Author: БААСАНЖАВЫН ЭНХЗАЯА

Эдийн засгийн ухааны доктор Р.Даваадоржтой нүүрсний асуудлаар яригдлаа.

---

-Нүүрсний салбар манайд бол нэлээд хөдөлгөөнтэй, үйл явдал өрнүүн байна. Олон улсын зах зээл дээр үнэ ханшийн мэдээлэл ямар прогнозтой байгаа талаар та товч мэдээлэл сонирхуулаач?

-Монгол уул уурхайн орон. Манай эдийн засгийг зэс ба нүүрс гэсэн бүтээгдэхүүн тодорхойлдог гэж хэлж болно. Нүүрс манай эдийн засагт чухал үүрэг гүйцэтгэнэ гэж тэртээ 2000 онд хэн ч төсөөлж байгаагүй биз. Хэрэв 2000 оны статистикийг сөхөж үзвэл манай улс зэсийн баяжмал 160 сая ам.доллар, харин нүүрсний 4200-хан ам.долларын экспорт хийж байж. Тэр үед төсвийн нийт орлого ердөө 343 тэрбум төгрөг байлаа. Тэгвэл 2007 онд зэсийн баяжмалаа 811 сая ам.доллараар, 2010 онд нүүрсээ 849 сая ам.доллараар борлуулж эхэлсэн тэр үеэс манай улсын эдийн засгийг энэ хоёр эрдэс бүтээгдэхүүн тодорхойлж эхэлсэн.

Өнөөдөр бидний гаднаас олдог 10 ам.доллар тутмын есөн ам.долларыг түүхий эдээс, тэр дотроо бараг найман ам.долларыг зөвхөн зэс, нүүрснээс олж байна. Хэрэв зэс, нүүрсний үнэ ханш дэлхийн зах зээл дээр нэмэгдвэл манай уул уурхайн салбар сэргэж улмаар тээвэр, худалдаа, үйлдвэрлэл, үйлчилгээ зэрэг бусад салбаруудаа тэтгэж сэргээнэ. Харин ханш унаад эхэлбэл эдийн засаг нь тэр даруйдаа хямардаг эмзэг эдийн засагтай орон юм.

Олон арван жилийн турш нүүрс нь дэлхийн олон улсад найдвартай эрчим хүчний эх үүсвэр болж ирсэн. Нүүрс нь олборлоход харьцангуй хямд, цахилгаан эрчим хүч үйлдвэрлэхэд үр ашигтай, дэлхийн өнцөг булан бүрд олборлох боломжтой зэрэг олон давуу талтай. Дэлхий дээр цахилгаан эрчим хүчний хэрэглээ өдрөөс өдөрт өсч байна.

Урьдчилан таамаглаж байгаагаар 20 жилийн дараа дэлхийн эрчим хүчний хэрэглээ өнөөдрийнхөөс бараг 60 хувиар өсч, нүүрс нь түүний гол эх үүсвэр хэвээр байх болно. Олон улсын эрчим хүчний агентлагийн тооцоолсноор 30 жилийн дараа олон улсын нүүрсний худалдааны хэмжээ өнөөдрийнхөөс бараг 1.5 дахин нэмэгдэж, худалдааны урсгал Ази руу шилжинэ. Тэгэхээр ойрын жилүүдэд нүүрсний худалдаа огцом буурахгүй. Ковидтой жилүүдэд 600 ам.доллар хүрсэн нүүрсний үнэ одоо буурч байгаа.

-Манай хоёр хөршийн хоорондын нүүрсний экспорт нэлээд эрчимжиж байгаа гэв үү?

-ОХУ-аас БНХАУ-д хийсэн нүүрсний экспорт өнгөрсөн 2022 онд 2021 онтой харьцуулахад 11.2 хувиар нэмэгдэж, 59.52 сая тоннд хүрчээ. ОХУ 2030 он гэхэд Ази, Номхон далайн бүс нутгийн орнуудад нүүрсний экспортоо 1.5-2 дахин нэмэгдүүлэх зорилт тавин ажиллаж байна. 2023 оны эхний хоёр сард ОХУ-ын нүүрсний экспорт өнгөрсөн оны мөн үеийнхээс бараг есөн хувиар нэмэгдэж, 33.7 сая тоннд хүрчээ. Бээжин 2020 онд Австралиас нүүрс импортлох албан бус хоригоо зөөлрүүлж байгааг “China Energy Invest­ment” Corp. Австралийн нүүрс импортлох захиалга өгсөн мэдээллээс анзаарч болно. Өөрөөр хэлбэл, нүүрсний худалдааны өрсөлдөөн ширүүсэх хандлага ажиглагдаж байна.

-Тэгвэл манай дотоодын нүүрсний экспорт хэр явж байна вэ?

-Дотоодын экспорт маш сайн байгаа мэдээ байна. Эхний улирлын статистик үзүүлэлтээр 14 сая тн нүүрс экспортолсон нь 2021 оны нийт дүнд ойртохоор байна. Борлуулалтын үнийн дүн нь 2.2 тэрбум ам.долларт хүрсэн байна. Энэ хурдаараа явбал энэ жил нүүрсний экспортоос түүхэн өндөр орлого олох нь. Нүүрсийг биржээр худалдаалж эхэлсэн нь үр дүнгээ өгч байгаа. Мөн нүүрсний хулгайн асуудал сөхөгдөж илэрсэн нь нүүрсний экспортын орлого нэмэгдэх бас нэг шалтгаан болсон байх. Гэхдээ оффтэйк гэрээнүүдэд төлөх данхар үнийн дүн хэвээрээ л байгаа шүү дээ. Нүүрсний хулгайн хэрэг гарсантай холбоотой энэ төлбөрүүдээ түр хойш тавьсан байх.

-Нүүрсийг биржээр худалдаалах шинэ зохицуулалтыг туршиж эхэлсэн. Нэлээд үр дүнтэй байгаа талаар албаныхан тэмдэглэж байгаа. Та ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Би дэмжиж байгаа. Уул уурхайн бүтээгдэхүүний биржийн тухай хууль батлагдаж, Монголын хөрөнгийн биржээр анхны туршилтын нүүрсний дуудлага худалдаа явуулж эхэлснээр эдийн засагт ч эерэг үзүүлэлтүүд бий болоод байна. Одоогоор нийт гаргаж буй нүүрснийхээ 10-15 хувийг л биржээр арилжиж байгаа. Энэ хэмжээ цаашид өсөх нь гарцаагүй. Аливаа шинээр эхлүүлж буй ажилд эерэг сөрөг үр дагавар гарах нь дамжиггүй. Уул уурхайн бирж нь худалдагч, худалдан авагчийг цуглуулаад нээлттэй дуудлага худалдаагаар бараа бүтээгдэхүүнээ арилжих л явдал шүү дээ.

-Нүүрсний уурхайн аман дээрх үнэ 100 ам.доллар гэж байгаа. Биржийн худалдаа 170-180 ам.доллараар нүүрсийг зарж байгаа гэх. Гэвч биржийн үнэ нь уурхайн аман дээрээс авах үнэ үү, Хятад руу хил рүү оруулах үнэ үү. Хэрэв Хятад руу оруулах үнэ юм бол зардалтайгаа аман дээрх үнээс дээрдэхгүй биш үү?

-Эрчим хүчний нүүрсийг уурхайн аман дээрээс 10 ам.доллараар худалддаг байсан бол хөрөнгийн биржээр арилжаалж эхэлснээс хойш 73 ам.долларт хүрчихлээ. Мөн коксжих нүүрсийг уурхайн амнаас 60-70 ам.доллараар арилжаалдаг байсан бол 187 орчим ам.долларт хүрч, үнэ гурав дахин нэмэгдсэн байна. Өөрөөр хэлбэл, Монголын хөрөнгийн биржээр нүүрсийг арилжаалж эхэлснээр далд эдийн засаг тодорхой хэмжээнд ил болж байгаа хэрэг. Үүнийг элдвээр эсэргүүцэж буруу зөрүүтэй тайлбарлах хүмүүс ч байгаа байх. Мэдээж өмнө нь хараа хяналтгүй урсаж байсан байгалийн баялаг ядахдаа бүртгэлтэй болж байгаа нь том амжилт. Нөгөө талдаа, АМНАТ, төсөвт төвлөрөх орлого нэмэгдэх эерэг үр дүн гарна. Хамгийн гол нь биржийн худалдаанд үйлдвэрлэгчид ба эцсийн хэрэглэгчид оролцдогоороо онцлог. Бид уурхайн амнаас худалдаа хийх нэрээр олон жил алдагдалтай ажилласан. Дэлхийн зах зээл дээр өнгөрсөн хоёр жил коксжих нүүрс 400-600 ам.долларын хооронд хэлбэлзсэн. Гэвч бид аман дээрээс нь 60 ам.доллараар зарж байсан. Эдийн засгаа сэргээж ДНБ-ий хэмжээг нэмэгдүүлэх сайхан боломжоо алдсан нь харамсалтай.

-Эрдэнэс Таван толгойн ногдол ашгаар нүүрс угаах үйлдвэр барих төсөл хэрэгжүүлэхээр яригдаж байгаа. Өнгөрсөн долоо хоногт ногдол ашиг тараах асуудал яригдаад хойшлогдлоо. Олон нийт нэлээд бухимдалтай байх шиг байна. Хэр зөв алхам болчихов оо?

-Засгийн газар 2012 онд “Эрдэнэс Таван толгой” ХК-ийн нийт хувьцааны 20 хувь болох гурван тэрбум ширхэг хувьцааг 2012 оны дөрөвдүгээр сарын 11-нээс өмнө төрсөн, иргэний шинэчилсэн бүртгэлд хамрагдсан иргэн бүрд үнэ төлбөргүй эзэмшүүлэхээр шийдвэрлэж байсан. Гэвч одоогоор Үнэт цаасны төлбөр тооцоо, төвлөрсөн хадгаламжийн төв дээр энэ хувьцааны бичилт хийсэн төдий байна. Эдгээр хувьцаа дотоодын зах зээл дээр хараахан арилжаалагдаж эхлээгүй байгаа учир өвлөх, шилжүүлэх, бэлэглэх, зарах, болон худалдан авах эрхүүд хаалттай байгаа нь иргэдийг хувьцаа эзэмшигч гэж ойлгох боломжгүй байдалд хүргэж байгаа юм.

2012 оны Засгийн газрын 116 дугаар тогтоолоор Хүний хөгжил сангаас хишиг, хувийг бэлэн мөнгөөр авах хүсэлт гаргасан ахмад настан, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэн, 2010-2012 оны хичээлийн жилд сургалтын төлбөр хэлбэрээр хишиг хувь хүртсэн оюутан, 2016 онд “Сайн хувьцаа” нэрээр Засгийн газар иргэдийн хувьцааг эргүүлэн худалдаж авсан. Өөрөөр хэлбэл, улс төрийн хүчнүүд санал авах зорилгоор бэлэн мөнгөөр хувьцааг нь эргүүлэн худалдаж авч байв. Одоо тус компанийн нийт хувьцааны 14.7 хувь нь иргэдийн мэдэлд, 85.5 хувь нь Засгийн газрын, 0.05 хувь нь аж ахуйн нэгжүүдэд оногдож байна. 2016 оны сонгуулийн өмнө 300 мянган төгрөг авсан иргэдийн хувьцаа 750 ширхэг болсон. Ер нь Засгийн газар иргэдэд өгсөн 20 хувийн эзэмшлийн хувьцааныхаа 6.3 хувийг худалдаж авсан тооцоо байна. Үе үеийн эрх баригч хүчин УИХ-ын сонгуулийн өмнө иргэдийн санал авах хэрэгсэл болгон ашиглаж ирсэн. Газрын хэвлийн баялгийн үр өгөөжийг ард түмэнд тэгш, шударга хүртээмжтэй хуваарилах, ил тод байдлыг хангах, олон нийтийн хяналт оролцоог нэмэгдүүлье гэж бодож байвал “Эрдэнэс Таван толгой” ХК-ийн хувьцааны ногдол ашгийг хуулийн дагуу хүртээх л ёстой.

-Нүүрсний хулгайн хэрэг гэж том хэрэг мандсан. Улстөрчдөөс эхлээд төрийн бүхий л шатны хүмүүс холбогдож, хуулийнхан шалгаж байна. Нүүрсний сонсгол нэг бус удаа хойшиллоо. Нүүрсний сонсголоор нэлээд зүйл тодорхой болох байх. Яагаад ингэж хойшлогдоод байна вэ?

-Яаж хэрхэн мандсан түүхийг нь хэлж өгье. Өнгөрсөн оны 10 сарын статистик үзүүлэлтээр нүүрсний борлуулалтаас таван тэрбум гаруй ам.долларын борлуулалт хийсэн мэдээ ҮСХ гаргасан. Гэвч 2022 оны есдүгээр сард манай улсын гадаад валютын нөөц дөрвөн тэрбумаас 2.6 тэрбум болтол буурч, валютын олдоц эрс багаслаа. Бүтэн жилийн хугацаанд ам.долларын ханш 20 хувиар чангарчихсан. Гэтэл 2019 оны нийт нүүрсний борлуулалт гурван тэрбум ам.доллар байхад ханш хэвийн байсан төдийгүй валютын нөөц дөрвөн тэрбумд дөхөж байсан. Тэгэхээр өнгөрсөн жилийн есдүгээр сар хүртэл манай зах зээлд их хэмжээний валют орж ирсэн нь үнэн үү гэдэг асуудал сөхөгдсөн хэрэг. Үүнд ОУВС анх хариу өгсөн байдаг.

2022 оны есдүгээр сард ОУВС-ын гаргасан тайланд “Төрийн өмчит компаниуд БНХАУ-ын зарим компанитай ажил гүйцэтгүүлэх гэрээ байгуулсан тул Монгол Улсад орж ирэх байсан экспортын орлого буурсан. Эдгээр нь дэд бүтцийн төслүүд бөгөөд гэрээ улсын нууцад хамаарах тул бид илүү дэлгэрэнгүй мэдээлэлгүй байна. Эндээс мөнгө орж ирнэ гэж хүлээх хэрэггүй болжээ. Мөн эдгээр дэд бүтцийн төслүүд импортыг өсгөнө. Олон нийтэд эдгээр төслийн талаар дэлгэрэнгүй мэдээлж, яг одоо хэрэгжүүлэх ямар шаардлага байгааг сайтар тайлбарлах шаардлагатай” гэж анхны албан ёсны “шүгэл” үлээсэн. Өөрөөр хэлбэл, төрийн өмчит компаниудын нүүрсний борлуулалтын хэмжээтэй дүйцэхүйц валют манай зах зээлд орж ирээгүй учраас гадаад валютын ханш өсч, өргөн хэрэглээний бараа, үйлчилгээ, хүнсний үнэ “тэнгэрт” хадсан учир шалтгааныг цүл пал хийтэл нь шууд хэлчихсэн юм. Иймээс эрх баригчид хүссэн ч эс хүссэн ч “нүүрсний хулгай”-н асуудлыг сөхөхөөс өөр арга байсангүй. Гадаад валютын ханшийн савалгаа, бүтэн жилийн өндөр инфляцид нэрвэгдэж олон компани хаалгаа барьж, иргэдийн амьдрал хүндэрсэн үед асар их хэмжээний мөнгөн дүнтэй ноцтой асуудлыг хав дараад өнгөрөх боломж үнэндээ байсангүй.

Тэгэхээр эндээс харвал, нүүрсний хулгайг эрх баригчид сөхсөн юм биш. Харин энэ олон оффтэйк гэрээний ард жинхэнэ хулгай нуугдаж байгаа. Өнөө хүртэл зарим гэрээ хав дараастай байна. Үүнийг эрх баригчдаас хараат хууль хяналтынхан илрүүлж чадахгүй. ЖДҮ санг дээрэмдсэн загвараар цөөн хэдэн хүнд ял оноосон болоод өнгөрнө. “Хүн төрөлхтний түүхэн дэх хамгийн адгийн зүйл бол эх орноо тонон дээрэмдэх явдал” гэж нэг ухаантан хэлсэн байдаг. Гэхдээ Монголын ард түмний сонорт хүрсэн энэ хэрэг түүхэн тодорхой хугацааны дараа шийдэгдэх нь гарцаагүй.

-Нүүрсний сонсголыг хойшлуулах шалтгаан АТГ-аас үүдэлтэй гэж тайлбарлаж байгаа ч үнэндээ улс төртэй холбоотой гэж хардах хэсэг байгаа?

-Өнөөдөр Монгол Улсыг тамирдуулж, ард иргэдийн амьдралыг туйлдуулж байгаа гамшиг бол төрийн өмч дээр суурилсан авлигал, хулгай, луйвар юм. Энэ нь ЖДҮ зээлийг эрх баригчид хуваан хүртэхээс эхтэй, Газрын, Концессын, Хөгжлийн банкны, Төсвийн, Эрдэнэтийн, Нүүрсний, Төмөр замын, Тээврийн гэх мэт дуулиант хэргүүдээс харж болно. Сөрөг хүчингүй шахам, хэвлэл мэдээллийн бүх сувгуудыг “хулгайн” мөнгөөрөө угжсан эрх баригчид гэмт үйлдэл хийхдээ хэнээс ч, юунаас ч айхаа больсон нь өнөөгийн бодит гашуун төрх. Олон нийт төрийн оролцоотой дээрх гэмт хэргүүдийн шийдлийг нэн анхааралтай ажиглаж байна. Засгийн газар хийх ёстой ажлаа хийхгүй хууль хүчний байгууллагын дүрд тоглож байгааг ч хүн бүр харж байгаа байх. Засгийн хийх ёстой үнийн өсөлтийг хазаарлах, иргэдийн орлогыг нэмэгдүүлэх, валютын ханшийг тогтвортой байлгах зэрэг өөрсдийн хийх ёстой ажилдаа хуруугаа ч хөдөлгөхгүй сууж байна шүү дээ.

---

C.Зоригийг хөнөөсөн хэргийг хэрэгсэхгүй болгож, хоёр хүнийг гэмгүй байсан гэж зарлаж байгаа хүмүүс тэднийг буруутгасан нотлох баримтуудыг устгаж амжсан гэж бодож байгаа юм байлгүй

---

Хуульч Г.Эрдэнэбаттай ярилцлаа.

---

-Засгийн газраас авлигын эсрэг томоохон акц болох “5Ш” ажиллагааг эхлүүлээд байна. Шувуу, шилжүүлэн авах зэрэг нь олны анхаарлыг татаж байгаа. Энэ ажиллагаануудын үр дүнг та хуульч хүний хувьд хэрхэн харж байна вэ?

-НҮБ-ын Авлигын эсрэг конвенциор хүлээсэн үүргийн хүрээнд маш олон ажиллагааг Засгийн газар хийх ёстой байдаг. “5Ш” гэх нэр томьёо нь үйл ажиллагаагаа олон нийтэд хүргэхийн тулд хийж байгаа пи-арын шинжтэй байх л даа. Гэхдээ үүний цаана хийж байгаа Шүгэл, Шүүр, Шувуу, Шилэн гэх мэт ажиллагаа бол дээрх конвенцийн хүрээнд улс гүрнүүдийн хийхийг шаарддаг л ажил. Монголын нийгэмд тулгамдчихсан, тартагтаа тулчихсан авлигын нөхцөл байдлыг засахын тулд эдгээр ажлыг хийх ёстой. Энэ талаасаа сайшаалтай. Ялангуяа хүмүүсийн анхаарлыг татаад байгаа гадаадад гарч, оргон зайлсан, зугтаасан хүмүүсийг илрүүлж тогтоогоод, шилжүүлж авчрах нь зөв зүйтэй ажил. “Шүүр” ажиллагаагаар гэхэд төрийн байгууллагуудад хууль ёсны орлогоосоо давсан хэрэглээгээ нотолж чадахгүй байгаа буюу үндэслэлгүйгээр хөрөнгөжсөн албан тушаалтнуудтай хариуцлага тооцох нь мөн л олон улсын конвенциор хүлээсэн үүрэг.

Эдгээр ажлыг тодорхой хэмжээгээр өмнө нь хийж ирсэн. Манайхан зовлонтой нь, ямарваа нэгэн үйл явдлыг “Бид өнөөдөр л хамгийн анх хийж байна” гэж ялангуяа улстөрчид яриад байдаг, түүнийг олон нийт ч “Хамгийн анх хийж байгаа юм байна” гэж бодоод байдаг нь харамсалтай.

Хууль ёсны орлогоосоо давсан хөрөнгө орлогоо нотолж чадахгүй бол хариуцлага хүлээлгэдгийг 2015 онд Эрүүгийн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулаад, эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхээр заагаад хэрэгжээд явж ирсэн. Үндэслэлгүйгээр хөрөнгөжсөн зүйл ангиар цөөнгүй тооны хүн эрүүгийн хариуцлага хүлээсэн удаатай. Харин энэ хүрээнд төрийн албанд шургалчихсан илүү орон тоотой албан тушаалтнуудыг цөөлж, чөлөөлж байгаа нь шинэ ажил байж магадгүй.

Ингээд харвал агуулгын хувьд зөв санаачилга ч жаахан гажуудал харагдаж байгаа л даа. Хууль зүйн сайд нь хууль сахиулагчийн ажил хийгээд, гадаадад гэмт хэрэгт шалгагдаж сэрдэгдэж байгаа хүнийг яриад байдаг албан харилцааны дүрэм журам, хууль байхгүй. Засгийн газраас хийж байгаа ажлаа олны анхааралд өртүүлэхийн тулд олон нийтэд таалагдах гэсэн зорилготой байж болно. Гэвч нөгөө талаас төрийн албаныхаа дэг жаяг, ёс журмыг зөрчиж, үүнээсээ дараа нь хортой үр дагавар үүсгэж болзошгүй.

-Т.Бадамжунайг гадаадаас сүр дуулиантай шилжүүлэн авлаа. н.Удаанжаргалыг авчрах гэж байна, тэнд энд байна хэмээн нэг бус зарлаж байгаа. Энэ нь хэр зөв үйлдэл юм бэ. Хуулийнхан ингэж ажиллаж болдог хэрэг үү?

-Гэмт этгээдийг шилжүүлэн авах гэж нэрлэдэг хуулийн ажил бий. Олон улсын хамтын ажиллагааны хүрээнд шийддэг, нэг улс нөгөөд нь шилжүүлж өгдөг нарийн зохицуулалттай ажиллагаа байдаг. Jurisdiction гэж нэрлэдэг. Аливаа улсын нутаг дэвсгэр дээр өөр нэг улс хуулийн ажиллагаа хийгээд байж болдоггүй. Нэг улсын нутаг дэвсгэр дээр өөр нэг улсын төр засаг эрх мэдлээ хэрэгжүүлж болохгүй. Тэнд тусгаар тогтносон бүрэн эрхэт улс байгаа. АНУ-ын нутаг дэвсгэр дээр Монголын цагдаа буу шийдэм тачигнуулаад, хүн гавлаад яваад байж болохгүй биз дээ. Тэр улс өөрийн гэсэн хуультай, цагдаатай. Энэ процессыг зөрчихийг хууль ёс нь тогтчихсон улс орон хэзээ ч зөвшөөрдөггүй.

Та санаж байгаа бол манайд холгүй, хэдэн жилийн өмнө манай хуулийн нэг ажилтан гадаад улсаас хүн аваад ирлээ гээд л шуугьсан. Тэр улсынх нь хуулийг зөрчсөн, тэр гэмт хэрэгтэн хууль сахиулагчийг буруу зүйл хийлээ гэж буруутгасан. Нэг ёсондоо манай улсыг бүхэлд нь буруутгасан. Тэр хүн ч бас чамгүй хугацаагаар гадаад улсын шоронд хоригдож байгаад ирсэн тохиолдол байгаа. Ийм байтал сая бас л түүхээ давтаж байгаа юм шиг Хууль зүйн сайд гадаад улсад хуулийн ажил хийж байгаад хүн бариад аваад ирсэн юм шиг л яриад яваад байна. Өмнөх алдааг дахиж давтаагүй байлгүй дээ. Олон нийтэд таалагдах зорилгоор ойлголт төрүүлсэн байх гэж залбирч байна.

Яахав, хүндрэл маш их байдаг. Нөгөө улс нэгд, манай хоёр улс хоорондоо гэмт этгээдээ шилжүүлж өгье. Эрүүгийн хэрэгт эрх зүйн туслалцаа үзүүлье гэж гэрээ байгуулчихсан бол нэг хэрэг. Гэрээ байгуулаагүй газарт Авлигын эсрэг конвенциор заачихсан ч гэсэн нөгөө улс нь үүн дээр маш болгоомжтой ханддаг. Тэгэхээр гэмт этгээдийг шилжүүлэн авах ажиллагаанд хүндрэл учирч байгаа байх. Учирдаг ч байсан. Харин хэн нэгэн хүнийг одоо тэр улсад байна, тэндээс очоод бариад аваад ирэх гэтэл яваад өглөө, өөр улс руу зугтаачихлаа гэж олон нийтэд зарлаад байдаг бол арай дэндүү инээдэмтэй, эмгэнэлтэй. Энгийнээр хэлэхэд, хүн мөрдөж байгаа бол “Би чамайг энэ өрөөнд хайлаа шүү”, “За чи энэ өрөөнд алга, одоо би тэр өрөө рүү орж хайлаа шүү” гээд нуугдаж тоглобол хэн олдох вэ дээ. Арай манай хууль сахиулах байгууллага энэ бүгдийг хийгээгүй байлгүй дээ гэж дотроо горьдож сууна.

-Авлигын хэргийн ял шийтгэлийн асуудал урт хугацаанд хөндөгдөж байгаа. Засгийн газрын энэ ажиллагааны хүрээнд ч яригддаг. Авлига хээл хахуулийн хэрэгт хатуу ял оноох ёстой гэдэгтэй та санал нийлдэг үү?

-Би энэ салбарын хүний хувьд, бүх хүн намайг буруутгасан ч хамаагүй үнэн бөгөөд бодит байдлыг хэлэх ёстой гэж бодож байна. Мэргэжлийн үүрэг ч юм. Бид авлигатай тэмцэх нь чухал, авлигын гэмт хэрэгт хатуу хариуцлага хүлээлгэх ёстой хэдий ч арай дэндүү туйлширч, байна. Хэтэрхий хөөрцөглөж, сүржигнэж байна.

Хамаагүй ээ, авлигын гэмт хэргийг хатуу ял шийтгэлээ гэж бодъё. Тэглээ гээд авлига буурахгүй. Хүн хатуу ял шийтгэлээс айдаг байсан бол хүн төрөлхтний түүхийн хамгийн зэрлэг үе гэж яригддаг дундад зууны үед бараг худалч хүнд бүх гэмт хэрэг цаазаар авах ялтай байсан юм шүү. Тэглээ гээд гэмт хэрэг буураагүй, улам л галзуурсан. Үүнээс нэгд, аливаа зүйл өөрт нь тохирсон ял шийтгэлтэй байх хэрэгтэй юм байна гэж хүн төрөлхтөн ойлгосон. Хоёрт, ял шийтгэлээр айлгаад гэмт хэргийг таслан зогсоодоггүй юм байна. Харин тэр гэмт хэрэг гарах учир шалтгааныг арилгах ёстой юм байна гэдгийг ойлгоод, хүлээн зөвшөөрчихсөн.

Бид өнөөдөр авлигын гэмт хэрэг үйлдсэн хүнийг хатуу ширүүн шийтгэх гэхээс илүү авлигад автах, авлига хээл хахууль авах, өөртөө давуу байдал олгох боломжгүй эрх зүйн орчин, тийм л нийгмийн хяналттай орчныг бүрдүүлэх ёстой юм. Үүнийгээ хийхгүй, бүх юмыг зөнд нь хаячихаад төгсгөлд нь авлига авсан хүнийг маш хатуу шийтгээд байя гэдэг бол олон нийтийн уур хилэнгээр наадаж байгаа л хэрэг. Олон нийтийг бухимдуулж байгаа нь үнэн. Хаа сайгүй өчнөөн олон тэрбумаар нь идчихсэн, уучихсан, ашиглачихсан. Төгрөг байтугай долларыг сая, тэрбумаар тоологдох хэмжээнд идэж уучихсан байгаа учраас иргэд бухимдалгүй яахав дээ. Ерөөсөө энэ муу хүн юм чинь гайхалтай хатуу шийтгээд өгье, тэгэхээр л шударга ёс тогтчихож байгаа юм гэж ард түмнээс худлаа оноо авч, тэднийг зориуд хуурч болохгүй. Ингэлээ гээд нөгөө хэрэгтэн нь “Би айхтар шийтгүүлэх нь, больё” гэхээс илүү ямар ч хүн их, бага ямар ч гэмт хэрэг дээр “Баригдахгүй дээ” гэж л үйлддэг. Тэгээд өөрт нь боломж байхаар хийчихдэг.

-Ямар боломж?

-Бид өнөөдөр бараг Монгол Улсын баялгийнхаа 90 гаруй хувийг төр нь захиран зарцуулна. Төрийн өмчит үйлдвэрийн газар гэж байна, төрийн өмчит компани гэж байна. Тэр нь ажил хэрэг, бизнес, баялгийг захиран зарцуулна гээд шийдвэр гаргаад, хууль баталчихсан. Монгол Улсын уул уурхайн баялгийн 90 хувийг төрийн өмчит газар эзэмшээд, хамгийн ашигтай, унацтай бизнесийг төрийн өмчит компани хийж байгаа энэ тохиолдолд авлига буурахгүй. Жишээ нь, төмөр замд томилгоог төр хийдэг л бол тэнд байгаа хүн албан тушаалаа ашиглаж, бусдыг хясан боогдуулж төмөр замын үйлчилгээгээ авлигаар л борлуулна. Тэгэхээр бид худлаа олон нийтийн уур хилэнд зориулж, “Аа, үүнийг хийсэн хүнийг хатуу шийтгэнэ” гэдэг. Тэгээд хэнийг шийтгэсэн юм бэ. Үзүүрт нь баригдсан нэг, хоёрхон хүнийг шийтгэж байгаа болохоос цаад хэргийн эзэн хаана байна. Тэд баригдахгүй. Тэгэхээр энэ бол зүгээр жүжиг. Ингэж олон түмний уур хилэнгээр хамаагүй наадаж болохгүй. Галаар тоглож байгаа хэрэг шүү.

-Шүүх эрх мэдэл, шүүх засаглал хүчгүй байх нь улстөрчдөд ашигтай. Өнөөдөр тийм л нөхцөл байдал өрнөж байна. Бүр “Шүүхийг нүд цавчилгүй харж байна” гэж улстөрчид удаа дараа мэдэгддэг боллоо. Энэ эрүүл үзэгдэл үү?

-Энэ бол хамгийн айхтар тулгамдсан асуудал болчихлоо. Эрээ цээргүйгээр, шүүх ингэж л шийдвэл шударга, үүнээс өөрөөр шийдвэл шударга бус гэдэг захиалга өгдөг улс төрийн нөлөө гээч юмыг үүсгэж эхэлж байна. Би ч үүнийг өөрийн биеэр туулсан. Шүүхийн гадна жагсдаг. Хэвлэл мэдээллээр тодорхой хүний эсрэг зохион байгуулалттай акц явуулаад тэр мэдээнийх нь агуулга зорилгоос өөрөөр хэрэг шийдэгдвэл шүүгч шударга бусад тооцогддог хандлага хэзээ ч байж болохгүй. Үүнд нэг талаар манай шүүхийн өөрсдийнх нь алдаа бий. Шударгаар шийдэж чадахгүй, нөлөөнд автаж шийддэг явдал байснаас болоод хүмүүс шүүхэд итгэхээ больчихсон. Одоо шүүхийн шийдвэрт хүмүүс эргэлзэж хүлээж аваад эхлэнгүүт улс төрийн нөлөө түүн дээр нь дөрөөлж, шүүх энэ хэргийг шударгаар шийдэхгүй бол бид хариуцлага тооцно. Таны сая хэлдэгчлэн “Нүд цавчихгүй ажиглана” гэх байдлаар сүрдүүлж байгаад хүссэн шийдвэрээ гаргуулах гээд байдаг болчихлоо. Бид үүнийг даруй зогсоох хэрэгтэй. Хамгийн гол шударга ёсны шалгуур бол шүүх. Шүүх шийдсэний дараа шүүхийг шүүж болохгүй.

-Шүүх, шүүгчид зоригтой байх хэрэгтэй юм биш үү. Сүүлд энэ асуудлаар Шүүхийн ерөнхий зөвлөл хуралдлаа гэсэн. Дараа нь үгүйсгээд уналаа?

-Энэ нь хувь хүний хүчин зүйлээс хамаарах ёсгүй. Шүүгч ямар ч хүн байж болно. Гол нь шүүхийн тогтолцоо нь хараат бус байх ёстой. Шүүх эрх мэдэл, шүүх засаглал таны хэлдгээр айхгүй байх ёстой буюу хараат бус байх ёстой. Өнөөдөр хэн нэгэн шүүгч “Би үүнийг ингээд шийдчихээр намайг ажлаас халчих болов уу, намайг буруутгах болов уу” гэдэг айдасгүй байх ёстой.

-Тийм айдас байна уу?

-Яагаад хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр нүд цавчилгүй, анхааралтай ажиглаж байна гээд байгаа юм бэ. Өмнө нь шүүхийг анхааралтай, нүд цавчилгүй харсаар хүссэн шийдвэрээ гаргуулчихсан учраас, амжилттай болсон мэх байвал түүнийгээ дахиад хийж үзнэ биз дээ.

Нөгөө талаар тэр шүүх шийдвэрээ гаргахаар шүүхийг өөрчлөх, ялангуяа шүүхийн талаарх олон нийтийн хандлагыг өөрчлөх боломж хуулиараа, бодит байдлаараа байгаа юм. Шүүхэд хараат бус эрх зүйн орчин нөхцөл нь дутмаг байна. Ашгүй үнэн юм бол, ШЕЗ үнэхээр Ерөнхий сайд шүүхийн хараат бус байдалд халдаж байна гэж санал дүгнэлт гаргаж, холбогдох албан тушаалтан руу хандаж байгаа бол маш сайн хэрэг. Хуулиар хүлээсэн үүргээ биелүүлж байгаа хэрэг.

-Хөгжлийн банкны хэргийн шүүх хурал энэ өдрүүдэд үргэлжилж байна. Анхаарал татаж байгаа асуудлууд гэвэл Засгийн газрын тогтоол шийдвэрийг шүүх шүүж байгаа нь буруу тогтолцоо гэж шүүгдэгчид хэлсээр байх юм. Тэглээ гээд бас шүүхгүй гэсэн үг биш биз дээ?

-Хөгжлийн банкны нарийн ширийнийг сайн мэдэхгүй юм. Хөндлөнгийн байр сууринаас харахад анхаармаар хоёр асуудал харагдаж байгаа. Нэгд, та сая хэллээ. Хөгжлийн банкин дээр Засгийн газрын шийдвэр буруу, зөв гарсан гэж ярьж байгаа тухай. Гэмт хэрэг гэдэг бол тодорхой хүний үйлдэл байдаг. Засгийн газар гэдэг хүн биш, хамтын шийдвэр гаргадаг байгууллага. Засгийн газрын юм уу, эсвэл Ерөнхий сайд юм уу тодорхой албан тушаалтныг шүүж болох уу гэвэл болно. Гэхдээ хэн нэгэн хүнд давуу байдал олгоод, Засгийн газрын тогтоол, Ерөнхий сайдын захирамж гаргуулаад энэ хүн, энэ компанид зээл олго, зээлийн баталгаа гаргаж өг гэж шийдвэр гаргасан бол ярих юм алга. Гэтэл Хөгжлийн банкны зээлийн асуудлаар хэнд ч байсан зээл гаргахдаа ингэж ажиллаарай гэж шийдвэр гаргасан бол, тэр нь хуулиар олгогдсон эрх хэмжээнийхээ хүрээнд явсан бол ийм хамтын шийдвэрийн төлөө, бүх хүнд хамаатай асуудлаар гаргасан шийдвэрээр хэн нэгнийг буруутгана гэдэг бол утгагүй зүйл. Би дутуу бөгөөд буруу ойлгосон байж болно. Засгийн газрын тодорхой албан тушаалтныг буруутгахдаа нийтэд нь асуудлыг шийдсэн шийдвэрийг л яриад байх шиг харагдсан. Ийм гэмт хэргийн тухай ойлголт байхгүй.

-Хоёр дахь нь?

-Яагаад ингэж сүр дуулиан болж театрчилсан үзүүлбэр үзүүлээд байгааг ойлгохгүй байгаа. Өмнө нь шүүхийн практикт олон холбогдогчтой хэргийг шийдэж л байсан. Ойрын жишээ гэвэл 2008 оны долдугаар сарын 1-ний хэрэг байна. Хадгаламж зээлийн зарим том хоршооны хохирогчдын асуудлыг шийдсэн хэрэг байна. Ийм олон оролцогчийг нэг дор бөөгнүүлээд, телевиз радиогоор шууд нэвтрүүлээд, тэндээс хүнийг тайзан дээр микрофоны өмнө зогсоож байгаад л хэргийг шүүж байна шүү дээ. Ийм жүжигчилсэн тоглолт хэнд хэрэгтэй юм бэ. Ингэхгүй бол шударга ёс тогтохгүй гэж үзээд байгаа юм уу. Би үүнийг хардаж байгаа. Яагаад шүүн таслах ажиллагааг тогтсон журмынх нь дагуу явуулж болохгүй. Ерөөсөө Хөгжлийн банкнаас зээл авсан бүх хүнийг бөөнд нь хэрэг үүсгээд, олноор нь хэргийг хянан шийдвэрлэнэ гэж зарлаад цувуулаад л олон нийтэд сүр дуулиан болгож үзүүлж байна. Ингэснээр хэн ч үүнийг сонирхохоо болихыг хүлээж байгаа юм уу. Эсвэл зээлийн талаар гэж бүх хүнд сөрөг эсвэл эерэг ойлголт төрүүлэхийг хүсээд байгаа юм уу. Маш ойлгомжгүй.

-Магадгүй дараагийн Хөгжлийн банк шиг олон холбогдогчтой хэрэг шүүх дээр ирж болзошгүй. Тэр бол нүүрсний хэрэг. Бас л дуулиан шуугиан дагуулсан. Гэтэл нүүрсний сонсгол хойшлогдоод л сүүл рүүгээ нэлээд сураг алдарч, удааширч байна уу даа?

-Үнэнийг хэлэхэд нүүрсний хэрэг гээд яриад байгааг би цэвэр зохион байгуулалттай улс төрийн акц гэж харж байгаа. Анх төрийн өмчит “Эрдэнэс Таван толгой” компанийн нүүрсийг борлуулсан, тээвэрлэсэн асуудал дээр хууль бус үйлдлүүд явагдлаа гэж зарлаад, хянан шалгах ажиллагаа эхэлсэн биз дээ. Өнөөдөр сүр дуулианы гол баатар нь нөгөө “Эрдэнэс Таван толгой” биш орон нутгийн “Таван толгой” компанийн асуудал болоод хувирчихлаа. Тодорхой тооны хүмүүс нь буруутгагдаад явж байна. Хоёуланд нь асуудал байсан юм байна гэж үзвэл нөгөө том “Таван толгой” компанийн асуудал хаачсан бэ. Нөгөө төрийн өмч хөрөнгийг завшсан, үрэгдүүлсэн албан тушаалтнууд хаана байна вэ. Ерөнхий сайдын зарлаад байсан асуудал хаачив.

Та санаж байвал, гурав дөрөвхөн жилийн өмнө шүүхэд айхтар нөлөөлдөг өмгөөлөгч Баасанцогт гээд залуу байна. Энэ хүн Монголын шүүхийг атгачихаж. Баахан схем зураад, Номтойбаярыг ингэж хэлмэгдүүлнэ, С.Баяр нарыг ингэж шийдүүлнэ, Хурц нарын хэргийг ингэж шийднэ гээд долоо, найман хэргийн схем зурчихсан байж гэж хэрэг шүүхэд шилжих нь байтугай мөрдөн шалгах ажиллагаа нь дуусаагүй үед ингэж зарласан шүү дээ. Явсаар нөгөө Баасанцогт “Биеэ үнэлэхийг зуучилсан” хэргээр ял авлаа. Нөгөө айхтар схем юу болсон бэ. Яг үүн шиг эрх бүхий албан тушаалтан “Манай Эрдэнэс Таван толгойн нүүрсийг гадаад руу зараад тэр мөнгийг завшсан айхтар ноцтой хэрэг илрүүллээ” гэж зарласан. Одоо нөгөөх маань орон нутгийн жижиг “Таван толгой” компанийн нүүрсээ дутаасан, хулгайлсан асуудал болоод хувирчихлаа. Ингэхээр би энэ хэргийг ерөөсөө эрүүгийн хэрэг гэдэг утгаар биш улсын акц гэдэг нүдээр л харж байгаа.

-Тантай ярилцсаных С.Зоригийг хөнөөсөн хэрэгтэй холбоотой асуудлыг асуухгүй өнгөрч болохгүй. Энэ хэрэгт буруутгагдсан Б.Содномдаржаа, Т.Чимгээ нарын хэргийг хэрэгсэхгүй болгосон нь өнөөдөр ч дуулиан хэвээр байна. Тэднийг эрх чөлөөтэй болгоход нөлөөлсөн эрүү шүүлтийн хэргийн оролцогч гэж буруутгагдсан хүний хувьд та үүн дээр юу хэлэх вэ?

-Бодвол, энэ хэргийг хэрэгсэхгүй болгож, хоёр хүнийг гэмгүй байсан гэж зарлаж байгаа хүмүүс тэднийг буруутгасан нотлох баримтуудыг устгаж амжсан гэж бодож байгаа юм байлгүй дээ.Хуульч Г.Эрдэнэбаттай ярилцлаа.

-Засгийн газраас авлигын эсрэг томоохон акц болох “5Ш” ажиллагааг эхлүүлээд байна. Шувуу, шилжүүлэн авах зэрэг нь олны анхаарлыг татаж байгаа. Энэ ажиллагаануудын үр дүнг та хуульч хүний хувьд хэрхэн харж байна вэ?

-НҮБ-ын Авлигын эсрэг конвенциор хүлээсэн үүргийн хүрээнд маш олон ажиллагааг Засгийн газар хийх ёстой байдаг. “5Ш” гэх нэр томьёо нь үйл ажиллагаагаа олон нийтэд хүргэхийн тулд хийж байгаа пи-арын шинжтэй байх л даа. Гэхдээ үүний цаана хийж байгаа Шүгэл, Шүүр, Шувуу, Шилэн гэх мэт ажиллагаа бол дээрх конвенцийн хүрээнд улс гүрнүүдийн хийхийг шаарддаг л ажил. Монголын нийгэмд тулгамдчихсан, тартагтаа тулчихсан авлигын нөхцөл байдлыг засахын тулд эдгээр ажлыг хийх ёстой. Энэ талаасаа сайшаалтай. Ялангуяа хүмүүсийн анхаарлыг татаад байгаа гадаадад гарч, оргон зайлсан, зугтаасан хүмүүсийг илрүүлж тогтоогоод, шилжүүлж авчрах нь зөв зүйтэй ажил. “Шүүр” ажиллагаагаар гэхэд төрийн байгууллагуудад хууль ёсны орлогоосоо давсан хэрэглээгээ нотолж чадахгүй байгаа буюу үндэслэлгүйгээр хөрөнгөжсөн албан тушаалтнуудтай хариуцлага тооцох нь мөн л олон улсын конвенциор хүлээсэн үүрэг.

Эдгээр ажлыг тодорхой хэмжээгээр өмнө нь хийж ирсэн. Манайхан зовлонтой нь, ямарваа нэгэн үйл явдлыг “Бид өнөөдөр л хамгийн анх хийж байна” гэж ялангуяа улстөрчид яриад байдаг, түүнийг олон нийт ч “Хамгийн анх хийж байгаа юм байна” гэж бодоод байдаг нь харамсалтай.

Хууль ёсны орлогоосоо давсан хөрөнгө орлогоо нотолж чадахгүй бол хариуцлага хүлээлгэдгийг 2015 онд Эрүүгийн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулаад, эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхээр заагаад хэрэгжээд явж ирсэн. Үндэслэлгүйгээр хөрөнгөжсөн зүйл ангиар цөөнгүй тооны хүн эрүүгийн хариуцлага хүлээсэн удаатай. Харин энэ хүрээнд төрийн албанд шургалчихсан илүү орон тоотой албан тушаалтнуудыг цөөлж, чөлөөлж байгаа нь шинэ ажил байж магадгүй.

Ингээд харвал агуулгын хувьд зөв санаачилга ч жаахан гажуудал харагдаж байгаа л даа. Хууль зүйн сайд нь хууль сахиулагчийн ажил хийгээд, гадаадад гэмт хэрэгт шалгагдаж сэрдэгдэж байгаа хүнийг яриад байдаг албан харилцааны дүрэм журам, хууль байхгүй. Засгийн газраас хийж байгаа ажлаа олны анхааралд өртүүлэхийн тулд олон нийтэд таалагдах гэсэн зорилготой байж болно. Гэвч нөгөө талаас төрийн албаныхаа дэг жаяг, ёс журмыг зөрчиж, үүнээсээ дараа нь хортой үр дагавар үүсгэж болзошгүй.

-Т.Бадамжунайг гадаадаас сүр дуулиантай шилжүүлэн авлаа. н.Удаанжаргалыг авчрах гэж байна, тэнд энд байна хэмээн нэг бус зарлаж байгаа. Энэ нь хэр зөв үйлдэл юм бэ. Хуулийнхан ингэж ажиллаж болдог хэрэг үү?

-Гэмт этгээдийг шилжүүлэн авах гэж нэрлэдэг хуулийн ажил бий. Олон улсын хамтын ажиллагааны хүрээнд шийддэг, нэг улс нөгөөд нь шилжүүлж өгдөг нарийн зохицуулалттай ажиллагаа байдаг. Jurisdiction гэж нэрлэдэг. Аливаа улсын нутаг дэвсгэр дээр өөр нэг улс хуулийн ажиллагаа хийгээд байж болдоггүй. Нэг улсын нутаг дэвсгэр дээр өөр нэг улсын төр засаг эрх мэдлээ хэрэгжүүлж болохгүй. Тэнд тусгаар тогтносон бүрэн эрхэт улс байгаа. АНУ-ын нутаг дэвсгэр дээр Монголын цагдаа буу шийдэм тачигнуулаад, хүн гавлаад яваад байж болохгүй биз дээ. Тэр улс өөрийн гэсэн хуультай, цагдаатай. Энэ процессыг зөрчихийг хууль ёс нь тогтчихсон улс орон хэзээ ч зөвшөөрдөггүй.

Та санаж байгаа бол манайд холгүй, хэдэн жилийн өмнө манай хуулийн нэг ажилтан гадаад улсаас хүн аваад ирлээ гээд л шуугьсан. Тэр улсынх нь хуулийг зөрчсөн, тэр гэмт хэрэгтэн хууль сахиулагчийг буруу зүйл хийлээ гэж буруутгасан. Нэг ёсондоо манай улсыг бүхэлд нь буруутгасан. Тэр хүн ч бас чамгүй хугацаагаар гадаад улсын шоронд хоригдож байгаад ирсэн тохиолдол байгаа. Ийм байтал сая бас л түүхээ давтаж байгаа юм шиг Хууль зүйн сайд гадаад улсад хуулийн ажил хийж байгаад хүн бариад аваад ирсэн юм шиг л яриад яваад байна. Өмнөх алдааг дахиж давтаагүй байлгүй дээ. Олон нийтэд таалагдах зорилгоор ойлголт төрүүлсэн байх гэж залбирч байна.

Яахав, хүндрэл маш их байдаг. Нөгөө улс нэгд, манай хоёр улс хоорондоо гэмт этгээдээ шилжүүлж өгье. Эрүүгийн хэрэгт эрх зүйн туслалцаа үзүүлье гэж гэрээ байгуулчихсан бол нэг хэрэг. Гэрээ байгуулаагүй газарт Авлигын эсрэг конвенциор заачихсан ч гэсэн нөгөө улс нь үүн дээр маш болгоомжтой ханддаг. Тэгэхээр гэмт этгээдийг шилжүүлэн авах ажиллагаанд хүндрэл учирч байгаа байх. Учирдаг ч байсан. Харин хэн нэгэн хүнийг одоо тэр улсад байна, тэндээс очоод бариад аваад ирэх гэтэл яваад өглөө, өөр улс руу зугтаачихлаа гэж олон нийтэд зарлаад байдаг бол арай дэндүү инээдэмтэй, эмгэнэлтэй. Энгийнээр хэлэхэд, хүн мөрдөж байгаа бол “Би чамайг энэ өрөөнд хайлаа шүү”, “За чи энэ өрөөнд алга, одоо би тэр өрөө рүү орж хайлаа шүү” гээд нуугдаж тоглобол хэн олдох вэ дээ. Арай манай хууль сахиулах байгууллага энэ бүгдийг хийгээгүй байлгүй дээ гэж дотроо горьдож сууна.

-Авлигын хэргийн ял шийтгэлийн асуудал урт хугацаанд хөндөгдөж байгаа. Засгийн газрын энэ ажиллагааны хүрээнд ч яригддаг. Авлига хээл хахуулийн хэрэгт хатуу ял оноох ёстой гэдэгтэй та санал нийлдэг үү?

-Би энэ салбарын хүний хувьд, бүх хүн намайг буруутгасан ч хамаагүй үнэн бөгөөд бодит байдлыг хэлэх ёстой гэж бодож байна. Мэргэжлийн үүрэг ч юм. Бид авлигатай тэмцэх нь чухал, авлигын гэмт хэрэгт хатуу хариуцлага хүлээлгэх ёстой хэдий ч арай дэндүү туйлширч, байна. Хэтэрхий хөөрцөглөж, сүржигнэж байна.

Хамаагүй ээ, авлигын гэмт хэргийг хатуу ял шийтгэлээ гэж бодъё. Тэглээ гээд авлига буурахгүй. Хүн хатуу ял шийтгэлээс айдаг байсан бол хүн төрөлхтний түүхийн хамгийн зэрлэг үе гэж яригддаг дундад зууны үед бараг худалч хүнд бүх гэмт хэрэг цаазаар авах ялтай байсан юм шүү. Тэглээ гээд гэмт хэрэг буураагүй, улам л галзуурсан. Үүнээс нэгд, аливаа зүйл өөрт нь тохирсон ял шийтгэлтэй байх хэрэгтэй юм байна гэж хүн төрөлхтөн ойлгосон. Хоёрт, ял шийтгэлээр айлгаад гэмт хэргийг таслан зогсоодоггүй юм байна. Харин тэр гэмт хэрэг гарах учир шалтгааныг арилгах ёстой юм байна гэдгийг ойлгоод, хүлээн зөвшөөрчихсөн.

Бид өнөөдөр авлигын гэмт хэрэг үйлдсэн хүнийг хатуу ширүүн шийтгэх гэхээс илүү авлигад автах, авлига хээл хахууль авах, өөртөө давуу байдал олгох боломжгүй эрх зүйн орчин, тийм л нийгмийн хяналттай орчныг бүрдүүлэх ёстой юм. Үүнийгээ хийхгүй, бүх юмыг зөнд нь хаячихаад төгсгөлд нь авлига авсан хүнийг маш хатуу шийтгээд байя гэдэг бол олон нийтийн уур хилэнгээр наадаж байгаа л хэрэг. Олон нийтийг бухимдуулж байгаа нь үнэн. Хаа сайгүй өчнөөн олон тэрбумаар нь идчихсэн, уучихсан, ашиглачихсан. Төгрөг байтугай долларыг сая, тэрбумаар тоологдох хэмжээнд идэж уучихсан байгаа учраас иргэд бухимдалгүй яахав дээ. Ерөөсөө энэ муу хүн юм чинь гайхалтай хатуу шийтгээд өгье, тэгэхээр л шударга ёс тогтчихож байгаа юм гэж ард түмнээс худлаа оноо авч, тэднийг зориуд хуурч болохгүй. Ингэлээ гээд нөгөө хэрэгтэн нь “Би айхтар шийтгүүлэх нь, больё” гэхээс илүү ямар ч хүн их, бага ямар ч гэмт хэрэг дээр “Баригдахгүй дээ” гэж л үйлддэг. Тэгээд өөрт нь боломж байхаар хийчихдэг.

-Ямар боломж?

-Бид өнөөдөр бараг Монгол Улсын баялгийнхаа 90 гаруй хувийг төр нь захиран зарцуулна. Төрийн өмчит үйлдвэрийн газар гэж байна, төрийн өмчит компани гэж байна. Тэр нь ажил хэрэг, бизнес, баялгийг захиран зарцуулна гээд шийдвэр гаргаад, хууль баталчихсан. Монгол Улсын уул уурхайн баялгийн 90 хувийг төрийн өмчит газар эзэмшээд, хамгийн ашигтай, унацтай бизнесийг төрийн өмчит компани хийж байгаа энэ тохиолдолд авлига буурахгүй. Жишээ нь, төмөр замд томилгоог төр хийдэг л бол тэнд байгаа хүн албан тушаалаа ашиглаж, бусдыг хясан боогдуулж төмөр замын үйлчилгээгээ авлигаар л борлуулна. Тэгэхээр бид худлаа олон нийтийн уур хилэнд зориулж, “Аа, үүнийг хийсэн хүнийг хатуу шийтгэнэ” гэдэг. Тэгээд хэнийг шийтгэсэн юм бэ. Үзүүрт нь баригдсан нэг, хоёрхон хүнийг шийтгэж байгаа болохоос цаад хэргийн эзэн хаана байна. Тэд баригдахгүй. Тэгэхээр энэ бол зүгээр жүжиг. Ингэж олон түмний уур хилэнгээр хамаагүй наадаж болохгүй. Галаар тоглож байгаа хэрэг шүү.

-Шүүх эрх мэдэл, шүүх засаглал хүчгүй байх нь улстөрчдөд ашигтай. Өнөөдөр тийм л нөхцөл байдал өрнөж байна. Бүр “Шүүхийг нүд цавчилгүй харж байна” гэж улстөрчид удаа дараа мэдэгддэг боллоо. Энэ эрүүл үзэгдэл үү?

-Энэ бол хамгийн айхтар тулгамдсан асуудал болчихлоо. Эрээ цээргүйгээр, шүүх ингэж л шийдвэл шударга, үүнээс өөрөөр шийдвэл шударга бус гэдэг захиалга өгдөг улс төрийн нөлөө гээч юмыг үүсгэж эхэлж байна. Би ч үүнийг өөрийн биеэр туулсан. Шүүхийн гадна жагсдаг. Хэвлэл мэдээллээр тодорхой хүний эсрэг зохион байгуулалттай акц явуулаад тэр мэдээнийх нь агуулга зорилгоос өөрөөр хэрэг шийдэгдвэл шүүгч шударга бусад тооцогддог хандлага хэзээ ч байж болохгүй. Үүнд нэг талаар манай шүүхийн өөрсдийнх нь алдаа бий. Шударгаар шийдэж чадахгүй, нөлөөнд автаж шийддэг явдал байснаас болоод хүмүүс шүүхэд итгэхээ больчихсон. Одоо шүүхийн шийдвэрт хүмүүс эргэлзэж хүлээж аваад эхлэнгүүт улс төрийн нөлөө түүн дээр нь дөрөөлж, шүүх энэ хэргийг шударгаар шийдэхгүй бол бид хариуцлага тооцно. Таны сая хэлдэгчлэн “Нүд цавчихгүй ажиглана” гэх байдлаар сүрдүүлж байгаад хүссэн шийдвэрээ гаргуулах гээд байдаг болчихлоо. Бид үүнийг даруй зогсоох хэрэгтэй. Хамгийн гол шударга ёсны шалгуур бол шүүх. Шүүх шийдсэний дараа шүүхийг шүүж болохгүй.

-Шүүх, шүүгчид зоригтой байх хэрэгтэй юм биш үү. Сүүлд энэ асуудлаар Шүүхийн ерөнхий зөвлөл хуралдлаа гэсэн. Дараа нь үгүйсгээд уналаа?

-Энэ нь хувь хүний хүчин зүйлээс хамаарах ёсгүй. Шүүгч ямар ч хүн байж болно. Гол нь шүүхийн тогтолцоо нь хараат бус байх ёстой. Шүүх эрх мэдэл, шүүх засаглал таны хэлдгээр айхгүй байх ёстой буюу хараат бус байх ёстой. Өнөөдөр хэн нэгэн шүүгч “Би үүнийг ингээд шийдчихээр намайг ажлаас халчих болов уу, намайг буруутгах болов уу” гэдэг айдасгүй байх ёстой.

-Тийм айдас байна уу?

-Яагаад хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр нүд цавчилгүй, анхааралтай ажиглаж байна гээд байгаа юм бэ. Өмнө нь шүүхийг анхааралтай, нүд цавчилгүй харсаар хүссэн шийдвэрээ гаргуулчихсан учраас, амжилттай болсон мэх байвал түүнийгээ дахиад хийж үзнэ биз дээ.

Нөгөө талаар тэр шүүх шийдвэрээ гаргахаар шүүхийг өөрчлөх, ялангуяа шүүхийн талаарх олон нийтийн хандлагыг өөрчлөх боломж хуулиараа, бодит байдлаараа байгаа юм. Шүүхэд хараат бус эрх зүйн орчин нөхцөл нь дутмаг байна. Ашгүй үнэн юм бол, ШЕЗ үнэхээр Ерөнхий сайд шүүхийн хараат бус байдалд халдаж байна гэж санал дүгнэлт гаргаж, холбогдох албан тушаалтан руу хандаж байгаа бол маш сайн хэрэг. Хуулиар хүлээсэн үүргээ биелүүлж байгаа хэрэг.

-Хөгжлийн банкны хэргийн шүүх хурал энэ өдрүүдэд үргэлжилж байна. Анхаарал татаж байгаа асуудлууд гэвэл Засгийн газрын тогтоол шийдвэрийг шүүх шүүж байгаа нь буруу тогтолцоо гэж шүүгдэгчид хэлсээр байх юм. Тэглээ гээд бас шүүхгүй гэсэн үг биш биз дээ?

-Хөгжлийн банкны нарийн ширийнийг сайн мэдэхгүй юм. Хөндлөнгийн байр сууринаас харахад анхаармаар хоёр асуудал харагдаж байгаа. Нэгд, та сая хэллээ. Хөгжлийн банкин дээр Засгийн газрын шийдвэр буруу, зөв гарсан гэж ярьж байгаа тухай. Гэмт хэрэг гэдэг бол тодорхой хүний үйлдэл байдаг. Засгийн газар гэдэг хүн биш, хамтын шийдвэр гаргадаг байгууллага. Засгийн газрын юм уу, эсвэл Ерөнхий сайд юм уу тодорхой албан тушаалтныг шүүж болох уу гэвэл болно. Гэхдээ хэн нэгэн хүнд давуу байдал олгоод, Засгийн газрын тогтоол, Ерөнхий сайдын захирамж гаргуулаад энэ хүн, энэ компанид зээл олго, зээлийн баталгаа гаргаж өг гэж шийдвэр гаргасан бол ярих юм алга. Гэтэл Хөгжлийн банкны зээлийн асуудлаар хэнд ч байсан зээл гаргахдаа ингэж ажиллаарай гэж шийдвэр гаргасан бол, тэр нь хуулиар олгогдсон эрх хэмжээнийхээ хүрээнд явсан бол ийм хамтын шийдвэрийн төлөө, бүх хүнд хамаатай асуудлаар гаргасан шийдвэрээр хэн нэгнийг буруутгана гэдэг бол утгагүй зүйл. Би дутуу бөгөөд буруу ойлгосон байж болно. Засгийн газрын тодорхой албан тушаалтныг буруутгахдаа нийтэд нь асуудлыг шийдсэн шийдвэрийг л яриад байх шиг харагдсан. Ийм гэмт хэргийн тухай ойлголт байхгүй.

-Хоёр дахь нь?

-Яагаад ингэж сүр дуулиан болж театрчилсан үзүүлбэр үзүүлээд байгааг ойлгохгүй байгаа. Өмнө нь шүүхийн практикт олон холбогдогчтой хэргийг шийдэж л байсан. Ойрын жишээ гэвэл 2008 оны долдугаар сарын 1-ний хэрэг байна. Хадгаламж зээлийн зарим том хоршооны хохирогчдын асуудлыг шийдсэн хэрэг байна. Ийм олон оролцогчийг нэг дор бөөгнүүлээд, телевиз радиогоор шууд нэвтрүүлээд, тэндээс хүнийг тайзан дээр микрофоны өмнө зогсоож байгаад л хэргийг шүүж байна шүү дээ. Ийм жүжигчилсэн тоглолт хэнд хэрэгтэй юм бэ. Ингэхгүй бол шударга ёс тогтохгүй гэж үзээд байгаа юм уу. Би үүнийг хардаж байгаа. Яагаад шүүн таслах ажиллагааг тогтсон журмынх нь дагуу явуулж болохгүй. Ерөөсөө Хөгжлийн банкнаас зээл авсан бүх хүнийг бөөнд нь хэрэг үүсгээд, олноор нь хэргийг хянан шийдвэрлэнэ гэж зарлаад цувуулаад л олон нийтэд сүр дуулиан болгож үзүүлж байна. Ингэснээр хэн ч үүнийг сонирхохоо болихыг хүлээж байгаа юм уу. Эсвэл зээлийн талаар гэж бүх хүнд сөрөг эсвэл эерэг ойлголт төрүүлэхийг хүсээд байгаа юм уу. Маш ойлгомжгүй.

-Магадгүй дараагийн Хөгжлийн банк шиг олон холбогдогчтой хэрэг шүүх дээр ирж болзошгүй. Тэр бол нүүрсний хэрэг. Бас л дуулиан шуугиан дагуулсан. Гэтэл нүүрсний сонсгол хойшлогдоод л сүүл рүүгээ нэлээд сураг алдарч, удааширч байна уу даа?

-Үнэнийг хэлэхэд нүүрсний хэрэг гээд яриад байгааг би цэвэр зохион байгуулалттай улс төрийн акц гэж харж байгаа. Анх төрийн өмчит “Эрдэнэс Таван толгой” компанийн нүүрсийг борлуулсан, тээвэрлэсэн асуудал дээр хууль бус үйлдлүүд явагдлаа гэж зарлаад, хянан шалгах ажиллагаа эхэлсэн биз дээ. Өнөөдөр сүр дуулианы гол баатар нь нөгөө “Эрдэнэс Таван толгой” биш орон нутгийн “Таван толгой” компанийн асуудал болоод хувирчихлаа. Тодорхой тооны хүмүүс нь буруутгагдаад явж байна. Хоёуланд нь асуудал байсан юм байна гэж үзвэл нөгөө том “Таван толгой” компанийн асуудал хаачсан бэ. Нөгөө төрийн өмч хөрөнгийг завшсан, үрэгдүүлсэн албан тушаалтнууд хаана байна вэ. Ерөнхий сайдын зарлаад байсан асуудал хаачив.

Та санаж байвал, гурав дөрөвхөн жилийн өмнө шүүхэд айхтар нөлөөлдөг өмгөөлөгч Баасанцогт гээд залуу байна. Энэ хүн Монголын шүүхийг атгачихаж. Баахан схем зураад, Номтойбаярыг ингэж хэлмэгдүүлнэ, С.Баяр нарыг ингэж шийдүүлнэ, Хурц нарын хэргийг ингэж шийднэ гээд долоо, найман хэргийн схем зурчихсан байж гэж хэрэг шүүхэд шилжих нь байтугай мөрдөн шалгах ажиллагаа нь дуусаагүй үед ингэж зарласан шүү дээ. Явсаар нөгөө Баасанцогт “Биеэ үнэлэхийг зуучилсан” хэргээр ял авлаа. Нөгөө айхтар схем юу болсон бэ. Яг үүн шиг эрх бүхий албан тушаалтан “Манай Эрдэнэс Таван толгойн нүүрсийг гадаад руу зараад тэр мөнгийг завшсан айхтар ноцтой хэрэг илрүүллээ” гэж зарласан. Одоо нөгөөх маань орон нутгийн жижиг “Таван толгой” компанийн нүүрсээ дутаасан, хулгайлсан асуудал болоод хувирчихлаа. Ингэхээр би энэ хэргийг ерөөсөө эрүүгийн хэрэг гэдэг утгаар биш улсын акц гэдэг нүдээр л харж байгаа.

-Тантай ярилцсаных С.Зоригийг хөнөөсөн хэрэгтэй холбоотой асуудлыг асуухгүй өнгөрч болохгүй. Энэ хэрэгт буруутгагдсан Б.Содномдаржаа, Т.Чимгээ нарын хэргийг хэрэгсэхгүй болгосон нь өнөөдөр ч дуулиан хэвээр байна. Тэднийг эрх чөлөөтэй болгоход нөлөөлсөн эрүү шүүлтийн хэргийн оролцогч гэж буруутгагдсан хүний хувьд та үүн дээр юу хэлэх вэ?

-Бодвол, энэ хэргийг хэрэгсэхгүй болгож, хоёр хүнийг гэмгүй байсан гэж зарлаж байгаа хүмүүс тэднийг буруутгасан нотлох баримтуудыг устгаж амжсан гэж бодож байгаа юм байлгүй дээ.

С.Зоригийг хөнөөсөн хэрэгт шүүхээр ял авсан Б.Содномдаржаа, Т.Чимгээ нарын хэргийг хэрэгсэхгүй болгосон явдал олон нийтийн анхаарлын төвд хэвээр байна. Ялангуяа гурван шатны шүүхээр ял сонссон хүмүүс цагаадаж байгаа нь шүүхийн практикт байгаагүй, ээдрээтэй нөхцөл байдал болж харагдаж байгаа юм.

Б.Содномдаржаа, Т.Чимгээ нарыг эрх чөлөөтэй болгосон гэх эрүү шүүлтийн хэрэгт буруутгагдсан ТЕГ-ын дарга асан Б.Хурц нарын өмгөөлөгч, хуульч Г.Батбаяртай ярилцлаа.

---

-С.Зоригийг хөнөөсөн хэрэгт холбогдсон хүмүүсийг эрүүдэн шүүсэн учраас тэдний ялыг хэрэгсэхгүй болгосон шийдвэрийг прокурорын байгууллага танилцуулаад удаагүй байна. Эрүү шүүлтийн хэрэг дээр нь ажиллаж байсны хувьд танаас энэ процессыг хэрхэн дүгнэж байгааг сонирхъё?

-Ер нь шүүх зөвхөн хүнийг цагаатгах тогтоол гаргана. Ингэснээр тухайн этгээд цагаадсан буюу хэлмэгдсэн юм байна гэдэг итгэл үнэмшил бий болно. Харин Д.Амгаланбаатар, Б.Содномдаржаа, Т.Чимгээ нар цагаадаагүй. Зүгээр холбогдох хэсгийг нь хэрэгсэхгүй болсон.

Гэхдээ гэмт хэрэг үйлдсэн гэдэг нь тогтоогдохгүй байна гээд байгаа юм уу эсвэл хөөн хэлэлцэх хугацаа дууссан гэж үзэв үү. Хөөн хэлэлцэх хугацаа ярьж байгаа учир нь энэ хэрэг 1986 оны Эрүүгийн хууль үйлчилж байх үед үйлдэгдсэн гэмт хэрэг. Тэгэхээр 2002 оны Эрүүгийн хууль үйлчлээд 2017 онд үйлчлэл нь зогсож байсан. Түүний дараа дахин шинэ Эрүүгийн хууль, ЭХХШТХ үйлчилж байх үед хэрэгсэхгүй болж байгаагаараа онцлогтой. Энэ хуулиуд тус бүрдээ өөр, өөрийн онцлогтой. Хөөн хэлэлцэх хугацааг өөр, өөрөөр тоолно. Мөрдөн шалгах ажиллагааны арга барилуудыг өөр, өөрөөр тодорхойлно. Түүнээс хамаарч энд улс төр маш их орсон хэрэг. Үнэн бодитоор шийдэгдэхгүй байх магадлал маш өндөр. Хохирогч өөрөө улс төрийн нэрт зүтгэлтэн байсан гэдэгтэй холбогдуулаад улстөрчид орж ирээд байдаг. Ингэж 20 гаруй жилийн хугацаанд тархи угаасаар “Тэртээ тэргүй хүн хэлмэгдэж байгаа юм байна” гэдэг итгэл үнэмшлийг нийгэмд бий болгосон. Худал үгийг мянган удаа давтвал үнэн болдог гэгчээр худлаа таамаглал яриад байхаар жинхэнэ алуурчин илэрчихсэн байсан ч худлаа даа гэдэг итгэл үнэмшилтэй болгоод хаячихсан. Тийм учраас энэ нь мөрдөн байцаалтын шатанд хэрэгсэхгүй болгож байхад иргэд шүүхээр цагаадчихсан юм шиг ойлгоод байна.

-Та хавтаст хэргийг бүтэн уншсан уу?

-Уншсан. Уншаад “Энэ хэргийг энэ гурав үйлдчихжээ” гэсэн итгэл үнэмшил төрж байсан. Гурван шатны шүүхээр ч шийдэгдчихсэн. Гурван шатны шүүх зөвхөн баримтан дээр тулгуурласан.

Яллагдагч шүүгдэгчийн мэдүүлгийг нотлох баримтын хэмжээнд үнэлдэггүй. Худлаа ярьж болно. Ер нь хэргээ хүлээдэг хулгайч гэж хаана ч байхгүй. Шүүгдэгчдийн мэдүүлгүүд нь ил болсон шүү дээ. Д.Амгаланбаатар гэхэд Б.Булганы биеийн онцлог, шинж тэмдгийг яг таг хэлж байсан гэх мэт. Энэ бүхнийг тэр яаж мэдсэн байх вэ, түүнд хэн хэлж өгөх вэ. Зам шалгалтаар орц руу ороод “Мөн үү, биш үү” гэхэд “Биш ээ, тэр орц шүү дээ, энэ хаалга мөн шүү дээ” гэх жишээтэй. Гэрчүүд байна. Тэд бүгд худал мэдүүлэг өгөх үү. Гэрчүүд шууд таньдаг. Дээр нь үүн дээр шинжлэх ухааны үндэслэлтэй, орчин үеийн тоног төхөөрөмжийг ашигласан. Г.Эрдэнэбат прокурор ч хэлдэг шүү дээ. Шүүгдэгчийн мэдүүлгээр яваагүй. Ялтны мэдүүлгээр энэ хэргийг шийдээгүй гэж. Угаасаа шүүх хурал дээр та ярьж ч болно, ярихгүй байж ч болно гэж шүүгч хэлдэг. Энэ нь та худлаа ярих эрхтэй. Худлаа ярьснаар гэрч шиг хууль сануулдаггүй. Энд мэдээж нотлох баримтуудаар хэргийг тогтоочихсон байгаа. Шүүгч уншаад танилцчихсан. Мэтгэлцээний явцад тэр итгэл үнэмшлээ бататгах гэж шүүх хурлыг хийдэг. Ингээд л шийдсэн хэрэг.

-Гэтэл хэрэг хэрэгсэхгүй болж байгаа нь шүүхийн шийдвэр юу болчихов оо гэдэг асуулт өнөөдөр хүртэл хариултгүй байгаа л даа. Нөгөө талаар цагаадсан хүмүүс эрүүдэн шүүгдсэн гэж ноцтой зүйлс ярьсаар байгаа?

-Шүүх тухайн нотлох баримтыг эргэлзээгүй байдлаар хянаад шалгасны эцэст хөдөлбөргүй гэж үзсэний үндсэн дээр шийдвэрээ гаргадаг. Эргэлзээтэй байвал буцаана. Ингээд энэ хэрэг шийдэгдсэн. Тухайн үед зарим хэсгүүд шүүгдэгчид хэргээ хүлээчихсэн байдаг. Тэгчихээд одоо болохоор “Тэр үед надад хар тамхи татуулчихсан юм шиг байна лээ” гэдэг.

Тэгэхээр хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагааны явцад эрүү шүүлт тулгасны улмаас шүүх хуралд ороод хэргээ хүлээсэн нөхцөл байдал тогтоогдоогүй. Хэрэв үнэхээр мөрдөн шалгах явцад эрүү шүүлт тулгаад түүний улмаас аргагүй хэргээ хүлээж байсан бол өмгөөлөгчид нь юу хийж байсан хэрэг вэ. Өмгөөлөгчид нь шүүх хурал дээр “Манай үйлчлүүлэгчид эрүү шүүлт тулгаад түүний улмаас аргагүйн эрхэнд хүлээж байгаа юм” гэж яагаад хэлээгүй юм бэ. Тиймээс тухайн үед хөдөлбөргүй нотлогдоод шүүхээр шийдэгдсэний дараа гэнэт төр засаг солигдоод МАН гарч ирсний дараа энэ хэрэг гэнэт задарч, эрүү шүүлт гэдгээс болж буцсан.

-Хорих ангид Б.Содномдаржаа, Т.Чимгээ нарын өрөөнд Д.Амгаланбаатар орж айлган сүрдүүлснээс эхлээд л эрүү шүүлтийн үйлдлүүд байдаг юм биш үү?

-Тэнд шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэлийнхэн л буруутай. Тухайн шийдвэр гүйцэтгэлийн байранд болоод байгаа, хоригдлууд нэг нэгнийгээ дарамтлаад байгаа үйлдэл шүүхийн шийдвэртэй л холбоотой. Түүнээс биш тагнуул, байцаагч нар буруугүй. Тийм байхад баахан байцаагчдыг эрүү шүүлт тулгасан гэж оруулж ял өгөөд дараа нь шинээр илэрсэн нөхцөл гэж хэргийг буцааж байгаад хэргийг мэдүүлэг нотлох баримтан дээр дүгнэлт гаргаж байгаад хэрэгсэхгүй болгож байгаа юм. Тэгж байж С.Зоригийг хэн хөнөөснийг тогтоож нэгэнт шийдвэрдэгдсэн хүчин төгөлдөр тогтоолоор үйлчилж байсан хэргийг мөрдөн байцаалтад авчирч байгаад л хэрэгсэхгүй болголоо.

-Одоо энэ шийдвэрийн үр дагавар юу болох вэ. Логикоор харахад эрүү шүүлт тулгаж ял оноосон хүмүүсийг хариуцлагад татах нөхцөл байдал үүсэв үү?

-Эрүү шүүлт тулгаснаас үл хамаараад тухайн хэрэгт авагдсан нотлох баримтын хүрээнд шийдвэрээ гаргасан шүүгч нар, прокурорууд, мөрдөн байцаагч, тагнуулынхан, гүйцэтгэх ажиллагааны ажилтнууд бүгд ял авах нөхцөл бүрдчихлээ. Хортой үр дагавар нь энэ шүү дээ. Гэтэл энэ чинь тухайн хэргийг хэрэгсэхгүй болгохдоо тус бүрээр нь бий болгосон баримтуудыг яаж үгүйсгэж, яаж няцааж байна вэ. Шүүх шууд нотлох баримтуудыг үзсэн, хоёрдугаар зэргийн нотлох баримтуудыг ч харсан. Тэгээд л шийдвэрээ гаргасан. Гэтэл тэр олон баримтуудыг яаж няцаасан юм бол. 19 жилийн турш цуглуулсан баримтыг яаж няцаагаад байгаа юм бэ. Хэрэгтнүүд шүүх хурал дээр хэргээ хүлээж байсан зарим мэдүүлгүүдийг яах вэ.

Ингээд хэргээсээ шал өөр зүйл рүү орчихож байгаа юм. ЭХХШТХ-ийн 1.1-д заасан зөрчигдсөн эрхийг сэргээдэг, хохирогчийн хууль ёсны эрх ашиг сонирхлыг хамгаалдаг, гэмт хэрэгтэнд ял үл завшуулах байдлаар эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэдэг зарчмаас хазайчихлаа. Энэ нь хэсэг бүлэг хүний үйлдсэн гэмт хэрэг гэхээс илүүтэй эрүүгийн хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаа болон бусад хууль тогтоомжийн хэрэгжилт биелүүлэлтийн замбараагүй байдалд оруулаад ард түмний төрд, шүүхэд итгэх итгэлийг алдагдуулж байгаа юм.

Д.Амгаланбаатар бол алуурчин шүү дээ. 2006 онд таксины жолоочийг хөнөөгөөд “жиргээд” цаазын ял сонсоод амь хэлтэрсэн хүн. Гэртэйгээ шатаж үхсэн зургаан хүнийг яах вэ. Шинжээчийн дүгнэлт цахилгаанаас болсон гэж нэг гараад л, дараа нь гадна нь шүдэнз зурсан байна гэж гардаг. Энэ хэрэг цагаадаагүй. Сэргээхэд амархан. Учир нь энэ хэргийг хэрэгсэхгүй болгосон тогтоол Нийслэлийн хяналтын прокуророос гарсан. Энэ тогтоолд хууль ёсны эрх ашиг нь хөндөгдөж байгаа этгээдүүд болох Хурц, Эрдэнэбат, Баяр гэд хүмүүс гомдол гаргаснаар дахин хэргийг сэргээх боломжтой. Тэр үед хэлмэгдүүлсэн үү, үгүй юу гэдгийг зэрэгцүүлэн шалгах ёстой юм.

-Цагдаагаас энэ хэргийг хэрэгсэхгүй болгоё гэсэн саналыг прокурорт таван удаа ирүүлсэн гэж байгаа. Эцэст нь прокурор хүлээж авлаа гэж олон нийтэд зарласан. Хуулийн хүрээнд зөв үү?

-Олон удаа хэрэгсэхгүй болгох санал хүргэх тусам прокурорын байгууллага хүлээгээд авчихдаг хэрэг үү. Тэр нь учир дутагдалтай. Прокурор “Би мөрдөн шалгах ажиллагаанд оролцож чадахгүй юм чинь…” гэдэг байдлаар хандаад байгаа юм уу. Үүнийг тодорхой болгоё гэвэл бүгд адилхан шалгуулах хэрэгтэй. Тэр ажлын хэсэгт орсон хүмүүсийг бас шалга. Илрүүлсэн, хэрэгсэхгүй болсон хүмүүсийг ч шалга.

-Шүүгдэгчдийн мэдүүлгийг нотлох баримтад үнэлдэггүй гэлээ. Тэгвэл тэднийг яг нотолсон ямар баримтууд байдаг юм бэ. Ярих боломжтой хэсгээс нь дурдаж болох уу?

-Ерөөсөө Д.Амгаланбаатар гянданд байхдаа энэ хэргийг нүдэнд харагдтал ярьдаг. Бүр нарийн, хэргийн шалтгаант холбоо, үйл явдлын дэс дарааллаар ярьж байгаа нь энэ гэмт хэргийг туйлын сайн мэдэх хүн гэж шууд харагддаг. Б.Содномдаржаа, Т.Чимгээ хоёр Д.Амгаланбаатарын яриаг няцааж чаддаггүй. Тэд одоо л бид гэмт хэрэг хийгээгүй гэж ярьж байгаа болохоос хэрэгт татах үед хэзээ ч ийм зүйл ярьж байгаагүй. Мөрдөн шалгах ажиллагааны явцад илрээд байгаа нотлох баримтуудыг ч тэд няцааж чадаагүй. Зам шалгалтаар явахдаа мөрдөгчдийн мэдээгүй байсан маш олон зүйлийг ил болгож өгсөн. Ойлгомжгүй байсан, ээдрээтэй байсан зүйлийг тайлж өгөөд байсан. Хөнгөн ял авахын тулд мөрдөн шалгах ажиллагааны явцад зарим талаараа тусалдаг ч байсан нөхцөл байдал харагддаг.

Одоогоос 15 жилийн өмнө буюу 2008 оны долдугаар сарын 1-ний үймээнээр дөрвөн хүн буудуулж, нэг хүн угаартаж нас барсан дуулиант хэрэг мандсан. Олон зуун залуус баривчлагдаж ял сонссон нь ч бий. Энэ хэргээс улбаалж Цагдаагийн байгууллагыг тухайн үед удирдаж байсан дөрвөн хурандаа ял сонсож, цагдаагийн 14 албан хаагч хэрэгт яллагдагчаар татагдсан байдаг. Тэгвэл мартагдах дөхсөн энэ хэргийг сэргээж шалгаж эхэлсэн талаар мэдээллүүд гарч эхлээд байна. Энэ дуулиант хэргийг дахин шалгаж эхэлнэ гэдэг бол шинэ нөхцөл байдал, шинэ нотлох баримт илэрсэн гэсэн үг. Энэ хүрээнд Цагдаагийн ажилтны ар гэрийн холбооны гүйцэтгэх захирал, цагдаагийн хошууч Ж.Алтангэрэлтэй ярилцлаа.

---

-Долдугаар сарын 1-ний хэргээс хойш 15 жил болжээ. Та бол тэр үймээний үеэр бэртэж гэмтсэн цагдаагийн албан хаагчид болон хэрэгт буруутгагдсан цагдаа нарын эрхийг хамгаалж олон жил дуугарсан хүн. Өнөөдөр тэдгээр цагдаа нарын нөхцөл байдал ямар байгаа талаар та л бодит зүйл ярина даа…?

-Долдугаар сарын 1-ний хэрэгт нэр холбогдсон хүмүүсийн аж амьдралд юу болов гэхээр эмгэнэлтэй зураг л харагддаг. Тухайн үед цагдаагийн газрыг удирдаж байсан дарга нар хорих ялаар шийтгүүлсэн. Үүрэг гүйцэтгээд явж байсан цагдаагийн 14 алба хаагч сэжигтэн яллагдагч нэртэйгээр 15 жил орчим явлаа.

Хүний нэр төр цэвэр тунгалаг байх, ар гэрийн аж амьдрал, сэтгэл санаа амар амгалан, төвшин байх, ижий аав нь үр хүүхдийнхээ үйл ажлаар бахаддаг, үр хүүхэд нь аав ээжийнхээ алба ажлаар эрэлхдэг, эрэмшдэг явдал өнгөрсөн 15 жилд энэ хэдэн цагдаагийн алба хаагчдад байгаагүй. Тэдний эдлэх ёстой эрх зөрчигдсөн. Өөрөөр хэлбэл, хэлмэгдсэн. Тухайлбал, дөрвөн даргыг шийтгээд ял эдлүүлсэн.

Зарим нь нас барсан даа. Энэ бол тийм дурсаад, тийм ч таатай биш байна. Гэхдээ яг одоо бодит байдал ийм л байгаа.

Яагаад цагдаагийн дарга нарыг хилсээр шийтгэчихсэн гэж хэлж байгаа юм бэ гэж чи асуух байх. Ерөөсөө яллагдагч сэжигтнээр татагдсан 14 алба хаагчийг нас барсан дөрвөн хүнийг буудсан гэдгийг тогтоогоогүй. Тийм мөртлөө чиний удирдлагад байсан цагдаа нар хүн буудаж алсан байна гээд дөрвөн даргыг шийтгэчихэж байгаа юм. Ингэж болдог юм уу. Бүр сонин зүйл болсон. 2017 оны долдугаар сард дээрх нэр бүхий цагдаагийн 14 алба хаагчийн үйлдэл холбогдлыг прокурорын тогтоолоор хэрэгсэхгүй болгосон байдаг юм байна. Үүнийг бид саяхан, өнгөрсөн арванхоёрдугаар сард олж мэдлээ.

-Таван жилийн дараа гэсэн үг үү?

-Тийм.

-Яагаад?

-Бид ч үүнийг асуумаар байна. Яагаад тухайн үед нь, 2017 оны долдугаар сард хүмүүст нь тогтоолыг танилцуулсангүй вэ. Яагаад ЦЕГ-ын удирдлага, дарга нарт мэдэгдээгүй юм бэ. Ёстой нөгөө ариун явдал уу гэдэг юм болсон. Бид энэ асуудлаа хөндөж, тавьж, ярьж байгаа.

-Таван жил дарах ямар сонирхол байна вэ?

-Мэдэхгүй. Хэлэхээсээ айсан юм уу. Одоо их сонин байдал үүсч байна. Долдугаар сарын 1-ний хэрэгт сэжигтэн яллагдагчаар татагдсан 14 хүнийг “Чи гэмт хэрэг үйлдээгүй байна” гээд чөлөөлснөө хэлэхээр нөгөө дөрвөн даргыг яах вэ гэдэг асуудал үүсч байгаа юм. Тэд ял эдэлчихсэн шүү дээ, бүр. Хүн хэлмэгдүүлсэн бодит факт мөн биз дээ.

Энэ хэргийг прокурор, Прокурорын мөрдөн байцаах алба өөрөө л хийсэн ажил. Дотроо бүтэц байгуулж байгаад энэ хэргийг мөрдөөд прокурор нь яллаад шүүх дээр шүүн таслах ажиллагааг явуулчихсан шүү дээ.

-Хэргийн гол буруутан гэж үзэж байсан цагдаа нарын эрх сэргэлээ гэхэд амиа алдсан дөрвөн хүнийг хэн буудсан бэ гэдэг асуудал сөхөгдөх нь?

-Түүнийг олох ёстой. Би мөрдөгч биш л дээ. Ерөнхийд нь тойм ойлголтоор харахад яг долдугаар сарын 1-ний өдөр Ерөнхийлөгчийн зарлиг шийдвэр гарсан үетэй давхцуулаад дөрвөн хүнийг хэн буудаж алсан бэ гэдгийг шалгах субъектууд нь цагдаа, тагнуул байсан бол өөр байх байсан болов уу. Прокурорын дэргэдэх мөрдөн долдугаар сарын 2-ноос нь энэ хэргийг шалгаж эхэлсэн. Прокурорын мөрдөнг муу, чадваргүй гэж хэлэх гэж байгаа юм биш. Тэд цагдаа, тагнуул, шүүхийн шийдвэр биелүүлэх газар, прокурор гэх мэт тусгай хүчний байгууллагын ажилтнуудын дундаас үйлдсэн гэмт үйлдлүүдийг шалгадаг субъект. Түүнээс биш эрүүгийн гэмт хэрэгтэн, гадаадынхныг шалгах эрх байхгүй. Хуулиараа тийм. Нэг ёсондоо цагдаагийн эргүүл хамгаалалтын газрын тухайн үед тэнд үүрэг гүйцэтгэсэн хэдэн албан хаагчдыг л шалгаад байсан. Манай хэдийг л тойруулж мөлжсөн. Гадагшаа хальж чадаагүй. Гадагшаа гарч шалгах эрх ч байхгүй, боломж байхгүй.

Нийгэмд ойлгуулахдаа цагдаа л энэ хэргийг үйлдсэн гэдэг. Х.Тэмүүжин гэдэг сайд сум, хонгио хоёр харуулж байгаад “Цагдаа буудсан” гэж яриад байсан биз дээ. Ингэж нийгмийн сэтгэл зүйд нөлөөлж, цагдаа л буудсан юм байна гэдэг тархи угаалт хийсэн. Тэгж цагдаагийн албан хаагчдыг шийтгүүлсэн. 14 албан хаагчийн хэргийг хэрэгсэхгүй болгочихоод таван жил дарсан. Энэ өвөл л олж мэдлээ шүү дээ. Ийм л зүйл болоод байгаа юм. Яривал зөндөө юм ярина. Гэхдээ ярих цаг нь арай болоогүй байна. Улс төрийн нөхцөл байдал, чин үнэнийг хэлэхэд Шүүх, Прокурор ямархуу ёозтой байгаа вэ гэдгийг нийгэм даяараа мэдэж байгаа шүү дээ.

-Долдугаар сарын 1-ний хэргийг сэргээж шалгаж эхэлсэн гэж байгаа. Цагдаа нарын хэрэг хэрэгсэхгүй болж, шинэ нөхцөл байдал илэрчээ дээ, янз нь?

-Гэмт хэрэг үйлдсэн, үйлдэгдсэн нөхцөл байдал дээр уялдуулаад сэжигээ зөв гаргаад шалгалтаа хийх ёстой. Даанч олон жил боллоо. Сэжиг, тухайн үед авагдаж байсан мэдээ, мэдээлэл гэж юу байдаг юм бол. Прокурорын мөрдөн байцаах алба юу шалгасан байдаг, тэр хэрэг дотор сонирхол татахуйцаар ямар баримт авагдсан байдгийг үзэх шаардлагатай болж байна. Улстөржихөөрөө л хүний амь насны хэрэг илрэхээ байчихаад байгаа шүү дээ. С.Зоригийг хөнөөсөн хэрэг байж л байна.

-Хэрэгт татагдсан цагдаа нараас гадна үймээний үеэр үүрэг гүйцэтгэж байгаад эрүүл мэндээрээ хохирсон алба хаагчид олон байдаг. Тэд ажил үүргээ гүйцэтгэж байгаа юу?

-Долдугаар сарын 1-нд 532 алба хаагч ямар нэгэн хэмжээгээр бэртэж гэмтлээ гэсэн тоо гарсан. Үүнээс 397 нь Эрүүгийн байцаан шийтгэх хуулиар хохирогчоор тогтоогдсон байдаг. Ер нь ойлгомжтой нь, хатуу биетийн үйлчлэлээр үүссэн гэмтлүүд байдаг. Чулуунд оногдсон, модоор, төмөр трубагаар цохиулсан, сүлбүүлсэн, хатгуулсан. Нүүр нүд, толгой тархиндаа цохиулсан хүнд зэрэгтэй гэмтлүүд олон гарсан. Нүдний хараа, өрөөсөн бөөрөө авахуулсан, өрөөсөн төмсөгөө авхуулсан, тахир дутуу болсон, нурууны хугарлаас болж сэртэн яснууд хугарсан, группэд орсон алба хаагчид олон бий. Миний санаж байгаагаар найман хүн хөдөлмөрийн чадвараа алдаж группэд орсон. 10 орчим хүн тухайн үед ажлаа хийж чадахгүй болж чөлөөлөгдөж байсан.

-Цагдаагийн байгууллага энэ хүмүүстээ анхаарал тавьж байв уу?

-Амралт сувиллын газарт явуулсан, асарсан. Хэрэг гарснаас хойш нэг жилийн дараа Ламбаа гуайг Эрүүл мэндийн сайд байхад хамтарсан Ажлын хэсэг гаргаад долдугаар сарын 1-нд бэртэж гэмтсэн 397 албан хаагчаас 245 хүнийг дахин эмчилгээ шинжилгээнд хамруулсан юм. Үүнээс 140 хүн эдгэрч илааршсан байна, ажил үүргээ гүйцэтгэж болно гэсэн бол үлдсэн 100 гаруй хүн үргэлжлүүлж эмчлүүлэх шаардлагатай болж таарсан. Эмчилгээ сувилгаанд зориулж тодорхой хэмжээний мөнгөн тусламж өгсөн удаа ч бий.

-Буудуулж амиа алдсан иргэдийн ар гэрт улсаас нөхөн олговор олгосон. Цагдаагийн ар гэрийг улсаас харж үзсэн зүйл байдаг уу?

-Манайханд өгөөгүй. Долдугаар сарын 1-ний үймээнээр авсан гэмтэл нь даамжирсаар нас барсан дөрвөн алба хаагч бий. Хамгийн сүүлд Эрдэнэ-Очир нас барсан. Тархины хүнд гэмтэлтэй. Унаж тусдаг болоод ажлаа хийж чадахгүй болсон доо, хөөрхий. Тиймээс группэд гарч, өвчин нь даамжирсаар өөд боллоо. Мөн П.Баясгалан гэж залуухан цагдаа бас яг ийм тархины гэмтэлтэй. Ажлаа хийж явж байгаад нэг л орой “Толгой өвдөөд байна” гэж хэвтээд л нас барсан байдаг. Үүнээс өмнө хоёр ч алба хаагч өөд болсон юм. Эдгээр дөрвөн хүн долдугаар сарын 1-ний үймээний үеэр олсон гэмтлээсээ болж л нас барсан гэж үздэг. Талийгаачдын ар гэрт ямар нэгэн тэтгэвэр тэтгэмж, нөхөн олговор олдоогүй.

Харин буудуулж нас барсан, угаартаж нас барсан, бууны сумны шарх олоод тахир дутуу болсон иргэдэд Ч.Сайханбилэгийн Засгийн газар 50 сая ч бил үү, 80 сая бил үү төгрөг өгсөн. Би бас энэ хүмүүстээ олж өгье гэж хөөцөлдөж үзсэн. Бүтээгүй.

-Юу гэх юм бэ?

-Цагдаа гэхээр тэгдэг юм уу, өгөх сонирхолгүй юм билээ. Тухайн үеийн төр нь аль талдаа үйлчилдэг байсан бол доо гэж би одоо боддог юм. Үймээн дэгдээсэн хүмүүст үйлчилдэг төр байсан юм биш биз дээ гэж. Монголын цагдаа бол төрийн гар хөл байх аа. Хуулийг сахиулах л гэж ажиллаж байгаад эрэмдэг, зэрэмдэг болсон хүмүүс. Яахав, 2009 оны долдугаар сарын 9-нд батлагдсан Нөхөн олговрын хуулиар тэтгэмж авсан хүмүүс бий. Гэмтлийн зэргээсээ хамаараад 700 мянгаас долоон сая төгрөгийн нөхөн олговор өгсөн байдаг юм. Түүгээр болчихлоо гэж үздэг юм болов уу даа.

-Цагдаагийн дөрвөн албан хаагч гэмтлээ даалгүй нас барсан гэлээ. Ар амьдрал нь ямаршуу үлдсэн бол доо?

-Ажлаа хийж байгаа ард иргэд яажшуу амьдардаг билээ дээ. Гэтэл ажилгүй болсон айл өрхийн аж амьдрал ямар байх нь ойлгомжтой. Дээрээс нь тархи, нуруу нугасны гэмтэл өвдөлт ихтэй байдаг. Хэрэглэдэг эм тан нь ховор, үнэтэй. Гавьтай сайхан амьдраад байгаа юм алга.

Жишээлбэл, талийгаач Эрдэнэ-Очир гэдэг цагдаа гэр бүлээрээ хөлсний байранд амьдардаг байлаа. Өндөр настай ээжтэйгээ, эхнэр хүүхдүүдтэйгээ амьдарч байсан. Хүүхэд нь оюутан болсон гэж дуулддаг. Оюутны сургалтын төлбөр, орон байрны түрээсийн мөнгө, ээжийнх нь асаргаа зэрэг их л зардалтай. Гэтэл тэр гэрийг тэжээж байсан хүн нь гэмтлээр өөд болчихсон.

П.Баясгалан гэдэг цагдаа байлаа. 32-хон настайдаа тархины гэмтлээр нас барлаа. Гэтэл удалгүй эхнэр нь бас өөд болсон. Тэгээд өнчин нэг охин үлдсэн. Уг нь хөөрхөн товхийсэн айл Зурагтад амьдарч байсан юм билээ. Гэвч нөхөр нь үүрэг гүйцэтгэж байгаад гэмтэл авч өөд боллоо. Аж амьдрал нь доройтоод эхнэр нь сэтгэл санааны хямралтай явсаар нас барчихсан. Өнчин үлдсэн охиныг талийгаач цагдаагийн аав Пүрэвдорж асардаг. “Өнчин охиноо сургуулийг нь төгсгөөд мэргэжилтэй болгочих юмсан даа” гэж Пүрэвдорж ярьдаг. Хэдэн муу цагдаа нарын маань нөхцөл байдал иймэрхүү л байгаа юм.

Энэ хэргийг сэргээгээд шалгаж байгаа нь сайн. Гэмт хэрэгтнийг олох хэрэгтэй. Нөхцөл байдлыг зөвөөр тогтоох ёстой. Бас нэг сайн юм нь 14 цагдааг хүн буудсан, хүний амь нас бүрэлгэсэн, зохион байгуулалттай бүлэг гэдэг ангиллаас амьдад нь нэрийг нь салгасанд баяртай байгаа. Энэ хэргээс улбаатай олон ч хүнд, хэцүү зовлон бэрхшээлийг тэд маань үзэж дээ.

-Харамсалтай нь Ш.Батсүх хурандаа ялаа эдэлж гарч ирээд удалгүй өөд болов уу даа?

-Ш.Батсүх хурандаа сахартай байсан хүн л дээ. Сахар бол сэтгэл санаанаас шалтгаалдаг хэцүү өвчин. Сахар нь эцсийн шатандаа орчихсон. Тийм байдлаас болж өөд болсон. Долдугаар сарын 1-ний хэрэгт шалгуулж, хоригдож байх хугацаанд нь ээж, хоёр ч дүү нь өөд болсон байдаг шүү.

Нөгөө 14 цагдаагийн алба хаагчдын нэг Мягмаржав хурандаа нас барсан. Даржаа дэд хурандаагийн эхнэр өөд болсон, хөөрхий. Хажуудах хань ижил нь хэрэг төвөгт шалгуулж шаналгаатай байхаар эргэн тойрны хүмүүст хүнд нөлөөлнө шүү дээ. Ариунболд цагдаагийн аав өөд болж, Батцэрэнгийн эхнэр салж хүүхэд нь өнчрөөд, аав нь нас барсан гээд яривал их л хүнд зүйлс болсон доо. Хүний амьдрал тоглоом болж байна шүү дээ. Ядаж л энэ хүмүүст олон жил хилийн хориг тавьчихсан. Төмөр замын цагдаа байлаа гэхэд галт тэргэнд үүргээ гүйцэтгээд хойшоо хил гарах гэхээр хоригтой гээд хил дээрээс буцаадаг. Цагаан сар болж байна, ижийдээ оймс тэрүүхэн олоод ирье гээд урагшаа явахаар буцаад л ирнэ. Энэ чинь хүнийг хөөрхөн шоглож байгаа юм.

-Тангараг өргөсөн цагдаа нар өөрсдөө онц хүнд гэмт хэрэгт татагдаж, нийгэмд адлагдаж удаан хугацаанд явах тийм ч хүсэх зүйл биш шүү…?

-Хүнд, хүнд. Монголын төрд тангараг өргөдөг субъектууд бий л дээ. Ерөнхийлөгч, УИХ-ын дарга, гишүүдээс эхлээд эмч, сувилагч, прокурорууд тангараг өргөдөг. Гэхдээ шаардлага гарсан тохиолдолд амь биеэ үл хайрлахаа батлан тангараглаж байгаа ганцхан субъект байгаа. Тэр нь цагдаа. УИХ-ын гишүүд эх орноосоо урвах юм бол амь насаа өгнө гэдэггүй биз дээ. Тэгчихээд улс орноо тоноод, ард түмнээ ядууруулаад л явж байна. Харин Монголын цагдаа шаардлагатай тохиолдолд амь насаа үл хайрлахаа батлан тангараглаж байгаа. Тиймдээ ч долдугаар сарын 1-ний хэрэг дээр нэг ч цагдаа дуулга, бамбайгаа тайлж шидчихээд зугтаагаагүй юм шүү. Ямар ч байсан чулуун мөндөрт хавтгай болтлоо нүдүүлээд ард нь гарсан юм. Гэтэл яллагдагч болсон, дарга нар нь шоронд орсон. Том доромжлол шүү.

1930-аад оны үед цагдаагийн дарга нар хэлмэгдсэн байдаг юм. Гүрсэд, Дугаржав нарын дөрвөн хүнийг тухайн үед ЗХУ-д аваачиж цаазлуулсан. Гэтэл XXI зуунд Монголын төр цагдаагаа дахин хэлмэгдүүлсэн. Энэ явдал түүхэнд үлдэх байлгүй, бичигдэх байлгүй. Ямар нэгэн хэмжээгээр хойчийн хойч үед сургамж болж үлдэх л ёстой асуудал.

Хөгжлийн банкны гэгдсэн шүүх хурал өчигдөр тав дахь өдрөө үргэлжиллээ. Шүүх хурлын явцын талаар хуульч О.Батхүүтэй ярилцлаа.

---

-Хөгжлийн банкны шүүх хурлыг хуульчид анхааралтай ажиглаж байгаа байх. Нэлээд онцлог шүүх хурал болж байна уу даа?

-Хөгжлийн банкны шүүх хурлыг гурав ангилж үзмээр байгаа юм. Нэгд, улс төрд нөлөө бүхий этгээд эрх мэдэл, албан тушаалын байдлаа урвуулан ашиглаж өөртөө давуу байдал үүсгэх замаар Хөгжлийн банкнаас мөнгө авч ашигласан хүмүүс бий. Энэ нь УИХ-ын гишүүн, Засгийн газрын гишүүн болон бусад өндөр албан тушаалтай хүмүүст холбоотой. Хоёрт, Хөгжлийн банкнаас зээл авсан аж ахуйн нэгж, байгууллагуудад холбогдох хэрэг. Гуравт, Хөгжлийн банкны ажилтнууд ажил үүргийнхээ хүрээнд энэ хэрэгт холбогдсон байгаа.

Өнөөдрийн шүүх хурал нэгдүгээр ангиллын хүмүүс болох төрийн өндөр албан тушаалтнуудад холбогдох хэргийг эрүүгийн шүүхээр оруулаад гэм бурууг ярилцах ёстой байлаа. Гэтэл нөгөө хоёр бүлгийн хүмүүсийг нэгтгээд нэг том багц болгоод шүүх хурлыг хийж байгаа нэгд, гэм буруутай хүмүүс ял завшуулах боломж олгох, хоёрт, гэм буруугүй хүмүүсийг хоморголон яллах эрсдэлтэй гэж харагдаж байгаа.

-Яагаад?

-Хөгжлийн банкнаас зээл авна гэдэг гэмт хэрэг биш. Зээл авсан аж ахуйн нэгжүүдийн бизнес нь янз бүрээр эрсдэлд орох, зээлийг зориулалтын бусаар ашиглах нь эрүүгийн хэрэг биш. Энэ бол иргэний эрх зүйн харилцаанд хамаарах асуудал. Гэтэл манайх зээлийг зориулалтын бусаар ашигласан гэдэг нь мөнгө угаах гэмт хэрэг гэж үзээд байгаа. Үнэндээ мөнгө угаах гэмт хэрэг бол хууль бусаар олсон орлогоо хууль ёсны болгох явцыг хэлдэг. Банкнаас зээл авна гэдэг хууль бус ажиллагаа биш.

-Шүүгдэгчид мэдүүлэг өгсөөр байгаа. Тэдний дундаас өнгөрсөн баасан гаригт болсон шүүх хурлын үеэр Хөгжлийн банкны нэгэн ажилтан хэрэгт татагдсан шалтгааныг хууль бус гэж үзэж буйгаа хэлж байсан. Та ч тэр жишээг хуулийн үндэслэлтэй тайлбарласан байсан. Тэр талаар дурдахгүй юу?

-Хөгжлийн банкны тэр ажилтан надтай уулзаж байсан. Мөрдөн байцаалтын явцад заавал нэг хүний нэр хэл, тэгвэл хэргээс чинь мулталж өгнө гэж шахаад байна. Би гэмгүй хүнийг гүтгэлтэй нь биш гэхээр “Тэгвэл чи өөрөө ялаа аваад явах болж дээ” гэж байна гэсэн. Энэ бол банкны энгийн ажилтнуудыг хэлмэгдүүлж болзошгүй үндэслэл юм.

-Шүүх хурал эхлэхэд хэрэгт татагдсан 80 хүний 60 орчим нь хэргийг цагаатгуулах хүсэлтээ үндэслэлтэй тайлбарлаж байсан. Үлдсэн хэсэг нь бол гэм буруугаа хүлээн зөвшөөрч байгаа гэж ойлгосон. Гол нь нийт холбогдсон хүмүүсийн 80 орчим хувийг нь хэлмэгдүүлэх эрсдэлтэй байна уу гэж үзэж болох. Таны байр суурийг сонсмоор байна?

-Санал нэг байна. Хэрэгт шалгагдаж байгаа хүмүүс аль болох бага ял авах, цагаатгуулах байр суурьтай оролцож байгаа. Нөгөө талд гарцаагүй баримтаар нотлогдсон, гэрчтэй хүмүүс ялаа багасгахыг бодно. Хамгийн гол нь манай нийгэм Хөгжлийн банкны хэргээр шалгагдаж байсан хүн гээд нэр төрд нь халдах эрсдэл өндөр. Шүүхээр гэм буруу нь тогтоогдтол хэнийг ч гэмтэн гэж үзэхгүй гэдэг зарчмаа барьж л ажиллах хэрэгтэй байна.

Харамсалтай нь манайд шүүх цагдаатай холбогдсон хүн бүрийг гэм буруутай гэдэг ойлголт хандлага нийгэмд тогтчихсон. Жишээ нь, цагдаа нэг хүнийг 461-д 30, 60 хоног баривчлаад хэргийг шалгаж байгаад гэм буруугүй юм байна гээд сулладаг. Харин тэр хүнийг эргэн тойрны хүмүүс “Энэ нөхөр шоронд суугаад гарсан. Буруутай л байж таарна” гэж хардаг. Ялангуяа банк санхүүгийн салбар өөрөө хүний итгэлцэл дээр тогтдог учраас маш эмзэг. Хөгжлийн банкны хэрэгт холбогдсон гэх нэр л банкны ажилтнуудыг цаашид ажиллаж амьдрахад хүндрэл үүсгэх эрсдэлтэй.

-Хөгжлийн банкны хэргийг хурдан хугацаанд боож шүүх рүү шилжүүлсэн. Одоо шүүх хурал нь үргэлжилж байгаа үйл явцыг хуульчид шүүмжилж байгаа. Энэ дунд хэн нэгэн хэлмэгдэх вий гэж?

-80 оролцогчтой гэмт хэргийг шүүх ажиллагаа 1990 оноос хойш шүүхээр орсон хамгийн том хэргүүдийн нэг болов уу. Энэ дунд энэ олон хүнийг нэг бүр шалгаж гэм бурууг нь тогтоосон уу, эрхийг нь тухай бүр хангаж чадсан уу гэдгийг хэлэхэд хэцүү. Энгийн тав, 10 оролцогчтой хэрэг гэхэд л шүүх дээр 3-5 хоног хэлэлцэгддэг. Хөгжлийн банкны хэргийг харахад их л шуурхай явж байна.

-Хэр хугацаанд үргэлжлэх бол?

-Хамгийн багадаа нэг сар үргэлжлэх болов уу. Одоо дөнгөж прокурорууд яллах дүгнэлтээ танилцуулж, холбогдогчид үгээ хэлж байна. Цаашид нотлох баримт шинжлэх судлах зэргээр шүүхийн үйл явц өрнөнө.

-Шүүгдэгчид зээлийн харилцааг эрүүгийн гэмт хэрэг гэж үзэж байгаа нь буруу гэдгийг шүүх хурлын явцад ихээр онцолж байна. Чухам яагаад зээлийн харилцааг хуулийнхан эрүүгийн гэмт хэрэгт татдаг юм бэ?

-Зээлийн харилцаа нь иргэний хуулиар явах ёстой. Зээл авсан компаниуд аль нэг улстөрчид нөлөөлж, яриулж, зээл гаргаж өгсөн хүндээ хувь хэмжээ хахууль өгөөгүй бол өнөөдрийн шүүх хурлаар орох ёсгүй. Мэдээж бизнес л болсон хойно төсөл хөтөлбөр бүтэлгүйтдэг, ханшийн зөрүү, ковид зэрэг янз бүрийн шалтгаанаар зээлээ хугацаандаа төлөөгүй бол эрүүгийн шүүх хурлаар орохгүй. “Бэрэн групп” гэхэд үйлдвэр барина гэж зээл авчихаад барилгын төсөл рүүгээ оруулсан гэж байна. Мөн бусад зээлдэгчид ч авсан зээлийнхээ мөнгөөр компанийн өрийг төлсөн, зээлийн мөнгөө хувьдаа ашигласан зэрэг асуудлууд хөндөгдөж байна. Энэ бол эрүүгийн хэрэг биш. Энэ бол гэрээгээр хүлээсэн үүргээ биелүүлээгүй иргэний харилцаа. Иргэний харилцааг иргэний хэргийн шүүхээр л шийддэг. Энэ шүүхийн хамгийн хүнд шийтгэл нь гэрээг цуцлах, торгууль тавих, барьцааг үл маргах зарчмаар хураан авах, зээлийг эргэн төлүүлэх явдал юм. Харин зээл авахдаа хэн нэгэнд нөлөөлж авсан бол эрүүгийн хэрэг. Үүнийг ялгаж салгаж харах шаардлагатай. Хөгжлийн банкнаас зээл авсан хүн бүр хулгайч, дээрэмчин. Тэднийг бүгдийг яллах ёстой гэж туйлширч болохгүй.

“Хөтөл цемент шохой” ХК-ийн гүйцэтгэх захирал Л.Наранбаатартай ярилцлаа.

---

-Таньтай холбогдох гэж нэлээд юм боллоо. Сошиалд нээлттэй байдаг хүн утсаа салгаад хэд хонов уу. АТГ-аас нэгжлэг хийж байна гэх мэдээлэл гараад л сураг тасарсан. Юу болж өнгөрөв өө?

-АТГ-аас манай гэр, Хөтөлд амьдардаг гэр, Дарханд сэлгэн амьдардаг ажилчдын сууц, ажлын байр, хувийн нөүтбүүк, ажлын компьютер зэрэг шалгаж болох бүх зүйлийг шалгасан. АТГ-т хардлагын шинжтэй гомдол очсон юм билээ. Мэдээж нарийн зүйл ярих боломжгүй.

Ер нь ингээд шалгачих нь зөв гэж бодож байгаа. Төрийн ажил хийж байгаа ямар ч албан тушаалтан ийм шалгалтанд орох ёстой. Үнэн мөн нь тогтоогдоно. Миний зүгээс буруу, зөрүү хийсэн зүйл байхгүй. Хэд хоног сошиалд орж чадаагүй шалтгаан нь миний гар утсыг хураагаад авчихсан.

-Одоо ажил хэвийн үргэлжилж байна уу?

-АТГ-аас эхний өдөр намайг ажлын өрөөнд хорьсон. Тэр өдрийн ажлаа өрөөнөөсөө зайнаас зохион байгууллаа. Дараагийн өдөр нь АТГ бусад зүйлээ нэмж шалгаад буцсан.

Ийм нэг буруу мэдээлэл очсон байна лээ. ТӨБЗГ-ын дарга Б.Цэнгэл рүү “Үйлдвэрийн нөөц байхгүй болчихсон. Засвараа хийж бэлэн байдлаа хангаагүй учраас үйлдвэр зогссон” гэдэг буруу мэдээлэл очсон бололтой. Ингээд Б.Цэнгэл дарга манай үйлдвэр дээр шалгалт оруулсан. Гурван хоног шалгасан байх. Шалгалтынхан манай агуулахад үйлдвэрийн нөөц хангалттай байгааг харсан. 36 мянган тонн клинкерийн үлдэгдэлтэй. Энэ нөөц бол 40 мянган тонн цемент үйлдвэрлэх үндсэн түүхий эд. 40 мянган тонн цемент гэдэг манай нэг сарын үйлдвэрлэл юм.

Б.Цэнгэл дарга шүүмжлэлтэй л хандаж байх шиг байна лээ. Хоёр сарын нөөц байх ёстой, нөөц чинь дутуу юм биш үү гэж. Үүнд эдийн засгийн үндэслэлтэй тайлбар хэрэгтэй. Бүтэн хоёр сарын цементээ зарахгүй хадгалаад нөөц бүрдүүлнэ гэвэл компанийн эргэлтийн хөрөнгө хүндэрнэ. Хамгийн оновчтой хувилбар бол нэг сарын нөөц гэж үзэж байгаа. Одоо бол борлуулалт, үйлдвэрлэл хэвийн явж байна. Яахав, Б.Цэнгэл даргад буруу мэдээлэл өгсөн хүмүүс үйлдвэрийг зогсоох гэж нэлээд оролдлоо.

-Б.Цэнгэл дарга танд нэлээд гомдолтой байна уу даа?

-Мэдэхгүй.

-Төрийн өмчит компанид шахаа яаж хийдэг талаар та шүгэл үлээсэн. Олон ч хүнд хүрлээ. Та хэлсэн үг, ярьсан баримтандаа баттай зогсож байгаа байх гэж бодож байна?

-Б.Цэнгэл даргын зүгээс өөрийнх нь багын найз Борлуулалтын хэлтсийн даргад Г.Ганбаяр, мөн А.Галбаатар гээд Завхын нутгийнх нь дүү байдаг. Түүнийг Захиргаа удирдлагын хэлтсийн даргаар санал болгосон. Хамгийн сүүлд томилогдсон ерөнхий нягтлан бодогч Б.Алтансувд гэж бий. Түүнийг Б.Цэнгэл дарга “Би анкетыг нь өгч санал болгосон” гэдгээ хэвлэлээр хэлчихсэн байна лээ. Энэ гурван хүн бол удирдлагын гурван булан байхгүй юу.

Мэдээж хувьцаа эзэмшигчид санал болгосон, цаашдаа төрийн том хариуцлагатай ажлыг хийхийн тулд багаа бүрдүүлэх ёстой. Тэр утгаараа надад тус дэм болох болов уу гэж Б.Цэнгэл дарга энэ хүмүүсийг санал болгож томилуулж байсан. Гэхдээ би анх шударга л хэлж байсан. “Ажлын хариуцлага алдвал би хатуу хариуцлага тооцно шүү” гэсэн. Ингээд энэ гурван хүн гурвуулаа сахилгын шийтгэлээр ажлаасаа халагдсан. Үүн дээрээ надад тэд гомдолтой байгаа. Ер нь Б.Цэнгэл дарга гэхээс илүү халагдсан нөхөд тэр хүний нэр хүндийг бодож ажиллах хэрэгтэй байсан. Магадгүй Б.Цэнгэл дарга хүнд “үгүй” гэж хэлж чаддаггүй байх. Хүнд хатуурхаад байдаг хүн биш. Гол нь хүний итгэл хүлээж ажилд орж байгаа бол хариуцлагатай л байх ёстой.

Яахав, тэр хүн энэ гурваар тогтохгүй олон хүнийг жишээлбэл, Хуулийн хэлтсийн даргаар, борлуулалтын хэлтсийн даргаар ч тэр томилуулахаар анкетууд санал болгож байсан. Ийм асуудал хоёр, гурваар тогтохгүй.

-“Шилэн” Цогоо сошиалаар нэлээд үг хаяж харагдсан?

-Шилэн Цогоо манай хамаатан гэдэг. Хамаатан гээд бид төрийн компанид нэгэндээ давуу байдал үүсгээд байх шаардлагагүй. Яахав, энэ нутагт ажиллаж амьдардаг Мандахбаяр гээд инженер залууг танилцуулсан. Угтахбаяр гэх залууг ч бас. Энэ хоёрыг итгэл даахаар залуус гээд явуулсан. Тамирчин хүмүүс байсан. Тиймээс дайчин ажиллах болов уу гэсэн итгэлтэйгээр “Шилэн” Цогоогийн саналыг хүлээж авсан. Гэтэл дараа нь ТУЗ болон ЗГХЭГ-аас ажлын байрны тодорхойлолтын шалгалт орж энэ хүмүүс тэнцэхгүй гэдэг мэдэгдэл өгч эхэлсэн. Хамгийн сүүлд Засгийн газраас “Шүүр” ажиллагаагаар ажлын байрны тодорхойлолтод тэнцэхгүй хүмүүст хариуцлага тооц, ажлаас чөлөөл гэдэг хатуу мэдэгдэл ирсэн. Энэ хүрээнд Угтахбаяр гэхэд л яалт ч үгүй маркетингийн мэргэжилтэй хүнийг инженерийн хариуцлагатай албан тушаалд томилж болохгүй байсан учраас чөлөөлсөн. Мандахбаярын хувьд гурван жил ажилласан туршлага байдаг. Гэтэл хариуцсан алба нь 15 жилийн туршлага шаарддаг. Тиймээс зохих ажлын байранд санал болгоод ахлах механикаар ажиллаж байгаад сахилгын шийтгэлээр ажлаас чөлөөлөгдсөн нөхөр. Тэдгээр ажлаас чөлөөлөгдсөн хүмүүс нийлсний хүчинд, дээрээс нь ТУЗ-ийн цөөн тооны мөртлөө их хорон, тэр дундаа ТУЗ-ийн дарга, Аудитын хорооны дарга гэх хүмүүсийн хорсол нэгдэж өнгөрсөн гуравдугаар сарын 1-нээс эхэлсэн үе шаттай гүтгэлгийн, өөрөөр хэлбэл, Л.Наранбаатар хүчиндэгч, архичин, авлигач гэж цоллож ирлээ. Зарим нь бүр хошин шог болгочихсон байв уу (инээв).

Өдөр бүр л шалгалтанд орж байна. Өнөөдөр хамгийн сүүлийн шалгалт ороод дуусч байх шиг байна. Онцгой байдлынхан ирсэн. Гэхдээ үйлдвэрлэл хэвийн ажиллаж байгаа шүү.

-Танайд төрийн шахаа Б.Цэнгэл дарга, “Шилэн” Цогоо хоёроор тогтохгүй болов уу гэж бодож байна…?

-Өөр байхгүй дээ.

Яахав, “Шилэн” Цогоогийн хувьд манай хамаатан гээд яриад байгаа. Түүний Цогоогийн дүү Цогчулуун надтай утсаар ярьсан. Надаас хэд, хэдэн удаа клинкер авъя гэж гуйсан. Би өгөөгүй. Түүнд Цогоо маань нэлээд уурласан байж магадгүй. Хоёрт, “Peak dewelopment” ХХК-тай Цогчулуун холбоотой юм билээ. Бас л хууль бус шаардлага тавиад, хуулийн маргаантай асуудлаар надтай холбогдсон. Түүнд нь зөвшөөрөөгүй. Цогоо томилуулсан залуус нь “Шүүр” ажиллагаагаар шүүрдүүлсэнд биш, дүүгийнх нь саналаар клинкер авах, хууль бус гүйлгээ хийгээгүй учраас хорсож занаад байгаа болов уу. Ер нь ажлын хариуцлага тооцоод шахааг эсэргүүцээд зогсоод ирэхээр өөрийн эрхгүй маш олон дайсантай болчихдог юм байна. Хамаатан садан гэлтгүй, манай танай нам гэлтгүй хонзогнодог юм байна.

-Нам гэснээс танай намын ах нар зэмлэж байна уу. Энэ Засгийн газар дотор нэлээд чих халууцуулж байгаа хүний нэг та байх?

-Тийм зүйл байхгүй. Төрийн ажил учраас нам энд оролцох боломжгүй. Харин Генсек бол нэлээд хатуу сануулгыг хэвлэлээр хэлж байсан. “Та нар хэрүүл тэмцлээ боль, хамтраад ажилла. Ажиллаж чадахгүй бол Цэнгэл, Наранбаатар хоёулаа больцгоо” гэж. Зөв л дөө.

Гэхдээ том зорилгоосоо бид буцаж болохгүй. Засгийн газар энэ компанид намайг анх томилохдоо “Нээлттэй хувьцаат компани болгоорой” гэж захиж явуулсан. Би түүнийгээ л хийж байна. Түүнээс биш төрийн өмчийн хувьцаат компанийн хэлбэрийг хадгалаад байна гэсэн бол би хэзээ ч Засгийн газрын саналыг хүлээж авахгүй байсан. Миний өөрийн дотоод итгэл үнэмшил гэж бий. Тэр л намайг өнөөдөр хүртэл элдэв гүтгэлэг, хардлага, зовлонгийн дундуур туучуулаад байгаа юм. Би амалсан бол ард нь гарна гэж зүтгэдэг. Үүний төлөө манай удирдлагын хамт олон, нийт ажилчид маань бат итгэлтэй зогсож байгаа учраас зорилгоо хэрэгжүүлнэ гэж бодож байгаа.

-Таны ярьж буй, хэлж буй өөрчлөлт, тоон мэдээллүүдийг харахаар “Цемент шохой” компани өндийгөөд байгаа юм шиг. Заримдаа Л.Наранбаатар гэж нөхөр төрийн өмчит компани дээр очоод туйлж байна гээд л яриад эхлэх юм байна шүү дээ?

-Дансандаа 82 мянган төгрөгийн үлдэгдэлтэй, 40 жил хөрөнгө оруулалт хийгдээгүй шохойн үйлдвэртэй ийм компанийг би анх хүлээж авсан. Цементийн үйлдвэрт ч 40 жил хөрөнгө оруулалт хийгдээгүй. Гол хөрөнгө оруулалт хийгдсэн гээд байгаа чулуунцарын үйлдвэр нь нэг сая тонн цемент гаргана гэж “Сахал” Б.Эрдэнэбилэг хэлж байсан боловч бодит байдал дээр тийм байгаагүй. Хөднлөнгийн аудитын компани 450 мянган тонн үйлдвэрлэх хүчин чадалтай гэж дүгнэсэн. Түүгээр зогсохгүй маш хоцрогдсон технологиор барьсан гэдэг дүгнэлт гараад ирчихсэн.

Бид 2022 оны үр дүнг эргээд харахад цалингийн фонд маань өмнө нь 11 тэрбум төгрөг байсан бол 21 тэрбум болгож нэмэгдүүлсэн. 2023 онд нэмж долоон тэрбум буюу 30 хувиар нэмэгдүүлэхээр цалингийн журмаа боловсруулж баталсан. Анх удаа Төрийн хэмнэлтиийн тухай хуулийг хэрэгжүүлж, гурван тэрбум төгрөгийн зардлыг хэмнэлээ. Эндээс бид өнөөдөр урамшуулал авдаггүй инженер техникийн 188 ажилчиндаа 1.5 тэрбум төгрөгийг хуваарилалт хийгээд явж байна. Энэ бол цаанаа төрийн өмчит компанид хулгай байх ёсгүй, оюунаа зарцуул, бүтээмж гарга, тэгвэл эргээд өгөөжөө хүртэж болох том хөшүүрэг болж байгаа болов уу гэж бодож байна. Өнөөдөр харахад аль ч төрийн өмчит компани, хувийн хэвшилд ийм урамшууллын систем байхгүй. Бусад төрийн өмчит компаниудад ч бас энэ чиглэлийн өөрчлөлтүүд хийгээсэй гэж хүсч байна.

Бид бас 30 тэрбум төргөгийн татвар, нийгмийн даатгалын шимтгэл төлчихсөн. Өмнөх жилүүдэд 5-6 тэрбум төгрөг байсан. Таван жил төлдөг татварыг нэг жилд төлсөн гэсэн үг. 100 тэрбум төгрөгийн борлуулалтын орлого олсон нь 40 жилийн түүхэнд анхных байсан. 11.6 тэрбумын цэвэр ашигтай анх удаа ажиллалаа. Цалин хоёр дахин нэмэгдсэн. Дахиад 30 хувиар нэмэгдэж байгаа. Ингээд хэлбэл олон эерэг өөрчлөлт хэлж болно шүү.

-Хамгийн чухал асуудал бол “Цемент шохой” ХК цаашид төрийн өмчит хэлбэрээр удаан оршин тогтнох шаардлагагүй. Болж өгвөл өнөөдөр ч үүнийг болиулж, биржид бүртгэлтэй хувьцаат компани болгомоор байгаа юм. Энэ талаар тодорхой төслийг бид ТӨБЗГ болон ТУЗ-д танилцуулаад байгаа. Цаашаа Засгийн газарт оруулах эсэхийг тэд шийднэ. Тодруулж хэлбэл, “алтан гурвалжин” буюу төр нь 30 хувь, хувийн хэвшил 30 хувь. Ингэхдээ нэг хөрөнгө оруулагч таван хувиас хэтрэхгүй, ард түмэн 30 хувь. Ингээд 30, 30, 30 буюу энэ тэнцүү өмчлөлтэй байх нь зүйтэй. Энэ концепцийг манай ажилчид дэмжиж байгаа.

Үүнийг даруйхан хиймээр байна. Бушуухан нээлттэй хувьцаат компани болж Л.Наранбаатараас илүү ур чадвартай супер менежер ирээд удирдаасай гэж чин сэтгэлээсээ хүсч байгаа. Гэхдээ байгаа цаг хугацаандаа хамт олонтойгоо нэг зорилготой, үр бүтээлтэй ажлаа хийнэ.

С.Зоригийг хөнөөсөн хэрэгт холбогдож, 20-25 жилийн хорих ял сонссон Т.Чимгээ, Б.Содномдаржаа нарыг шүүхээс цагаатгаад байгаа юм. Т.Чимгээгийн өмгөөлөгч С.Оюунцэцэгтэй ярилцлаа.

---

-Б.Содномдаржаа, Т.Чимгээ хоёрыг 2015 онд баривчилснаар С.Зоригийг хөнөөсөн хэрэг дахиж олны анхааралд гарч ирсэн. Та Т.Чимгээгийн хэрэг дээр анхнаас нь орж ирсэн үү?

-Би Т.Чимгээгийн өмгөөлөгчөөр 2015 оны арваннэгдүгээр сарын 3-ны өдөр ах Хүрэлбаттай нь гэрээ байгуулж ажиллаж эхэлсэн. Анх Төв аймаг дахь Цагдан хорих байранд гурав, дөрвөн удаа очиход “ТЕГ-аас таныг оруулж болохгүй гэсэн” гээд уулзуулахгүй байсан. “Хэн тэгээд байна вэ” гээд Хорихын дарга дээр ороод уулзахад “ТЕГ-ын Бархасбадь хурандаа таныг уулзуулж болохгүй гэсэн үүрэг чиглэл өгсөн” гэж байв.

Эцэст нь Нийслэлийн прокурорын газарт гомдол гаргаж байж, тэндээс Тагнуул дээр очиж гэрээгээ үзүүлж, нууцын баталгаа гаргаж өгсний дараа өмгөөлөгчөөр орохыг зөвшөөрсөн. Угтаа хуульд зааснаар хэнбугай ч өмгөөлөгчөө өөрөө сонгох ёстой. Гэтэл ТЕГ-аас үүрэг чиглэл авч байж, тэд зөвшөөрч байж Т.Чимгээг өмгөөлөх болсон.

Хорих ангид Т.Чимгээтэй анх уулзахад эрэгтэй, эмэгтэй хүний том жижиг углааш хөлөндөө углачихсан, богино өмдтэй, дан подвалктай, үс нь сэгсийчихсэн гарч ирсэн.

-Арванэгдүгээр сар гэдэг намрын сэрүү орсон үе байх нь?

-“Ийм хүйтэнд нимгэн хувцастай юу болж байна вэ” гэж намайг асуухад “Гурван сарын өмнө буюу наймдугаар сарын 31-нд ийм хувцастай гудамжнаас кинон дээр гардаг шиг нүүрээ битүү халхалсан, масктай хүмүүс миний толгойд даавуу углаад машинд хүчээр суулгасан. Нэг мэдэхэд Төв аймгийн Цагдан хорих байранд байсан. Ийм хувцастайгаа гурван сар болж байна. Подвалийн өрөөнд хоригддог. Тэнд ямар ч гэрэл гэгээ ордоггүй, цонхгүй. Цементэн шалтай, бетонон ханатай хүнд нөхцөлд байна” гэж байсан. Эмэгтэй хүн гурван сар усанд ороогүй, маш хүнд нөхцөлд байсан. Чимгээ бас “Чам шиг юм өмгөөлөгч авахгүй шүү дээ. Чамайг өмгөөлөх өмгөөлөгч ч олдохгүй” гэж дарамтлаад байсан. Би хийгээгүй хэргийнхээ төлөө сууж байна. Та намайг өмгөөлөх гэж байгаа юм уу” гэж итгэж ядаад зөндөө уйлсан.

Би тэр үед хэлсэн. “За миний хүү битгий уйл. Энэ хорвоо дээр амьд л явж байвал юмны учир нь олдоно” гэж яриад д түүнээс хойш бүх байцаалтад хамт орж байсан. Намайг өмгөөлж эхлэхээс өмнө маш олон ажиллагаа явагдчихсан байсан. Чимгээгийн гэр, ах дүү нарынх нь гэр, ээжийнх нь гэрийг нэгжээд 1998 онд байсан зурагтай альбомыг тэр чигээр нь хурааж авч явсан.

Ах дүүгийнх нь гэрээс алт мөнгөн эдлэлийг нь хүртэл хураагаад авчихсан байсан. Тэр үеийн ам зураг гардаг шүү дээ.

-Тийм ээ, одоо хүртэл яригдаж байгаа ам зураг. Тэр зураг Т.Чимгээгийн зурагтай нэлээд төстэй харагддаг байх аа?

-Т.Чимгээгийн 1998 оных нь зурагнаас дахиж зурсан гэж би боддог. Тэр зургийг дахиад сайн хараарай. Т.Чимгээгийн 1998 оны үеийн залуугийн зураг, Б.Содномдаржаагийн 40 настайгийнх нь зураг зэрэгцэж байгаа. Хэрэг гарах үед Б.Содномдаржаа 23 настай, Т.Чимгээ 29 настай байсан. Гэтэл 1998 оны ам зураг гэхэд Б.Содномдаржаагийн 40 насны зураг байх жишээтэй.

Түүнээс гадна шүүх хурал болоход нотлох баримт цуглуулах хэрэгтэй болно шүү дээ. Тиймээс 1998 оны аравдугаар сарын 2-нд Т.Чимгээ хаана байсныг батлах хэрэгтэй болно. Дорноговь аймагт 1998 онд миний үйлчлүүлэгч өндөр настай эмээгээ асарч байсан. Тэр хөгшний гар дээр Т.Чимгээ өссөн учраас гурав болон нэгдүгээр ангийн охидтойгоо, мөн хоёр настай хөхүүл хүүтэйгээ хамт эмээгээ асардаг. “Тэр үед хүүхдүүдээ сургуульд зөөгөөд эмээгээ сахиад гэрээс ч гардаггүй. Юун Эрдэнэтэд тогооч хийх манатай. Тэнд ер очиж байгаагүй. Саяхнаас тогооч хийх болсон. 1998 оны үед бүжигчин байсан хүн. Тиймээс хамаагүй” гэж Т.Чимгээ ярьдаг.

-Тэгээд хэрэг гардаг өдөр тэнд байгаагүй гэдгийг та баталж чадсан уу?

-Тийм баримт олохын тулд Т.Чимгээгийн хоёр охин сурч байсан сургууль дээрээс очиж шүүлгэсэн. Хоёр охины ангийн журналыг олсон. Хүүхдүүд нь 1998 оны есдүгээр сарын 1-нээс арваннэгдүгээр сарын дунд хүртэл өдөр бүр хичээлдээ явсан байдаг. Бага насны хүүхдийг Т.Чимгээ өөрөө л зөөж таарна шүү дээ. Хоёрт, эмээ нь хэвтэрт байсан талаар тэндхийн эмнэлгээс тодорхойлолт авсан. Эдгээр нь бүгд хуулийн дагуу тамга тэмдэгтэй, архивын баримтууд.

Ингээд 20 орчим хуудас баримт цуглуулаад анхан шатны шүүх хуралд очиход бүх баримтыг маань хурааж аваад, хуультайгаа л ор гэдэг юм. Би анхан шатны шүүх хуралд орж байгаа учраас нотлох баримтаа өгөхгүй бол болохгүй, шинэ нотлох баримт гэж хэлсэн боловч хурааж авах гэж маргаан үүссэн. Түүнээс болж миний даралт ихсээд түргэн дуудагддаг шүү дээ. Ингээд анхны шүүх хурал Сүхбаатар дүүргийн Эрүүгийн хэргийн анхан шатны шүүхэд 2016 оны арванхоёрдугаар сарын 27-нд болж, үүнээс 03 дугаартай шийтгэх тогтоол гарсан. Бид үүнийг эсэргүүцэж Нийслэлийн эрүүгийн хэргийн давж заалдах шатны шүүхэд хандахад, 2017 оны гуравдугаар сарын 14-ний өдөр бидний давж заалдах гомдлыг хэлэлцээд анхан шатны шүүхийн шийдвэрийг бодитой гэж үзсэн.

-Анхан шатны шүүхээс Т.Чимгээд 25 жилийн оноочихсон байдаг…?

-Тийм, 25 жилийн ял. Улсын дээд шүүхийн хяналтын шатны шүүх хуралдаан 2017 оны наймдугаар 4-нд ороод тогтоол гарсан. Тогтоолд “Т.Чимгээг шунахайн сэдэлтэйгээр бусдын захиалгаар Б.Содномдаржаа, Б.Отгонбаатар, насанд хүрээгүй Амгаланбаатар нартай бүлэглэж УИХ-ын гишүүн, Дэд бүтцийн хөгжлийн сайдын үүрэг гүйцэтгэгч С.Зоригийг 1998 оны аравдугаар сарын 2-ны өдөр гэрт нь олон удаа хутгалж, онц харгис хэрцгий аргаар урьдчилан төлөвлөж санаатай алсан үйлдэл нь тогтоогдсон” гэж 2015 оны Эрүүгийн хуулийн тусгай ангийн 11 дүгээр зүйлийн 2.1, 2.3, 2.5, 2.11 дүгээр зүйлд зааснаар 20 жилийн хугацаатайгаар хорих ялыг хаалттай хорих ангид эдлүүлэхээр шийдсэн.

-С.Зоригийг хөнөөсөн хэргийн хавтаст хэргийг уншсан цөөн хүний нэг бол та. Хуульчийн хувьд хавтаст хэргийг уншихад юу харагдаж байв?

– 61 хавтаст хэрэг байсан. Би 46 хоног уншсан. Өмгөөлөгч би битгий хэл хохирогчийн тал С.Зоригийн дүү С.Оюун хэргийг уншаад “Ийм хэргээр хүнийг яллана гэж байхгүй. Энэ хүмүүс хэрэг үйлдсэн гэж итгэл үнэмшил төрөхгүй байна” гээд хуралд орохоос татгалзсан байдаг.

Би 61 хавтаст хэргийг яагаад 46 хоног сууж уншсан бэ гэхээр биднийг Тагнуулын ерөнхий газар руу юу ч үгүй оруулаад л гаргадаг. Тэндээс дэвтрээ авч юм бичээд л хураалгаад гарна. Юмнуудаа бичиж тэмдэглэж авахгүй бол болохгүй учраас нэг бүрчлэн үзэх хэрэгтэй. Хавтаст хэрэг уншиж суухад буутай хүн хажууд суучихна. 30 минут тутамд солигдоно. Хажууд буу барьчихсан, битүү масктай хүн хараад суучихаар маш дарамттай. Би 1978 онд МУИС-ийн хуулийн ангийг төгссөнөөс хойш тийм аймаар дарамттай, түгшүүртэйгээр хэрэг уншиж байсан удаагүй.

Хавтаст хэрэгт Т.Чимгээг буруутгах нотлох баримт байдаггүй. Яах аргагүй хурууны хээ нь илэрчихсэн юм байна, гэрээс нь эд зүйл нь олдсон байна, аман зураг нь таарч байна гэх юмгүй. Хэргийн газраас 19 ширхэг үс олдсон. Тэрний нэг хэсэг нь амьтных, нэг хэсэг талийгаачийн үс, Булганы үс зэрэг байдаг. Т.Чимгээгийн үс байдаггүй. Түүгээр зогсохгүй хурууны хээ, гутлын хээ нь ч таараагүй. Уг нь мөрдөн шалгах ажиллагааг мундаг л хийсэн. Жишээ нь, Д.Амгаланбаатар “Би морины зурагтай марк толин дээр нь наачихсан” гэж хэлэхэд л түүний мөрөөр гурван сар мөрдсөн байх жишээтэй. Ер нь Амгаланбаатарын ярьсан, харсан, үзсэн, тэр тэгсэн, энэ ингэсэн гэдэг хүмүүсийн 90 хувь нь нас барчихсан байдаг. Байгаа хүмүүс нь ч таардаггүй. Д.Амгаланбаатар н.Энхтуяа гээд хүний нөхөртэй “Бид хоёр цуг архи ууж байхад тэр нөхөр С.Зоригийг алсан гэж хашхирч байсан” гэж ярьдаг. Энхтуяа нь “Манай нөхөр хэзээ ч Амгаланбаатартай архи ууж байгаагүй” гэхэд л хоёр хоногийн дараа Амгаланбаатарыг шоронгоос гав дөнгөтэй нь аваачаад нүүрлэдүүлдэг. Айж сандарсан эмэгтэй “Нээрээ тийм юм байна. Би мартчихсан байна” гэх маягаар мэдүүлэг авагдсан байдаг юм.

-Олон нийтэд ил болсон баримтуудад ч Д.Амгаланбаатарын мэдүүлгээр нэлээд өргөн ажиллагаа хийгдсэн юм уу гэж харагддаг. Ер нь ийм хүний үгээр мөрдлөг хийх нь хэр үр дагавартай юм бол?

-Д.Амгаланбаатар, н.Марууш гэж “Хан хараацай” зочид буудалд үйлчлэгч хийж байсан гэсэн хоёр хүний мэдүүлэг Т.Чимгээг яллах дүгнэлтийн гол үндэслэл болоод байсан. Гэтэл шүүх хуралдаанд н.Маруушийг оруулж ирээд Т.Чимгээтэй нүүрэлдүүлэхээр “Энэ хүн өндөр биш байна. Хацар нь улаан биш байна. Сэвх нь таарахгүй байна. Энэ хүн миний харсан хүн биш” гээд өмнө нь өгсөн мэдүүлгээ үгүйсгэдэг.

-Д.Амгаланбаатар юу гэх юм?

-Шүүх хурал дээр би гурван ч удаа асуусан. “Д.Амгаланбаатар аа, чиний яриад байгаа зүйлс яагаад бодит байдалтай нийцдэггүй юм бэ. Чиний харсан үзсэн гэсэн гэрчүүд ихэнх нь нас барчихсан байна” гэхээр хариуд нь “Өмгөөлөгч өө, би муу хүн л дээ. Би олон жилийн хорих ял авсан хүн. Би нар салхинд явмаар байна. Цаг хугацаа хожмоор байна шүү дээ” гээд шүүх хуралдааны танхимд хэлдэг.

1980-аад оны дундуур гарсан Дугархорлоогийн хэрэг гэж сонссон байх. Нас барсан хүнийг Улсын ерөнхий прокурорын орлогч Отгонбаяр яллаад хүмүүсийг хилсдүүлсэн хэрэг. Б.Чимэд багш маань “Ийм нотлогдоогүй хэрэг яллахгүй” гэж маргалдаад Шүүх яамны сайдын суудлаасаа бууж байсан гэнэ лээ. Багшийг маань хүртэл хэлмэгдүүлж байсан. Тэгвэл Т.Чимгээд холбогдох энэ хэрэг бол Монгол Улсын хувьд хүнийг амьдралаар нь сүйрүүлж, харгис хэрцгий эрүүдэн шүүсэн хоёр дахь хэрэг гэж би хэлнэ.

-Эрүү шүүлтийн хэрэг мандсан. Тагнуулын газрын дарга Б.Хурц, орлогч прокурор Г.Эрдэнэбат нар энэ хэргийг арай өөрөөр тайлбарладаг. Та эрүү шүүлтийн талаарх баримтуудаас ярьж болох уу?

-Тухайн үед мөрдөгдөж байсан Эрүүгийн байцаан шийтгэх хуулийн 180 дугаар зүйлд хэрэг гарсан газарт л хүнийг шалгах ёстой гэж заасан. С.Зоригийг хөнөөсөн газар бол 40 мянгат. Өөрөөр хэлбэл, Улаанбаатар хот. Тэгэхээр хэргийг Улаанбаатар хотод шалгахгүйгээр Төв аймгийн Цагдан хорих байранд Т.Чимгээг аваачаад подвальд хорьж байгаа нь эрүүдэн шүүж байгаа нэг хэлбэр. Мөн тэр хүн эргэлт уулзалт авах ёстой. Гэр бүлийн хүмүүсийг огт уулзуулаагүй, эргэлт авах эрхийг олгоогүй. Эмэгтэй хүний наад захын хэрэгцээтэй хэрэгсэл нэг ч өгөхгүй, хэцүү байдалд хорьж байсан нь эрүү шүүлт. Мөн сэтгэл санааны дарамт маш их. Чимгээгийн өрөөний үүдэнд эмэгтэй хүн хэдэн цагаар мэгшиж уйлдаг. Хүүхэд уйлуулдаг. Ингэж сэтгэл зүйн дарамт үзүүлж байсан. Т.Чимгээ энэ тухай “Өмгөөлөгч өө, үнэхээр хэцүү байна. Эмэгтэй хүн, хүүхэд хэдэн цагаар уйлахыг сонсох тэсэхийн аргагүй байна” гэж байлаа.

Түүнээс гадна нэг хэргийн холбогдогчид хоорондоо уулзах ёсгүй. Гэтэл өрөөнд нь Д.Амгаланбаатарыг оруулдаг шүү дээ. Та бүхэн ил болсон бичлэгээс харсан байх. Д.Амгаланбаатар Т.Чимгээг “П… минь, маргааш байцаагч ирэхээр чи хэргээ хүлээхгүй бол ална шүү” гэдэг. Нээрээ л маргааш нь мөрдөн байцаагч нь ирдэг. Т.Чимгээг болсон явдлыг хэлэхээр “Та сүүдэр хараа биз” гэсэн. Өрөөнд нь Д.Амгаланбаатарын татаж хаясан тамхины ишийг гарсан хойгуур нь авчихдаг жишээтэй. Дээр нь эмэгтэй хүнийг 24 цагийн хугацаагаар камераар хянасан. Өмгөөлөгчтэй уулзсан бүх яриаг хянасан.

Хамгийн харамсалтай нь Т.Чимгээ хоригдож байхад охин нь нас барсан. 29 настай, ээжийнхээ төлөө явдаг ганц охин нь. Оршуулдаг өдөр нь Бархасбадь над руу яриад “Одоо байцаалт авмаар байна” гэж байгаа юм. Охиныг нь оршуулж байгаа нь хамаагүй, төрийн ажил цаг нартай гэж зандарч байсан. Би “Бие муу байна” гэж хэлж байж хойшлуулсан. Маргааш нь байцаалтанд оруулаад Бархасбадь Т.Чимгээг “Нүгэл чинь нүдээрээ гарч байна, харав уу” гээд тавласан байгаа юм. Тагнуулын Бямбажав байцаагч дээр байцаалт өгч байхад Т.Чимгээ “Та нар намайг охинтой минь салах ёс хийлгэчихгүй яав даа” гэхэд “Одоо очих юм уу, овоолоотой шороог нь харах юм уу, чи” гэж даапаалсан байдаг. Ийм л процессууд болсон.

-За ямартай ч үйлчлүүлэгчийн тань хэрэг хэрэгсэхгүй боллоо. Нийгэм олон янзаар хүлээж авч байна. Та өмгөөлөгчийн хувьд юу хэлэх вэ?

-Улсын ерөнхий прокурорын газар шинээр илэрсэн нөхцөл байдлын улмаас хэргийг хянах хүсэлт гаргасан. Тэндээс Улсын дээд шүүхэд хүсэлт өгөөд албан тоот илгээж хурал болсон байдаг.

Энэ үед эрүүдэн шүүсэн хэрэг мандан, Амгаланбаатар хуулийн олон газар руу “Т.Чимгээ, Б.Содномдаржаа нарыг хилсээр гүтгэсэндээ харамсч байна” гэдэг хүсэлтийг явуулсан байсан. Д.Амгаланбаатар энэ тухай ”Б.Содномдаржаатай нэг газарт хоригдож байхад жаахан олон хүүхэд нь ирж уулзаад аав, аав аа гээд байхаар хэцүү юм. Надад 500 сая төгрөг өгнө, гадаадад гаргана гэж ятгасан учраас би тэр хүмүүсийг гүтгэсэн” гэдгээ хүлээн зөвшөөрсөн.

Энэ хэрэг хэрэгсэхгүй болж, хэргийн үнэн зөв олдоход Ц.Нямдорж сайдын үүрэг маш их. Тэр хүн байгаагүй бол бид мянга яриад гурван шатны шийдвэр хүчин төгөлдөр болчихсон байхад юу ч хийж чадахгүй байсан.

-Энэ хэргийг цагдаагийн байгууллагаас прокурорт таван удаа хэрэгсэхгүй болгох санал хүргүүлсэн гэдэг нь анхаарал татаад байгаа л даа?

-Мөрдөгч нар энэ хэргийн нотлох баримт хангалттай бүрдэхгүй байна гэж байсан. Эрүүдэн шүүж хүмүүсээс мэдүүлэг авсан. Энэ хүмүүсийн гэм буруутай гэдгийг тогтоох хангалттай нотлох баримт байхгүй байна гэдгээр л явуулж байсан. Ер нь ЭХХШТ-ийн 1.7 дугаар зүйлийн 2-т нотлох баримтыг эргэлзээгүй тогтооно гэдэг. Хэрэв нотлох баримт эргэлзээтэй бол хүнийг яллаж болохгүй. Эргэлзээ бүхий нотлох баримтаар яллачихсан. Тиймээс эцэстээ энэ хэргийг прокурорын байгууллага бодитой шийдлээ гэж үзэж байна.

-Т.Чимгээ шүүхийн шийдвэрийг сонсоод юу гэх юм бэ?

-“Та надад анх хэлж байсан. Тэвчээрэй, тэсээрэй, амьд явбал учир нь олдоно гэж байсан. Үнэн юм байна. Төр түмэн гэж байдаг юм байна. Шударга сайн хуульчид байдаг юм байна, баярлаад хэлэх үг алга” л гэж байсан.

-Хохирол нэхэмжлэх боломжтой гэв үү?

-Хохирол нэхэмжлэлгүй яахав. Нотлох баримтаа бүрдүүлж байгаад Эрүүгийн хэргийн шүүхэд гомдол гаргаад явна даа.

-Д.Булгантай та уулзаж байв уу?

-Д.Булган хэлдэг. “Энэ хэргийг үнэн бодитой шийдээсэй. Ямар нэгэн гэм буруугүй хүмүүсийг хэлмэгдүүлж байгаад харамсч байна. Манайд хүүхэд орж ирээгүй. Тэр үед Д.Амгаланбаатар 16 настай байсан. Гурав дөрвүүлээ орж ирсэн гээд яриад байгаа. Манайд эрэгтэй, эмэгтэй хоёр л хүн орж ирсэн. Эмэгтэй нь эрэгтэйгээсээ өндөр. Д.Амгаланбаатар худлаа ярьж байна. Би эмч хүн. Энэ хүний сэтгэхүйг шалгуулмаар байна” гэдэг хүсэлт гаргаж байсан. Эмэгтэй нь эрэгтэйгээсээ өндөр байсан гэхээр 180 см өндөртэй Б.Содномдаржаагаас 160 см хүрэхгүй Т.Чимгээ яаж өндөр байхав дээ.

-Энэ хэргийн материалыг нууцаас гаргасан гэж байгаа. Гэхдээ бүгд биш. Ямар хэсэг нь нууцад хэвээр байгаа юм бэ?

-Бүгд нууцаас гарчихсан гэдэг шүү дээ. Бүхэлд нь гаргалаа гэдэг шийдвэр гарсан.

-С.Зоригийг хөнөөсөн хамтрагч Б.Отгонбаатар гэр бүлээрээ галд өртсөн гэдэг. Энэ хэргийн тухайд Т.Чимгээ юу гэдэг вэ?

-Манай үйлчлүүлэгч оролцоогүй ганц хэрэг бол энэ хэрэг. Сонин нь хэргийн материалыг уншиж байхад гал нь цахилгааны холболтоос болж гарсан гэдэг шинжээчийн дүгнэлт байдаг. Гэтэл хуулийнхан Б.Содномдаржаа, Д.Амгаланбаатар хоёр шатаасан болгож яллах дүгнэлт үйлдээд шүүх хуралд орсон. Онцгой байдлын газрын галын шинжээчид ч оролцсон. Д.Амгаланбаатар хэлэхдээ “Би ороод баллонтай бензинийг үүдэнд нь цацаад гал тавьсан” гэдэг. Гэтэл шинжээчид бол “Битүү орчинд гал тавьсан бол энэ хүн өөрөө шатах байсан. Энэ бол худлаа. Гал цахилгаанаас болсон” гэдэг. Б.Отгонбаатарын эгч нь ч үүнийг хүлээн зөвшөөрдөг.

-Т.Чимгээ нарын хэргийг хэрэгсэхгүй болсноор С.Зоригийг хөнөөсөн хэрэг задарч байна. Энэ хэрэг хэзээ илрэх бол гэсэн хүлээлт дахиад л үүслээ?

-С.Зоригийн ах дүү нарын ярьдгаар “Энэ бол улс төрийн захиалгат хэрэг”гэдэг юм билээ. Гэтэл захиалагч нь тодорхой болоогүй байхад миний үйлчлүүлэгчийг захиалгаар хэрэг үйлдсэн гэж ялласан. Ер нь ядарсан, араас нь гүйх ах дүү муутай, бэл бэлчингүй, хөдөөний хүмүүст хэргийг үүрүүлж даръя гэсэн санаа байжээ л гэж хуульч хүний хувьд эцэст нь харж байна даа.

Б.

Маэстро Д.Сосорбарамтай ярилцлаа.

-С.Зоригийг хөнөөсөн хэрэгт яллагдсан хүмүүсийг цагаатгаж, маргааш нь энэ хүний хорвоод мэндэлсэн өдрийг тэмдэглэж байх юм. АН ч энэ өдрөөр нэгдэж байгаагаа зарлаж, журмын нөхрийнхөө хөшөөнд цэцэг өргөж байгаа энэ цаг үед та бидний ярилцах цаг товлогдлоо…?

-Жам гэхэд хэцүү, ёс гэхэд хэцүү ямарваа хүн үхэхээр л нэртэй сүртэй болдог. Амьд байхаараа адлагддаг, жадлагддаг, хараалгадаг, зүхүүлдэг, гүтгүүлдэг ийм үйл явц манай оронд, ялангуяа бидний дунд бүр нэг жам юм шиг болчихсон байна. Талийдаг Зоригоор аль, аль нь улс төр хийж байна шүү дээ. МАН-ынхан ч илүүцтэй хийх юм. АН ч нэг л их хайртай хүн байсан гээд цэцэг навч өргөөд сүйд болох юм. Гол нь бодитой хандлага, саруул бодол, эрүүл сэтгэлгээ гээч юм, хий хөөсөрсөн авир араншингаас болоод бүрхэгдээд байгаа явдал л миний дотоод ертөнцийг их эмзэглүүлдэг юм.

Талийгаачийн мэндэлсэн өдрөөр нь ташлуулаад зориуд юм шиг улс төр хийж байна гэж л үзэж байна. Сонгууль ойртчихсон юм байна. 2024 оны хоймрыг сөхөж харж байгаа юм байна, эд нар. Дахиад л өнөө л аллагад өртсөн, чухам ямар аллага нь мэдэгдэхгүй, түүнийгээ нотлохгүй байгаа шүү дээ. Улс төрийн юм уу, ахуйн юм уу тодорхойгүй. Би бол энэ хэргийг ахуйн аллага юм байна лээ гэж харж байгаа. Өнөөдөр хэрэгсэхгүй болж байгаа хүмүүс нь алуурчин. Би хуулийн хүн биш, криминалист биш, тэр хүмүүсийг танихгүй. Гэхдээ миний нэг анзаарсан зүйл бол явж байгаа хандлагыг харахад тэр нөхөд энэ хэргийг үйлдсэн гэж үзэж байгаа. Үүнийг би хэнээс ч айхгүй хэлнэ. Тэр нөхөд бол алуурчид мөн байна гэж харсан. Учир нь Эрдэнэбат прокурор нэлээд эрт Мөнхбаясгалантай “Цензургүй яриа”-гаар Содномдаржаа гэдэг хүний гэртээ агсам тавьж байгаа, Би Обама биш, би Путин биш гэхдээ та нарыг яана ч билээ, тийм нэг бичлэгийг үзүүлсэн. Түүн дээр бас нэг зүйл харагдсан нь Чимгээ гэж бүсгүй “Энэ хэргийг та үйлдсэн юм биш үү, үүнийг уншаад та гарын үсэг зур” гэхэд хариуд нь “Нотолгоо чинь хаана байгаа юм бэ” гэж хэлээд жуумалзаж байгаа юм.

-Тэр дүрс одоо ч интернэтэд бий л дээ?

-Ц.Нямдорж гар хөлүүдээрээ устгуулчихаагүй бол байх ёстой. Би сэтгэл зүй анзаарч, дүр урлахуй дээр ажилладаг хүний хувьд харахад ямар айхавтар, хэргээс бултах гэсэн, хийсэн үйлдлээ эвтэйхэн далдлах гэсэн башир аргатай хүүхэн бэ гэж харсан.

Хэрэв Чимгээ гэдэг бүсгүй хүн алаагүй, ийм аймшигтай хэрэгт оролцоогүй бол орилоод чарлаад уйлаад сүйд болно. Бараг ухаан алдаад унана, аюул болно, тэгээгүй. Мань эр нэлээд хашир суучихсан, догширчихсон, айхтар юманд орчихсон, тэрнээс гарах гарцаа хайгаад сурчихсан байртай харагдсан. Отгонбаатар гээд өөрсдийнхөө хам хэрэгтнийг Эрдэнэтэд очоод гэр бүлтэй нь шатаачихсан шүү дээ.

Яасан унхиагүй улс юм бэ, яасан унхиагүй тагнуул юм бэ, яасан арчаагүй цагдаа сэргийлэх шүүх юм бэ. Ц.Нямдорж шүүх ялзарчихсан байсан гэж гайхуулаад л. Тэгвэл хэн тэр үед Хууль зүйн сайд байсан юм бэ. Энэ хүн 33 жил Монголын төрд зайдалж байгаа. Би бол алуурчидтай нийлж Ц.Нямдорж өөрөө асар их гэмт үйлдэл үйлдсэн хүн байна, түүнийгээ далдлахын тулд ийм улс төр хийдэг юм байна, эргэн улс төрд очихын тулд ийм хачин авир гаргадаг юм байна гэж харсан. Энэ хүнд их юм нуугдаж байгаа юм байна. Энэ хүн захиалагчийг ч мэддэг юм байна. Гэхдээ улс төрийн захиалга биш юм байна гэж харсан шүү.

-Хэргийг задалж дахиад хэдэн арван жил С.Зоригоор улс төр хийх үүдийг нээчихэв үү дээ. Монгол ёсоо бодоход үхсэн хүний ясыг өндөлзүүлдэггүй гэдэг. Үүнийг сөхөөрөх улстөрч, хууль шүүх байхгүй болжээ?

-Талийдаг ч өөрөө үйлийн лайтай хүн юм байна. Үлдэж байгаа хүмүүст ч гай, лай болж байна. Айхтар хар мөртэй хэрэг юм байна. Хамт зүтгээд, 1990 оны хүнд дарангуйлал коммунист дэглэмийг халж байсан нөхдийг нь насан туршид нь хардаад л, амьдралын үнэ цэнийг нь нулимуулаад л явж байгаа ийм нэг тогтолцооны цөм болчихлоо. Би үүнийг ямар муухай хар лай вэ гэж боддог. Ний нуугүй хэлэхэд анх бурхан болоход нь эмэгнэн гудайж эхний үед очиж байлаа. Түүнээс хойш би тэр хөшөөний ойролцоо очихоос цээрлэдэг болсон. Хүн бүр улс төр хийж, нэг их хайртай дүр эсгэж цэцэг навч өргөөд л. Хэрэг ч байгаа ч юм уу, үгүй ч юм уу. Тэр нь үнэнээсээ биш, ардаа үнэлэгдэх гэсэн увайгүй ашиг харж хийгсэд хүний өөрийнгүй болсон.

-АН нэгдлээ гэнэ. Үнэхээр нэгдэж чадав уу?

-1990-1996 оныг хүртэл коммунист дэглэмийг халах үйл явц нэлээд хурдтай эрчимтэй явсан юм. Түүний гол буян өгөөж нь тэр үед халамжит “Орос ах” дампуурсан. Дэлхий даяар зүүн үзэлтэн коммунистууд дампуурсан. Орос харьяалалтай улс руугаа хандах байтугай өөрийгөө яая гэж байсан үед энэ эрх чөлөө гээч юмыг Москвагаас салгаж авсан юм. Энд монголчуудын сохор хийморь гэх юм уу бүүдгэрхэн хөлхтэй аз тохиосон. Тэгээд 1996-2000 оны хооронд чөлөөт эдийн засаг, чөлөөт зах зээл, ёс зүйтэй нийгэм байгуулах гээд өндийсөн хэрэг. Нарийндаа 1996-2000 оны хоорондох дөрвөн жилийн нар мандсан мандалтаар, тэр эрчмээр өнөөдөр ингэж яваа юм. Тэр дөрвөн жилийн хугацаанд маш том үйлсийг хийж амжсан. Тэр цагт эрх чөлөө авчирсан хүмүүсийн багийнхан, жишээ нь М.Энхсайханы Засгийн газар сайн ажилласан. М.Энхсайхан, Да.Ганболд гэж мэргэшсэн эдийн засагчид байв. Түүнээс гадна би Элбэгдорж, Бат-Үүл, Баабар гээд цөөхөн хүний нэрийг дурдана. Энэ хүмүүс харин тэр үед эрүүл байж. Эрүүлээс гадна эвдрээгүй байж. Тэр байх агшиндаа эрх чөлөө гээч юмыг авчирсан.

Тэр үед маш хурдан суурь үнийг чөлөөлж, гаалийн татварыг тэглээд хүн бүр өөр өөрсдийгөө болгоод, өөрсдөө цэцэглээд ирэх, өөрийнхөө бизнесийг аваад ашиг олоод хувийн хэвшлийн байгууллага өндийгөөд ирсэн тийм он жилүүд байсан. Харин 2000 оноос хойш хумигдсан. Эргээд хумигдах явц гэдэг бол ЗХУ бутарсныхаа дараа эргээд Сталинч үзэлтэй Путины гарт ороод түүний харгислал дарангуйлал дахиж сэргэн зөвхөн Монгол ч биш хуучин пост-социалист орнууд руу түрэмгийллийн хуучны КГБ, одоогийн ФСБ-гийнхээ ажлыг хийгээд эхэлсэн. Энэ гайны улбаагаар явсаар байгаад Монголын АН-ыг 2000 оноос эхлээд дампуурал нь эхэлсэн байна гэж дүгнэдэг.

-АН-ын өнөөдрийн төрх 2000 оноос улбаатай гэж та үздэг байх нь ээ?

-Би 2008 онд АН-ын хурал дээр нэлээд хатуухан шүүмжилж хэлж байсан. 2016 онд ч тэр. “Ер нь дампуурлаа зарлаад энэ нам тарчихъя, манай нам улаан социалист нам болсон. Манайд социалист схем, коммунист нөлөө, фашист хяналт тогтож байна. Тэрний баталгаа нь манай нам социалист болсон, МАН гэж коммунист нам, МАХН гэж нацист намтай, Уянгын Тусгаар тогтнол, эв нэгдлийн нам гэгдэх фашист нам манайд ажиллаж байна. Тийм учраас би Монгол Улс социалист схем, коммунист нөлөө, фашист хяналтанд орчихлоо. Үүнээс гарахын тулд АН тарчихъя, тэгээд шинэчлэн бүртгэлд ороод хатуу гишүүнчлэлгүй болоод цэвэр барууны үзэл рүү явъя” гэж хэлж байсан. Нарийндаа чөлөөт хүн, чөлөөт зах зээл хоёр хувийн өмчтэйгөө хоршоод ирэхээр чөлөөт эдийн засгийн суурь нь болдог юм гэдэг үзэл санаагаа батлаад хэлсэн юм. Манай нөхөд тэрийг сайн ойлгож өгөөгүй юм уу.

Тэр цагаас хойш энэ намын оюун санааны дампуурал эхэлсэн гэж хэлж болно. Үүнийг сэтгэлгээний, тархины бохирдол, ботгирол, зунгаг гэж яривал оновчтой. Биднийг авч явдаг оюун санаа, тархи мэдэх мэдлэг, чадах чадвар бүгд бохирдоод, ботгироод, зунгагтаад алиагаа алдаад эргээд ФСБ-гийн мэдэлд орчихсон. Түүнийг хэрэгжүүлдэг хүн байна. Би чамтай өмнө нь ярилцахдаа хэлж байсан. Х.Баттулга аа, У.Хүрэлсүх ээ, миний хоёр дүү Ю.Цэдэнбал, Х.Чойбалсан ах хоёр шигээ болов оо гэж хэлж байсан даа. Одоо улам л батлагдаж байна.

Би дахиад л хэлээд байгаа. Цаашид ч хэлэх болно. Хойноос юм уу урдаас шидсэн чулуу бутраад унахаар нь монгол хүн бие бие рүүгээ битгий аваад нүүлгээд байгаач гэж монгол чихтэй, сонсдог, хардаг бүх хүнд хэлээд байгаа юм. Энэ бол үе улбаалж ирсэн. Манжийн үеэс гэхэд болно. Нарийндаа язгуур монгол үндэстэн яагаад устахгүй байна вэ гэдгийг одоо ч судалдаг юм байна. Үүнийг зөвхөн манай урд хойд хоёр айл биш бусад хөршүүд судалж үздэг гэнэ. Жишээ нь, бүсгүйчүүдийг анх удаа төрмөгцөө уурагны дээжийг авч байна, эрэгтэй эмэгтэй хүүхдүүдийн эхний өтгөн шингэний дээжийг аваад судалж байна гэх жишээтэй. Одоо шүү. Тийм юм болдог юм байна. Яагаад энэ үндэстэн устахгүй байна, юундаа байна гэж судалдаг юм байна. Тэгэхэд Монгол сөнөж алга болох тавилангүй үндэстэн, түүгээрээ аагирхах, аархах эрхтэй үндэстэн юм байна. Ийм үндэстнийг тараан бутрааж алга болгох зорилго ихэнхдээ манай хойд айлаас ирж байгаа. Бидний 1990 онд коммунист дэглэмийг халаад Кремлээс тусгаарлаж байгуулсан АН-ыг ингэж ботгируулах бохирдуулах, хооронд нь үзэн ядталаа алалцуулах юмыг нэг л газар хийж байгаа. Энэ бол манай хойд айл. Одоо байдал чухам хаашаа болж байгаа юм бүү мэд. Би энэ намыг барууны үзэлтэй, хүн хөрөнгөтэй байх суурийг хамгаалдаг, хүн өөрийнхөө эд хөрөнгийг бий болгочихсон байхад дээрэмддэггүй тонодоггүй, халдлагад өртөхөөс хамгаалдаг үзэл санааны гортигтой байхыг хүсдэг. Гэвч энэ үзэл алга болгож байгаа юм байна.

Намын даргаар Л.Гантөмөр сонгогдсон. Нам гольдролдоо орж байна гэж нэг хэсэг нь хэлж байгаа шүү дээ. Тамга тэмдэгний маргаан ч эцэслэгдлээ. Үүнийг л хүсч байсан биш үү?

-АН-ын шинэ дарга Л.Гантөмөр боллоо гэж байна. Би тэр залууг танина. Танихаар барахуу гэмгүй харьцаатай. Нөгөө нөхөр чинь намын дарга болохдоо баахан хуйвалдаан хийсэн байна. Дүрмийн бус ҮБХ хуралдуулаад тэр хүмүүстээ баахан мөнгө тараасан баримт факт нь гарсан байна лээ. Дараа нь харахад эрх чөлөө, чөлөөт үзэл байхгүй. 400 мянган орон сууц барьж өгнө. 1000 ам.долларын цалинтай болгоно гэнэ. Аль болгон ингэж хулхидаж, социализмдаж хүнээр тэжээлгэж амьдрах юм бэ. Түүний оронд 400 мянган айл орон сууцаа барихад нь садаа болдоггүй төртэй болно гэхгүй яав.

Өнөөдрийн тэдний явуулж байгаа үйл явдалд шүүмжлэлтэй хандахаас гадна дотор гуниг төрж байгаа юм. Намын нэгдлийг өөр өдөр хийж болох байв. Нээлттэй хурал зөвлөгөөн болж хэлэлцүүлэг хийгээд чөлөөт зах зээлээр явах юм уу, тэгвэл намын нэр яах вэ, хатуу гишүүнчлэлээ болих уу хэдүүлээ, үзэл санаа ямар байх юм бэ. Эрх чөлөөний үзэл санаа дээр үү, тэгвэл нийлье. Нийлэхийн тулд бүгдээрээ тархины бохирдлоо арилгана. Хойд айлын хараат байхаас зоригтой татгалзана гээд ийм концепци ярихгүйгээр С.Зоригийг алсан хүнийг цагаатгасан өдөр, С.Зоригийн төрсөн өдрөөр гэж байгаа юм уу хаашаа юм. Ийм нэг тавилттай юмнаасаа салаагүй цагт урагшаа явахгүй.

Тийм учраас АН-д бүр ч илүү шүүмжлэлтэй хандаж байгаа. Үзэл санаа ярихгүйгээр хайрцаг доторх тамга яриад, тамганы гадуурх хайрцаг булаацалдаад яваад байж болохгүй. Алга дарам А4-ийн цаасан дээрх гэрчилгээ үзүүлээд яваад байж болохгүй. Түүн дээр ямар үзэл санаа байгаа юм бэ гэж ярих ёстой. Түүнийг л би хүсээд байгаа юм. Тэр байхгүй учраас гунигтай байна. Нөгөө талаар АН-ын залуусыг үнэхээр өрөвдөж байгаа. Өрөвдөхөөс гадна чааваас даа гэж хэлье. Хаана байна, алуурчдыг суллачихлаа гэж эсэргүүцэж дуугарч байгаа АН-ын залуус байна уу. Өнөөдөр тамга аваад баярлаад л. Одоо архидаж байгаа биз. Үүний оронд “Та нар боль. Та нар энэ хүнээр хэдэн жил улс төр хийх гэсэн юм, яалаа гэж энэ алсан хүмүүсийг суллаж байгаа юм. Баримтаа дэлгэ” гэх ёстой, байхгүй.

-АН ирэх сонгуульд сөрөг хүчин болж чадах уу?

-Өмнө нь чадаагүй. Одоо ч чадахгүй. Н.Алтанхуяг өөрөө Ерөнхийлөгч болох санаатайгаар, эсвэл Х.Баттулгыг өрсөлдөгчгүйгээр Ерөнхийлөгч болгохоор эд нар өлсгөлөн зарласан. УИХ-ын сөрөг хүчин шүү дээ. Нөгөө талаар саяхан даа, өвөл тийшээ байв уу, Зөвшилцлийн Засгийн газар болъё гээд сайд болох хүмүүсийн нэр дурдагдаад, сайд болох хэнээ тусаад нэг хэсэг явсан. Та нар бол сөрөг хүчин биш, МАН-тай сиамын ихрүүд гэж би хэлнэ. Хоёул зүүний үзэл ярьдаг. Нэг нь 400 сая жуулчин авчирна гэж байхад нөгөөх нь 400 мянган орон сууц барина гэж ярьж байгаа. Яагаад хувийн хэвшлийнхэнд эрх чөлөөг нь үлдээнэ гэж ярихгүй байгаа юм бэ. 1992 оны гол гайхамшиг тэр. Боломж, эрх чөлөөг л авчирсан. Түүнийг юунд нь зүхээд байгаа юм бэ. Жишээ нь, Сосорбарам 1990 онд эрх чөлөө авчирсан гээд мацаг бариад Өвгөнтийн хөндийд байх ёстой юм уу, тэгвэл баярлах юм уу. Сосорбарам баяжчихлаа, Ард кинотеатрыг аваад идчихлээ гэнэ үү. Бүх кинотеатрууд хувьчлагдсан. Тэднийг адилхан ярь л даа.

-Д.Монголхүү, Д.Мөнх-Эрдэнэ гээд үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлдэг, төр засгийн бодлогыг эрүүлээр шүүмжилдэг залуус торны цаана орчихлоо. Энэ нь хувь хүний эрх чөлөөг баталгаажуулсан ардчилсан нийгэмд хэр зохистой үйлдэл вэ?

-Монголхүү, Мөнх-Эрдэнэ гээд л ялангуяа засаглалд бугшсан бугшаа, буруу үйлдлүүд дээрэм тонуулыг нээлттэй ил тод хэлээд түүнийг өөрөөр хэлбэл, хувь хүний эрх болоод хувийн өмчийг хамгаалахын төлөө дуугарсан хүмүүсийн амыг хамхихын тулд ийм юм хийж байна л даа. Эдний арга бол айдсаар удирдана гэж нэг юм байна. Айлгаж сүрдүүлж баглаж удирдана. Тэрний цаана мөнгө явдаг. Тэгж байж мөнгөждөг, хөлждөг. Энэ нь маш хэцүү. Бугуйлдаа орооцолдоод л. Хоёр гурван жилийн өмнө би нэгэн нийтлэл бичиж байсан. Эрх мэдэл мяндагийн өвчин туссан хүмүүс бие биеэ барьж идээд дуусна гэсэн агуулгатай. Одоо яг түүгээр болж байна. Бие биенийхээ алдаан дээр дөрөөлж, хоорондоо сүлжээтэн болчихсон. Одоогийн Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд хоёр гэмт хэрэгтний сүлжээтэй, уялдаатай. Наад захын нэг жишээ хэлье. Эрдэнэт үйлдвэрт Л.Оюун-Эрдэнэ ЗГХЭГ дарга болонгуут онц байдал тогтоосон. Онц байдлыг тавиагүй байгаа. Үүний цаана ялангуяа Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, УИХ-ын даргын нийлүүлэлт, нууц бизнес явдаг. Өмнө нь ч явдаг байсан.

Түүний жишээ Ц.Нямдорж өөрөө. Миний хүү 2.1 тэрбумын бизнес хийсэн юм. Хууль журмын дагуу би хэлээд өгсөн. Эцэг хүний үүрэг гэнэ. Ингэдэг Засгийн газрын гишүүн, УИХ-ын дарга хүн байж болохгүй. Ц.Нямдоржид хууль үйлчилдэггүй, бусдад нь үйлчилдэг байж болохгүй. Жишээ нь, үүгээр л Нямдорж гуай, хүүтэйгээ хоёулаа 461-т очоод ороо засах хэрэгтэй.

Сая тэр Энхбаяр гишүүн, Ж.Сүхбаатар, Т.Доржханд нар нэг сонсгол хийлээ. Тэгсэн баахан баримт гарлаа. Санаанд багтамгүй баримтууд шүү. Хамгийн наад зах нь Боловсролын сангийн зээлээс ямар олон хүн зээл авав аа. Би бүр шоконд орсон. Нөгөө талаар би өөрөөрөө бахархсан. Би энэ дээрэмчид шиг юм хийгээгүй хүн. Наад зах нь МоАХ-ны анхны 13 гэгддэг Дарь.Сүхбаатар маань албан тушаалаа ашиглаад хэдэн ч удаа хэдэн тэрбумын зээл авчихсан юм бэ. Тэгэхээр энэ нөхөд хэдэн жилийн ял авах ёстой вэ. Мөнх-Эрдэнийг жишээлээд ярья л даа. Тэр хүн гурван жил 10 сарын ял авлаа, 82 сая төгрөг төлөхөөр болж байгаа юм байна. Тэгтэл сая ил болсон баримтаар бол 20, 30 жилийн ял эдлэх хүмүүс дуулдаад явчихлаа. Зарим нь бүр насаар нь хорих ялтай гарах нь.

-Ижил төстэй хэргүүдэд хууль шүүх дээр харилцан адилгүй шийтгэл оногдуулаад байгаад олон нийт шүүмжлэлттэй байна шүү дээ?

-Хууль зүйн сайд Х.Нямбаатар 80 их наядын алдагдсан боломж, 280 сая ам.долларын төмөр замын асуудал, сая төмөр зам тавьсан 200 гаруй сая ам.доллар гэнэ үү ийм асуудал гарлаа гэж байгаад Монгол Улсын Ерөнхийлөгч байсан Х.Баттулгын тухай ярилаа. Хууль зүйн сайд хэлчихлээ. Ингээд зарлачихаад байхад шүүх прокурор шалгадаг газрууд яагаад чимээгүй байна вэ. Үнэхээр ийм асуудал үүсээд хардаад байгаа юм бол шүүх нь бурууг нь буруугаар нь зөвийг зөвөөр нь тогтоогоод энэ хүмүүсийн нүдний ялгааг арилгах хэрэгтэй.

Эрх мэдэлтэнд хууль өөрөөр үйлчилдэг, амьдралаараа мөрөөрөөр зүтгэж байгаа хүмүүст өөрөөр үйлчилдэг юм байна. Р.Чойном гуайгаас хойш Монгол Улс анх удаа улс төрийн үзэл санааны хоригдолтой боллоо. Тэр нь Д.Монголхүү. Би бардам хэлнэ. Д.Монголхүүд ямар ч гэм зэм байхгүй. Энэ хүүхэд өөрийнхөө мөнчгөрөөр явж байгаа. Д.Мөнх-Эрдэнэ, Д.Монголхүү нартай зэрэгцээд лайв хийж эрх чөлөөний төлөө дуугарах хүн цөөхөн байснаа шүүх хурал болмогц гадаа нь очоод шоу хийчих юм. Нэг л их эрх чөлөөнд дуртай, хүний эрхэнд хайртай хүмүүс. Би түүнийг 2024 оны сонгууль ойртчихсон юм байна гэж харж байгаа. Энэ бол гамшиг.

-Улс төрийн намуудын үзэл гэж байхгүй болсон гэдэг. Та ч үүнийг хэлж байна. АН барууны үзлээсээ ухарсан гэж та хэлж байна уу?

-Улс төрийн шинэ нам гарч ирэх тохироо бүрдээд байгаа юм. АН өөрчлөгдөнө гэдэг хол болчихсон юм байна. Залуусаасаа авахуулаад тархи нь өтгөрчихсөн, ботгирчихсон. Хуйвалдаанаар, хоорондоо зохицдогоороо, коммунист социалист фашист үзэлтэйгээрээ ботгирчихсон. АН-аас би юу хүсээд байдаг вэ гэхээр Карл Менгер, Карл Маркс хоёрыг ялгаад судлаадах, энэ биднээс хол юм биш. Энэ бидний судлах ёстой судлагдахуун. Карл Менгер гайхамшигтай хүн. Хүний үнэ цэнэ өөрт нь байдаг юм. Хүний үнэ цэнийг өөрт нь байлгахын тулд чөлөөт сэтгэлгээ, чөлөөт зах зээл, чөлөөт эдийн засаг хэрэгтэй гэдэг. Нөгөөх нь үгүй ээ, чамайг би удирдана, чамайг би дарлана гэдэг үзэл.

Мөн Фридрих Хаек, Жон Мэйнард Кейнс гэж хоёр хүн бий. Энэ хоёрын ялгааг олоод хараадхаач гэж л хүсдэг.

-Шинэ нам байгуулах тохироо гэдэг сонирхолтой юм?

-Уг нь тохироо бүрдчихээд байгаа. Залуус хөдлөхгүй байна. “Комедиан” Амараа гэж залуу бий. Миний дотны дүү. Тэдэнд их найддаг юм. Би тулгаад “Та нар тэг” гэж хэлж болохгүй.

2016 онд АН-ыг би үүрд баяртай гээд гарсан. Шинэ нам байгуулаад явах хүн байна уу гэсэн байхгүй. Байлаа гэхээр эрх чөлөө, чөлөөт зах зээл, эдийн засгийн үндэслэлийг барьж байгаа хүн байхгүй. Би төрийг хазаарлана, хязгаарлана гэж яриад байдаг. Манай зарим найз нар төрийг сайхан байлгана, шинэчилнэ гээд ярьдаг.

Өнөөдөр ардчилал эрх чөлөө хоёрыг ялгаж ойлго. Эрх чөлөөний тогтолцоо шал ондоо юм. Маш том суурьтай, ёс зүйтэй капиталист тогтолцоог хэлдэг. Ардчилсан тогтолцоо бол олонхоороо цөөнхөө дарангуйлдаг. Тэр нь манай дээр хэрэгжиж байгаа. 60 хэдүүлээ болмогцоо сөрөг хүчин АН-аа өвөртөө оруулаад нэг оронд орж байгаад баглаад дараад авч байна шүү дээ. Тэгээд сиамын ихрүүд болчихож байна. Ардчилсан тогтолцооны нэг онцлог бол олонхын саналыг авахдаа цөөнхөөс буюу компаниудаас хандив авдаг. УИХ-ын гишүүн болмогцоо хандив авсан компаниудынхаа нэг нөхрийг заавал дарга болгоно. Нөгөө хүүхдийн 20 мянган төгрөг, архиар саналаа өгсөн сонгогчдоо шулна, хулхидна. Эрх чөлөө бол шал ондоо. Энэ бол өөрөөрөө байх, хүн өөрийнхөө амьдрах боломжийг өөрт нь өгөөд орхино.

Чадварлаг хүчирхэг хоёрыг ялгах хэрэгтэй. Чадвар гэдэг бол хүнд өөрт байх бүх чадварыг нээхийг хэлнэ. Хүчирхэг гэвэл чадвартай хүнийг дарладгийг, шимдэгийг, өөрийнхөө байгаа хүнийг дуугүй болгодгийг хэлж байгаа юм.

Мөн төр, эдийн засаг хоёрыг хол байлгах хэрэгтэй. Төр эдийн засагт хутгалдахгүй, төрийг бизнест оролцдоггүй болгох хэрэгтэй. Ингээд ирэхээр бизнесийн таатай орчин бүрдэнэ. Ашгийн таатай орчин бүрдэнэ. Ингэхээр хувийн компани өргөжин тэлж хөгжинө. Бизнесийн төрөл нь олширно. Зөвхөн энэ хонхорт бус дэлхий дамнаж бизнес хийнэ. Тийм боломжийг нээж чадвал ёс зүйтэй засаг болно.

С.Зоригийг хөнөөсөн хэрэгт яллагдагчаар татагдаж Монголын гурван шатны шүүхээр гэм буруутай нь тогтоогдсон Б.Содномдаржаа, Т.Чимгээ нарт холбогдох хэргийг хэрэгсэхгүй болгожээ. Өдгөөгөөс найман жилийн өмнө буюу 2015 оны наймдугаар сарын 31-нд С.Зоригийг хөнөөсөн хэргийг үйлдсэн байж болзошгүй хоёр этгээдийг баривчилсан нь дээрх хүмүүс байлаа. Өнгөрсөн найман жилийн хугацаанд Тагнуул, Цагдаагийн байгууллагын мөрдөн шалгах ажиллагаа үргэлжилж, Прокурорын байгууллагаар хянагдан Шүүхэд шилжсэн. Анхан, давж заалдах, дээд шатны шүүх тэднийг хүн амины энэ ноцтой хэргийг үйлдсэн гэж үзэж 2017 оны наймдугаар сарын 4-нд Б.Содномдаржаад 25 жил, Т.Чимгээд 24 жилийн ял оноож шийдвэрлэсэн юм. Гэтэл энэ олон жил мөрдөж шалгасан, түүнийг хянасан, ял оноосон хууль, хүчний байгууллагуудын шийдвэр, үйл ажиллагаа худлаа болж таарлаа. Бүр жүжиг болоод явчихлаа. Ингэж Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд Х.Нямбаатар, хуулийн салбарт нэг насаараа ажилласан Ц.Нямдорж нар Төрийн ордноос мэдэгдчихлээ.

Цагдаа, Тагнуул, Прокурор, Шүүхийн бүх удирдлагуудыг солих хэрэгтэй. Хууль зөрчсөн хүн бүр хариуцлага хүлээдэг хуультай. Хууль сахиулагчид өөрсдөө тушаал, заавраар ажиллан хүн амины хэргээр улс төр хийхэд гар бие оролцож явдаг юм бол хамгийн ноцтой хэрэг. Энэ бол албан тушаалын гэмт хэрэгт тооцогдоно.

Монголын нэртэй улстөрчийн амиа алдсан хэргийг 25 жилийн турш илрүүлсэн болж тоглосон хүмүүс энгийн ардыг бол яаж ч мэдэх юм байна. Ер нь манай хууль сахиулах байгууллагууд хүний эрхийг юман чинээ боддоггүй явдал сүүлийн жилүүдэд бүр ч гаарч байгаа. Саяхан л гэхэд ХЭҮК-ийн 2022 оны хүний эрхийн илтгэлд баривчлагдсан хүмүүсийн 99 хувийг шүүхийн шийдвэргүй баривчилсан болохыг судалгаагаар тогтоосон байдаг. НҮБ-ын Дур зоргоор баривчлах асуудал хариуцсан Ажлын хэсэг өнгөрсөн онд манай улсад ажиллахдаа яг ийм дүгнэлт гарган, толгой сэгсрэн буцацгаасан. Ийм л дүр төрхтэй, ажиллагаатай хууль хүчний байгууллага өнөөдөр Монголд оршин тогтнож байна. Одоо тэд бүр ил цагаандаа гарч, олон жилийн турш хэрэг илрүүлсэн болж жүжиг тоглон, нэг л өдөр хэргийг илрүүлээгүй, бусдыг гүтгэсэн болоод ард түмний сэтгэл зүйгээр нааддаг болчихлоо. Үүнийг хүлээн зөвшөөрч яавч болохгүй юм.

Монголын хууль сахиулах байгууллагууд хуучин социалист тогтолцоо, сэтгэхүйгээрээ ажилласаар байна гэдгийн баталгаа энэ юм. Тиймдээ ч ардчилсан, хүний эрхийг дээдэлсэн тогтолцоог энэ хуулийн байгууллагууд руу нэвтрүүлэхийн тулд өнөөдрийн дарга, удирдлагууд, хууччуулыг солих нь зүй ёсны хэрэг. Дэлхийн улс орнууд хэдийнэ хууль сахиулах тогтолцоогоо шинэчилж, хүний эрхийн мэдрэмжтэй, улстөрчдийнхөө заавраар ажиллах биш ард түмэндээ үйлчилдэг, тэдний амгалан тайван байдлын төлөө сэтгэл зүрхтэй ажилладаг тогтолцоог бий болгохоор хуйгаар нь сольж байгаа шинэчилсэн жишгүүд байна. Жишээ нь, Гүрж улс цагдаагийн байгууллагадаа том реформыг хэрэгжүүлж, бүтцээр нь шинэчилсэн байдаг. Цагдаагийн албан хаагчдаасаа мэргэжлийн шалгалт авдаг. Тэр шалгалт нь тухайн хүнээс хамгийн түрүүнд хүний эрхийн мэдрэмж, мэдлэгийг шаарддаг болсон жишигтэй. Түүгээр зогсохгүй Цагдаагийн байгууллагын даргыг сонгохдоо олон нийтээс санал авдаг болсон гэдэг. Энэ нь өнөөдрийн манайд жишиг болсон хэн нэгний гар хөл болж, заавар тушаалаар хөдөлдөг байдлыг халах гол нөхцөл гэж хүний эрхийн хуульчид онцолдог юм билээ.

Хууль хүчний байгууллагууд үнэхээр нэрээ цэвэрлэж авахгүй бол ард түмний итгэл алдарсаар, эцэст нь тэд өөрсдөө “чангын шоронгийн нүүрний баясгалан”-тай болох нь энүүхэнд иржээ.