Author: БААСАНЖАВЫН ЭНХЗАЯА

Барилга МН-ийн үүсгэн байгуулагч Г.Батсүхтэй орон сууц болон барилгын материалын үнэ ханшийн талаар ярилцлаа.

-Барилга орон сууц, барилгын материалын үнэ ханшны судалгааг гаргадаг цөөн байгууллагын нэг бол танайх. Тиймээс ковидын дараах барилгын салбарын зах зээлийн үнэ ханш яаж хөдөлж байгаа талаар дорвитой мэдээлэл өгөхгүй юу?

-Манай байгууллагын хувьд 2010 оноос эхлэн барилгын салбарын үнэ ханшийн судалгаануудыг гаргаж эхэлсэн. Ингэхдээ барилгын материал болон ажлын гүйцэтгэлийн үнэлгээг голчлон гаргадаг. Мөн шинэ орон сууцны мэдээлэл, үнэ ханшийн судалгааг гаргаж олон нийтийг мэдээллээр хангаж байна. Шинэ орон сууцны хувьд өнгөрсөн гурван жилийн хугацаанд буюу ковидын үед эрэлт хэрэгцээ нэлээд нэмэгдсэн. Үүнээс шалтгаалж үнэ ч нэлээд өссөн. Энэ үед эдийн засгийг сэргээх Засгийн газрын шийдвэр болон ипотекийн зээлийг нэмэгдүүлэх бодлогын хүрээнд орон сууцны үнэ огцом өссөн тал бий.

Харин өнөөдөр бол орон сууцны эрэлт бууралттай болж байна. Учир нь ипотекийн зургаан хувийн зээлийн олголт эрс багассантай холбоотой. Үүнийг дагаад шинэ орон сууцны үнэ ханш ч буурах хандлагатай байна.

-Шинэ орон сууцны үнэ ханш хэд байна вэ?

-Үнэ ханшийн мэдээлэл дотроо олон янз. Орон сууцны зэрэглэл, байршлаас шалтгаална. Энгийн стандарт, тансаг зэрэглэл, бизнес зэрэглэл гэх мэт өөр өөр үнэтэй.

Нэг байрлалд байгаа энгийн стандарт орон сууцны м.кв 2.2 сая байхад яг тэр байршилд байгаа тансаг зэрэглэлийнх 10 сая төгрөгөөр үнэлэгдэж байх жишээтэй.

Энгийн стандарт орон сууцны үнэ ханшийг хэлж өгөхгүй юу?

-Энгийн стандарт орон сууц байршлаасаа шалтгаалж өөр өөр үнэтэй. Хотын төвд дунджаар 3.2 сая төгрөг байна, харин хотын зах буюу Баянзүрх, Сонгинохайрхан дүүрэгт 2.5 сая төгрөгийн үнэтэй байна.

Сүүлийн үед иргэд амины орон сууцыг нэлээд сонирхдог болоод байна. Ялангуяа ковидын үед иргэдийг тусгаарлах шаардлага нэлээд байснаас үүдэлтэйгээр амины орон сууцны эрэлт огцом нэмэгдсэн. Түүнийг дагаад Улаанбаатарыг тойрсон байршлуудад амины орон сууцны 120 гаруй төсөл хэрэгжиж эхэлсэн байдаг.

-Сонирхолтой дүр зураг юм…?

-Гэвч ковид дуусаад иргэд энгийн амьдралдаа шилжиж, үр хүүхдээ сургууль цэцэрлэгт хүргэхээс эхлээд амьдралын шаардлагаар амины орон сууцанд амьдрах хэрэгцээ буурч эхэлсэн. Үүнээс улбаалж дээр дурдсан 120 төслөөс 70 гаруй хувь нь зогсонги байдалтай болсон байна. Үүнээс харахад аливаа зах зээлд болгоомжтой хандаж оролцох ёстой гэсэн байдал харагдаж байгаа юм.

-Барилгын материалын үнэ ханш буурч байна уу. Хил гааль хэвийн болж байна гэсэн өөдрөг мэдээллийг иргэд хүлээж байгаа?

-Ковидын үед барилгын материалын тээвэрлэлтээс шалтгаалсан хомсдол үүссэн шүү дээ. Тухайн үед тээвэрлэлтийн зардал 5-8 дахин нэмэгдсэн гэдэг судалгаа гарч байсан. Энэ нь түүхий эдийн хомсдол болон үнийн өсөлтөөс шалтгаалсан нөхцөл байдал. Үүнээс болж барилгын материалын үнэ дунджаар 85 хувиар өссөн гэж үздэг. Зарим материалын хувьд 2-3 дахин өссөн нь ч бий.

Харин өнөөгийн нөхцөлд тээвэр харьцангуй хурдан шуурхай болж, тээвэрлэлтийн үнэ ханш ч буурсан. Гэхдээ барилгын материалын хувьд эргээд ковидын өмнөх үнэ ханшдаа очих боломжгүй. Яахав, ковидын үед өсч байсныг бодвол харьцангуй бууралттай л байна. Өмнөх онтой харьцуулбал дунджаар 20 хувиар буурсан дүр зураг харагдаж байгаа.

-Жишээ нь, цемент, арматурын үнэ хэр буурав?

-Арматурыг гэхэд манай улс зуун хувь импортоор авдаг. Үнэ ханшийн хувьд дунджаар 10 хувийн бууралттай байна. Зах зээл дээр тонн тутам нь 2.9 сая төгрөгөөр үнэлэгдэж байгаа. Ковидын үед 3.2 сая төгрөгт хүрч байсан шүү дээ. Цементийн хувьд ч 10 орчим хувиар буурсан.

Харин импортын бусад жижиг материалын үнэ маш сайн буурч байгаа. Гипсэн, хавтан, паниар зэрэг бусад материалын үнэ 20 хувиар буурсан. Үүнийг дагаад дотоодын үйлдвэрлэгчдийн түүхий эдийн үнэ ч буурах байх гэдэгт итгэлтэй байна. Нэг зүйлийг онцолж хэлэхэд барилгын материалын үнэ буурахаар орон сууцны үнэ буурах ёстой гэдэг хандлага ажиглагддаг. Тийм зүйл байхгүй. Энэ бол хоёр өөр салбар. Материал бол өртгийг тодорхойлдог болохоос орон сууцны үнэ ханшийг тодорхойлдоггүй. Орон сууцны үнэ тухайн үл хөдлөх хөрөнгийн эрэлт нийлүүлэлтээс шалтгаалж байдаг. Дэлхийн зах зээл дээр ч сая ковидын үед үл хөдлөх хөрөнгийн үнэ адилхан өссөн. Өнөөдөр ч яг л манай улсын нөхцөл байдалтай ижилхэн байгаа.

-Оффисын түрээсийн үнэ ханшийн мэдээлэл танайд бий юу?

-Энэ чиглэлээр манайх төдийлөн том судалгаа хийдэггүй. Үл хөдлөх хөрөнгө зуучлалын агентуудад энэ талаарх мэдээлэл түлхүү байгаа болов уу.

-Тэгвэл орон нутгийн барилгын салбарын үнэ ханшийн талаар сонирхмоор байна. Засгийн газраас хөдөөгийн сэргэлтийг дэмжиж бага хүүтэй ипотекийн зээлийг гаргаж байна. Энэ нь орон нутгийн барилгын салбарт хэрхэн нөлөөлөх бол?

-Орон нутгийн хувьд эрэлт харьцангуй бага. Аймгуудын өрсөлдөх чадвар гэж гардаг шүү дээ. Өрсөлдөх чадвар өндөр аймгуудад эрэлт, худалдан авах чадвар байдаг гэж үздэг. Харин тэнд орон сууцны нийлүүлэлт хангалттай биш байгаа. Жишээ нь, Өмнөговь аймаг гэхэд орон сууцны эрэлт өндөр байдаг. Гэтэл нийлүүлэлт бага байх жишээтэй.

Нөгөө талаар орон нутагт баригдаж байгаа барилгын материалын өртөг Улаанбаатараас өндөр гардаг. Дийлэнх түүхий эдээ Улаанбаатараас зөөдөг учир тээврийн зардал өндөр гарна. Дээр нь ажиллах хүчний хомсдол ихтэй. Хэрэв гурван хувийн ипотекийн зээлийг ахиу өгвөл эрэлт бий болж, үүнийг дагаад барилгын компаниудад боломж нээгдэнэ.

-Ипотекийн зээл зогссоноор орон сууцны эрэлт буурч байна гэж та хэллээ. Энэ нь барилгын салбарт тийм ч сайн үзэгдэл биш болов уу?

-Ковидын дараах хүндрэлээс болж олон аж ахуйн нэгж хаалгаа барилаа. 2022 онд Монголбанк мөнгөний хумих бодлого явуулсан. Үүний уршгаар арилжааны банкууд зээлээ зогсоолоо. Энэ нь олон аж ахуйн нэгжийн үйл ажиллагааг доголдуулахад хүргэсэн. Энэ нь эдийн засаг дахь мөнгөний урсгал буурах гол шалтгаан шүү дээ. Ингээд ирэхээр барилгын салбар руу орж байгаа мөнгөний урсгал ч буурч барилгын компаниуд болон туслан гүйцэтгэгч, ханган нийлүүлэгчдийн үйл ажиллагаа доголдоно. Тухайн салбарт ажиллаж байгаа ажилчид ажлын байргүй болж, орлого тасарсан. Энэ явдал улс орны эдийн засагт муу нөлөөтэй.

Орон сууцны үнэ буурах нь төдийлөн эдийн засагтаа болон орон сууцтай хүнд таатай зүйл биш. Таны амьдарч байгаа орон сууцны үнэ буураад байвал эдийн засаг хямарч байгаагийн илрэл. Эдийн засаг өсөлттэй байгаа орнуудад үл хөдлөх хөрөнгийн үнэ бага зэргийн өсөлттэй явдаг. Ялангуяа хөрөнгөтэй орнууд, БНСУ-д гэхэд сонгуульд нэр дэвшигчид нь “Таны үл хөдлөх хөрөнгийн үнийг өсгөнө” гэж амлалт өгдөг. Ийм л зүй тогтолтой салбар юм. Мэдээллийн чанартай зар хэлж болох уу.

-Бололгүй яахав…?

-Бид бүхэн барилгын салбарын ханган нийлүүлэгчдийн чуулганыг ирэх сарын 4-6-ны хооронд зохион байгуулахаар ажиллаж байна. Энэ үеэр барилгын салбарт баримталж байгаа бодлого, олон улсын туршлага, зах зээлийн нөхцөл байдлын талаар ханган нийлүүлэгчдэд танилцуулна. Мөн тэдэнд тулгамдаж байгаа асуудлыг сонсож, түүнийг хэрхэн шийдвэрлэж болох талаар төрийн болон төрийн бус байгууллагын төлөөллүүд хэлэлцэнэ. Ингэснээр тодорхой шийдэл гаргаж холбогдох байгууллагуудад хүргүүлэх журмаар хамтран ажиллах зорилготой байна.

Ковидын үеэр коронавирусийн халдвар авсан өвчтөнүүдийг эмчлэх нэрээр хувийн эмнэлгүүд нэлээд их хэмжээний мөнгө угаасан. Хөнгөн өвчтөнийг хүндэвтэр болгож өвчний түүх бичиж, тав болон долоо хоноод эмнэлгээс гарсан өвчтөнийг заавал 10 хоногоор тулгаж бичээд Эрүүл мэндийн даатгалын сангаас төсвийг нь авдаг. Ковидын жилүүдэд нэг өвчтөнд дунджаар 200.000 төгрөгийн эмчилгээ хийгээд улсаас 2.1 сая төгрөг болгон нэмж авсан эмнэлэг ч байгаа юм. Ийм луйврыг эмнэлэг дангаар хийдэггүй. Эрүүл мэндийн даатгалын ерөнхий газрынхантай үгсдэг гэж байгаа. Энэ маягаар цар тахлын үед ямар их хэмжээний хөрөнгө бусдын халаас руу хяналтгүй орсныг тооцох боломжгүй юм.

Өнөөдөр ч Эрүүл мэндийн даатгалын сантай холбоотой гомдол мэдээлэл тасрахгүй байна. Байсхийгээд иргэдийн гар утсанд “Та эрүүл мэндийн даатгалаар тэдэн төгрөгийн үйлчилгээ авлаа. Таны эрүүл мэндийн даатгалаас суутгалаа” гэх мессэж ирдэг болоод удлаа. Гэтэл тухайн иргэн эмнэлэгт очоогүй байдаг. Иргэн Д.Сайханцэцэг ийм баримтыг ярьж байна. Тэрбээр “Өнгөрсөн сард миний гар утсанд 133103 дугаараас Эрүүл мэндийн даатгалын ерөнхий газраас 456.450 төгрөгийн үйлчилгээ авсан байна. Таны эрүүл мэндийн даатгалаас суутгаж авлаа” гэсэн мессэж ирсэн. Би бараг сүүлийн нэг жилийн хугацаанд эмнэлэгт хандаагүй. Гэтэл яагаад даатгалаас маань ийм их хэмжээний мөнгийг суутгаж байгааг ойлгохгүй байна. Энэ талаар тодруулах гэсэн боловч дорвитой хариулт олж авч чадаагүй байна” гэлээ. Сүхбаатар дүүргийн иргэн Б.Уранбилэг “Надад ч бас ийм явдал тохиолдсон. Өнгөрсөн арваннэгдүгээр сарын дундуур Эрүүл мэндийн даатгалын газраас 219.000 төгрөгийн үйлчилгээ авсан байна, баталгаажуулна уу гэсэн мессэж ирсэн. Би одоо жирэмсэн ч гэлээ ойрын үед эмнэлэгт очоогүй. Энэ талаар лавлахаар ЭМДЕГ-тай холбогдохоор мэдэх хүн олдохгүй юм” гэж байв. Энэ тухай Эрүүл мэндийн даатгалын ерөнхий газар “Иргэдийн өвчний түүх дээр утасны дугаарыг нь тэмдэглэж авдаг. Тэр дугаарыг л бид ашигладаг. Гэтэл түүн дээр өөрийнхөө дугаарыг хүмүүс бичихгүй хамт яваа хүн, хамаатан садан, дүү, найз нөхөд, гэр бүлийнхээ хүмүүсийн утасны дугаарыг биччихдэг. Магадгүй эрүүл мэндийн үйлчилгээ аваагүй байхад нь мессэж ирж байгаа бол миний ойрын ямар хүн эмнэлэгт хэвтлээ, эмнэлэгт үзүүллээ, тусламж үйлчилгээ авлаа гэдгээ бодох хэрэгтэй” гэсэн тайлбарыг өгдөг. Цахим үндэстэн, Цахим Монгол гэх хөтөлбөрүүд хэрэгжүүлж байгаа Засгийн газрын үед ийм тайлбар хэтэрхий бойтог юм.

Түүгээр зогсохгүй иргэдийн эрүүл мэндийн даатгалаас мөнгө үрэгддэг асуудал зөвхөн гар утсанд мессэж ирснээр зогсохгүй. Эмнэлгийн үйлчилгээ авахаар очсон иргэд үйлчилгээгээ авч чадахгүй буцах тохиолдол байна. Тухайлбал, Баянзүрх дүүргийн иргэн Б.Цэцгээ ээжийгээ БНСУ-д эмчлүүлээд иржээ. Монголд ирээд улсын эмнэлэгт үзүүлэхээр хандахад “Дөлгөөн амьдрал” гэх эмнэлэгт битүүмж үүссэн байна гээд эмнэлгийн тусламж үзүүлээгүй тухай ярьж байна. Тэрбээр “Ээж маань улсын эмнэлэгт үзүүлж чадахгүй байгаа. Бас дээр нь өрхийн эмнэлгээсээ хөнгөлөлттэй эм бичүүлж авсан гэж гарч ирээд байгаа. Үнэхээр гайхаж байна. Солонгост багагүй хугацаанд эмчлүүлсэн. Монгол Улсад ойрын хугацаанд байгаагүй. Гэтэл тэр хооронд нь ээжийн маань эрүүл мэндийн даатгалын мөнгийг ашиглаж байгаад гомдолтой байна” гэж байв.

Эрүүл мэндийн даатгалын сантай холбоотой гомдол тасардаггүй юм байна. Рашаан сувиллууд ахмад настнуудыг хөнгөлөлттэй үнээр хэвтүүлэн эмчлээд улсаас өндөр мөнгө татдаг нөхцөл байдал ч байдаг юм байна. Энэ тухай иргэн Г.Доржсүрэн “Би Оргил рашаан сувилалд эмчлүүлэхээр хэвтсэн. Гэвч сувиллаас гарахад тав хоног дутуу байхад хувийн шалтгаанаар гарсан. Гэтэл эрүүл мэндийн даатгалыг маань хааж өгөхгүй байсаар тав хоногийг нь гүйцээгээд хааж байна. Нэг ёсондоо эрүүл мэндийн үйлчилгээ аваагүй байхад авсан болгож тооцдог юм байна. Уг нь тухайн хүний авсан үйлчилгээний төлбөрийг л Эрүүл мэндийн даатгалын сангаас гаргадаг баймаар юм. Ийм байдлаар улсыг маш их хохироодог бололтой” гэсэн юм. Нэрээ нуусан бас нэгэн иргэн өөрт тохиолдсон жишээг дуулгасан билээ. Тэрбээр “Би “Натур мед” эмнэлэгт ахмад настнуудыг хөнгөлөлттэй үнээр амрааж байгааг дуулаад хэвтсэн юм. Анх хэвтэхэд надаас ор хоногийн мөнгө гэж 280.000 төгрөг, нэмээд шинжилгээний төлбөр гэж 100.000 төгрөг авсан. Ингээд эмчлүүлээд гарахад баримтаа автал “1.624.000 төгрөгийг ЭМДЕГ-аас авав” гэсэн байсан. Нэг хүн долоо хоног хэвтэхэд ийм өндөр төлбөртэй үйлчилгээ авах боломжгүй шүү дээ. Иргэдийн авсан үйлчилгээг хэд дахин нэмэгдүүлж даатгалын сангаас авч байна гэж хардахаас аргагүй” гэлээ.

Энэ мэтчилэн Эрүүл мэндийн даатгалын сангийн хөрөнгө үр ашиггүй, хяналтгүй зарцуулагдсаар байна.

Монгол Улсын хилээр иргэд эм бэлдмэл, витамин оруулж ирэх эрхгүй. Гадаадад олон жил ажиллаж амьдарсан иргэд тэндээ хэрэглэж дассан эм бэлдмэлээ Монголд ирэхдээ авчрах, захиалах боломжгүй. Монголд амьдарч буй ээж аавдаа гадаадаас хүүхдүүд нь хэрэгтэй эм тариа, чанартай эрүүл мэндийн нэмэлт бүтээгдэхүүн хэрэглүүлж чадахгүй байна. Монголын эмийн салбарын бүтээгдэхүүний чанар стандарт, үнийн асуудал маш ноцтой хэмжээнд хүрчихснээс иргэд баталгаатайг нь хэрэглэхийг хүсэх нь аргагүй. Гэвч үүнийг манай гаалийн байгууллага зөвшөөрдөггүй.

Байсхийгээд л гаалийн байцаагчтай холбоотой иргэдийн гомдол сошиал орчинд хөвөрдөг. Хилээр оруулж буй бараа таваар, илгээмжийг нь хайр найргүй задалж ухаж төнхөх энүүхэнд. Цаашлаад ихэнхийг нь хориглосон нэрээр оруулахыг зөвшөөрөхгүй, хурааж авдаг. Бөөн ажил явдал үүсгэж байж авсан барааг минь тоночихлоо гэх зэрэг бухимдсан иргэд олон бий. Эм бэлдмэл, витамин оруулж ирэх гээд чадахгүй байгаа иргэдийн цаана эрүүл мэндийн асуудал л яригдаж байдаг.

Саяхан Канадаас ханиадны эм бүхий бага оврын бараа захиалсан ахмад Б.Сандуйжав гааль дээрээс бараагаа хүлээж авах гэж бөөн бужигнаан болжээ. Энэ тухай түүнтэй ярилцлаа.

-Охиныхоо явуулсан эмийг хүлээж авах гэж гурав хоногийн ажил болсон гэв үү. Юу болсон талаар ярьж өгөхгүй юу?

-Хөгшин бид хоёр Канадад охин дээрээ нэлээд олон удаа ирж очсон. Ковидоос хойш явж чадаагүй. Канадад байхдаа эмнэлэгт үзүүлж, эм бичүүлж авч байсан. Аптекаар жоргүй зардаг эм ч байдаг. Түүнийг ч авч хэрэглэдэг байлаа. Д витаминаас эхлээд нэмэлт бүтээгдэхүүн ч чөлөөтэй. Гэтэл манайд тэр бүтээгдэхүүн байна уу үгүй юу, байлаа гэхэд баталгаатай юу, үнэ ханш нь ямар билээ. Хэд ч нугалж зардаг юм бэ. Үнэхээр хэцүү. Тэтгэврийн хөгшчүүл бид үр хүүхдээ бараадаж, жаахан эм захисан юм. “Теленол” гэж зунд уудаг, өвлийн хүйтний ханиаданд уудаг хоёр төрөлтэй эм бий. Шөнө, өдөр ч ууна. Маш сайн эм. Ийш тийшээ явдаг монголчууд маш сайн мэддэг юм билээ. Ердөө тэрнээс өвлийнхөөс нэг хайрцаг, зуныхаас нэг хайрцаг, нэмэлт витамин хоёр гурав, эрүүл мэндийн цай захисан. Хааш хаашаа 20 см хайрцагтай л бараа.

Ингээд Монгол руу илгээлээ гэсэн. Өмнө нь хоёр долоо хоноод ирдэг байтал хоёр гурван сар болоод ирсэн гэлээ. Баярлаад шуудан дээр очоод авах юм боллоо. Тэгсэн чинь гаалийн байцаагчид “Хориотой бараа ирсэн байна. Хураана” гэж байна. Би хэлсэн. “Ямар ч хориотой юм байхгүй. Хүний хэрэглэдэг эм л бий. Канадад байхдаа уудаг байсан, биед маш сайн таардаг эм” гэтэл “Эмчийн бичгээ үзүүл” гэж байна. Юу гэж канад эмчийн бичсэн резивтийг энд авч явах вэ дээ. Түүнийг гаалийнхан шалгах ямар ч эрхтэй юм бүү мэд. Тэгээд “Үүнийг зарж борлуулахгүй. Хөгшин бид хоёр л хэрэглэнэ. Үхвэл бид хоёр л хордож үхнэ. Хаяг нь тодорхой, охин маань явуулсан. Ээж аавдаа хор явуулах улс байхгүй” гээд ядлаа.

-Тэгээд авч чадаагүй байх нь?

-Тийм ээ. Ядаж эмийг маань өгчих. Нэмэлт бүтээгдэхүүнийг нь больё, хураалгая ч гэж хэлж үзлээ. Гаалийн тэр хүүхнүүд “Бүгдийг буцаана” гэлээ. Хөгшин бид хоёр нэлээд бухимдсан. Өгсөн ч үгүй. Буцаж таарлаа. Ингээд охиныхоо танил хил гаалиар бараа таваар оруулдаг хүмүүсээс лавлалаа. Тэгсэн “Гаалийнхан бараа буцаадаггүй юм аа. Тэр улс руу нь явуулах ч үгүй. Та ахиад хөөцөлд” гэсэн. Тэгэхээр нь маргааш нь өөр ээлж дээр нь явж очлоо. Учир явдлаа хэлсэн. Нөгөө ээлж рүүгээ ярьж байна. Өнөө хэд нь дургүйцсэн бололтой. Ахиад л өгөх шинжгүй болсон. “Та хэд маргааш ир. Өчигдрийн ээлжийн хүмүүс маргааш гарна. Тэр хүмүүстэйгээ учраа ол” гэнэ. Арга буюу маргааш нь ахиад явж очлоо. Хэдхэн эмээ авах гэж гурван өдрийн ажил болсон шүү дээ.

-Яг ямар үндэслэлээр өгөхгүй байсан хэрэг вэ. Гаалийн байцаагчид юу гэх юм?

-Хөгшин бид хоёр хэдхэн эмнийхээ төлөө ахиад явж очоод бүр загнуулсан шүү дээ. Хоёр гурван өдөр асуудал үүсгэж байна гэж их л дургүй байгаа бололтой. Ээлжийн ахлагч нь бололтой хүүхэн сэлбэлзээд “Та нар гаалийнхныг хооронд нь хагаралдууллаа, яс хаялаа” гэх зэрэг үг хаяж байна. Ашгүй хяналтын албаны нэг хүү эмийг маань нэлээд эргүүлж тойруулж харж байгаад “Гайгүй л юм байна. Ямар ч ноцтой юм алга. Хүний хэрэглэдэг цөөхөн тоотой юм байна” гэсэн бололтой өгөхөөр болсон. Өнөө хайрцгийг маань дөрөв задалж, дөрөв нааж бөөн юм болж байж арай гэж салгаж авсан даа.

Эндээс нэгдүгээрт, гаалийн байгууллагын ажилтнуудын харьцаа хандлагын асуудал яригдана. Хоёрт, хуулиа хэрэглэж сураагүйн илрэл шүү дээ. Хууль хэрэглэнэ гэж чухал юм байдаг. Би бол 1992 оны анхны Үндсэн хууль батлалцаж явсан, хууль эрх зүйн талаас гадарлахтайгаа хүн. Хуулийг зөв хэрэглэх ёстой байдаг. Ямар хүнд хаанаас ямар хүн юуг явуулсныг цаанатай наанатай бодох ёстой. Зүүн өмнөд Ази, Ойрхи Дорнодын Афганистан ч юм уу, эсвэл Латин Америкийн Колумбаас ирсэн бол хардах нь зөв. Канад бол өндөр хөгжилтэй улс, хилээрээ хамаагүй эд бараа гаргадаг улс биш.

Манайд бол хуульд тийм тийм барааг хувь хүн оруулж ирэхийг хориглоно гэдэг юм байна. Гэхдээ зарж борлуулахыг хориглодог. Харин угтаа бол тав арваар хэрэглээнд оруулж ирж байгааг ингэж хамруулж болохгүй. Ингэж хуулиа хэрэглэж мэддэггүй нөхөд байна. Манай улс өөрсдөө дэлхийн стандартад нийцсэн эм бэлдмэл гаргаж хэвшээгүй. Тэгсэн хэрнээ хуулиа түрүүлээд гаргачихсан. Хил гаалийн байцаагчид бидний хэдэн хөгшдийн эмийг онгичиж ухаж байхаар вагон вагон ачаагаа шалгаж, тэр нүүрсэн доор гаргаж байгаа Монголын үнэтэй зүйлсийг илрүүлж баймаар юм.

-Нүүрс гэснээс нүүрс тээврийн олон мянган машин гаалийн бүрдүүлэлтгүй хилээр гарсан хэрэг мандаж байгаа шүү дээ. Гаалийнхны л хийх ажил байсан?

-Тэр шүү дээ. Нүүрсний хэрэг гэж ямар лут хортой хэрэг мандаад байна. Улс орноо тоносон, хэдэн их наядаар хохироосон хэрэг гэж шуугиад байна. Монгол Улсын хилээр гарч байгаа тэр олон мянган машиныг гаалийн байгууллага шалгах ёстой байсан. Гэвч тэгээгүй. Тэр ноцтой хэргээ ярихгүй, чих нь дүлий, нүд нь балай өнгөрдөг хэрнээ хэдэн муу иргэдийнхээ эм тариаг хурааж аваад аархаж суух гэж дээ. Хуулийн хүмүүс ярина лээ. Олон мянган машины мэдээлэл алга боллоо, олон мянган машиныг гаалийн бүрдүүлэлтгүй гаргасан байна гэж ирээд зарлаад байгаа. Түүнийг нь сонсч л сууна. Гэтэл гаалийн байгууллага сая юу ярив даа, эм бэлдмэл оруулж ирвэл хураана шүү гэж сууна шүү дээ. Маш харамсалтай юм гэлээ.

Монгол Улсын гаалийн байгууллага өвчин зовлонтой иргэддээ ингэж л аархдаг. Үүнийг батлах хэвлэлийн хурлыг сая гурав хоногийн өмнө Гаалийн ерөнхий газраас зарлалаа. ГЕГ-ын Хуулийн хэлтсийн дарга Ч.Тамираа “Гаалийн байгууллага биологийн идэвхит бүтээгдэхүүн буюу витаминыг оруулахгүй байна гэх асуудал яригдаж байна… Иргэд хувийн хэрэглээнд витаминыг захиалж авч болох уу гэдэг асуудал үүсдэг ба хил дээр энэ төрлийн асуудал их гардаг…Хэрэв бүртгэлгүй эм, витамин, биологийн идэвхит бүтээгдэхүүн оруулж ирснээс үүдэн иргэн эрүүл мэндээрээ хохирсон байх эрсдэлтэй тул Гаалийн байгууллагаас үүнд хяналт тавих үүрэгтэй, хар тамхи мансууруулах бодисын найрлагатай байх вий, иргэдийн сайн сайхны төлөөх үйл ажиллагаа гэдгийг ойлгох хэрэгтэй” гэж ирээд иргэдийг буруутгалаа.

Гэтэл нүүрсний хэрэг мандахтай зэрэгцэн гаалийн байцаагчид хууль зөрчсөн ноцтой үйлдлүүдийг зарласан. Энэ тухай 2022 оны 11 дүгээр сарын 16-нд нүүрсний хэргийг шалгах ажлын хэсэгт багтсан ГЕГ-ын зөрчилтэй тэмцэх газрын дарга Б.Сүхбаатар дараах мэдээллийг өгсөн нь анхаарал татна. Тэрбээр “Нүүрсний экспорттой холбоотойгоор Сангийн сайдаар ахлуулсан ажлын хэсэг дөрвөн удаагийн шалгалт хийсэн. Эхний шалгалтын үр дүнд нийтдээ 3758 тээврийн хэрэгслээр тээвэрлэсэн 379 мянган тонн нүүрсэнд экспортын гаалийн бүрдүүлэлт хийсэн мэдүүлэг Гаалийн мэдээллийн автоматжуулсан системд байгаагүй. Өөрөөр хэлбэл, бүртгэгдээгүй гэсэн үг. Энэ нь дээрх хэмжээний нүүрсийг гаалийн бүрдүүлэлтгүйгээр экспортод гаргасан байж болзошгүй байгаа тул тухайн үеийн ажлын хэсгээс цаашид эрх бүхий байгууллагад шилжүүлж, шалгуулах саналтай байна гэсэн дүгнэлт гаргасан байгаа.

Хоёр дахь шалгалт, 2018 оны зургадугаар сарын 5-наас 31-ний өдрүүдэд явсан. 2013-2017 онд Гашуунсухайт боомтоор экспортод гарсан нүүрсний гаалийн бүрдүүлэлтийг хамруулсан. Шалгалтын явцад зарим аж ахуйн нэгжүүд Таван толгой ХК-иас худалдаж авсан нүүрснээсээ илүү тоо хэмжээтэй нүүрс гаргачихдаг. Зарим нь үлдэгдэлтэй байж байдаг гэх мэт эргэлзээтэй олон асуудал гарч ирсэн. Дээр дурдсан 2013-2017 оны хооронд нийтдээ 2527 машин 17 мянган удаагийн давтамжтайгаар хоосон гэсэн бүртгэлтэйгээр хилээр гарсан байж болзошгүй гэсэн мэдээлэл гарч ирсэн….” гэж мэдээлсэн байдаг. Үргэлжлүүлэн хоёр удаагийн шалгалт хийгдэж мөн л ноцтой үйлдлүүд илэрсэн байгаа юм.

Нүүрс тээврийн олон мянган машин гаалийн бүрдүүлэлтгүй хилээр орж гарна гэдэг бол гаалийн байцаагчийн эрх хэмжээний асуудал яригдсан гэсэн үг. Нэг ёсондоо олон мянган машин гаалийн бүрдүүлэлтгүй явахыг гаалийн байцаагч зөвшөөрсөн.

Өнөөдөр нүүрсний хэргийн хохирол хэдэн арван их наядаар яригдаж байгаа. Нүүрсний хэрэг ч хэдэн жилийн өмнөөс эхтэй. Тэр үеэс өнөөдрийг хүртэл гаалийн байгууллага улс эх орны төсөв, газрын доорх баялгийн хулгай явагдаж байгааг, түүнийг ажилтнууд нь хамжиж үйлдэж байгааг илрүүлж, зарлаж, үг дуугараагүй хэрнээ ард түмний өвчин зовлон дээр зоолж, эм бэлдмэл, витаминыг нь хамж хураах үйлдэл маш ёс зүйгүй харагдаж байгаа юм.

Б.ЭНХЗАЯА

Уул уурхайн үндэсний ассоциацийн ерөнхийлөгч асан Н.Алагаатай ярилцлаа.

-Оюу толгой ордын гүний уурхайг нээхтэй зэрэгцэн өнгөрсөн хугацаанд энэ компани юу хийж ирсэн юм бэ гэдэг асуултыг зарим хүмүүс хөндөх болсон. Нэг ёсондоо өнгөрсөн жилүүдэд Монгол Улсад ашиг өгч ирсэн юм уу гэж эмзэглэх хэсэг байна. Тиймээс хоёулаа өнөөдрийг хүртэлх “Оюу толгой”-н ордын түүхийг товч дурдаж болох уу?

-Эхлээд Оюу толгой нээгдэх боломжтой байсан уу, үгүй юу гэж ярья. 1997 оны Ашигт малтмалын хууль гарахад тэнд маш чухал заалтууд орсон байдаг. Хайгуулын лицензийг гурван жилээр олгоно. Хоёр жилээр хоёр удаа сунгана гэж заасан. Нийтдээ долоон жил гэсэн үг байгаа биз. Хэрэв энэ долоон жилийнх нь хугацаа дуусвал онцгой эрхээр ашиглалтын тусгай эрхийг нөөцгүй ч байсан авч болно. Ашиглалтын лицензээ аваад хайгуулаа үргэлжлүүлж дуусгах зохицуулалт байсан. Хоёрт, ашиглалтын лицензийг нь эхний удаа 40 жил, дараа нь 30, 30 жилээр хоёр удаа сунгана гээд 100 жилээр эзэмшиж болохыг заасан. Дээр нь тусгай зөвшөөрлийг ямар нэгэн хязгаарлалтгүйгээр шилжүүлэх боломжтой хууль байлаа.

Оюу толгойн лиценз эхлээд “Магма коппер”-т, дараа нь“Эрдэнэт” үйлдвэрт байлаа. Дараа нь BHP-д ирлээ. Зэсийн үнэ унахад “Айвенхоу” авч, нээсэн. “Айвенхоу майнз” энэ төслийг босгож чадахгүй. Том төслийг жуниор компаниуд олоод томд нь өгдөг. Ингэснээр энэ орд дээр Англи, Америк орж ирэх байсан уу, Рио орж ирэх үү. BHP нь эргээд ирэх байсан уу, хэн нэгэн үндэстэн дамнасан компани авч таарна. Өөрөөр хэлбэл, тусгай зөвшөөрөл олгодог хязгаарлалт байхгүй, урт хугацаагаар олгогдож байсан нь Оюу толгой нээгдэх боломжийг бий болгосон. Нэг ёсондоо 1997 оны Ашигт малтмалын тухай хууль энэ боломжийг нээж чадсан гэж би хэлнэ. Түүхийг нь яривал Оюу толгой дээр эхлээд тогтвортой байдлын гэрээ байгуулах гэж миний санаж байгаагаар хоёр ч УИХ дамжаад явж байтал Оюу толгой 2006 онд стратегийн ач холбогдолтой ордод багтаад 34 хүртэлх хувийг төр эзэмшихээр болсон. Энэ хуулийн заалтын дор УИХ 2009 онд Оюу толгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээг байгуулсан. Түүнээс хойш Оюу толгой үндсэндээ бүтээн байгуулалтаа эхэлсэн.

Оюу толгойн далд уурхайн бүтээн байгуулалт эхлээд явж байтал 2011 оны төгсгөлөөр гэрээ муу болсон гэх асуудал гарч, санхүүжилтийг зогсоосон. Ийм байдал нэлээд үргэлжилсэн байх. Ямартай ч эхлээд байсан далд уурхайн ажил гурван жил зогссон байдаг. Эхний хөрөнгө оруулалт 4 тэрбум гаруй ам.доллар шүү дээ. Сүүлд зургаа ч болсон байх. Тэр нь их боллоо, бага боллоо гэж маргаад байдаг. Ер нь гадаадын хөрөнгө оруулалт их байна гээд байдгийг би ойлгодоггүй юм. Орж ирж байгаа доллар болгоны цаана ажил үйлчилгээ, татвар, тэнд хүмүүсийн цалин, худалдан авалт нэмэгдэж байдаг. Их орлоо гээд гаслаад байдаг хэрнээ хөрөнгө оруулалт хэрэгтэй гэдэг. Яг тэр эхний бүтээн байгуулалтын хоёр гуравхан жилийн дотор орсон хөрөнгө оруулалт Монгол Улсын эдийн засгийг маш их томруулсан. Тэр эдийн засаг өнөөдөр яг хэвээрээ байна. Түүнээс хойш томорч чадаагүй. Тэр үед төгрөг чангарч, импортын байгууллагууд ашиггүй болж, англи хэлтэй ажиллах хүчин Оюу толгойн төсөл рүү явж, хүмүүсийн хэлдгээр Голланд өвчний шинж тэмдэг эхэлсэн шүү дээ.

-Тэгээд Дубайн гэрээний асуудал эхэлдэг…?

-2015 онд Сайханбилэгийн Засгийн газар хоёр гэрээний хүрээнд далд уурхайн санхүүжилтийн төлөвлөөг ямар хугацаанд, хэдэн төгрөгөөр, юу хийх вэ гэдгийг тодорхой болгосон. Түүн дээр өмнөх өрийн асуудлыг цайруулсан байдаг.

Ер нь манайд өр гэдэг их асуудалтай. Олон удаа ч хөндөгдлөө. Яагаад гадаадын хөрөнгө оруулалттай компани бүр дээр татварын өр гараад байна вэ гэхээр олон улсын бүртгэлийн стандарт манай улсын стандарт хоёр зөрүүтэй байдгаас үүдэлтэй. Тэр зөрүү л татварын өр болж гарч ирээд байгаа юм. Уг нь бид нягтлан бодох бүртгэлийн олон улсын стандартыг мөрдөнө гээд зарлачихсан. Яг хууль хэрэгжүүлэх дүрэм журамдаа тусгаагүй. Тэр олон улсын стандартыг мэдэхгүй татварын байцаагч акт тавьдаг. Тэгээд л өр болдог.

За Оюу толгойн түүх рүү ороход үргэлжлүүлээд дунд нь баахан мэтгэлцээн үүссэн шүү дээ. Үнэхээр одоо Рио Тинтод олон монголчууд ажилладаг болсон байна. Дээд албан тушаалын түвшинд ч монголчууд орж чадсан. Монголын Засгийн газар баг гаргаад гэрээндээ тодорхой хэмжээгээр өөрчлөлт оруулаад, өрийн асуудлаа шийдэж, ямартай ч төслийг явуулъя гэснээр гүний уурхай сая ашиглалтад орлоо.

1300 метрийн гүнд зөвхөн уул уурхайн олборлолтын ололтоос гадна тэнд өрмийн машин, авто зөөгч, бутлуур, юүлүүр гээд л ил явдаг бүх техник засварын багтайгаа ажилладаг боллоо. Мэдээж аюулгүй байдлын асуудал бүрэн хангагдсан. Бүхэл бүтэн үйлдвэр газар доор бүх тоног төхөөрөмжтэйгөө байгуулагдлаа шүү дээ. Ингэхдээ хамгийн орчин үеийн шийдлээр шүү. Маш олон монгол залуус уул уурхайн шинэ техник технологитой танилцаж, бизнесийн ёс зүй гэж юу болох, бизнес яаж хийдэг, хүмүүс яаж ажилладгийг харж сурч байна. Дэлхийн аль ч оронд ажиллах хэмжээнд шинэ мэдлэгтэй монгол хүмүүс бий болж байна. Хүн нь экспортод гарахад бэлэн боллоо. Үүнийг гайхамшиг гэхгүй бол юуг хэлэх вэ. Эрдэнэт үйлдвэр 20 дугаар зууны манлай үйлдвэр. Тэгвэл 21 дүгээр зуунд Оюу толгойн гүний уурхай ашиглалтад орсон нь Монголын уул уурхайн салбар дахь гайхамшиг гэж би хэлнэ.

-Эрдэнэт үйлдвэр гэж ярьсных Оюу толгойг Эрдэнэттэй жишиж харьцуулдаг. Эрдэнэт том хот байгуулаад байхад Оюу толгой яагаад байгуулахгүй байгаа юм бэ гэдэг…?

-Товчхондоо нийгмийн ялгаа шүү дээ. Төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засагт хувийн хөрөнгө гэж байгаагүй. Бүх хайгуул, уул уурхайн бүтээн байгуулалт, дэд бүтцийг бүгдийг төр засаг хийсэн.

Тэгвэл зах зээлийн бүх оронд эхлээд шууд бүтээгдэхүүн гаргах хөрөнгө оруулалтаа хийдэг. Харин хоёрдугаарт нийгмийн чанартай бусад асуудал яригддаг. Оюу толгойн алсын хараа бол Ханбогдыг 10-15 мянган хүнтэй хот болгож хөгжүүлэх. Хөгжүүлж ч байгаа. Ер нь өнөө үед заавал хот шинээр байгуулах албагүй болсон. Канад Австралид том уул уурхайг дагасан хот байдаггүй. Тэнд хувийн бизнес худалдан авалтыг хөгжүүлэхэд л дэмжлэг үзүүлдэг. 2003 онд Монгол телевиз, УИХ-ын гишүүдээс Зүүн Австралид “BHP”-гийн манай Таван толгой шиг уурхай ажилладаг бүс нутгийг үзүүлж байсныг санаж байна. Тэнд хот байхгүй,нутгийн удирдлагын төлөвлөгөөний дагуу хөрөнгө оруулагчийн дэмжлэгтэйгээр сургууль, цэцэрлэгтээ хөрөнгө оруулалт татаад л явуулж байсан.

Ер нь уул уурхайг дагасан том хот сүүлд нь уурхай зогсоход хүнд байдалд ордог. Барууны орнууд том хот байхгүй учраас уурхай зогсож хаагдахад нэг бол консерваци тавина, эс бол уурхайгаа буулгаад нөхөн сэргээлт хийдэг. Ажилчид нь өөрийнхөө амьжиргааг даагаад сурчихсан хүмүүс учир хэвийн амьдраад л явдаг.

-Тэгвэл гүний уурхайн үр өгөөжийн талаар ярья. Монголын эдийн засагт энэ гүний уурхай ямархуу үр өгөөж өгч чадах вэ?

-Оюу толгой компанийнхан ч өөрсдөө ярьсан байсан даа. Төслийн хүчин чадал гэж бий. Одоо л гүний уурхай нээгдэж байна. Төлөвлөсөн хэмжээнд хүрэхэд хугацаа орно. Одоо 170 мянган тонн зэсийн баяжмал гаргаж байгаа. Үүнийг 450 мянган тонн-д хүргэнэ гэж байгаа.Нээгдээд эхний малталт хийгээд л шууд хүрчихгүй. Аажмаар нэмэгдүүлнэ. Эрдэнэт гэхэд 1978 онд 4 сая тонн баяжмал гаргаж байсан. 16 сая болох хүртэл дөрвөн жил зарцуулсан байдаг. Оюу толгой 2030 он гэхэд төлөвлөсөн хүчин чадалдаа хүрчих болов уу. Тэгж чадвал өнөөдрийн Эрдэнэт үйлдвэр, Оюу толгой хоёроос гарсныг нийлүүлсэн хэмжээний зэсийн баяжмалыг дангаараа гаргах юм. Дээр нь алтны өндөр агууламжтай учраас зүгээр зэсийн баяжмалаас үнэлгээ сайтай байна.

-Тэр өгөөж нь эдийн засагт ямар үр дүн бий болгохыг энгийнээр тайлбарлахгүй юу?

-Доллар чангараад байна шүү дээ. Нэгд, өнөөдөр Монголд орж ирж байгаа ам.долларын хэмжээг 2.5 дахин нэмнэ гэсэн үг. Хоёрт, мэдээж худалдан авалт нэмэгдэнэ.

-Гүний уурхайн үйл ажиллагаа хэвийн явуулах тогтвортой байдлын асуудал чухал байх. Тийм үү?

-Хамгийн сүүлийн хэлэлцээрийг хоёр талаас их хүч гаргаж хийсэн. Одоо тогтворгүй байдал хөндөгдөх хэмжээнд яригдахгүй байх. Ядахдаа бид энэ үр дүнгээ үзэх хэрэгтэй биз дээ.

Ер нь манайхан үр дүнд хүрэхээс өмнө шуугиад л, сонсоод л төсөөллийн сэтгэхүйгээрээ явчихдаг ард түмэн. Төсөөллийн сэтгэхүй гэж нүүдэлчдэд голдуу байдаг. Европчууд бол логик аналитик сэтгэхүйтэй. Аливаа асуудлыг харьцуулж судалж ярьдаг. Манайх бол төсөөлнө. Муухай гэхээр өө тийм байна гэнэ. Нээрээ үнэн үү худал уу гэж харьцуулж шалгахгүй.

-Логик, аналитиктай асуудалд хандах нь их чухал гэдгийг өнөөдөр бид харж байна л даа. Тухайлбал, өнөөдөр газрын тосны “Петрочайна дачин тамсаг” компанийн асуудал хөндөгдөж байна. Үнэхээр тэр олон зээр үхсэн нь ноцтой асуудал. Харин эцсийн шийдвэр дүгнэлт гараагүй байхад газрын тосны үйл ажиллагааг зогсоох ёстой гэсэн хандлага давамгай болж байна шүү дээ. Үүнийг та юу гэж харж байна?

-Газрын тос Монголд хэрэгтэй юу, мэдээж хэрэгтэй. Бид нэг орноос хараат байгаа. Бүтээгдэхүүн хуваах гэрээний дагуу бид тодорхой бүтээгдэхүүн тэндээс авч болно. Түүхий газрын тос аваад Дорноговьд газрын тосны үйлдвэр барина гэж байгаа биз дээ. Тэр хэрэггүй юу.

Харин тэнд хууль бус үйл ажиллагаа байгаа бол мэргэжлийн хүмүүс тогтооно. Ажлын хэсэг гарчихсан ажиллаж байгаа юм гэсэн. Би фэйсбүүк, твиттер зэрэг сошиалаар гарсан мэдээлэлд үнэмшдэггүй. Хүлээцтэй хандана. Харин манайд мэргэжилтний үгийг хүлээж авахаа больж дээ. Бүгд мэддэг болчихож, мэдэхгүй сэдэв алга. Мэргэжилтэн хэлэхээр тоохгүй. Хүлээж авахгүй. Тэгсэн хэрнээ өөрсдөө мэдэхгүй. Энэ бол хөгжилд садаа болдог хортой хандлага юм.

Засгийн газраас авлигачдын эсрэг “5Ш” ажиллагааг эхлүүлж байгаагаа өнгөрсөн сард сүр дуулиантай зарласан. Тэрхүү “5Ш” ажиллагааны гол хэсэг нь “Шүгэл ажиллагаа” гэдгийг ч онцолж, энэ ажлын хүрээнд төрийн үйлчилгээний хүнд суртал, чирэгдлийг багасгах, иргэд, хувийн хэвшлийн хууль ёсны эрх ашгийг хамгаалж, хамтран ажиллана гэдгээ Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд Х.Нямбаатар олон нийтэд танилцуулсан билээ. Монголын төрийн албанд авлига, албан тушаалын мод цэцэглэсэн нь үнэн. Үүнийг батлах олон дуулиант хэргүүд ар, араасаа ил болсоор байгаа. Тиймдээ ч авлигыг таслан зогсооход чиглэсэн Засгийн газрын дээрх үйлдэлд олон нийт таатай хандаж эхлээд байв.

Гэтэл “Шүгэл ажиллагаа” нь шүгэл үлээгчдийн алтан хараацай, лайвчин Д.Мөнх-Эрдэнийг цагдан хорьсноор эхэлж байх юм. Одоо бодох нь ээ, Д.Мөнх-Эрдэнэ “Шүгэл ажиллагаа”-г л явуулж байсан байдаг шүү. Х.Нямбаатар сайдын ярьснаар “…Төрийн үйлчилгээний хүнд суртал, чирэгдлийг багасгах…” гэдэг агуулгыг л тэр хөндөж, дарга сайд нарын албан тушаалаа ашигласан баримт нотолгоо ярьж, төрийн байгууллагуудын үүд сахиж, хөөгдөж туугдан, чичлэгдэж явсныг эрх биш олон нийт санаж байгаа.

Д.Мөнх-Эрдэнийн лайваараа ярьдаг сэдвийн агуулгыг эргэн саная л даа. Тэрбээр Монголын улс төр, хууль зүйн салбарт нэг насаараа ажилласан Ц.Нямдорж сайдыг 500 сая төгрөгөөр хаус барьсныг шалгуулъя. Түүний хүү Гадаад хэргийн яамны Төрийн нарийн бичгийн дарга Н.Анхбаярыг “Аавынхаа нэр хүндийг ашиглаж төрийн зардлаар гадаадад суралцсан, албан тушаал хашиж байна” гэсэн агуулгыг хөндөж ярьж байв. Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд Х.Нямбаатарыг гэхэд өөрийнхөө ойр дотны хүмүүсийг цагдаагийн байгууллагад ажилд оруулсан гээд л нэрс зарлаж байсан байна.

Нийслэлийн Засаг даргаар томиглогдсоныхоо дараа Д.Сумъяабазарыг төрсөн дүү Д.Дагвадоржийн эхнэр М.Отгонцэцэг гэх бүсгүйн нэр дээр Улсын циркийн арын нийтийн эзэмшлийн газрыг олгосон явдалд ашиг сонирхлын зөрчил, албан тушаалаа урвуулан ашигласан зүйл байгаа эсэхийг шалгуулахаар АТГ-т өргөдөл гаргаж байв. Мөн тэрбээр “Херо” студийн найруулагч Л.Баатарыг төрийн мөнгөөр “Мэдээний урсгал” нэвтрүүлэг болон цахим наадам хийсэн, хүүхдийн фондын мөнгийг зориулалтын бусаар ашигласан гээд л хөндөж байсан удаатай. Түүгээр зогсохгүй цагдан хоригдохынхоо өмнөхөн “Надад АТГ-аас зохиомол хэрэг тохож, яллагдагчаар татсан. АТГ-ын дарга З.Дашдаваа намайг хорихыг санаархаж байна” гэж шууд бичлэгээрээ ярьж байсан нь анхаарал татна.

Шүгэл үлээнэ гэдэг энэ биш юм уу. “Шүгэл ажиллагаа”-ныхан олон нийт, иргэдээс ийм үйлдлийг нэхэж уриалаад байгаагүй хэрэг үү. Үнэндээ авлига, албан тушаалын хэрэгт энгийн нэг төрийн албан хаагч оролцдоггүй юм. Тэдний эрх мэдэл, зүрх зориг ч хүрдэггүй юм. Харин албан тушаалтнууд, дарга сайд нар авлига өгч, авалцдаг юм шүү дээ. Төрөө, төсвөө тонож байгаа тэднийг л хэлээд өг, илрүүлээд өг, баримт нотолгоо гаргаад өг гэж Засгийн газар зарлаагүй юм уу. Өөр ямар үг, үйлдлийг шүгэл үлээнэ гээд байгаа юм бэ. Эсвэл шал худлаа жүжиг байв уу?

БНХАУ-ын удирдагч асан Мао Зэдун 1957 онд ард түмэн, сэхээтнүүдээсээ улс төр, нийгмийн болохгүй байгаа асуудлыг эр зоригтой ярьж, ил болгохыг уриалсан “Зуун цэцэг дэлгэрч, зуун сургууль өрсөлдөх болтугай” гэсэн аяныг эхлүүлсэн байдаг. Мао Зэдун “Ард олны шүүмжлэлээр нийгмээ эрүүлжүүлнэ” гэсэн агуулгыг сурталчилж байсанд сэхээтнүүд, олон нийт нь алга ташин хүлээн авч, асуудлуудаа ярьж эхэлсэн гэдэг.

Гэвч үнэн хэрэгтээ нийгмээ засах, төр засгийн бодлогоо эрүүлжүүлэх бус эсрэгээр нь өөрсдийг нь шүүмжилдэг бүлгээ намнах ажиллагаа болж хувирсан түүхтэй. Шүүмжлэлд онцгой идэвх зүтгэлтэй байсан хүмүүсийг ихэвчлэн шүүх, мөрдөн байцаалтгүйгээр эрүүдэн шүүх, дээрэлхэх зэргээр шийтгэж эхэлсэн. Олонх нь хөдөлмөрийн дахин боловсрол олгохоор нутаг заагдсан тухай баримт түүхийн хуудсанд үлджээ.

Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнийн Засгийн газрын санаачилсан “5Ш” ажиллагаа Мао Зэдуны энэ түүхийг битүүхэн сануулаад байгаа хэрэг биш биз. Яг ингэж хардах үндэслэл Л.Оюун-Эрдэнийн багт ажиллаж байгаа сайд, дарга нарыг шүүмжилж, шүгэл үлээсэн Д.Мөнх-Эрдэнэ эрх чөлөөгөө хасуулж, шүүхийн шийдвэргүйгээр 70 гаруй хоног торны цаана сууж байгаагаас харагдана.

Монголын шүүх, прокурор шүгэл үлээсэн ганц хүнийг амыг нь хаах гэж яаж улайрч, хуулиа уландаа гишгэж байгааг хэдхэн хоногийн өмнө нийтээрээ харлаа шүү дээ. Д.Мөнх-Эрдэнийг цагдан хорих үндэслэлгүй хэмээн батлан даалтад гаргах хүсэлтийг өмгөөлөгч нь удаа дараа шүүхэд гаргаснаар Сүхбаатар дүүргийн Эрүүгийн хэргийн анхан шатны шүүхэд энэ сарын 15-нд шүүх хурал товлож, ЭХХШТХ-ийн 14.5 дугаар зүйлд зааснаар хязгаарлалт тогтоох арга хэмжээ авч, Д.Мөнх-Эрдэнийг сулласан байгаа юм. Ингэхдээ шүүгч захирамжиндаа хэн нэгэн оролцогч тал гомдол гаргах, эсэргүүцэл бичих эрхгүй гэж дурджээ. Гэтэл шүүгчийн гаргасан захирамжийг эсэргүүцэн прокурор гомдол гаргаж, Сүхбаатар дүүргийн Эрүүгийн хэргийн анхан шатны ерөнхий шүүгч тэр гомдлыг нь хүлээж аваад “Манай шүүгч буруу шийдвэр гаргажээ” гээд Д.Мөнх-Эрдэнийг тав хоногийн дараа буцаагаад хорьчихлоо. Монголын хуульчид үүнийг нийтээрээ гайхаж байна.Ерөнхий шүүгчийн эл үйлдэл шүүгч хараат бус байх үндсэн зарчим, цаашлаад шүүхийн бие даасан байдалд ноцтой халдсан үйлдэл болсон гэж тэд үзэж байна. Шүүхийн шийдвэргүйгээр хүнийг олон хоног сараар хорьж цагдан, залхаан цээрлүүлж амыг нь үдэх ажиллагаа ч гэж нэрлэх боллоо. Д.Мөнх-Эрдэнийг энэ удаагийн баривчилгаанаас өмнө ч нэг суллачихаад тун удалгүй “Хязгаарлалт тогтоосныг зөрчиж намынхаа хуралд очсон” гээд хорьчихсон шүү дээ. Нэг хүнийг ганц сарын хугацаанд гурван удаа суллаж, хорьж байгаа юм уу даа.

Хуулийнхан лайвчин Д.Мөнх-Эрдэнэд дөрвөн зүйл ангиар яллах дүгнэлт үйлдэн сүрийг үзүүлж байгаа. Товчхондоо, сайд асан Ц.Нямдоржийн нэр хүндийг гутааж, түүний хүү Гадаад харилцааны яамны Төрийн нарийн бичгийн дарга Н.Анхбаярын биед халдсан гэж буруутгаж байгаа юм билээ. Нэр нь ил болоогүй ч Х.Нямбаатар сайдаас эхлээд АТГ-ын дарга З.Дашдаваа, өөр ч олон дарга сайд нар шүд зууж, хуулийнханд гомдол хаягласан сурагтай.

“Одоо бид авлигыг таслан зогсооно. Шүгэлдээд байгаарай” гэж уриалчихаад шүүмжилж, шүгэл үлээсэн нэгнээ барьж хорьдог нь яаж ч бодсон айлгаж байгаа хэрэг бус уу. Эсвэл Засгийн газрын тэргүүнийхээ бодлогыг битүүхэндээ бойкот хийж эсэргүүцэж байгаа хэрэг юм уу.

Засаг нь сая нэг зөв замдаа орж, авлигачдаа намная, төрийн албаа цэвэршүүлье гээд зарлаж байхад доод шатны хүмүүс нь шүгэл үлээгчдийн алтан хараацайг намнаад байх нь наанадаж олон түмэнд тун итгэл төрүүлэхээргүй харагдаж байна. Цаанадаж гэрийн эзнийг нь торны цаана суулгаж нэг үзээд, чөлөөлж нэг үзээд л, дахиад баривчилж тоглохоор ард нь үлдсэн эхнэр, өсвөр насны гурван хүүхэд болон үүнийг харж шүгэл үлээхээр зориглож байгаа хүн бүрийн сэтгэл зүйгээр ёстой нэг “сигадна” гэдэг нь болж байна шүү дээ.

Тиймээс Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ Засгийн газрынхаа бодлогын эсрэг хөдлөөд байгаа хуулийн байгууллагын удирдлагууд, сайд дарга нарыгаа эргэж харах хэрэгтэй болжээ.

Ерөөс өнөөдөр нийгэмд болж бүтэхгүй байгаа зүйлийг ил болгож, хэлсэн бүхэнд халтай болж гүйцлээ. Сошиал сүлжээнд эрх баригч нам, Засгийн газрын үйл ажиллагааг шүүмжилбэл Зөрчлийн хуулиар торгохоос эхлээд залхаан цээрлүүлдэг уламжлал тогтчихлоо. Энэ нь хуучны хэлц үгийг санагдуулах. Юу вэ гэхээр “Түрүүлж дуугарсан хөхөөний ам хөлддөг”, “Дааганаас унаж үхдэггүй, дарвагараасаа болж үхдэг” гээд л шүүмж өрнүүлсэн, болохгүй зүйлийг хэлээд олон түмнээ түүчээлсэн нэгнийг гоочилдог доо. Үнэндээ энэ бол нийгэмд болохгүй зүйлийг ярьж хэлсэн нэгнийгээ чимээгүйхэн байлгаж, дарлаж суух гэсэн сургаал юм уу даа. Яг өнөөдрийн Д.Мөнх-Эрдэнийг хорьж, амыг нь хаасан шиг.

Энэ сургаал, зарчмаар явж ирсэн Монголын нийгэм, төр засаг өнөөдөр хэрхэн бурангуй болж байгааг бид бэлхэнээ харж байна. Ноомой дуугүй, асуудлаа ярьж зүрхэлдэггүй салбар, нийгэм “загас толгойноосоо эхэлж өтдөг”-ийн үлгэрээр завхардаг. Угтаа аливаа нийгэм асуудлаа ил тод ярилцаж хэлэлцэж, уралцаж байж эрүүлждэг. Тиймээс “Шүгэл ажиллагаа”-гаа үр дүнтэй хэрэгжүүлж, ард түмнээсээ оноо авъя гэж байгаа бол шүгэл үлээгчдийн алтан хараацай Д.Мөнх-Эрдэнийг даруйхан сулла. Түүгээр зогсохгүй авлигачдын эсрэг бодлогыг нь боомилж байгаа багийн хүмүүстээ Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ соёо шүдээ зүгээр нэг харуулчихад гэмгүй байх.

Хуульч, өмгөөлөгч Э.Золзаяатай ярилцлаа.

-Арилжааны банкнаас тэтгэврийн зээл авсан ахмад настнууд нас барсан тохиолдолд зээлийг үр хүүхэд нь үргэлжлүүлэн төлдөг. Энэ нь хуулийн хүрээнд хэр зөв үйлчлэл юм бэ?

-1994 оны зургадугаар сарын 7-ны өдөр батлагдсан Нийгмийн даатгалын сангаас олгох тэтгэвэр, тэтгэмжийн тухай хуулиар өндөр насны тэтгэвэр, тахир дутуугийн тэтгэвэр, тэжээгчээ алдсаны тэтгэврийг Тэтгэврийн даатгалын сангаас даатгуулагч авах эрхтэй байхаар тусгасан байдаг. Уг хуулийн зургадугаар зүйлд өндөр насны тэтгэврийг даатгуулагчид нас барсны дараагийн сар дуустал олгоно гэж заасан.

Мөн энэ хуулийн 26.1-т “Нийгмийн даатгалын байгууллага тэтгэврийг үйлчлэгч банкаар дамжуулан сар бүр олгоно” гэж заасны дагуу банкуудаар дамжуулан иргэдийн тэтгэврийг олгож байгаа юм.

Тэтгэврийн зээл нь банкны зээлийн нэг төрөл учраас банкнаас зээлийн үйлчилгээ авах иргэнтэй “Банк, эрх бүхий хуулийн этгээдийн мөнгөн хадгаламж, мөнгөн хөрөнгийн шилжүүлэг, зээлийн үйл ажиллагааны тухай хуулийн 20 дугаар зүйл, Иргэний хуулийн 451 дүгээр зүйлийг тус тус удирдлага болгож холбогдох зээлийн гэрээг байгуулдаг.

Өөрөөр хэлбэл Нийгмийн даатгалын сангаас олгох тэтгэвэр, тэтгэмжийн тухай хуулиар даатгуулагчид тэтгэврийн зээл олгох, улмаар даатгуулагч нас барсан бол уг зээлийг өвлөгч нь төлөх зохицуулалт байхгүй боловч хуульд заасны дагуу тэтгэврийг банкаар дамжуулан олгодог. Банк харин үйлчилүүлэгчтэйгээ Банк, эрх бүхий хуулийн этгээдийн мөнгөн хадгаламж, мөнгөн хөрөнгийн шилжүүлэг, зээлийн үйл ажиллагааны тухай хууль болон Иргэний хуулийн дагуу Зээлийн гэрээ байгуулан тэтгэврийн зээлийг олгож байна.

-Нийгмийн даатгалын сангаас олгох тэтгэвэр, тэтгэмжийн тухай хуулиар зээлийг өвлөгч төлөхгүй юм байна шүү дээ. Тэгвэл яагаад өнөөдөр нас барсан өндөр настны үр хүүхэд зээлийг үргэлжлүүлэн төлөөд байдаг юм бэ?

-Банк, эрх бүхий хуулийн этгээдийн мөнгөн хадгаламж, мөнгөн хөрөнгийн шилжүүлэг, зээлийн үйл ажиллагааны тухай хуулийн 20 дугаар зүйлийн 20.7, 20.8 дахь хэсгүүдэд “хамтран зээлдэгч” болон “хамтран үүрэг гүйцэтгэгч” гэх ойлголтуудыг хуульчилсан.

Хэрэв зээлдэгч мөн хуулийн 20 дугаар зүйлийн 20.7-д зааснаар хамтран зээлдэгчтэй бол зээлдэгч нас барсан ч хамтран зээлдэгч нь зээлийн гэрээнд түүний нэгэн адил эрх эдэлж, үүрэг хүлээнэ гэдэг. Өөрөөр хэлбэл, зээлийг төлж барагдуулах үүрэг хүлээдэг.

Зээлийн гэрээнд заасан тохиолдолд банк нь нас барсан зээлдэгчийн зээл, зээлийн хүүг төлөх хугацаа болмогц тус хуулийн 26 дугаар зүйлийн 26.2-д зааснаар хамтран зээлдэгчийн дансан дахь мөнгөн хөрөнгөөс үл маргах журмаар төлүүлэх эрхтэй болчихдог. Банк тус хуулийн дагуу хамтран үүрэг гүйцэтгэгчийн дансан дахь мөнгөн хөрөнгөөс үл маргах журмаар төлүүлдэг. Хэрэв зээлдэгчийн банктай байгуулсан зээлийн гэрээнд хамтран зээлдэгч эсхүл хамтран үүрэг гүйцэтгэгч байхгүй бөгөөд зээлдэгч нас барсан бол зээлийн гэрээ дуусгавар болно.

-Банкны энэ үйлдэл хэр зөв зохистой, шударга ёсонд нийцэх вэ?

-Тэтгэвэр авагч иргэн Тэтгэврийн зээл авахдаа банктай зээлийн гэрээ байгуулдаг. Гэрээ байгуулахад банкнаас хамтран үүрэг гүйцэтгэгчтэй байхыг шаарддаг тул жишээ нь хүүхдээ хамтран зээлдэгчээр оруулчихдаг. Ингээд тэтгэвэр авагч иргэн нас барахад Зээлийн гэрээний дагуу хамтран зээлдэгч нь, эсхүл Иргэний хуулийн 515-538 дахь зохицуулалтын дагуу өвлөгч нь өвлөн авсан хэмжээгээрээ өвлүүлэгч буюу зээлдэгчийн банкнаас авсан зээлийг өөрийн өвлөн авсан хөрөнгийн хэмжээгээр төлөх үүрэг хүлээдэг.

Уг нь гэрээний дагуу үүргээ гүйцэтгэж байгаад зээлдэгч нь нас барсан тохиолдолд зээл уг нь эрсдэл болж үлддэг. Харамсалтай нь банкны зүгээс бизнесийн ёс зүй, хууль тогтоомжийг зөрчиж, хүүхдүүдээс нь энэ зээлийг та төлөх үүрэгтэй, та төлөхгүй бол шүүхийн журмаар төлүүлнэ гэж айлган сүрдүүлэх байдлаар зээлийг төлүүлэх хандлага харагддаг.

Угтаа бол энэ зээлд банк, өндөр настан хоёр л оролцож байгаа. Субъект нь өндөр настан болохоос хүүхэд нь биш. Иргэдийг хууль мэдэхгүйг далимдуулж зээлийг төлүүлдэг. Нэг ёсондоо шууд зээлийг төлөх үүрэгтэй гэдэг ойлголт үүсээд удаж байна.

-Саяхан “Алтжин” компанийн захирал Г.Алтан нас барсан харамсалтай явдал болсон. Нас барсан хүний нэрийг дурдаж байгаа нь учир дутагдалтай ч зээлийн төлөлтийн тухайд хөндөх асуудал үүсээд байна. Тухайн хүн өөд болсноор холбогдох хэрэг нь хэрэгсэхгүй болсон гэж шүүхээс мэдээлж байгаа. Мөн улсад учруулсан хохирол нь ч холбогдогч өөд болсон учраас хэрэгсэхгүй болж байгаа гэсэн мэдээлэл бий. Хэрэв тийм бол банкны тэтгэвэрийн зээлийн дээрх асуудалтай харшлаад байна шүү дээ. Хуульч хүний хувьд та энэ талаар тайлбарлаж өгөөч?

-2017 оны тавдугаар сарын 18-ны өдөр батлагдсан Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн 1.5 дугаар зүйлийн 1.3 дахь хэсэгт зааснаар яллагдагч, шүүгдэгч нас барсан тохиолдолд Эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаа явуулж болохгүй байхаар зохицуулсан байдаг. Шүүгдэгч, яллагдагч нас бараад хохирогч, болон тэдгээрийн өмгөөлөгч гомдол гарвал ердийн журмаар хэргийг хянан шийдвэрлэдэг. Ердийн журмаар хянан шийдвэрлэнэ гэдэг нь шүүх хуралдаан болж, гэм бурууг тогтооно гэсэн үг.

Мөн залилангийн шинжтэй гэмт үйлдэлд залилан хийсэн шүүгдэгч, яллагдагч нас барсан тохиолдолд залилангийн аргаар олж авсан үл хөдлөх хөрөнгө эсхүл авто тээврийн хэрэгсэл ч гэдэг юм уу, үүнийг хууль ёсны өмчлөгчид нь шууд буцаан шилжүүлдэг зохицуулалтууд бий.

Гомдол гаргаад ердийн журмаар хэлэлцүүлэхээр шүүгдэгч гэм буруутай боловч хэргийг хэрэгсэхгүй болгоно, эд хөрөнгийн хохирол байвал Иргэний журмаар өвлөгчдөөс нэхэмжлэх боломжтой. Өвлөгч байхгүй мөн өвлөх эд хөрөнгө байхгүй тохиолдолд эрсдэл болоод дуусна гэсэн үг.

-Хохирлыг төлөхгүй байх хуулийн зохицуулалт байна гэж ойлголоо. Тэгвэл тэтгэврийн зээл аваад нас барсан иргэдийн зээлийг хүүхдүүд нь төлдөг зохицуулалт яагаад байгаа хэрэг вэ. Шударга ёсны хувьд энэ хоёр агуулга зөрчилдөж байгаа хэрэг биш үү. Магадгүй талийгаач Г.Алтангийн кэйсээр тэтгэврийн зээлийг үр хүүхэд нь төлөхийг зогсоож болох биш үү?

– Тэтгэврийн зээлийг үр хүүхэд нь төлөх үүрэг хүлээхгүй. Ийм эрх зүйн орчин байхгүй. Хэрэв тэтгэврийн зээлтэй өндөр настанд орон сууц, газар, тээврийн хэрэгсэл гэх мэт өвлөгдөх хөрөнгө байгаа тохиолдолд энэ хөрөнгийг үр хүүхдүүд нь өвлөж авах хүсэлт гаргаж болно.

Ингэж гаргасан тохиолдолд тэр хүний өвлөсөн хөрөнгөтэй хамт бусдын өмнө хүлээж байгаа үүрэг, хариуцлага буюу банкны өр зээлийг өвлөж авна. Энэ хүрээндээ л төлж барагдуулна. Энэ утгаараа банкны өр зээлийг үр хүүхдүүд нь барагдуулж байгаа юм шиг харагдаж байгаа юм. Түүнээс биш өвлөгдөх харилцаа үүсээгүй байхад банкны өмнө үр хүүхдүүд нь нас барсан хүний өмнө өр төлбөр хариуцах ямар ч эрх зүйн зохицуулалт байхгүй. Харин хамтран зээлдэгч, батлан даагчаар Зээлийн гэрээнд гарын үсэг зурсан тохиолдолд Зээлийн гэрээний дагуу төлбөр төлөх үүрэг үүснэ л гэсэн үг.

Мөн ялгаагүй “Алтжин” компанийн захирал талийгаач Г.Алтангийн үр хүүхэд, эцэг эх гэх мэт хуульд заасны дагуу өвлөгч нарт өвлөгдөх эд хөрөнгө байхыг үгүйсгэхгүй. Тэр өв хөрөнгийг өвлөөд бусдад өгөх өр төлбөртэй шүүхийн шийдвэр байвал, тухайн шийдвэрийн дагуу төлөх үүрэг хүлээнэ. Нас барсан хүний ялыг түүний хамаарал бүхий эцэг эх, үр хүүхэд буюу өвлөгч нь тухайлбал торгох ял өглөө гэхэд ийнхүү ялыг хамааруулж өгнө гэсэн үг биш. Гэм буруутай гэдгийг тогтоогоод нас барсан гэдэг үндэслэлээр хэргийг хэрэгсэхгүй болгож болно. Гэхдээ учирсан хохирлыг хууль ёсны өвлөгчөөс хохирогч нь иргэний журмаар нэхэмжлэх эрх зүйн зохицуулалт нь нээлттэй байна.

“Legal service center”- ийн хуульч, өмгөөлөгч Б. Жигмэддоржтой ярилцлаа.

-Хэрэгт холбогдсон хүнийг цагдан хорих хугацааг олон хоног, сараар үргэлжлүүлж байгаа асуудлыг хуульчид хөндөх боллоо. Сүүлийн жишээ гэхэд Д.Мөнх-Эрдэнийн асуудал байна. Хууль шүүхийн практикт хүний эрхийг зөрчсөн ийм үйлдэл гарсаар байгаа нь ямар учиртай юм бэ?

-Монгол Улс ардчилсан тогтолцоонд шилжиж эх орондоо хүмүүнлэг, иргэний, ардчилсан нийгэм цогцлуулан хөгжүүлэхээр эрхэм зорилгоо тодорхойлсон байдаг. Үүнийхээ хүрээнд хууль тогтоомжийн шинэчлэл хийгдэж байгаа ч нэн ялангуяа эрүүгийн процессын ажиллагаанд хүний эрхийн зөрчил гарсаар байгаа.

Манай улсын хувьд ЭХХШТ Х-д Шүүх дараах үндэслэлийн аль нэг нь байвал яллагдагчийг цагдан хорих шийдвэр гаргана гэж хуульчилсан байдаг. Нэгд, эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаанаас оргон зайлахыг завдсан, оргон зайлсан, хоёрт, шүүгч, прокурор, мөрдөгч, хохирогч, гэрч, шинжээч, гэмт хэрэг хамтран үйлдсэн хүнийг дарамталсан, сүрдүүлсэн, эсхүл тэдгээрийн болон өөрийн амь нас, эрүүл мэндэд аюул учруулах үндэслэл бүхий баримт, мэдээлэл байгаа, гуравт, гэмт хэрэг үйлдэж болзошгүй талаар үндэслэл бүхий баримт, мэдээлэл байгаа, дөрөвт, урьд нь авсан таслан сэргийлэх арга хэмжээг зөрчсөн , шүүх, прокурорын мэдэгдэх хуудсаар дуудахад хүндэтгэн үзэх шалтгаангүйгээр ирээгүй. Эдгээр дөрвөн үндэслэлийн аль нэг нь байхгүй байхад цагдан хорих ёсгүй гэсэн үг.

Таны дурдсан иргэний хувьд бол тодорхой хариулт өгөх боломжгүй байна. Учир нь хэргийн процесстой танилцаагүй тул мэдээлэл тайлбар өгөх боломжгүй юм.

Мөрдөн шалгах ажиллагааны явцад мөрдөн шалгах ажиллагаа дууссаны дараа оролцогчид л хэргийн материалтай танилцдаг учраас цагдан хорих таслан сэргийлэх арга хэмжээг ямар үндэслэлээр авч байгаа талаарх баримттай танилцах боломжгүй байдаг.

-Хууль зүйн сайд онц ноцтой хэрэгтэн биш л бол цагдан хорихгүй байх талаар ярьж эхэллээ. Хууль бус цагдан хорио тухайн иргэнд яаж нөлөөлдөг вэ?

-Юуны өмнө онц ноцтой гэмт хэрэгтэн гэсэн ойлголт Монгол Улсын Эрүүгийн хууль болон ЭХХШТХ-д байхгүй. Үүнийг Хууль зүйн сайд ч мэдэж байгааг хэлэх хэрэгтэй байх.

Цагдан хорио нь иргэний үндсэн эрх буюу Үндсэн хуулиар хамгаалагдсан, баталгаатай эдлэх ёстой халдашгүй, чөлөөтэй байх эрхийг хөнддөг тул үндэсний төдийгүй олон улсын түвшинд эрх зүйн хамгаалалт тогтоодог. Тодруулбал, НҮБ-ын 1945 оны Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглалын 9 дүгээр зүйлд “Хэнийг ч дур мэдэн баривчлах, саатуулах буюу хөөн зайлуулах ёсгүй”, 1966 оны Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын Пактын 9.1-д “…Хэнийг ч дур мэдэн баривчлах буюу цагдан хорьж болохгүй…”, мөн НҮБ-аас “Цагдан хорих болон … хүмүүсийг хамгаалах зарчмууд”-ыг батлан гаргасан байдаг. Манай улсын хувьд дээрх хүний эрхийг хамгаалсан олон улсын бичиг баримтуудад нэгдэн орсноос гадна дотоодын хууль тогтоомжууддаа тусгайлан зохицуулсан байдаг. Жишээлбэл, МУҮХ-ын 16.3-т “Монгол Улсын иргэн халдашгүй чөлөөтэй байх эрхтэй. Хуульд заасан үндэслэл журмаас гадуур дур мэдэн хэнийг ч нэгжих, баривчлах, цагдан хорих, мөрдөн мөшгөх эрх чөлөөг нь хязгаарлахыг хориглоно” гэж баталгаажуулсан байдаг.

-Тэгвэл яагаад өнөөдөр прокурор, шүүгчид ингэж хүний эрхийг зөрчдөг болов оо. НҮБ-ын шинжээч шүүхийн шийдвэргүйгээр хүмүүсийг хорьж байгаа талаар ноцтой судалгааг танилцуулсан шүү дээ?

-Цагдан хорих таслан сэргийлэх арга хэмжээ хүний халдашгүй чөлөөтэй байх эрхийг хөнддөг тул зайлшгүй тохиолдолд эцсийн арга хэмжээ болгож хэрэглэх ёстой. Энэ арга хэмжээг хэрэглэх эсэхийг шийдвэрлэх шүүх хуралд хуульд заасан үндэслэл нь ямар үйл баримтаар тогтоогдож байгааг прокурор, өмгөөлөгчид нотлох баримтын хүрээнд мэтгэлцэж шүүх шийдвэрлэдэг байх нь хүний эрхийн зарчимд нийцнэ. Гэтэл ийм боломж өмгөөлөгчид огт байхгүй, цагдан хорих үндэслэл болсон нотлох баримттай өмгөөлөгч танилцдаггүй, танилцуулдаггүй учраас цагдан хорионы асуудал байнга шүүмжлэл дагуулж байгаа юм. Үүнийг л өөрчлөх шаардлагатай. Олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслээр болон цахим орчинд иргэдийн бухимдал нэлээд байна. Энэ нь олны анхаарлыг татсан хэрэгт холбогдсон хүмүүсийг цагдан хорих шийдвэрээ үндэслэл муутай гаргаж байгаа нь эргээд шүүхийн нэр хүндэд сөргөөр нөлөөлж болзошгүй байгаа юм.

Дээр дурдсанчлан ЭХХШТХ-ийн 14.9.1-д заасан үндэслэлүүдийн дор хаяж нэг нь байхад л цагдах хорих арга хэмжээ авч болно. Харин цагдан хорих таслан сэргийлэх арга хэмжээ 1-рт Цагдан хорих таслан сэргийлэх арга хэмжээг хүчингүй болгож, суллагдсан яллагдагчид урьд нь цагдан хоригдсон үндэслэлээр, 2-рт Өсвөр насны яллагдагч, хөхүүл хүүхэдтэй эмэгтэй яллагдагч, жирэмсэн яллагдагчид эрүүгийн хуулийн 14.9 дүгээр зүйлд заасан үндэслэлээр, эсхүл урьд авсан таслан сэргийлэх арга хэмжээг зөрчсөн, дахин гэмт хэрэг үйлдсэнээс бусад тохиолдолд авахыг хориглодог.

Ингэхдээ хугацааны хувьд цагдан хорих үндсэн хугацаа нэг сар байдаг ч хэргийн ээдрээ төвөгтэй байдлыг харгалзан яллагдагчийг цаашид цагдан хорих зайлшгүй шаардлагатай бол шүүх цагдан хорих таслан сэргийлэх арга хэмжээний хугацааг тухай бүр нэг сар хүртэл хугацаагаар сунгадаг. Мөн баривчлагдсан хугацааг цагдан хорих хугацаанд оруулж тооцдог гээд нарийн хугацаанууд байгаа.

-Прокурор, шүүгчид хэн нэгний захиалгаар ажиллаад байна гэх гомдол тасрахаа больсон. Цагдан хорьж залхаан цээрлүүлдэг болсон гэх. Хуульч, өмгөөлөгчдийн практикт байна уу энэ асуудал?

-Ямар нэг байдлаар шүүгчид нөлөөлж, түүнд дарамт шахалт учруулбал шүүгч өөрөө нөлөөллийн мэдүүлэг хөтөлж тухайн асуудлыг шалгуулах үүрэг нь байдаг. Харин сүүлийн үед ажиглагдаад байгаа гол нөлөөлөл гэхээс илүү сэтгэл зүйн дайралт бол сошиал орчинд нийгмээрээ хэрэг, асуудлыг шүүж дайрдаг болоод байна. Дуулиан шуугиантай хэргийн яллагдагчийг хорих ёстой гэсэн хүмүүсийн эсэргүүцэл хэл ам интернэт орчинд цацагдсанаар шүүгчид сэтгэл зүйн нөлөөллийг үүсгэж байна гэж дүгнэхээр байгаа.

Жишээлбэл, “Долоон тэрбумын хэргийн яллагдагчийг цагдан хорих асуудлыг шийдвэрлэх хуралдааныг түр хойшлууллаа” гэдэг мэдээний доор хэдэн зуун мянган сэтгэгдэл цаашлаад нийтэд тараахдаа шүүгчийн зураг хөрөгтэй нь мэдээлэгдэж байх жишээтэй. Шүүх зөвхөн хуульд л захирагдана. Харин тэр хэргийн хувьд цагдан хорих үндэслэл хуульд заасны дагуу бодит баримт сэлт дээр тулгуурласан эсэхийг бид мэдэхгүй. Тиймээс сошиалд олон нийтэд сэвж нийгмээр нь үзэн ядуулж байгаад тухайн хэргийг шийдүүлдэг сошиал шүүх бий болоод байгаад л эмзэглэж байна.

Үндэслэлгүйгээр цагдан хоригдсон эсвэл цагдан хорьж шалгах үндэслэл арилсан гэж үзвэл ЭХХШТХ-ийн 14.12.2-т зааснаар өөрөө болон хуульч, өмгөөлөгчөөрөө дамжуулан гомдол, хүсэлтээ гаргаад шүүхээр шийдвэрлүүлэх боломж нь нээлттэй байдаг. Мөн хорьж мөрдөх үндэслэл арилсан гэж үзвэл тухайн этгээдийг суллаад өөр төрлийн таслан сэргийлэх арга хэмжээ авдаг.