүхэд залуучуудын хөгжлийн газар, түүнээс салбарласан хэлтсүүд бий. Хамгийн доод шатанд хамтарсан багийг хороо дүүрэг, сумын Засаг дарга ахалсан олон хүний бүрэлдэхүүнтэй хүчтэй баг бүрддэг. Энэ багаараа хамтраад хүүхэд хамгааллын ажлыг маш сайн хийх боломжтой. Хүүхэд хамгааллын байр ч байна.

Гэтэл яг бодит байдал дээрээ маш хүрэлцээ муутай. Хүүхэд хамгааллын байр гэхэд орон нутагт ганц, хоёр хүүхэд аваад тухайн жилийн санхүүжилт дуусчихлаа гэдэг. Жишээ нь, Замын-Үүд суманд хүчирхийлэлд өртсөн хүүхдийг хамгаалах байранд байрлуулах гэтэл хүүхдийн байцаагч нь “Яана аа, манайх авах боломжгүй. Хоолны төсөв дуусчихсан” гэж байсан удаатай. Он гараад эхний улиралдаа тэгж байсан шүү. Гэтэл Гэр бүл, хүүхэд залуучуудын хөгжлийн газар жилдээ 8.3 тэрбум төгрөгийн төсөвтэй ажилладаг. Асар их хөрөнгө шүү дээ. Сэтгэл байвал сахлын хутгаар ч өвс хадаж болно. Гэтэл тэдэнд ийм хөрөнгөөр үр дүнтэй ажиллах сэтгэл алга.

-Олон улсын жишгийг тодруулъя?

-Олон улсын жишгийг харахад Швед гэхэд төрийн байгууллага нь хүүхэд рүүгээ чиглэсэн үйл ажиллагаа нь маш нарийн. Айл болгоны хаалгыг тогшиж, тулж ажилладаг. Мэргэжлийн сэтгэлзүйч, нийгмийн ажилтан, хүүхдийн байцаагч багаараа явж судалгаа авдаг. Тогтмол хугацаанд тухайн айлыг үнэлдэг. Тэр айлд хүчирхийлэл байж болзошгүй юу, байвал ямар түвшинд байна вэ гэдгийг хэдэн тест бөглүүлээд л авчихна. Түүн дээрээсээ үнэлгээ хийгээд л тэр айлыг хянаад явчихдаг. Сургалт зохион байгуулна. Гэхдээ тэр айлыг хүндрүүлж, ямар нэгэн сэтгэлзүйн дарамт үүсгэхгүй. Маш мэргэжлийн ажилладаг. Тухайн улс орны хүүхэд, гэр бүл рүү чиглэсэн хууль маш чанга. Хүүхдийг нэгд тавьдаг. Ядаж цэцэрлэгт анх ороход тухайн хүүхдийг ээж, аавынх нь аль нэгэнтэй нь зургаан сарын турш хамт явуулдаг.

Энд хүүхдийн эрхийг яаж хамгаалах вэ, эцэг эхчүүд хүүхдээ яаж зөв өсгөж хүмүүжүүлэх, боловсруулах, цаашлаад хүчирхийллээс яаж хамгаалах зэргээр бүхий л талын мэдлэг боловсролыг суулгаж явдаг юм билээ. Төрийн бодлого нь тийм. Манайд бол эсрэгээрээ. Цэцэрлэг, сургуульд хүүхдээ хүргээд л эд хөрөнгө тушааж байгаа юм шиг л өгчихдөг. Манай төрөөс хүн төвтэй чиглэсэн бодлого алга байгаагийн жишээ л дээ. Уг нь манайд хууль дүрэм олон байдаг ч хөрсөн дээр буухгүй байгаа юм. Хууль хэрэгжүүлдэг агентлаг, газрууд нь ажлаа хийдэггүй. Дор бүрнээ шуналтай, сэтгэлгүй хүмүүс ажиллаж байна. Мэргэжлийн боловсон хүчин дутмаг, үйл ажиллагаа явуулж байгаа боловсролын салбар маань доголдолтой. Биднийг хүн рүү чиглэсэн хөгжил дээрээ олон улстай харьцуулахад тэнгэр газар шиг ялгаатай. Тиймээс Монгол Улсын хувьд хүн рүүгээ, хүүхэд рүүгээ чиглэсэн бодлогыг зөв зарчимтай хэрэгжүүлэх хэрэгтэй байгаа юм.

-Тогтолцооны хувьд тийм байж. Хүчирхийллийн золиос болсон гуравхан настай хүү эмнэлгийн орон дээр шаналж байгааг нийгмээрээ шимшрээд хараад сууж байна. Нийгэм яагаад ийм харгис балмад болоод байна вэ?

-Бид суурин иргэншлийг 1990-ээд оноос эхлүүлэн хөгжиж яваа ард түмэн. Суурин иргэншлийн ард түмэн тухайн газар нутагтаа олноороо бөөгнөрч амьдарч эхлэхээр нэг нь нөгөөгөөсөө шалтгаалсан маш олон хүчин зүйлүүд нөлөөлж, стресс үүсдэг. Тэр стресс бухимдлаа гаргаж, тайлах, түүнтэй нь уялдаа холбоотой бодлого байхгүйгээс сөрөг зүйлс бий болж байгаа юм.

Ялангуяа, Улаанбаатар хот 500.000 хүн амьдрах төлөвлөлттэй баригдсан. Гэтэл 1.5 сая хүн амьдарч байна шүү дээ. Үүнийг зохицуулах бодлого маш хомс байна. Түгжрэлээс үүдэлтэй хүмүүсийн уур бухимдал, гэмт хэргийн өсөлт маш өндөр түвшинд хүрч байна. Хүмүүст айдас түгшүүр сандрал сэтгэл зүйн бухимдал бий болсоор байна. Үүнийгээ ойр тойрны хүмүүстээ, ялангуяа гэр бүлдээ, хүүхдэдээ гаргадаг. Хүүхэд өөрийгөө хамгаалах чадамжгүй. Сэтгэл зүйн талаас харвал хүн уур бухимдлаа хамгийн хүчгүй хүнд гаргадаг судалгаа байдаг.

Нөгөө талаар хамгийн ноцтой нь эрчүүд рүү чиглэсэн үйл ажиллагаа дутмаг байдгаас өнөөдрийн асуудал үүсэх нэг төрлийн нөхцөл бүрдсэн гэж харж болно. Монголчуудын уламжлалт хандлага байдаг шүү дээ. Эрэгтэй хүүхэд тэгсхийгээд болно доо гэдэг. Гэтэл том болоод тэд хүчирхийлэгч болж байна. Мэдлэггүй, боловсролгүй, хүмүүжилгүй хүн яаж гэр бүл зохиох вэ. Өөрийгөө хянаж авч явж чадахгүй хүн бусдыг хамгаалж, хайрлаж чадах уу. Тиймээс эрэгтэй гээд хаяж болохгүй. Хөгжүүлж, давхар хамгаалж, хайрлах ёстой. Ингээд багаасаа хайрлагдаад, анхааралд өртөөд ирэхээр гэр бүлийн тогтвортой байдал, гэр бүлийн хүчирхийлэл багасна. Нэг жишээ дурдахад 2018 онд Замын-Үүдэд хүүхдийн хүчирхийллийн эсрэг жагсаал хийсэн гэсэн шүү дээ. 2019 онд дахин жагсаал хийхдээ тоо баримт харьцуулж үзэхэд хүүхдийн хүчирхийллийн гэмт хэрэг 26 хувиар багассан байсан. Тэгэхээр нөлөөлөл маш үр дүнтэй гэдэг нь харагдсан. Тиймээс энэ сарын 31-нд болох хүүхдийн хүчирхийллийн эсрэг “Одоо болно” жагсаалд оролцож дуу хоолойгоо өргөхийг олон нийтээс хүсч байна.

Төрийн худалдан авах ажиллагааны газар гэж “баа”-тай нэг газар бий болжээ. Эрүүл мэндийн сайд асан Д.Сарангэрэлийн хүү Х.Улам-Өрнөх ковидын жилүүдэд Төрийн худалдан авах ажиллагааны газрыг толгойлж байхдаа энэ газрыг нэрд гаргаад буусан. Тендер авна гэдэг тэнгэрийн умдаг атгасантай адил, тендерийг аль танил тал, мөнгөтэй нь авдаг гэсэн олны хардлагыг Х.Улам-Өрнөх дарга өөрийн биеэр баталж, өөрийн найз, төлөвлөлтийн газрын Хөрөнгө оруулалтын хэлтсийн дарга Д.Өнөболдтой улс нийслэлийн 14 эмнэлэгт тоног төхөөрөмж нийлүүлэх 38.3 тэрбум төгрөгийн тендерийг яаралтайгаар зохион байгуулж дуулиан дэгдээсэн. Үүний ард томоохон авлига яригддаг. Орон нутагт баригдах Соёлын төв, нийслэлийн нэг дүүрэгт баригдах цэцэрлэгийн барилгын ажлын тендерийг авч өгнө хэмээн барилгын компаниас тендерийн 10 хувь гэж 125 сая төгрөгийг авсан хэрэг мандаасан. Х.Улам-Өрнөхийн олонд ил болсон зөвхөн энэ хоёр үйлдлээр л Төрийн худалдан авах ажиллагааны газар гэж ямар том авлигын уурхай байдгийг харуулж байгаа юм.

Албан тушаал, ашиг сонирхлын хэрэг мандаасан Х.Улам-Өрнөх өнгөрсөн оны 10 дугаар сард албан тушаалаасаа буусан юм.

Түүний халааг тухайн үед Сангийн яамны Хууль, эрх зүйн газрын Худалдан авах ажиллагааны бодлогын хэлтсийн дарга Ц.Батзулд өгсөн ч өнгөрсөн нэгдүгээр сард Засгийн газрын хуралдаанаар чөлөөлсөн. Үндэслэл нь Ковидын хуулиар ямар нэгэн сонгон шалгаруулалтгүй шууд томилсонтой холбоотой. Эдүгээ Төрийн худалдан авах ажиллагааны газар эзэнгүй байна. Төрийн худалдан авах ажиллагааны газар бол товчхондоо тендер зохион байгуулдаг газар. Төрөөс худалдан авч байгаа бүх төрлийн бараа, ажил үйлчилгээг аж ахуйн нэгжүүддээ ижил тэгш боломж олгож, шударгаар сонгон шалгаруулах зорилготой том газар. Хэдэн мянган тендерийн ард маш их хэмжээний мөнгөн дүн төсөв яригддаг учраас хариуцлагатай, хууль сахиулдаг байх учиртай. Гэвч тус газартай холбоотой тендерийн маргаан байсхийгээд л гардаг нь хууль энэ байгууллагад сахигдахгүй байгаагийн илэрхийлэл. Саяхан хэдхэн хоногийн өмнө Монгол Улсын зөвлөх инженер Д.Батбаатар нүүрс тээврийн тендерийн маапааны талаар хэвлэлийн бага хурал зарласан. Тэрбээр “Шинэ төрлийн авлигын сүлжээ үүсэхээс сэрэмжлүүлж өнөөдрийн хэвлэлийн хурлыг зарлалаа. Тодруулбал, “Таван толгой” ХК нүүрсний уурхайгаас тээвэр хийхэд тендер зарлаж оролцдог болж байгаа. Гэтэл тус тендерийг худалдан авах ажиллагааны газар зарласан байна. Өөрөөр хэлбэл Зам тээврийн хөгжлийн яам гэдэг газар байхад Худалдан авах ажиллагааны газар, Сангийн яамны оролцоо хэт их байна. Мөн тээврийн төлөвлөлтийг гаргаж байж тендер зарлах ёстой байдаг. Гэтэл тендерийн дээд хэмжээг тогтоож өгсөн нь энэ тендер будилаан үүсгэх эрсдэлийг харуулж байна” гэсэн нь анхаарал татаж байгаа юм.

Тендер хоног хугацаа, цаг минутаар хэмжигддэг. Товлосон хугацаандаа материалаа өгч амжихгүй бол тендерээс хасагдана. Тендер нээх хугацаа бас нарийн. Тэгвэл Төрийн худалдан авах ажиллагааны газрын цахим хуудас болох tender.gov.mn цахим хуудас хаагдаад тав дахь хоногтоо орж байна. Тус цахим хуудаст “Худалдан авах ажиллагааны цахим систем-tender.gov.mn-д техникийн гэмтэл гарч, 2023.03.16-ны өдрийн 13:00 цагаас хойш гэнэтийн засвар, үйлчилгээ хийгдэж байгаа тул түр хугацаанд ажиллах боломжгүй байна. Хэвийн болсон даруйд мэдэгдэх болно…” гэсэн тайлбар мэдээлэл угтаж байна.

Tender.gov.mn цахим хуудсаар төрийн бүх төрлийн тендер зарлагдаж явагддаг. Гэтэл цахим сайт нь хаагдсанаас үүдэж сүүлийн хэд хоногт иргэд, аж ахуйн нэгжүүд тендерийн сонгон шалгаруулалтад орж чадахгүй, будилаантсан явдал болж эхэлжээ. Тендерт оролцохоор бэлдэж байсан иргэд олноороо гомдол мэдүүлээд эхэлсэн байна. Тэдний нэг Г.Доржсүрэнтэй холбогдоход тэрбээр “Манай компани тохижилтын ажлын тендерт оролцохоор эртнээс материалаа бэлдээд байлаа. Баасан гаригт материал илгээх байсан. Тиймээс бид бүх бэлтгэхээ хангаад яг илгээх гэтэл цахим хуудас нь ажиллахгүй болчихсон байсан. Тендерийн материал бэлдэхэд тодорхой хэмжээний цаг хугацаа, зардал ордог. Нэг тендерт орох гэж 10 гаруй төрлийн материал бүрдүүлдэг. Нэлээд олон газраас тодорхойлолт авна, төсөв бичнэ гэх мэт ажиллагаатай. Тодорхойлолт авах явцыг цахимжууллаа л гээд байдаг. Гэвч бүрэн ажил хэрэг болсон зүйл алга.

Тендерийн сайт ажиллахгүй болсон учраас холбогдох утсаар нь мэдээлэл авах гээд чадсангүй. Цахим хуудас дээрээ тендерт оролцогчидтой холбогдоно гэсэн байсан. Ямар ч холбоо барьсан зүйл алга. Магадгүй энэ удаагийн доголдлоос болж тендер дахин зарлана гэвэл оролцогч талаас дахиад л зардал чирэгдэл гарна” гэсэн юм.

Төрийн болон төрийн өмчит компаниудын тендерт хөндлөнгөөс оролцож хяналт тавьдаг иргэний нийгмийн байгууллагын төлөөлөл, аудитор Д.Сайханцэцэг энэ тухай “Тендер бол маш нарийн цаг хугацаатай явагдах ёстой үйл ажиллагаа. Тендер нээх хугацаа гэж байна, мэдээлэх хугацаа ч гэж бий. Гэтэл цахим хуудас ажиллахгүй болчихож байгаа нь оролцогчдод нэлээд хүндрэл учруулна. Журмаараа дахин тендер зарлах болно. Төрийн олон зуун тендерийн мэдээ материал, шалгаруулалт явагдаж байгаа цахим систем аюулгүй, ачаалал даах хэмжээний байх ёстой. Гэвч ингээд гол үйл ажиллагаа нь алдагдаж, олон нийт, оролцогчид мэдээлэлгүй болчихно гэдэг олон талын сөрөг үр дагавартай” гэв.

Цахим Монгол, цахим үндэстэн хэмээн Засгийн газраас зарлаж, төсвийн хөрөнгөөс хайр найргүй цацаж ирсэн ажлын хариуд өнгөрсөн нэгдүгээр сард “E Mongolia” систем гацаж, Монгол Улсын иргэний бүртгэлд томоохон асуудал үүсгэсэн. Тэгвэл өнөөдөр Монгол Улсын төрийн бүхий л бараа, ажил үйлчилгээний сонгон шалгаруулалтыг олон нийтэд нээлттэй, шударга явуулдаг гэх Төрийн худалдан авах ажиллагааны цахим хуудас ажиллагаагүй болоод тав хонож байна. Тендертэй холбоотой дата мэдээлэл яаж хэрхэн өөрчлөгдөж, үүний ард хэн юу хийж байгааг мэдэх боломжгүй юм!

Б.ЭНХЗАЯА

Хууль зүйн үйлчилгээний төвийн өмгөөлөгч Г.Цолмонгэрэлтэй ярилцлаа.

-Олон нийтийн дунд хууль шүүхийн байгууллагад шалгуулж байгаа, баривчлагдсан хүмүүсийн эрх зөрчигдөж байгаа талаар сүүлийн үед нэлээд хөнддөг боллоо. Үнэхээр тэнд хүний эрх зөрчигдөөд байна уу. Хуульч хүний хувьд үүнийг юу гэж харж байна вэ?

-Хууль хүчний байгууллагынхан бусдыг үндэслэлгүй хорих, эрхийг нь зөрчих, хууль зөрчиж мэдүүлэг тайлбар авах, дарамтлан сүрдүүлж хэргийг нь хүлээлгэсэн гэх гомдол санал нэлээд байдаг.

2017 оны Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуульд гэмт хэрэгт сэрдэгдэж байгаа этгээдийг яллагдагчаар татмагц цагдан хорих таслан сэргийлэх арга хэмжээ авах боломжтой. Тэр дундаа тус хуулийн 14.9 дүгээр зүйлд заасан нэг, оргон зайлахыг завдсан, оргосон хоёрт, шүүгч прокурор, мөрдөгч, хохирогч гэрч шинжээч, хамтран гэмт хэрэг үйлдсэн этгээдийг дарамталсан, сүрдүүлсэн эсхүл өөрийн амь нас эрүүл мэнддээ хохирол учруулахаар байгаа, гуравт, гэмт хэрэг үйлдэж болзошгүй мэдээ баримт байгаа, дөрөвт, урьд нь авсан таслан сэргийлэх арга хэмжээг зөрчсөн, мэдэгдэх хуудсаар дуудахад ирээгүй гэсэн үндсэн үндэслэлээр цагдан хорьдог. Энэ нь хөнгөн гэмт хэрэг байсан ч хамаагүй дээрх нөхцөл байдал үүсэхэд цагдан хорих саналыг прокуророос гарган шүүхийн журмаар шийдэж байна. Мөн мөрдөгч прокурорын зөвшөөрлөөр 48 цаг хүртэл баривчилж байгаа. Хуучин хуулиар 72 цаг хүртэл баривчилдаг байсан. Харин хөнгөн гэмт хэрэгт цагдан хорих арга хэмжээ авдаггүй байсан.

Тэгвэл дээр дурдсан үндэслэлүүдээс “Гэмт хэрэг үйлдэж болзошгүй мэдээ баримт байгаа” гэдгээр цагдан хорьж, мөрдөх хугацааг сунгаж байгаа байдал түгээмэл байгаа юм.

-Яг ийм үндэслэл сүүлийн үеийн хэргүүдэд нэлээд сонсогддог болжээ?

-Чухам ямар мэдээ баримтаар гэмт хэрэг үйлдэж болзошгүй гэж үзээд байгаа юм бэ гэхээр прокурор “Энэ нь гүйцэтгэх ажлын мэдээ баримтаар тогтоогдсон” гэсэн тайлбарыг өгдөг.

Ингээд нууц мөрдөн шалгах ажиллагаа гээд хоригдогчийн өмгөөлөгчид үзүүлдэггүй, үйлчлүүлэгчээ хамгаалах боломжгүйгээр цагдан хорих хурал үргэлжлэн яллагдагчийг хорьдог.

хоногийн хугацаанд тодорхой мөрдөн шалгах ажиллагаа огт явуулдаггүй, эсвэл 29 дэх хоног дээр тулгаж ямар нэгэн гэрчээс, яллагдагчаас мэдүүлэг авдаг. Уг нь эхний 28 хоногт мэдүүлэг авах ажиллагааг явуулж хэргийг мухарлаж шийдвэрлэх боломжтой шүү дээ. Аль болох шуурхай мөрдөх ажиллагааг явуулж, хүнийг үндэслэлгүй олон хоног хорьж эрхийг нь зөрчихгүй байхыг зорих ёстой. Ийм байдлаар хорьж мөрдөж байгаа нь яллагдагчийг залхаан цээрлүүлэх, хэргийг өөрөөр нь хүлээлгэх, магадгүй мөрдөгч прокурорын ажлын ачаалал, ур чадвар дутмаг байдлаас хүний эрхийн зөрчил гаргаж байна.

Шүүх анх ЭХХШТХ-ийн 14.9-д заасан тодорхой үндэслэлээр цагдан хорьсон, харин сунгахдаа “Хэргийн ээдрээ төвөгтэй нөхцөл байдлаас сунгалаа” гээд хэд хэдэн удаа сунгадаг. Энэ нь хууль хэрэглээний хувьд буруу юм.

-Тодруулахгүй юу?

-Цагдан хорих хугацааг сунгана гэдэг нь тухайн хүнийг цагдан хорьж байна гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл, анх цагдан хорьсон үндэслэл заавал байхыг шаардана. Анх цагдан хорьсон үндэслэл арилаагүй, үргэлжилж байгаа тохиолдолд цагдан хорих хугацааг сунгаж болно гэсэн үг. Гэтэл мөрдөн шалгах ажиллагааны явцад анх цагдан хорьсон үндэслэл арилсан, асуудал тодорхой болсон байхад тухайн хэрэг ээдрээ төвөгтэй гэдэг үндэслэлээр цагдан хориог сунгаж байгаа нь хууль бус. Гэтэл шүүхийн ийм практик манайд тогтчихоод байна.

Үндсэн хуулиар хүн өөрийнхөө эсрэг мэдүүлэг өгөхгүй байх эрхтэй, гэр бүлийн гишүүн нь мөн энэ эрхийг эдэлдэг. Тухайн хүн гэмт хэрэг үйлдсэн гэдгийг хөтөлбөргүй шуурхай тогтоох үүрэг төрд байна. Гэтэл энэ байдал алдагдсан гэдгийг олон улсын байгууллагаас сүүлд хийсэн үнэлгээ болон практик хуульчдын дунд шүүмжлэлт байр суурь харуулсаар байна.

-Ялангуяа олон сар, жилээр хоригдоод хэрэг нь хэрэгсэхгүй болдог, цагааддаг тохиолдол байна. Цаана нь тухайн хүн урт хугацаагаар хоригдсон нөхцөл байдал байдаг. Тэр эрх чөлөөгөө хасуулсан сэтгэл санаа болон эрүүл мэндийн хохирлыг Монголын шүүх, төр барагдуулдаг уу?

-Мөрдөгч прокурор, эрх бүхий албан тушаалтан хүний эрхийг үндэслэлгүй хууль бусаар зөрчсөн бол хуульд заасан хариуцлага хүлээхээс гадна, учирсан хохирлыг төлөх үүрэгтэй. Энэ талаар ЭХХШтХ-ийн 45.1-р зүйлийн нэг дэх хэсэгт “Монгол Улсын иргэн, гадаадын иргэн, харьяалалгүй хүн, хуулийн этгээд нь мөрдөгч, эрх бүхий албан тушаалтан, прокурор, шүүгчийн хууль зөрчсөн ажиллагааны улмаас учирсан эд хөрөнгийн хохирлыг нөхөн төлүүлэх, нэр төр, алдар хүнд, ажил хэргийн нэр хүнд, эрүүл мэнд, сэтгэл санааны үр дагаврыг арилгуулах болон тэтгэвэр, тэтгэмж авах, орон сууц эзэмших болон бусад эрхээ нөхөн сэргээлгэх эрхтэй”, 45.4 дүгээр зүйлийн нэг дэх хэсэгт “Эд хөрөнгийн бус хохирол, сэтгэл санаанд учирсан хор уршгийг мөнгөн хэлбэрээр нөхөн төлүүлэх тухай нэхэмжлэлийг Иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хуульд заасан журмын дагуу гаргана” гэж тус тус зохицуулсан.

Хууль бусаар цагдан хорьсон, хууль бусаар ял сонсгоод цагаадсан, эрх чөлөөг нь хууль бусаар хохироосон болохыг тус хэрэгт гарсан хүчин төгөлдөр шүүхийн шийдвэр нотолно. Хүний эрхэд хууль бусаар халдсанаар хохирол учирна. Тодруулбал “Сэтгэл санаа (өөрт нь болон гэр бүлд нь)-ны хохирол, алдар нэр хүнд нь доройтох, ажил хөдөлмөр эрхлэх боломжгүй болсон үеийн хохирол, ашиг орлого олох боломжоо алдах” гэх мэт хохирлоос хор уршиг учирна. Энэ хохирлоо төрөөс нэхэмжлэх эрхтэй.

-Хуульд заасан ч практикт хэрэгжиж байна уу?

-Энэ төрлийн хохирлыг шүүхээр буруутай этгээдээс, төрөөс нэхэмжилсэн хэргүүд хэд хэд байдаг. Сүүлийн дөрвөн жилийн байдлаар нийт нэхэмжлэлийн үнийн дүнгийн 30-40 хувийг хангаж сэтгэл санаа болон олох ёстой байсан орлого ашгийг гаргуулж шийдвэрлэсэн гэсэн судалгаа байдаг. Жишээ нь, баримт бичиг хулгайлсан хэргээр шалгагдаад хэрэгсэхгүй болсон тул 10 сая төгрөг нэхэмжлээд түүнээс хоёр сая төгрөгийг гаргуулахаар болсон 2021 оны Иргэний хэргийн шүүхийн шийдвэр байна.

Мөн Хүний эрхийн үндэсний комисс нь төр хууль хүчний байгууллага хүний эрх зөрчсөн асуудлаар төлөөлөн нэхэмжлэл гаргадаг. 2002 оноос өнөөдрийг хүртэл нийт 40 удаагийн төлөөлөн нэхэмжлэл гаргасан байдаг юм билээ. Үүнээс 33 нь сэтгэл санааны хохирол нэхэмжилсэн. Нийт нэхэмжилсэн хохирлын хэмжээ 4.8 тэрбум төгрөг байснаас 3.3 тэрбум төгрөг нь сэтгэл санааны хохирол байсан. Үүнээс 550 орчим сая төгрөгийн нэхэмжлэлийг хангасан байна. Энэ дунд сэтгэл санааны 19 нэхэмжлэлийн 247 сая төгрөгийг хангаж шийдвэрлэсэн байдаг.

-Дээрхтэй холбож асуухад хэн нэгнийг цагдан хориод шалгах явцдаа хуулийнхан нотлох баримтыг янз бүрээр олж авдаг. Энэ бол хүний эрх зөрчсөн явдал гэсэн шүүмжлэл гомдол байдаг. Тухайлбал, нотлох баримтыг хуурамчаар олж авах гэх мэт. Гэвч ял авдаг. Уг нь ийм тохиолдолд цагаадаж хэрэгсэхгүй болдог уу?

-ЭХХШтХ-ийн 41.1 дэх хэсэгт шинээр илэрсэн нөхцөл байдлын улмаас хэргийг сэргээх, улмаар цагаатгах талаар зохицуулсан. Хуурамч баримт үйлдсэн, худал мэдүүлэг өгсөн, албан тушаалтан эрх мэдлээ урвуулан ашиглаж хилсээр шийтгэсэн зэрэг үндэслэл байвал түүнийг шүүхээр тогтоолгон цагаатгуулах, эсвэл эсрэгээрээ цагаатгасан шийдвэрийг хүчингүй болгож алдааг залруулах боломж байгаа. Харин цаазын ялын үед энэ алдааг залруулах боломжгүй байдаг тул ардчилсан улс бүр энэ төрлийн ялаас татгалдаг.

-Нэг кэйс сонирхож асууя. Койны хэрэгт холбогдуулан О.Мөнхжинг удаан хугацаанд үндэслэлгүй цагдан хорьж байна гэсэн шүүмжлэл нийгэмд өрнөөд байгаа. Нөгөө талаар түүнийг өмгөөлөх багтаа өндөр өртөгтэй, олон хүмүүсийг ажиллуулж байна. Үүнд прокурор дургүй байгаа тухай зарим хуульчид ярьж байна. Хэн нэгэн өмгөөлөх эрхээ яаж эдлэх нь прокурорт хамаарах уу?

-Хүн хэдэн ч өмгөөлөгчтэй байж болно. Өмгөөлөгчгүй өөрийгөө өмгөөлж болно. Өмгөөлөгч үйлчлүүлэгч хоёр хэдэн төгрөгөөр эрх зүйн туслалцаа үзүүлэх гэрээ байгуулах нь талуудын чөлөөт байдал, эрх чөлөөний асуудал. Хэргийн ээдрээ төвөгтэй байдал, цаг хугацаа, үйлчлүүлэгчийн боломж бололцоог харгалзаж хөлсөө тохиролцдог. Олон өмгөөлөгчтэй байгаа талаар прокурор эсвэл хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд оролцож байгаа эрх бүхий албан тушаалтан шүүмжлэлтэй хандах нь ёс зүйн зөрчил. Улмаар хүний эрхийн зөрчилд тооцогдоно шүү дээ. Манай мөрдөх байгууллага, шүүгч, прокурорууд холбогдогчийн өмгөөлүүлэх эрхэд харьцангуй хүндэтгэлтэй хандаж, өмгөөлөгч авах эрхийг хангаж хэвшсэн гэж би хувьдаа үздэг.

Нөгөө талаар олон нийтийг хамарсан дуулиан шуугиантай хэрэг гэдэг байдлаар АТГ, ЦЕГ, Прокурорын байгууллагаас хэвлэлийн бага хурал хийх, эцэслэн шийдвэрлэгдээгүй хэргийн талаар олон нийтэд мэдээллэхийг хуульч хүний хувьд дэмждэггүй. Олон нийтийн сүлжээнд давлагаа үүсгэж гэм буруу тогтоогдоогүй байхад буруутгах, улмаар шүүхээс хүнд ял оногдуулах ёстой мэтээр шахалт үзүүлэх нь шүүхэд хууль бусаар нөлөөлж байгаа зохисгүй үзэгдэл юм. Хуульч хүний хувьд аль болох хорьж мөрдөхгүйгээр бусад таслан сэргийлэх арга хэмжээг үр дүнтэй авч хэргийг шуурхай шалгаасай гэж хүсдэг.

Хүүхдийг Ивээх Сангийн Монгол дахь менежер, суурин төлөөлөгч Л.Баян-Алтайтай ярилцлаа. Тус байгууллагаас өвөлжилт хүндэрсэн аймгуудын малчин өрх, хүүхдүүдэд зориулсан тусламжийн аяныг өрнүүлж байгаа юм.

-Ярилцлагын эхэнд Хүүхдийг Ивээх Сангийн үйл ажиллагааны талаар товч мэдээлэл өгөхгүй юу?

-Хүүхдийг Ивээх Сан нь дэлхийн 100 орчим улсад үйл ажиллагаа явуулдаг олон улсын байгууллага. Ма­най улсад 1994 оноос хойш үйл ажиллагаа явуулж эхэлсэн. Эхний жилүүдэд орон гэргүй хүүхдүүдийг хам­гаалах зорилгоор хүүхэд хам­­гааллын төвүүдийг гэр хорооллын дунд нээн ажил­луулж байсан түүхтэй. Үүнээс эхлээд өнгөрсөн 30 орчим жилийн хугацаанд үйл ажиллагааны 4-5 чиглэлийг бий болгон ажиллаж байна. Тодруулбал, хүүхэд хам­гаалал, хүүхдийн эрх, эрүүл мэнд, боловсрол гэх мэт. Хүүхдийн талаар ярихад боловс­ролыг ярихгүй байж болохгүй чухал салбар. Дээр нь хүүхдийн ядуурал гэж том сэдэв байдаг. Хүүхэд аюулгүй, идэххоолтой,өмсөх хувцастай орчинд өсөхийн тулд эцэг, эх нь зайлшгүй орлоготой байх ёстой. Тиймээс энэ асуудлыг бид анхаардаг. Сүүлийн чиглэл бол хүмүүнлэгийн үйл ажиллагаа, байгаль цаг уурын бэрхшээл, гамшиг болоход тэнд өртөж байгаа өрх гэр, хүүхэд багачуудад чиглэсэн үйл ажиллагааг тогтмол явуулж ирсэн. Энэ жилийн хувьд хөдөө орон нутгаар өвөлжилт нэлээд хүндэрсэн учраас зудын төслийг хэрэгжүүлж байна.

-Зудын төслийг ямар байд­лаар хэрэгжүүлж байна вэ. Санхүүжилтийг яаж хэрхэн босгов?

-Монгол Улсын Засгийн газраас өнгөрсөн нэгдүгээр сардолонулсынбайгууллагууд руу хандаж хүсэлт гаргасан. Өвөлжилтийн хувьд 13-14 аймаг зудын эрсдэлтэй байна. Тиймээс бидний хувьд эдгээр аймгуудадхүрчажиллая гэсэн зорилго тавьж олон улсын сүлжээнийхээшугамаар санхүүжилт босгох ажилд орсон. Өнөөдөр тэр ажил маань амжилттай болж, олон улсын гурван байгууллагаас 321,000 ам.долларын төсөв босгоод байна. Тусламж маань эхнээсээ орж ирсэн. Тиймээс Хүүхдийг Ивээх Сан малчид руу, хүүхдүүд рүү чиглэсэн тусламжийн хөтөлбөрөө хэрэгжүүлэх боломжтой боллоо.

-Тусламжийн хөтөл­бөрийг ямар хэлбэрээр явуулах вэ?

– Бид ОБЕГ-аас гаргасан үнэлгээг харсан. Өөрсдөө ч зарим аймгаар явж үнэлгээ хийсэн. Ингээд нэлээд өндөр эрсдэлтэй Ховд, Завхан, Говь-Алтай, Баянхонгор, Төв гэсэн таван аймгийг сонгож авлаа. Эдгээр дотроо өндөр эрсдэлтэй сумдад ажиллана. Цас ихтэй, хүйтэн байгаа сумдад малын тэжээл маш их хэрэгтэй байна. Тиймээс юуны өмнө малчин өрхүүдэд малын тэжээлийг буцалтгүй тусламж байдлаар олгоно. Зуд болохоор малчид санхүү мөнгөний бэрхшээлд ордог. Тиймээс бэлэн мөн­гө­ний туслалцаа үзүүлэх төлөв­лөгөөтэй байна. Өрх бүрд 250,000 төгрөг болон малын тэжээл өгөхөөр төлөвлөж байна. Нийтдээ 5 аймгийн 1,200малчин өрхөд тус­ламжаа үзүүлнэ.

-Хүүхдүүдэдхэрхэн хүрч ажиллах юм бол?

-Дээр ярьснаар зудын үед малчид маань санхүүгийн бүх эх үүсвэрээ малдаа зарцуулдаг. Ийм үед орон гэрээсээ хол дотуур байранд байгаа хүүхдүүд хоол хүнс, өмсөх хувцас нэлээд дутаг­далтай болж ирдэг. Тиймээс тэдгээр хүүхдүүд рүү бид анхаар­на. Ороннутгаарявахад хүүх­дүүд байрандаа ахуйн хэрэг­лээний бүтээгдэхүүний хомсдолтой болдог нь ажиг­лагдсан. Саван, оо сойз, ариун цэврийн хэрэгсэл, алчуур гээд. Тиймээс эрүүл ахуйн бүтээгдэхүүний багц гаргаж хүүхдүүдэд өгөх юм. Нийт 22 сумын дотуур байрны хүүхдүүдэд энэ тусламжаа хүргэнэ.Дээрээс нь зайлшгүй туслалцаа авах шаардлагатай хүүхдүүд ч бий. Өвлийн хүй­тэнд пүүзтэй явж байгаа хүүхдүүд ч таардаг. Тиймээс багц тусламжаас гадна зорил­­­­тот бүлгийн хүүхдүүдэд өвлийн дулаан гутал, дулаан хөнжилзэргийг бэлтгэж байна. Тус хөтөлбөр маань дотуур байранд амьдарч буй 1,800 орчим хүүхд ийг хамруулах тооцоотой байна.

-Тусламжийн эд мате­риал хэзээ эздэдээ хүрэх вэ?

-Нэгдүгээр сард Засгийн газраас хүсэлт хүлээж аваад, гадагшаа чиглэж ажил­ласан гэхэд бид нэлээд богино хуга­цаанд боломжийн санхүү­жилт босгож чадлаа. Бэлтгэл ажлуудаа хангдаа ирэх гурав­дугаар сарын эхний хагаст багтаан малчид, хүүхдүүдэд тусламжаа хүргэнэ.

-Манай улсын хувьд хүү­хэд хамгааллын асуудал нэлээд чухлаар тавигддаг. Та бүхэн энэ асуудлыг хэр­хэн харж ажиллаж байна вэ?

-Манай байгууллагаас хэрэгжүүлдэг гол чиглэл бол хүүхэд хамгаалал, хүүхдийн эрхийн засаглал. Бидний хийсэн судалгаа, хэрэгжүүлж байгаа төсөл хөтөлбөрийн байдлаас харахад сайн зүй­лүүд ч байгаа, засах ёстой асуудлууд ч нийгэмд нэлээд байна. Ялангуяа хүүхдийн хүчирхийллийн талаар нэлээд ярьдаг. Хүүхдийн хүчирхийлэл олон янзын нөхцөлд үүсэж байна. Гэр бүлийн хүрээнд, сур­гуулийн орчинд, үе тэн­гийн­­хэн хооронд, цахим орчинд гэх мэт. Мэдээж үүн дээр холбогдох байгууллагууд ажиллаж байгаа. Хүүхдийг Ивээх Сангийн хувьд ч гэ­сэн энэ тал дээр ажиллаж ирсэн. Манай ажлын нэг гол арга барил бол хүүхэдтэй ажил­­ладаг хүмүүсийн ча­давхыг бэхжүүлэх тал дээр анхаардаг. Сургуулийн орчинд багш, нийгмийн ажил­тан хүчирхийлэлд автсан хүүхдийг яаж таних вэ, дараа нь ямар тусламж үзүүлэх вэ гэх мэт арга барилыг суулгаж өгдөг. Дээрээс нь сошиал медиаг ашиглан хүүхдийг хүчирхийллээс ангид байлгах, хүүхдийг зодож шийтгэхгүй байх талаарх кампанит ажлыг жил бүр зохион байгуулдаг. Монголчуудын дунд хүүхдэдээ “таван салаа боов” өгч, хүн болгоно гэсэн ойлголт, яриа их байдаг. Харамсалтай нь хүүхдээ зодож, шийтгэж хүмүүжүүлдэг эцэг эхчүүд ч байна. Орчин үеийн шинжлэх ухааны судалгааг харахад зодуулж, хүчирхийлэлд автаж өссөн хүүхэд өөртөө итгэлгүй, аливааг даван туулах чад­вар муутай, бусдыг мөн хүчирхийлэх магадлалтай хүн болж төлөвшдөг. Үүнийг эцэг эхчүүдэд ойлгуулах хамгийн чухал болоод байна. Хүмүүжлийн эерэг арга зүйг бид хүмүүст хүргэхийг хичээн ажиллаж ирлээ.

-Хүүхдийн эрүүл мэндийн чиглэлээр ажиллаж ирсэн арвин туршлага танайд бий. Хамгийн сүүлд хэрэгжүүлж бай­гаатөсөлхөтөлбөрөөсөө танилцуулаач?

-Одоогоор бидний төвлөрч ажиллахыг зорьж байгаа салбар бол хүүхдийн амны хөндийн эрүүл ахуй. Судалгаа хийж үзэхэд манай орны 330 сумын дийлэнх нь шүдний эмчгүй байна. Тиймээс бид өнгөрсөн хугацаанд хоёр аймгийн алслагдсан суманд шүдний кабинет байгуулсан. Хамгийн сүүлд Улаанбаатар хотоос 1,000 орчим км зайтай Говь-Алтай аймгийн Чанд­мань суманд шүдний кабинет байгууллаа. Ингээд хүүх­дүүдэд шүдний үзлэг хийхэд 98 хувь нь шүдний ямар нэг өвчлөлтэй гэж гарч байсан. Тэр шүдний эм­­нэлэгт зөвхөн Чандмань сумынхан үйлчлүүлээд зог­сох­гүй эргэн тойрны 4-5 сумын иргэд ирж эмчилгээ үйлчилгээ авдаг болсон. Сонир­хуулаадярихад, шүд­ний эмчтэй нь ярилцаж суухад саяхан 35 настай мал­чин залуу хөдөөгөөс ирж үзүүлж л дээ. Тэгэхдээ “Анх удаа хүнд шүдээ үзүүлж бай­на” гэсэн байгаа юм. Ийм зүйлийг бид анхаарах ёстой. Энэ төсөл дээр бид дандаа гадаадын донор байгуул­лагатай хамтранажиллаж бай­гаа. Цаашидэнэчиглэлээр хамтрах сонир­холтой хүүх­дийн эрүүл мэндийн төлөө хувь нэмрээ оруу­лах бай­гуул­лага, хувь хү­мүүсийн хувьд манай хаалга нээлттэй шүү гэдгийг хэлмээр байна.

-Хүмүүнлэгийн бусад хө­төлбөрийн талаар сонир­хоод ярилцлагаа өндөрлөе?

-2021 онд Монгол орны нэлээд олон аймгийг хамар­сан шороон шуурга бол­сон. Дундговь, Өмнөговь, Говьсүмбэрээс Архангай хүр­тэл үргэлжилсэн их шуур­ганаар олон айл өрх орон гэрээ алдсан шүү дээ. Энэ үеэр бид нэлээд томоохон тус­ламжийн хөтөлбөр хэрэг­жүүлж, 60 орчим айлыг орон гэртэй болгож, мянга гаруй малчин өрхөд бэлэн мөнгөний тусламж үзүүлж байсан. Хамгийн сүүлд Баян-Өлгий аймагт болсон үерийг санаж байгаа байх. Тэнд ч бид ажилласан. Ер нь хаана ямар гамшиг, бэрхшээл ард түмэнд үүснэ, түүн дээр чадахаараа очиж ажиллахыг хичээдэг. Учирнь аливаа өрх бай­галийн гамшигт өртөхөд хүүх­дэд нөлөө нь очдог. Тиймээс хүүх­дийгхамгаалах нь бид­ний эрхэм зорилго.

Дээрхийн Гэгээнтэн XIV Далай Лам Энэтхэгийн Дарамсала хотын Зүглаг Хан дуганд Дэмчог Нагбува/Хэрүга Кришначаряа уламжлалын авшиг хүртээсэн ёслолын үеэр X Богдыг Монголоос тодорсныг сүсэгтэн олонд зарлаад байна. Монгол Улсаас IХ Богдын хойд дүр тодрох нь геополитикийн хувьд ямар өөрчлөлт авчирч болох талаар сошиал сүлжээ, олон нийтийн дунд томоохон хэлэлцүүлэг өрнөж байна.

Энэ талаар МУИС-ийн Олон улсын харилцаа, нийтийн удирдлагын сургуулийн багш, доктор С.Баясгалангаас тодрууллаа.

-Монгол Улсаас X Богд тодрох нь геополитикийн хувьд бидэнд ямар өөрчлөлт авчрах магадлалтай вэ. Ялангуяа хойд, урд хөршийн хувьд та юу гэж харж байна вэ?

-Шашин бол миний хувьд нэлээд хол сэдэв байна. БНХАУ-ын хувьд Далай Ламын хойд дүрийг тодруулсан гэж яригддаг.

Харин төвөдүүдийн хувьд Монголыг Буддын шашны төв болгох санаа, бодол байгаа болов уу гэж бодож байна. Шашны хувьд хамгийн ойр гэдэг утгаараа. БНХАУ бол бусад орноос бурхны шашны Богдын хойд дүр ч юм уу, Далай Ламыг тодруулахгүй байх сонирхолтой. Тиймээс энэ асуудлыг өөрсдийн геополитикийн зорилгодоо ашиглахыг оролдож байгаа. Далай Лам Монголд айлчлахад Монгол талаас үүнийг шашны зорилготой гэж мэдэгдэж байсан ч урд хөрш бол улс төрийн зорилготой гэж үзэж манайд шахалт үзүүлдэг.

-Манай улсын хувьд геополитик талаас эерэг үйл явдал гэж тодотгож болох нь ээ?

-Манайхаас Богдын хойд дүрийг тодруулах нь нэг талаар зөв л дөө. Бид 1911 оноос Засгийн газар байгуулаад явахдаа монголчуудыг тархай, бутархай бус эв нэгдэлтэй байлгахын тулд VIII Богд Жавзундамбыг тодруулж байсан. Монголчуудын хувьд хамгийн чухал асуудал бол эв нэгдэл байдаг. Энэ утгаараа Богдын хойд дүрийг Монголд тодруулж байгаа нь чухал. БНХАУ-ын талаас бол энэ үйл явдалд дурамжхан хандах болов уу.

-Тэгвэл ОХУ-ын хувьд?

-Шашин талаас нэг их ач холбогдол өгөхгүй болов уу. Хятадын талаасаа л ач холбогдол өгөх өндөр магадлалтай.

-Буддын шашинтай бусад орнуудын хувьд Монголд X Богд тодрох нь ямар нөлөөг бий болгох бол?

-Богдын асуудал бол Монголын түүхтэй холбоотой. Өндөр гэгээн Занабазараас эхлээд Монголд Богдууд тодорч ирсэн. Дээр хэлснээр энэ бол монголчуудын эв санааны нэгдэлтэй л холбоотой. Тиймээс буддын шашинтай бусад улс орнуудад Богд гэхээс илүү Далай Ламыг чухалчлах болов уу. Яахав, Монгол бол буддын соёлтой орон гэдгээрээ талархан хүлээн авч байгаа. Эв санааны нэгдэл, үзэл бодол, шашин шүтлэгээрээ нэгдэлтэй гэж харах байх.

-Шашны аялал жуулчлал хөгжих нь гэж үзэж болох уу?

-Евро-Азийн төвд бурхны шашин байр сууриа эзэлж байна гэж болох юм. Тэр утгаараа манайд буддистуудын хурал, цуглаан гэх мэт үйл ажиллагаа явж болох байх. Гэхдээ үүнийг Төвөд л ашиглах байх. Энэ нь цаашлаад Хятадын дургүйг л хүргэх болов уу.