Author: БААСАНЖАВЫН ЭНХЗАЯА

-Буудуулж, хөгжлийн бэрхшээлтэй болсон гурван хүүг хөл дээр нь босгочихвол төр надад хүүг минь буцаагаад өгсөнтэй л адил-

2008 оны долдугаар сарын 1-ний хэргийг хуулийн байгууллага сэргээн шалгаж эхэлсэн талаар мэдээлээд байгаа юм. Одоогоос 15 жилийн өмнөх энэ үймээнээр таван иргэн амиа алдаж, олон зуун залуус хэцүү нэртийн хаалга татсан юм. Амиа алдсан таван хүний дунд хамгийн залуу, 24 настай Э.Доржпүрэв гэх залуу буудуулж, газар дээрээ нас барсан байдаг юм. Талийгаачийн аав Ц.Энхбаяртай ярилцлаа.

-2008 оны долдугаар сарын 1-ний үймээний хэргийг шалгаж эхэлсэн гэж байгаа. Та бол өнгөрсөн хугацаанд хохирогчдын төлөөлөл болж тэмцэж ирсэн хүний нэг. Энэ хэрэгт шалгах шаардлагатай ямар асуудал үлдсэн гэж та хардаг бол?

-Энэ хэргийг анх шалгахдаа цагдаагийн албан хаагчдыг сайн шалгаж чадаагүй учраас тэд тушаал өгсөн хүмүүсээ нэрлээгүй юм. Зүгээр л, хариуцлага алдсан гэж л үзсэн. Хүний аминд хүрч хариуцлага алдаж болохгүй биз дээ. Хэрэв цагдаа нарт дарга нар нь галт зэвсэг өгөөгүй гэж байгаа бол тэд өөрсдөө хувиасаа галт зэвсэг гаргаад сайн дураараа таван хүнийг буудсан хэрэг үү. Эсвэл тушаал өгсөн бол хэн өгсөн бэ. Хамгийн гол нь бидэнд цагдаагийн албан хаагчид чухал биш. Бүрлээч маань ч цагдаа байгаад үүрэг авсан бол биелүүлж л таарах байсан. Тиймээс тушаал өгсөн хүмүүсийг тодорхой болгож шалгах ёстой юм .

-Энэ хэрэгт маш олон ээдрээтэй, эргэлзээтэй асуудлууд бий. Энэ хэргийн шалтгаан нөхцөлийг ч янз бүрээр тайлбарладаг. Үнэндээ долдугаар сарын 1-ний үймээн юунаас болж эхэлсэн юм бэ?

-Энэ чинь цаанаасаа өндөр зохион байгуулалттай өрнөсөн хэрэг. Тэр үед, 2008 онд аль нам ялалт байгуулна, тэр нам дөрвөн жил Монголын баялаг дээр эзэн суух байсан. Тийм учраас ямар ч үнээр хамаагүй ялна гэсэн зорилго МАН-д ч, АН-д ч байсан. Мэдээж тэнд булхай луйврууд болсон. Тэртээ тэргүй манайд булхай луйваргүй сонгууль ганц ч байхгүй. Тэд ямар ч үнээр хамаагүй эрх мэдлээ хадгалах гэж улангассан. Шалтгаан бол энэ. Жагсаал зургадугаар сарын 29-нөөс эхэлсэн шүү дээ. 30-ны өдөр тараасан ч долдугаар сарын 1-нд нь бүр өргөн жагсаал болсон.

Би 1-нд нь ирсэн юм. Манай Налайхын автобус 20:00 цагт зогсчихдог учраас яваад өгсөн. Тэгсэн дунд хүү маань ирээд “Нацагдоржийн хөшөөн дээр сум улиад л” гээд ярьсан. Би “Битгий тэнэг юм яриад бай. Юу гэж байлдааны сумаар буудаж байдаг юм” гээд уурлаж үзлээ. Гэтэл хүү маань “Ах (талийгаач) бид хоёр гүйж яваад харсан” гэдэг юм. Хүү маань ахтайгаа таараад хамт явж байтал араас нь хөөхөд хоёр тийш салаад зугтаасан юм билээ.

-Тэгээд талийгаач хүү тань эргэж ирээгүй. Та тийм харамсалтай зүйл болно гэж санаагүй байх?

-Юу гэж дээ. Хэзээ ч төр ард түмэн рүүгээ галт зэвсэг хэрэглэнэ гэж миний ухаанд багтахгүй байсан. Харин одоо бол бид хүүхдүүдээ наашаа цаашаа гэж хэлж болно. Өнөөдрийн төр 2008 оных шиг улангасчихаад байна. Энэ байр сууриа авч үлдэж чадах уу, энэ чигээрээ шоронгийн хаалга татах уу гэдэг дээр байгаа. Тийм учраас ийм эгзэгтэй үед онц байдал зарлавал хүүхдүүдээ хүүе, хаая гэхгүй бол болохгүй.

Долдугаар сарын 2-ны өдөр дүү маань манайх руу залгаад “Дожоо яачихав, ажлаас нь асуугаад байна” гэлээ. Тэгээд л удалгүй телевизээр хүмүүс нас барсан мэдээлэл явж эхэлсэн. Орой нь Нэгдүгээр эмнэлэгт ирж, хүүгээ буудуулсныг мэдсэн. Тэр бас их осолтой юм билээ. Хохирогчдыг Цэргийн госпитал руу зөөсөн байсан. Магадгүй тэр хэргийг нуух ч байсныг үгүйсгэхгүй. Харин Нэгдүгээр эмнэлэг рүү эргэдэг дээр Дорнодын Энхбаатар манай хүү хоёр буудуулсан. Зугтааж явсан залуус тэднийг Нэгдүгээр эмнэлэг рүү зөөж оруулсан. Харамсалтай нь хүү маань газар дээрээ өөд болсон байсан. Сум эрүүгээр нь ороод далыг нэвтлээд гарахдаа амин газрыг нь онож, нас барсан гэж гарсан.

-Харин талийгаач Ц.Энхбаатар мэс засалд ороод даагаагүй гэдэг бил үү?

-Дорнодын Ц.Энхбаатар шөнийн 03:00 цаг хүртэл хагалгаа хийлгээд даалгүй нас барсан байдаг. Хэрвээ бүх хохирогчдыг госпитал руу аваачсан бол энэ хэргийг тэр чигээр нь чимээгүй дарчих боломж эд нарт байгаа. Тиймээс тэр эмнэлэг рүү зөөгөөд байсан болов уу. Уг нь бэртэж гэмтсэн хүмүүсийг Гэмтэл рүү зөөнө өө дөө. Ядаж хажууд нь манай хамгийн анхны, туршлагатай эмч нар зонхилсон төв эмнэлэг байна. Тийшээ ч оруулж, эмнэлгийн тусламж үзүүлж болох байсан.

-Бусад хохирогчид ч бас бий шүү дээ. Гэдсэндээ, хөлөндөө буудуулж тахир дутуу болсон залуус бий. Тэд өнөөдөр ямаршуу аж төрж байдаг юм бол?

-н.Амгаланбаатар гэж залуу Гадаад харилцааны яамны хажуу талын “Миний нутаг” дууны хөшөөний дэргэд гүйж явтал араас нь хүчтэй цохиод авах шиг болсон гэдэг. Цаашаа гүйх гэтэл гүйж чадахгүй болоод, гэдэс рүүгээ буудуулчихсан, цагаан цамцных нь цаанаас цус шүүрч эхэлсэн байгаа юм. Цагдаа нар араас нь гүйцэж ирээд “Наадхаа хая. Шархадсан байна” гээд тоохгүй яваад өгсөн. н.Амгаланбаатар дэргэдүүр өнгөрч байсан хүмүүсээс тусламж гуйж, түргэн дуудсан. Түргэнийхэн ирээд госпитал руу хүргэсэн байгаа юм. Тэгээд амь аврагдтал долоо, найм хоног ар гэртэй нь уулзуулаагүй. Энэ маш ноцтой. Зөвхөн цагдаа нар л орж байцаалт авч байсан. Ар гэрт нь “Танай хүн хүнд байгаа. Бид амийг нь аврахаар тэмцэж байна. Та нар уулзаж сэтгэл санааг нь хямрааж мэднэ” гээд огт уулзуулаагүй байдаг.

Дуурийн театрын урд явж байсан хүү хөлөндөө буудуулсан. Буудсан цагдаа нь араас нь гүйцэж ирэхэд нь “Ах аа би буудуулчихлаа. Туслаач” гэхэд “Хохь чинь” гээд өшиглөчихөөд яваад өгсөн гэдэг. Одоо тэр залуу хөгжлийн бэрхшээлтэй, сард улсаас хэдэн төгрөг авдаг юм уу даа. Дуучин болох гээд их сургуульд орох гэж байсан цэл залуу хүү гээд бод доо, хөөрхий минь. Яаж амьдралд хүрэх вэ дээ. Ийм маягаар гурван залуугийн амьдралыг орвонгоор нь эргүүлээд хаячихсан. Тэнд ч цагдаа үхлээ, энд ч цагдаа үхлээ, босогчид алчихлаа гэсэн цуурхал албаар тарааж, цагдаа нарынхаа зүрхийг хөөргөж байсан юм шүү. Тухайн үед Прокурорын дэргэдэх Мөрдөн байцаах алба гэж Галдаа гуайгаар ахлуулсан залуус байлаа. Галдаа гуай урд нь хар бараан юмтай зууралдаагүй гайгүй залуусыг шилээд энэ албыг байгуулсан юм байна гэж бодсон. Тэд ч бас муугүй ажилласан. Буудсан цагдаа нарыг 10-аад хоногийн дараа Заамарт сургуулилалт хийж байхад нь баривчилж авч ирээд мөрдөнд суулгаад хэргийг нь хүлээлгэсэн. Бидний хувьд сайн хэрэг болсон. Яг хуулийнхаа хувьд тэр хүмүүсийг шүүхээр яллаагүй байхад Галдаа гуай “Цагдаа буудсан гэдгийг баталгаатай тогтоосон” гээд танай сонин дээр байна уу даа ярилцлага өгсөн байсан. Өөрөө хэргийн мөрдөн байцаалтыг ахалж байгаа гавьяат хуульч хүн, хуулиа мэдэхгүй байна гэж байхгүй. Ямар нэгэн дарамт шахалт ирж магадгүй гэж олон нийтэд зарласан байх. Тэгэхээс ч аргагүй нөхцөл байдал байсан. Дандаа цагдаагийн хурандаа нар татагдчихсан. Тэдний чинь ард МАН бүтнээрээ зогсож байсан шүү дээ.

-Энэ хэргийн гол хүмүүс таныхаар хэн бэ?

-Үнэндээ жагсагчид МАН-ын хуучин байшингийн нэгдүгээр давхрыг л шатаасан. Харин хоёр, гурав, дөрөвдүгээр давхар байхгүй, тавдугаар давхар ташраараа шатсан. Үүнийг С.Баяр, Ц.Мөнх-Оргил, Ө.Энхтүвшин нар л гал тавьсан гэж би боддог. Долдугаар сарын 1-ний хэргийн талаар цагдаа нарын бичсэн ном дээр нэг хүн сэтгэгдлээ бичихдээ “Яанаа дарга нар үлдчихсэн. Гарч ирж чадах болов уу гэж байтал 30, 40 минутын дараа гараад ирсэн” гэсэн байдаг. Тиймээс зохион байгуулалттай хийсэн хэрэг юм байна гэж би хардаг. Хамгийн гол нь ямар ч үнээр хамаагүй сонгуулийн булхай гэдгээс өөр зүг рүү чиглүүлэхийг л тэд хүсч байсан. Тэгэхийн тулд хүний амь эрсдүүлэхээс өөр арга байхгүй. Зүгээр л тараачихвал маргааш нь ахиад л гарч ирээд жагсана гэж айсан хүмүүс энэ хэргийг өдөөсөн. Нэг ёсондоо МАН ялалтаа хамгаалж үлдэхийн тулд нийтийн анхаарлыг өөр тийш нь чиглүүлж, ахиад талбай дээр хүн гаргахгүй гэсэн санаархал байсан.

Уг нь яг тэр үед МАН-ыг булшинд нь хийх боломж АН-д байсан юм. Ахиж ингэж өндийхөөргүй болтол унагаах боломж байсан. МАН-ыг таван хүн алсныг зарлаж, дахин сонгууль явуулах байв. Даанч АН ч үүнийг хүсээгүй. Миний бодлоор энэ тогтолцоо байхгүй бол тэд ч идэж ууж чадахгүй. Шударга тогтолцоо бүтээнэ гэвэл энэ хоёр намаас хүлээлтгүй.

-Өнөөдөр эргээд харахад энэ хэргээс улбаалж ямар хууль журам, зарчим алдагдав?

-Ерөөсөө бүх хууль зөрчигдсөн. Үндсэн хуулийн 16.1-д хүн амьд явах эрхтэй гээд заачихсан. Амьд явах эрх зөрчигдсөн бол түүний дараагийн 17 эрхийг ярих утгагүй.

-Энэ хэрэг дээр Прокурорын дэргэдэх мөрдөн байцаах алба хэр сайн ажилласан гэж та үздэг вэ?

-Прокурорын дэргэдэх мөрдөн байцаах албанаас “Яагаад та нар цаашаа мөрдөхгүй байгаа юм бэ” гэхэд “Хэний буудсан сум хэнийг оносныг тогтоох боломжгүй учраас энэ хэргийг хаахаас өөр замгүй” гэж байсан. Тэгэхээр нь хариуд нь “За болж байна. Яг энэ зарчмаар явъя. Би хэдэн найзыгаа ордон руу дагуулж ороод буугаар шүршчихье. Дараа нь хэний буудсан сум хэнийг оносон нь тогтоогдоогүй гээд та нар миний хэргийг цайруулж өгөх юм уу” гэж хэлж чадаагүй. Үндсэндээ тухайн үед онц байдлыг зарлах үеэр намуудын уулзалт дээр Н.Энхбаярыг С.Баяр шахсан. “Хэрэв та онц байдал зарлахгүй гэвэл үүний дараа гарах хор уршгийг хариуцна шүү” гэсэн. Н.Энхбаяр аргагүй байдалд орж зарласан. Ингээд цагдаагийн газрын дарга, шуурхай штабын дарга нарыг дуудаад “Зэвсэг хэрэглэж болохгүй” гэж сануулсан. МАН-ынхан бол Н.Энхбаярыгаа шахах гэсэн бодолтой л байсан гэж харагддаг. Долдугаар сарын 1-ний хэргийг үүрүүлээд, буулгах гэж үзсэн. Тэгэхэд Н.Энхбаяр Галдаа гуайг дуудаж ирээд “Цагдаа буудсан гэдгийг тогтоо. Өөр юм хэрэггүй” гэсэн яриа өрнөсөн болов уу. Галдаа гуай үүнийг тогтоосон, түүнээс хойш ямар ч мөрдөн байцаалт явуулаагүй. Тэгэхээр эд нарт цагдаа буудсан гэдгийг олох л чухал байсан гэж харагддаг. Бусад нь чухал биш. Тийм л үүрэг байсан.

-Цагдаагийн дарга нар ял авч, тодорхой хугацаанд ял шийтгэлээ эдэлсэн байх аа?

-Дөрвөн дарга зөвхөн хариуцлага алдсан нэрээр яллуулсан. Шоронд ороод буцаад л бүгдээрээ эрүүл мэндийн шалтгаанаар гарч ирсэн. Ялангуяа Эргүүл хамгаалалтын 801 дүгээр ангийн дарга Ш.Батсүх сахарын өвчтэй гэж чөлөөлөгдөж байлаа. Өнөөдөр Монголд сахарын өвчтэй хүнийг шоронгоос гаргавал тэнд хүн үлдэхгүй л болов уу.

-Хохирогчдын ар гэрт мөнгөн тусламж олгосон гэсэн. Та авсан уу?

-2016 онд АН ялсан юм. Эдний үед л хэрэг илэрнэ гэж бодсон. Ингээд Ерөнхийлөгчийн Тамгын газар, Хотын захиргаа хоёрт сургамжит хөшөө босгоход газар олгож туслаач гэж хүссэн. Ийм хөшөө дэлхийн аль ч улсад байдаг. Үүнээс мартагдашгүй сургамж авах ёстой. Иргэд нь ч тэр, төр нь ч ийм хэрэг хийж болохгүй гэж үздэг. Гэвч хариу өгөөгүй. Үүнээс л МАН ч тэр, АН ч тэр адилхан гэж л харсан даа.

Яахав, 50 сая төгрөг өгсөн юм. МАН шатсан байрныхаа нөхөн төлбөрт 16 тэрбум төгрөгийг Засгийн газраас авсан. Байшингаас дор таван хүн гэж байдаг юм уу. Тэгээд би анх авахгүй гэж гүрийсэн. Ажилгүй хоёр хүн чинь үнэнд гүйцэгдэж авахаас өөр замгүй болсон доо.

-Хүү тань эрх баригчдын эсрэг, төрийг эргүүлэх санаа агуулж үймээнд очоогүй л байлтай, тийм үү?

-Хүү маань Монтанад хоёр жил сурч ирээд Канадын “Камл” компанид орчуулагч, няравын ажил хийж байсан юм. Нярав болохоор хэцүү л дээ. Хамгийн сүүлд ажлаа тарна. Тэр өдөр 22:00 цаг өнгөрч байхад ажлаа тарсан байдаг. Гэр маань Ногоон зоорьт юм чинь, ойрхон гээд III хороололд нагац эгчийндээ хүү амьдарч байсан юм. Мэдээж тэр өдөр өдөржин телевизээр жагсаал дамжуулсан, хүү маань харсан сонссон л байгаа. Орой ажлаа тараад залуу хүүхэд мэдээж хэрэг юу болж байна, яах гэж байна гэж сонирхсон нь лавтай. Гэхдээ төр эргүүлэх гэх нь хаашаа юм. МАН-д тийм элэгтэй байгаагүй. Би өөрөө тухайн үед ардчиллыг дэмждэг, гэр бүлийн хүн маань ч дэмждэг байлаа. Хүү маань тийм орчинд байсан болохоор “Эрх баригчид буруу яваад байна” гэдгийг мэдэрсэн. АНУ-д хүмүүс яаж амьдардгийг очоод үзчихсэн хүүхэд Монголын төр арай л биш яваад байна гэсэн үзэл бодолтой байсан гэхэд гайхаад байх юмгүй. Тиймээс жагсаалыг сонирхоно. Боломж гарвал үзэл бодол ойрхон хүмүүстэйгээ санал бодлоо хуваалцахыг хүссэн байх. Гэвч харамсалтай явдал болсон.

Таван иргэнээ хөнөөсөн МАН ард түмнээс уучлалт гуйгаагүй. “Энэ бол дахиад бид ийм хэрэг хийнэ” гэсэн санаа. Уучлалт гуйна гэдэг “Бид алдаа гаргачихжээ, дахиад ийм алдааг яасан ч давтахгүй” гэсэн санаа. Яахав, Н.Энхбаяр Ерөнхийлөгчийн нэрийн өмнөөс уучлал гуйсан, сүүлд нь УИХ-ын чуулганы нээлтэн дээр “Би энэ хүмүүсийн өмнөөс ард түмнээсээ уучлал гуйж байна” гэсэн. Хохирогч бидэнд Н.Энхбаяр арван ч удаа уучлал гуйх нь сонин биш. С.Баяр, Ц.Мөнх-Оргил хоёр энэ хэргийг үйлдсэн хүмүүс учраас уучлалт гуйх ёстой. Ц.Мөнх-Оргил Шуурхай штабын дарга байсан. Онц байдлын шуурхай штабын дарга гэдэг онц байдлын үеэр болсон бүхий л асуудлыг хариуцах ёстой. Намын даргын хувьд С.Баяр тухайн үедээ сонгуулийг булхайтай хийгээд тэр булхайгаа дарахын тулд байдлыг эвгүй тийш нь эргүүлсэн. АН жаахан хүлээцтэй хандсаных уу, С.Баяр стандарт бус Засгийн газар байгуулж, МАН алсан хүнийхээ тоогоор таван сайдын суудлыг АН-д өгч байсан.

-Та бүхэн нэлээд удаан хугацаанд тэмцэл өрнүүлж, жагссан. Хохирогчид бүрэн хохирлоо барагдуулж чадсан уу?

-Бид өөрсдийнхөө мэдэх чадахаар, бүх боломжит аргаар тэмцэж байсан. Хэрэв тэр өдөр С.Баяр, Ц.Мөнх-Оргил хоёрыг буудчихвал төр сайхан болох байсан бол би хамгийн түрүүнд буудна. Би тарваганы толгой алддаггүй юм, тэр хоёр данхар толгойг алдана гэж байхгүй. Ер нь энэ төр солигдож, монгол хүнийг хайрладаг, монгол хүний төлөө цохилдог зүрхтэй төр гарч ирж байж л энэ хэрэг илэрнэ. Тэгэхдээ энэ хэрэг илрэхэд тэр 13 цагдааг хэрэгт орчихоосой гэж боддоггүй. Хамгийн гол нь тушаал өгсөн шүү дээ. Тушаалыг Доржид ч өгсөн, Дондогт ч өгсөн, адилхан биелүүлэх байсан.

Гэтэл Өршөөлийн хууль гараад цагдаагийн дарга нар хамрагдсан. Бид өлсгөлөн зарласан юм. Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж дуудаж уулзлаа. Бид гурван санал тавьсан. Нэгд, гурван хүнийг эмчилгээнд хамруулаач, хоёрт, хөшөөний газрыг олгож өгөөч, гуравт, оршуулгын зардалд айл гэрээс гарсан бодит хохирлыг нөхөн төлж өгөөч гэж хүссэн. Ингээд буудуулж хөгжлийн бэрхшээлтэй болсон гурван хүүхдийг долоон сар орчим Солонгос руу эмчилгээнд явуулж өгсөн. Би төр засгаас “Би та нараас хүүг минь босгоод ир” гэж хэлэхгүй. Гуйгаад ч та нар чадахгүй. Та нар ядаж амьд байгаа хүмүүсийг эмчлээд босгоод өг” гэж л хүсч ирсэн. Энэ гурван хүүхэд хөл дээрээ босоод явчихвал төр надад миний хүүхдийг буцаагаад өгсөнтэй л адил гэж боддог юм. Тэр тусмаа 200 гаруй залуусыг гэмт хэрэгт татаж, шүүхээр яллуулсан. Тэднийг цагаатгаж, нөхөн олговор олгох ёстой.

-Тэдгээр залуус ямар ял авсан бэ?

-Дээд тал нь есөн жил сонссон шүү. Өмнө нь хэрэг хийж байсан хүмүүс давтан гээд хүндэрчихдэг юм билээ. 240 гаруй залуус үймээний хэргээр шоронд суусан. Одоо ч бүгд гарцгаасан л даа. Гэхдээ ямар олиг байх вэ. 240 гаруй хүний ар гэр, хань ижил, үр хүүхэд бүгд л төрд гомдсон хүмүүс яваа шүү дээ.

Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн, ахмад сэтгүүлч, зохиолч, сэтгүүл зүйн багш, доктор, профессор До.Цэнджавтай ярилцлаа.

-Ерөнхий боловсролын сургуулийн төгсөх ангийн сурагчдаас авсан монгол хэл бичгийн шалгалтын дүнд 4000 гаруй сурагч бүдэрсэн. Шалгалтад унасан сурагчид эхийг уншиж ойлгоогүй гэдэг тайлбар хэлж байгаа юм байна. Залуу үеийнхэн эх хэлээрээ бичсэн эхийг ойлгохгүй байна гэдгийг зохиолч, хэл бичгийн хүний хувьд та юу гэж харж байна вэ?

-Монгол хүн монгол хэлээ, утга санааг нь ойлгохгүй байна гэдэг туйлын эмгэнэл. Монгол үндэстний хувьд харанхуй болж байгаагийн шинж. Дээр үеийн уламжлалыг ярья л даа. 1921 оноос өмнө гэрийн сургууль гэж байв. Тэр үеийн бичиг номтой хүн Жамъян гүн дөрөв таван ханатай гэрт сургалт явуулж байсан. Тэндээс Монголын их удирдагч, Монголын том зохиолчид төрж байсан юм шүү дээ. Тэнд юуг анхаарч байв гэхээр нэгд, эх хэлийг чухалчилдаг. Жинхэнэ монгол язгуурын, үндэсний, хөх үндэсний хэл гэж ярьдаг. Монголчууд хөх гэдгээрээ их бэлгэддэг.

Хөх тэнгэр, хөх монгол, хөх толбот гэж. Хөх өвс гэдэг нялх биш, бүгдийг сорчилж ургасан өвсийг хэлдэг. Эх хэл гэдэг эхтэйгээ цуг төрсөн учраас төрөлх хэл, монгол хэл ч гэж ярихгүй. Яг язгуурын хэл гэсэн үг. Эх түүх, эх газар зүй, эх хэл гэж ярина. Энэ их учир утгатай.

Хоёрт, жинхэнэ ардын аман зохиолын сүү амтагдсан хэл гэж бий. Нүүдэлчний хөх монгол хэл гэдэг асар том баялаг. Англиар “go” гээд л явах, хөдлөх гээд л төлөөлөөд хэлчихэж болж байна. Гэтэл манайх энэ үгийг хэдэн төрлөөр хэлэх вэ. Морины явдал гэхэд алхах, хатируулах, шогших гээд л үргэлжилнэ. Манай Лодонгийн Түдэв “Нүд” гэдэг үгийг нүд аних, нүд гүйлгэх, нүд гүйцэмгүй, нүд халтирах гээд 100 гаруй төрлөөр ярьж болж байна гэдэг байлаа. Б.Ренчин гуай монгол хэлийг нэг сая үгтэй гэдэг. Дээр нь өвөрмөц хэллэгүүд байна. Түүнийг нийлүүлбэл бараг гурван сая ч гэдэг юм билээ. Монгол хэл шиг ийм баян хэл ховор. Яагаад ийм баян байна вэ гэхээр нүүдэлчний ахуй, мал дагасан ухаан юм шүү дээ. 5000 од гаригийг монголоор нэрлэж байна. Бэлчээр, өнгө зүс гэж яривал 200, 300 маягаар ярина. Гадаад хэлэнд нэг настай, хоёр настай морь л гэж ярина. Манайд даага, шүдлэн, хязаалан, соёолон, их нас гээд ярина.

-Харин ийм баялаг монгол хэлтнүүд өнөөдөр эх хэл дээрх утга найруулга, эхээ ойлгохгүй болж эхэлж байна шүү дээ. Энэ нь юунаас эхтэй явдал вэ?

-Энэ мэдээг сонсоод би дотор харанхуйллаа. За яахав, Баян-Өлгий аймгийн сурагчид ийм дүн гарсан бол бас наанатай, цаанатай үзэж болно. Гэтэл өнөөдрийн халх аялгуунд тулгуурласан утга зохиолын хэл дээр өссөн хүн эхээ ойлгохгүй байна гэдэг аюултай. Эхээ ойлгохгүй байна гэдэг математик, физикээ ойлгохгүй байна. Өгүүлбэр зүйгээ ойлгохгүй байна гэсэн үг шүү дээ.

Угтаа бол хэлтэй цус нөжөөрөө, үндсэн язгуураараа холбогдсон зүйл бол үндэсний их утга зохиол. Уран зохиолын сургалт 1990-ээд оноос хойш маш их хажиглагдаж, бараг утга зохиол гэдэг биеэ даасан хичээл байхгүй болгочихсон. Монгол хэл дээр эрлийзжүүлээд хавсаргаад хаячихсан. Би өөрөө багш хүн. Хуучин Төв хорооны үзэл суртлын хяналтад байдаг хоёр хичээл байсан юм. Тэр нь уран зохиол, түүхийн хичээл хоёр. Нэг талаасаа уран зохиолоор дамжуулж социализмын эсрэг үзэл орж ирнэ, түүхийг гуйвуулах юм бол болохгүй, хатуу хяналттай байсан. Нөгөө талаараа эх хэлдээ маш их анхаарал тавьж байсны илрэл.

8-10 дугаар ангийн уран зохиолын хичээлийг долоо хоногт дөрвөн цаг үздэг, заримдаа есөн цаг ч үздэг байв. Одоо тийм цаг байхгүй. Тэр үеийн Боловсролын яамны дэргэд Сурах бичгийн зөвлөл ажиллаж байсан. Одоо дуртай нэг нь сурах бичиг хийж байна. Өнөөдөр Боловсролдын яам ялангуяа хэл уран зохиолын хичээлийг гартаа авах ёстой. Сурах бичгийн хамгийн том зохиолчдыг ажиллуулж, хяналт тавих ёстой. Уран зохиолын хичээлийн цагийг өргөжүүлэх хэрэгтэй.

-Д.Нацагдорж, Ч.Лодойдамба, С.Эрдэнэ, Л.Түдэв гээд үргэлжилсэн үгийн мастеруудын алдарт роман, туужууд, өгүүлэл найрууллуудыг өнөөдөр уншихгүй, тоохгүй байгаатай холбоотой юм биш үү?

-Уран зохиолын хичээлд ямар агуулга оруулах вэ, ямар зохиолыг сонгох вэ гэдэг асуудал. Одоо бол тохиолдлын шинж чанартай болсон. Аугаа их Д.Нацагдоржоос эхлээд жинхэнэ монгол хэлийг эзэмшсэн, хамгийн гайхамшигтайгаар илэрхийлдэг, далдын далд нууцыг оноосон тос даасан монгол хэлээр бичдэг байсан зохиолчид бий. Ч.Лодойдамбын “Тунгалаг тамир” роман гэхэд хэл найруулга гайхамшигтай. Лодонгийн Түдэв, Сэнгийн Эрдэнэ, Балжирын Догмид, Дэмбээгийн Мягмар гээд бий. Дээр үеийн зохиолчид хэлийг нэгдүгээрт тавьж байсан юм. Дагестаны их зохиолч Р.Гамзатов хэлж байсан. “Авар хэл маань байхгүй бол би маргааш үхнэ” гэж. Хэлнийхээ төлөө амь тавьж байгаа биз. Р.Гамзатовт өөр нэг зохиолч ингэж ярьсан байгаа юм. “Утга зохиол хэлэнд нэг их үүрэггүй шүү дээ” гэх утгатай үг хэлсэн. Хариуд нь Р.Гамзатов маш их эгдүүцэж “Зохиол бол эцсийн эцэст хэл юм шүү” гэж хэлсэн байдаг.

Гэтэл манайд нэлээд гайгүй залуу судлаач, шүүмжлэгч “Уран зохиол бол хэлийг нэгд тавихгүй, янз бүрийн сэтгэлгээ, модернизм чухал” гэсэн ухааны юм хэлж байсан удаатай. Бас нэг эрдэмтэн “Уран яруу илэрхийлэл гэж би ойлгодоггүй” гэх жишээний. Чамирхал хөөсөн, эрээн ганган үг хөөсөн хэллэг гэж бий. Гэтэл энгийн бөгөөд уран хэллэг бол манай Д.Нацагдоржийн хэл шүү дээ. Ингэж тос даасан, сайхан монгол хэлний найруулгатай зохиолууд уран зохиолоос хасагддаг, хажиглагддаг болсон байна. Зохиолчид өөрсдөө ч үүнд буруутай. Одоо сайхан нүүдэлчний монгол яруу сайхан хэл найруулгатай зохиолч цөөрсөн. Гарын таван хуруунд ч багтахаа больсон. Харин дандаа өрнөдийн чиглэлийн, навч нь унасан хувхай мод шиг нүцгэн, жижүүрийн хэдэн үгээр бичсэн зохиол л элбэг боллоо. Сэтгүүлчдийн үг ч муу болсон гэж ярьдаг. Гэхдээ сэтгүүлчид уран дүрслэлийн хүмүүс биш. Нийтийн аман зохиолын хэлээр бичих ёстой. Харин хэлийг хадгалагч, өв тээгч мөн.

-Ер нь ном зохиол, утга зохиол уншихын гайхамшгийг, үр өгөөжийг та л хэлж ярина. Сурагчид эх найруулгаа ойлгохгүйгээс гадна уншдаггүй болсныг багш нар хэлж байгаа юм л даа. Та нарын залуу үед сонин хэвлэл хамгийн гол унших эх сурвалж байсан байх, тийм үү?

-Нэг өдрийн хэвлэл эс уншвал мянган алхмын цаана хоцорно гэсэн хэлц үг байсан. Лениний үг л дээ. Үүнийг хүмүүс уншаад Марксизм Ленинзм болчих байх. “Чи өөрөө сураад бусдад сурга” гэсэн үг ч байдаг. Хуучин үеийн гол сургалт бол сонин хэвлэлээр л явж байсан. Айл өрх, сургууль ангиуд сонин захиалдаг байлаа. Доод тал нь тав, дээд тал нь 20-ыг захиална. Над мэт нь 300 төгрөгөөр захиалдаг байсан. Одоогийн 300 мянган төгрөгөөр хэвлэл захиалж уншиж байсан гэсэн үг. Тэр үеийн сэхээтнүүд үнэхээр хүчирхэг ч байлаа. Хэлтэй, боловсролтой, уншдаг. Утга зохиол, сонин хэвлэл маш их уншдаг. Уншаад доогуур нь зураад, хажууд нь тэмдэглэл хөтөлдөг. Одоо тийм уншигч ч байхгүй болсон.

-Сониныг бүх нийтээрээ захиалдаг байжээ?

-Тэгэлгүй яахав. 1960-аад онд гэхэд залуус олноор гадаадад мэргэжил эзэмшээд эх орондоо ирж байв. Маш том сэхээтэн анги тэр үед бий болж байсан. Тэд маш их сонин уншдаг соёлтой байсан.

-Өнөөдрийн залуусын хошуурдаг ном бол бестселлер гэгддэг номууд болсон. Яаж хурдан баяжих вэ, яаж ухаалаг болох вэ гэх мэтийн гадаад хэлнээс шууд орчуулсан бүтээлүүд л уншигдах болж. Яагаад Монголын сонгодог зохиолууд бестселлерийн тавцанд тавигддаггүй юм бол?

-Манайд өнөөдөр утга зохиолын тухай ойлголт их буруу явж байгаагийн илрэл бол бестселлер гэх номын тухай ойлголт юм. Яахав манай зохиолчид гарч ирэхийн тулд хэт их шүүмжилж, уламжлалт руугаа дайрч довтолж нэр хүнд олж байж дараа нь төлөвшинө гэдэг асуудал байдаг юм байна. Энэ их төөрөгдөл болсон шүү. Дээр нь бестселлерийг сонгодог зохиолын хэмжээнд ойлгодог маш буруу хандлага байдаг. Тэнд бол зөвхөн сенсаци, адал явдал хөөгөөд, хэлгүй, түргэн борлогддог номыг л хэлдэг. Сонгодог зохиол биш шүү дээ. Д.Нацагдорж, С.Эрдэнээгийн зохиол бестселлер биш. Хачин адал явдал, цус нөж, алаан хядаан л хурдан борлогддог. Тэнд хэлийг онцолж үздэггүй юм. Зүгээр үйл явдлаа л хөөдөг. Харин жинхэнэ сонгодог зохиолын хэл гэдэг өөр. Боол бол боолын хэлээр, гуйлгачин бол гуйлгачин хэлээр бичих ёстой байдаг. Энд л хүмүүс их хууртаж байна. Дээр нь манай монгол хэл, уран зохиолын багш нарын чадвар маш муу байна. Их дээд сургуулиар таван жил яваад энэ мэт номуудад хууртагдаад өөрсдөө ч энэ мэт зохиолыг сурагчдадаа уншуулдаг, бахархдаг байх.

-Тогтож сууж юмыг ойлгох, унших гэдэг бол залуу үеийнхэнд маш дутагдалтай болсон гэдэг. Утга зохиолын хүмүүс хэр их сууж уншдаг байв даа?

-Намайг гуравдугаар ангид байхад манай багийн Шарав гээд айхтар хүүхэд байлаа. Бид хоёр өрсөлдөж уншина. Тэр нөхөр сумын сургуулийн номын сангийн бүх номыг уншчихсан. Тэр үед унших битгий хэл багш нар номын гол үйл явдал, эсрэг дүр, муу дүрийг тодорхойл, эндээс юу сурав гээд тэмдэглэл хөтлүүлдэг байв. Би гэхэд “Жангар”, “Монголын нууц товчоо”-г гуравдугаар ангидаа уншиж байлаа. Одоо “Монголын нууц товчоо”-г уншиж байгаа залуу үеийнхэн байна уу. Монгол хүн “Монголын нууц товчоо”-г мах цуснаасаа уншаад сурчихвал, ер нь гурван удаа хуулаад бичсэн хүн зохиолч болно үзэж болно шүү. “Унага” гэдэг эхийг ойлгохгүй байгаа юм чинь “Монголын нууц товчоо”-г ойлгохгүй юм байна.

Дээр үеийн сургалтад гурван мундаг зүйл байлаа. Нэгд, яриа бичгийн дадлагын хичээл байлаа. Би түүгээр явсан. 1-4 дүгээр ангид үзсэн харсан зүйлээ ярь гэдэг. Амралтаараа юу хийв, тэмээний тухай ярь, орсон буурын тухай ярь, өндгөө бяц даруулсан шувууны тухай ярь гэдэг. Ингэж ярьж байгаад бага ангийн хүүхэд уйлна шүү дээ. Уран зохиолын хичээлээр сэтгэл зүрхний боловсрол олгодог. Одоо модернизм бол сэтгэл зүй биш сэтгэлгээний, тархи толгойных гэдэг. Заавал бясалгаж бодоод байх шаардлагагүй гэдэг. Яахав би хэлдэг юм. Чаддаг л юм бол модернизмаараа бич, манлайл. Гэхдээ тэнд чинь нүүдэлчин Монголын цус байхгүй бол Францын, Германы зохиолоос ялгарахгүй. Хоёрт, зохион бичлэг гэж аугаа хичээл байлаа. Нэг сэдэв өгөөд зохиолгоно. Ээж, аав гээд л бичнэ. Дээр нь найруулан бичих маш том сургалт байсан. Энэ гурван хичээл өнөөдөр маш ховордсон. Тиймээс хүүхдийг бага наснаас сайхан уртын дуу, дуу хөгжим тавьчихаад үлгэр ярих хэрэгтэй. Дээр үеийн гол сургалт бол үлгэр домог, ардын аман зохиол, зүйр цэцэн үг, оньсого байлаа. Энэ бол том сургалт байв. “Цуутын цагаагч гүү”-г уншаад л асгартлаа уйлна. Би оюутан байхдаа 14 дүгээр сургуульд уран зохиолын хичээл заасан юм. Сүүлийн хичээл дээрээ Оросын алдарт зохиолч Тургеневийн “Муму” гэдэг зохиолыг хүүхдүүдэд уншиж өгсөн юм. Өндөр нуруутай дүлий өвгөн “Муму” гэдэг хавыг их эрхлүүлдэг. Гэтэл эзэн нь нохойг цааш нь харуул гэдэг санагдаж байна. Тэгэхэд өвгөн алж чадахгүй, нохойгоо гол руу шидэж байгаа үйл явдал гардаг. Үүнийг сонссон хүүхдүүд ангиараа уйлж байлаа. Энэ чинь нөгөө дотоод зүрх сэтгэлийн хичээл байхгүй юу. Уран зохиолын хичээлд “Цуутын цагаагч гүү”, “Өнчин цагаан ботго”-ыг оруулах хэрэгтэй. Багш нартай таарахаар энэ тухай хэлдэг юм, даанч хүлээж авах шинжгүй юм билээ.

Өнөөдөр монгол хэлний, сэтгэлгээний дайсан бол сошиал ертөнц болсон. Бузар булай юм бүхэн тэнд байна. Энэ бол оюун санааны хар тамхи, хэлний хар тамхи аль хэдийнэ болчихоод байна. Үүнийг УИХ-ын гишүүд, төр засгийн удирдлагууд ч харахгүй, ойлгохгүй болчихсон.

-Сошиалыг давж гарах тийм зохиол бүтээл ховордсоных уу?

-Сошиал, гар утас гэдэг хар тамхины шорон. Хүүхдүүдээ оюун санааны шоронд оруулж байгаа л хэрэг. Угтаа хүүхдүүдэд ёс суртахуун, зөв адал явдал, зохиол бүтээл хэрэгтэй байгаа юм. Телевизийн хүүхдийн нэг нэвтрүүлэг байна аа. Тав зургаан настай хүүхдийг яриулдаг. Хөтлөгч нь мундаг юм. Гэвч яагаа ч үгүй тав зургаан настай хүүхдэд том хүний асуулт тавиад байх юм. Самуун урлаг хүнийг самууруулна гэж алдарт афоризм байдаг. “Хүүхдэд битгий садар самуун асуулт тавь” гэж захимаар байгаа юм. Нөгөө талаар манайд үг хэлдэг эрдэмтэн байхгүй болжээ. Манайхаар дүүрэн хэл бичгийн эрдэмтэн байна. Нэг чулуу шидэхэд нэг хэл бичгийн ухааны эрдэмтэн дээр хүрнэ. Гэтэл нэг нь ч эх хэлнийхээ тухай хэлж байгаа нь алга. Б.Ренчин, Ц.Дамдинсүрэн, Чой.Лувсанжав нар шиг эх хэлний баатрууд алга. Өнөөдөр тэдэнтэй дүйцэх эрдэмтэд үгүй болж, үндэсний хэмжээний сэхээтнүүд алга болсон байна.

-Хүүхэд багаас нь эх хэлний боловсрол олгоход өмнө нь их анхаарч байсныг та хэллээ. Өнөөдөр бас хүүхдийн шилдэг зохиол бүтээл туурвих явдал бага болжээ гэж та ярьдаг байх аа?

-Хүүхдийн зохиол уналтад орж байна. Зүрхээ дарж байгаад хэлье. Манай хүүхдийн зохиолчдын хэл найруулга маш сул байна. Би нэг удаа Зохиолчдын эвлэлийн шагналт эмэгтэй зохиолчийн номыг зориуд уншлаа. Маш их сэтгэлээр унасан. Дээр үеийн хүүхдийн зохиолын хэл сайн байлаа. Тэр үед хүүхдийн зохиол сайн байвал хүүхэд сайн хэлтэй болно гэдэг төрийн бодлого явж байсан. Тиймээс том зохиолчдод заавал 1-2 хүүхдийн ном гарга гэдэг хатуу даалгавар өгдөг. Тиймээс Лодонгийн Түдэв гэхэд “Хорвоотой танилцсан түүх” гээд л бичиж өгсөн дөө. Одоо томчууд хүүхдийн зохиол бичихгүй юм. Хүүхдүүд хүүхдийн зохиолоор л хэлд ордог юм. Тиймээс ур чадвар сэтгэлгээний хувьд, адал явдал гаргахын хувьд хэдхэн гайгүй зохиолч бий. Гэтэл дээр үед шахалдсан олон хүүхдийн зохиолч байлаа.

Ер нь хүүхдэд үлгэр ярих, шүлэг цээжлүүлэх хоёр ихээхэн чухал. Манай Норовын Гантулга гэхэд 200, 300 шүлэг цээжээр мэднэ шүү дээ. Ийм яруу найрагч байхгүй болсон. Цээжилнэ гэдэг математикаас илүү. Оюун ухааныг хөгжүүлнэ, дүр дүрслэлээр юмыг ойлгоно, хэлний баялаг сайжирна, гоо сайхны мэдлэг аяндаа бий болно. Би нэг ухаан дэвшүүлээд байгаа юм. Уран зохиолын боловсрол гэдэгт төр түмний бахархалт шүлгийг бий болгоё гэж боддог. Д.Нацагдоржийн “Миний нутаг”, Б.Явуухулангийн “Би хаана төрөө вэ”, Д.Пүрэвдоржийн “Тусгаар тогтнол” гэсэн энэ гурван шүлгийг бахархалт шүлэг болгоод жил бүрийн есдүгээр сарын 1-нд болдог Эх хэлний өдрөөр Сүхбаатарын талбайд хүүхдүүд хоороороо энэ шүлгийг унших ёстой. Ядаж энэ гурван шүлгийг цээжилчих юм бол монгол хүн болно. Энэ бол Монголын яруу найргийн гурван симфони оргил нь. Энэ гурван шүлгийг аймаг, сумдын бага сургуулиуд уншдаг болъё гэж уриалмаар байна.

-Охин нь хүчингийн гэмт хэргийн хохирогч болчхоод байхад аав, ээж нь албан ёсоор өмгөөлөгч аваагүй ажээ-

Өвөрхангай аймгийн Арвайхээр суманд 15 настай Т” гэх охин зургаан давхар орон сууцнаас үсэрч, амиа алдсан харамсалтай хэрэг энэ сарын 9-нд гарсан. Энэ тухай цагдаагийн байгууллагаас мэдээлэл өгөхдөө “Өвөр- хангай аймгийн Бүсийн оношилгоо, эмчилгээний төвд хоёр хөлийн шилбэ хэсгээр хугарсан өсвөр насны эмэгтэй хүүхэд хүргэгдэн ирлээ гэх дуудлага энэ сарын 9-ний 21:05 цагт цагдаагийн байгууллагад ирсэн. Дуудлагын дагуу Өвөрхангай аймгийн цагдаагийн газрын албан хаагчид хэргийн газарт ажиллахад ‘Арвайхээр сумын харьяат 15 настай эмэгтэй хүүхэд орон сууцны дээврээс унасан байдалтай эмнэлэгт хүргэгдсэн байсан. Эмч нар охинд анхан шатны тусламж үзүүлэх явцад шархаа даалгүй нас барсан” гэсэн юм.

Талийгаач охин Арвайхээр сумын нэгэн сургуулийн аравдугаар ангийн сурагч байжээ. Охины ээж өнгөрсөн хоёрдугаар сард “Охин маань хүчингийн гэмт хэргийн хохирогч болчихлоо” хэмээн аймгийн Цагдаагийн газарт гомдол гаргасан байна. Гомдлын мөрөөр хэрэг бүртгэлтийн хэрэг нээж шалгаж эхэлжээ. Охины гэр бүлийн байдлыг тодруулбал, ээж нь Өмнөговь аймагт Цагаан хад суурьшлын бүсэд үйлчилгээний ажил хийдэг бол аав нь эрхэлсэн тодорхой ажилгүй аж. Охин цэцэрлэгийн насны болон бага ангид сурдаг хоёр дүүтэй. Сургуулийн захиргаа, ангийн багшийн ярьж буйгаар талийгаач охин дуулах авьяастай, боломжийн сайн сурлагатай ч ар гэрийн хараа хяналт тааруу, охин дүү нарыгаа асран хамгаалдаг байсан. Ар гэрийн энэ нөхцөл байдал нь охин хичээлдээ идэвх чармайлттай суралцахад сөргөөр нөлөөлдөг байсан тухай ч ярьж буй юм.

Т алийгаач охиноос цагдаа нар өнгөрсөн хоёрдугаар сараас хойш хоёр удаа мэдүүлэг авчээ. Гурав дахь удаа мэдүүлэг авахаар өмгөөлөгчөөр нь дамжуулж хэл дуулгасан өдөр охин амиа алдсан байгаа юм. Охинд сэтгэл зүйн зөвлөгөө тусламж хэрэгтэй байгаа талаар аймгийн Гэр бүл хүүхэд залуучуудын хөгжлийн газарт албан тоотоор цагдаагийн байгууллагаас хандаж байжээ. Өөрөөр хэлбэл, охин энэ хэргээс улбаатай сэтгэл зүйн хямралд орсон байсан байж болзошгүй гэсэн үг юм. Гэмт хэрэг, хүчирхийлэлд өртсөн хүүхдэд тусламж үзүүлэх үүрэгтэй Гэр бүл хүүхэд залуучуудын хөгжлийн газар, баг хорооны Засаг даргаар ахлуулсан хамтарсан багууд охинд шаардлагатай тусламжийг үзүүлж чадаагүй, энэ нь охины ар гэрийн харилцаа хандлага, тайлбартай холбоотой гэж тайлбарлаж байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, охины ээж албаны хүмүүст энэ хэргийн талаар мэдээлэл өгөхийг хүсээгүй. тусламж үйлчилгээ авах шаардлагагүй гэж удаа дараа мэдэгдэж байсан гэнэ.

Охин амиа алддаг өдөр цагдаагийн байгууллагаас мэдүүлэг ирж өгөхийг өмгөөлөгчөөр нь дамжуулж дуулгасан талаар Өвөрхангай аймгийн Цагдаагийн газраас тайлбарлаж буй. Харин уг хэрэгт ямар хүнийг сэжигтнээр татсан талаар цагдаа нар тодорхой мэдээлэл өгөөгүй байгаа юм. Тэгвэл охиныг хүчирхийлсэн байж болзошгүй үйлдэлд тус аймгийн Хилийн цэргийн 256 дугаар ангийн 24 настай албан хаагч татагдсан гэгдэж байна. Тэрбээр талийгаач охинтой аймгийн нэгэн зочид буудалд орсон бичлэг байгаа аж.

Охины ээж цагдаагийн байгууллагад өнгөрсөн хоёрдугаар сард гомдол гаргасан. Энэ хугацаанд хуулийн байгууллага шуурхай ажиллаж, хэргийг шийдвэрлээгүй асуудал охиныг амиа алдах шалтгаан болсон уу гэх хардлага олон нийтийн дунд бий болоод байгаа юм. Мөн уг хэрэгт өмгөөлөгч яагаад хуулийн туслалцаа үзүүлж, охиныг хамгаалж чадсангүй вэ гэх асуулт ч бий болоод буй.

ӨМГӨӨЛӨГЧ М.ДАМБИЙНЯМ: ОХИН ЦАГДААД МЭДҮҮЛЭГ ӨГӨХ ТУХАЙ СОНСЧ АМЖААГҮЙ

Уг хэрэгт М.Дамбийням хэмээх өмгөөлөгч ажиллажээ. Түүнтэй холбогдож дараах мэдээллийг тодрууллаа.

– Таны үйлчлүүлэгч охин амиа алдсан харамсалтай хэрэг боллоо. Яагаад ийм хэрэг болчхов. Олон нийтийн дунд янз бүрийн таамаглал байна. Өмгөөлөгч үүргээ биелүүлж чадсангүй гэсэн байр суурь ч байна?

– Охин амиа алдсан хэрэгт эмгэнэл илэрхийлмээр байна. Юуны өмнө нэг зүйлийн учрыг гаргаж хэлмээр байна. Анх охины ар гэр над дээр ирж “Ийм үйл явдал боллоо. Цагдаагийн байгууллагад гомдол бичээд өгөөч” гэж хүссэн юм. Тиймээс талуудыг байлцуулж байгаад гомдол бичиж өгсөн. Тэд *3а болж байна, баярлалаа” гээд гомдлоо аваад явцгаасан. Тэгээд цагдаад хандсан юм билээ. Цагдаагийн байгууллага гомдол мэдээлэл хүлээж аваад охиныг хохирогчоор, ээжийг нь хохирогчийн хууль ёсны төлөөлөгчөөр тогтоогоод мэдүүлэг авах болсон. Хохирогч насанд хүрээгүй учир ар гэрийнхэн нь дахиад над дээр ирсэн. Та охиныг маань мэдүүлэг өгөхөд хамт байлцаж туслаач гэж хүссэн. Ингээд мэдүүлэгт нь хамт суусан. Үүний дараа ар гэрийнхэн нь “Цаашид өмгөөлөгч хэрэгтэй бол бид тантай холбогдоно оо” гэж хэлээд явцгаасан. Гэтэл ийм харамсалтай хэрэг болсныг дууллаа.

– Тэгвэл та албан ёсны өмгөөлөгч биш гэсэн үг үү?

– Нэг ёсондоо тийм. Энэ хэрэг дээр албан ёсоор гэрээ байгуулж өмгөөлөгчөөр оролцоогүй гэсэн үг. Уг нь төлбөрийн чадваргүй болон эрх зүйн туслалцаа авах шаардлагатай иргэдэд улсаас өмгөөлөгч үнэгүй томилж өгдөг хуультай. Ийм маягаар ч өмгөөлөгч авч болох байсан. Гэвч тэд тэгээгүй.

– Цагдаагаас охиноос мэдүүлэх авахаар өмгөөлөгчөөр нь дамжуулж дуулгасан гэж байгаа. Гэтэл тэр өдөр охин амиа алдсан юм байна. Энэ явдал охинд нөлөөлсөн байж болзошгүй юм?

– Цагдаагаас надад хэл дуулгасан нь үнэн. Хуулийн дагуу насанд хүрээгүй хүүхэдтэй шууд харилцаж болохгүй. Тиймээс ээжтэй нь холбогдож “Цагдаагаас ирж мэдүүлэг өгөөрэй” гэж байна гэхэд Өмнөговь аймагт явж байна гэсэн. Тиймээс охины аавтай холбогдож хэл дуулгасан. Тэгэхэд аав нь “За ойлголоо. Охиноо аваад очъё” гэсэн.

– Тэгвэл аав нь охиндоо хэлж, түүнээс улбаалж хэрэг өрнөчхөв үү?

– Үгүй. Охин тэр өдөр цагдаагаас мэдүүлэг авна гэдгийг сонсоогүй. Учир нь хэрэг гарсан орой аавтай нь холбогдоход “Охинтойгоо холбогдож чадаагүй. Утсаа авахгүй байсан’ гэдгийг хэлж байсан.

– Та талийгаач охины мэдүүлэгт орж байсан гэсэн. Хэдэн удаа мэдүүлэг өгсөн бэ?

– Хоёроос гурван удаа өгсөн.

-Охины сэтгэл зүй ямар байсан бэ?

– Харьцангуй тайван байсан.

-Энэ хэрэгт хэн нэгнийг хариуцагчаар татсан уу?

– Би энэ хэрэг дээр албан ёсны өмгөөлөгч биш, хэргийн мөрдөн байцаалт үргэлжилж байгаа учир өөр мэдээлэл өгөх боломжгүй.

– Охин ийм ноцтой хэргийн хохирогч болсон талаар гурван сарын өмнө цагдаад хандсан юм байна. Шуурхай шалгаад шийдвэрлэх боломжтой байсан гэх юм?

– Хөндлөнгийн хүмүүс харахад шуурхай шалгачих байсан гэж ойлгогдож байж болзошгүй юм. Хэргийг хянан шалгах ажиллагаа удаашрах олон шалтгаан бий. Ээдрээ төвөгтэй нөхцөл байдал илэрвэл хугацааг сунгаад явдаг. Энэ хэрэг дээр асуудалтай зүйлүүд байсан. Тиймээс удааширсан болов уу гэсэн мэдээллийг өгсөн юм.

Нийгмийн инженерчлэлийн тухай Нийгэм, сэтгэл судлалын дээд сургуулийн Сэтгэл судлал, нийгмийн ажлын тэнхмийн эрхлэгч, докторант Б.Баярмаатай ярилцлаа.

-Нийгмийн инженерчлэлийн тухай асуухын тулд нийгмийн хөгжил гэж юуг хэлдэг тухай эхэлж сонирхмоор санагдлаа. Бид яг ямар хэмжүүрийг харж нийгэм хөгжиж байна, зөв зүйл рүүгээ явж байна гэж ойлгож болох юм бэ?

-Нийгмийн хөгжлийг бүрдүүлэгч нь бие хүн байдаг. Хувь хүн биш. Хувь хүн бие хүн болж төлөвших үйл явц маш чухал. Бие хүн нийгмийн бүрэлдэхүүн хэсэг болоод ирэхээрээ нийгэмд тодорхой хэмжээгээр үүрэгтэй, хариуцлагатай, оролцоотой ийм хэсэг болоод явчихдаг. Тэр бие хүмүүсийн бөөгнөрөл нь тухайн нийгмийг бүрдүүлж байгаа гэж үзнэ. Бид ямар нийгмийг бүрдүүлж байгаа вэ гэдгийн цаана ямар хувь хүний хөгжил явагдаж байна вэ гэдгийг харж болно гэсэн үг. Тэр зүйл нь хүмүүс хоорондын харилцаагаар дамжиж илэрнэ. Хувь хүний өөрийнх нь харилцаа хандлага, бие хүн болж төлөвших үйл явц үүн дээр чухлаар яригдах болно. Цаад тулгуур нь тухайн улс үндэстний хөгжилтэй холбоотой болж томорч ирнэ гэсэн үг.

-Бие хүний хөгжлөөс нийгмийн хөгжлийг харж болно гэж ойлголоо. Өнөөдөр монголчууд сошиалд ярьж бичиж, хуйларч байгаа сэдвүүд сайн гэхээсээ илүү сөрөг, асуудалтай тал руу хэлтийсэн. Бас дээр нь байсхийгээд л нэг сэдвээр дуулиан дэгдээх юм. Тэгмэгц тийшээ хуйлраад л. Энэ үйлдэл ер нь зөв юм уу?

-Анхаарал хаана төвлөрнө, тэнд мэдрэлийн эсүүд идэвхжиж байдаг гэж үздэг.

Хувь хүн дээр аваад үзэхэд тухайн хүн өөрийнхөө сайн тал дээр төвлөрч байна уу, муу тал дээр төвлөрч байна уу гэдгээс хамаарч хөгжил нь ч явагдаж байдаг. Сайн талаа илүү хөгжүүлэхийн тулд анхаараад, муу талаа багасгах зорилготой байвал хувь хүнийхээ хөгжилд ч ахиц дэвшилт явагдана.

Улс үндэстний хувьд бид сайн тал дээрээ анхаарч байна уу, муу дээрээ төвлөрч байна уу гэдгийг эндээс ялгаад харчихаж болно. Ихэнх тохиолдолд хүмүүс сенсаци, хэцүү төвөгтэй байдал үүсгэсэн зүйлүүд рүү, асуудлууд руу анхаарал хандуулж байна. Нийгэм өөрөө асуудлууд руу явж байна, нийгмийн сэтгэхүй асуудлын хойноос хөөцөлдөж байна.

Тэр нөхцөлд сайн зүйлийг хүлээж авахгүй. Яваандаа бидний тархи, сэтгэхүй муу зүйлдээ дасал болж, муугийн хойноос хөөцөлддөг, муу зүйлсийг сонсч байж таашаал авдаг болж эхлэх аюултай. Шүүж тунгаах тал дээр ч мууг олж хардаг. Сэтгэхүйн хүрээний зүйл ч зарим тал дээр муу зүг рүү явж өөрчлөгдөж эхэлж байна гэсэн үг.

Анхаараад үзвэл үг хэл гэдэг зэвсэгтэй адил. Сошиал дээр хүнийг өвтгөх, хэцүү болгох, босч ирэхээргүй болтол аюултай үгсийг замбараагүй бичиж байна. Бид хэл сэтгэхүй хоёр холбоотой гэж ярьдаг. Харин өнөөдөр сошиал дээрх үг хэллэгээр бол монгол хүний сэтгэхүйн цар хүрээ хогийн савтай зүйрлэж болохоор болчихоод байна. Уг нь түүний эсрэг сайныг хэлж түгээж байгаа, сайн харилцааг бий болгож бие биедээ хүндэтгэлтэй хандаж байгаа зүйлс өчнөөн бий. Сайн муу хоёрыг ялгаж салгах зүрх сэтгэлтэй, боловсролтой, мэдлэгтэй, төлөвшилтэй болох нь маш чухал болсон цаг ирж байна.

-Тэгвэл нийгмийн инженерчлэл гэж юу юм бэ. Монголчуудын барьж явах гол шугам юу байж болох вэ. Бид тэр шугамаа барьж чадаж байна уу?

-Бид ямар шугам барьж явах, бидний нийгмийн инженерчлэл юу байх вэ гэдгийг мэдэх нь монгол үндэстэн ямар үндэстэн бэ гэдгээ ойлгож таньж мэдэхээс эхэлнэ. Бид үндэстнээ таньж мэдэхийн гол ач холбогдол бол бид бусад үндэстнээс юугаараа давуу талтай, онцлогтой вэ, юугаараа сул талтай вэ гэдгээ маш сайн мэддэг байх ёстой. Монгол хүн өөрөө ямар онцлогтой юм бэ гэдэг зүйл дахиад гарч ирнэ. Түүхэн цаг үеийн хувьсалтай холбоотой, хүний зүрх сэтгэл, сэтгэц бол тодорхой хэмжээнд хувьслын үр дүнд өөрчлөгдөж, шинэчлэгдэж явдаг. Тэгэхээр түүхэн цаг үе рүүгээ өндийх ёстой.

Монгол үндэстэн хаашаа явж байна вэ гэж та асуусан. Англи хэлтэй холбоотой зүйл дээр асуудал үүслээ шүү дээ. Энэ тухайд эцэг эхчүүд хүүхдээ “Чи англи хэлгүй амьдрахгүй”, “Чи англи хэлгүй ирээдүйд хэцүүднэ” гэх мэтээр ярьдаг. Гэтэл монгол хүн 13 хэлээр чөлөөтэй ярих боломжтой. Бямбын Ренчин гуай өрнийн найман хэл, дорнын таван хэлтэй байсан. Чой.Лувсанжав гэдэг хүн бол түүнээс ч олон хэлээр ярьдаг байсан гэдэг. Монгол хүн ийм олон хэлийг эзэмшиж чаддаг юм байна, хэл сурах гэдэг үндэстний чухал соёл юм, тэр дотор эх монгол хэлээ цэвэр сайхан сурах нь чухал юм гэдэг ойлголтыг танин мэдүүлэх явц л буруу явж байгаагийн илрэл өнөөдрөөр харагдаж байна. Тиймдээ ч өнөөдрийн шуугиан, эсэргүүцэл үүсч байгаа юм шүү дээ.

Мөн монгол хүн бол соёлын хувьд хоцрогдсон, монгол үндэстэн сул дорой, хулгайчдаар дүүрч байна гэдэг хандлага их яваад ирэхээр дараагийн үе, шинэ үеийнхэн хүлээн зөвшөөрөхгүй болдог, үзэн яддаг. Эндээс үүдсэн үе хоорондын зөрчлүүд ч гарах эрсдэлтэй. Бидний гол ойлгуулах ёстой зүйл бол сайн мууг ялгаж салгаж сурах. Хэрэв үндэстнийхээ өмнө муу зүйл хийсэн байвал хариуцлага хүлээдэг хууль, дэг, журамтай байх ёстой. Нийгэм өөрөө маш том хүрээлэл байдаг учраас хуулиас илүү нийгмийн хандлага чухал. Өөрөөр хэлбэл, нийгмээрээ хүлээн зөвшөөрөхгүй байх, нийгмээрээ эсэргүүцэх явдал гардаг. Солонгост гэхэд амжилт, ялалттай байсан хүн ямар нэгэн алдаа гаргахад хуулийн шүүлтүүрээс илүү нийгмийн шүүлтүүр хэцүү байх жишээтэй. Монголд тэр зүйл дутагдаж байна. Нийгэмд хэцүү бэрхшээлтэй зүйлүүд байгаад, хариуцлага сул байх тусам сайн муугаа ялгахаа больдог. Энэ нь үндэстэн хөгжихгүй байх, шавар шавхай руугаа шигдэх гол нөхцөл болж байдаг.

-Хариуцлагатай гэдгээс гадна хэрсүү иргэд болох ёстой гэж бид үргэлж хөндөж уриалж бичдэг. Хэрсүү иргэн байхын ач холбогдлыг мэргэжлийн хүний хувьд та юу гэж харж байна?

-Монголчууд үндэстнээрээ хэрсүү, бодлоготой, нухацтай, нарийн шинж чанартай үндэстэн юм, уг нь. Хүний өвийн тэр шинж чанар алга болгоод арилгаад явчихдаг зүйл биш юм. Магадгүй түүхэн цаг үетэй холбовол Манжийн дарлалд байсан 200 жил гэдгээс улбаалж тодорхой хэмжээнд хүний сэтгэцэд үүссэн өөрчлөлттэй холбоотой зүйл үлдчихсэн байж болох. Тэр нь өөрөө хүнийг дагадаг, цаана нь байгаа мөн чанараа гаргаж чадахгүй болсон хэмжээнд хүргэсэн байж болно. Түүнийг бид нарийн судлах хэрэгтэй. Хэрсүү зан чанарыг суулгана гэдэг шүүмжлэлт, бүтээлч сэтгэхүйг суулгах тухай яригдана. Сэтгэхүй яаж төлөвшдөг вэ гэхээр хэл яриа сэтгэхүй хоёр холбоотой гэж үздэг. Сэтгэхүйн гүн зүйл үйлээр дамжиж явагддаг. Ээж, аавууд, өвөө, эмээ нарын үр хүүхэдтэйгээ хамтарч даган дуурайж хийдэг зүйл үйлээр дамжуулан сургах маш том боловсрол явагдаж байсан. Энэ зүйл одоо алсраад алдагдсан учраас тодорхой хэмжээнд хэрсүү байх зүйл алдагдаж байна гэж харагддаг байгаа юм. Монгол хүний хэрсүү чанар алга болчихоогүй, гол нь түүнийг төлөвшүүлэх л хэрэгтэй. Бүхий л зүйл хэлтэй холбоотой учраас эх хэлний асуудлыг хэзээ ч орхигдуулж болохгүй.

-Шийдэл нь юу байж болох вэ?

-Монгол гэдэг нэг үндэстэн учир бид нэг завин дээр суусан. Хүн бүр сайн руу чиглэсэн зүйл рүү явах ёстой. Би хүүхдээ сайн хүмүүжүүллээ, эсрэг талд өөр нэг нь хүүхдээ хүмүүжүүлж чадаагүй. Гэвч тэд хоорондоо харилцана. Тэгэхээр нийгмийн хариуцлага хүнийг эвддэг. 1990-ээд онд ардчилал, зах зээлтэй холбоотойгоор хүмүүс ганзагын наймаанд явсан. Монголын өнөөгийн том бизнесүүд тэр үед бий болсон. Нөгөө талд тухайн үед сэтгэл зүй бэлтгэгдээгүй гэр бүлийн харилцаатай холбоотой зүйл дээр асуудал гарч ирсэн. Наян хэдэн оны хүүхдүүдэд гэр бүлийн салалт их гарч ирж байгаа шүү дээ. Тэнд явагдсан алдаатай зүйл өнөөдөр үр дагавар нь гарч байна. Тэр үед ээж аав нь хамт байгаагүй, гэр бүл яаж бий болдгийг ойлгоогүй мэдрээгүй бол эргээд гэр бүл бүтээхэд нөлөөлж байдаг.

Тиймээс бид үндэстнийхээ соёлыг ойлгох ёстой, зовлонг ч ойлгох ёстой. Үнэ цэнийг мэдэх ёстой, болж байгаа зүйлийг ойлгох ёстой. Монгол хүн бүр үндэстнийхээ хөгжилд оролцоотой байх ёстой. Энэ нь УИХ-ын 76 гишүүний асуудал биш. Хүн бүрийн хөгжил нь нийгмийн инженерчлэл, генератор болж хөдөлж явахад чухал нөлөөтэй. Өвөг дээдсийн хүчирхэг суурь өгөгдөл бидэнд байсаар байгаа. Чингис хааны үг бий шүү дээ.

Холын зорилго үгүй бол ойрын зовлон эхэлнэ гэж. Өнөөдөр бид ойрын зовлон дундаа л хутгалдаж явна. Холын зорилготой болох асуудал дутмаг байгаагийн илрэл. Монгол хүн ямар байх монгол мөрөөдлийг бий болгож, түүнийг бүтээх хэрэгтэй. Монгол хүн бүр тэр мөрөөдлийн төлөө зүтгэдэг байх хэрэгтэй. Тэр нь өөрөө нийгмийн инженерчлэл юм

ШУА-ийн Философийн хүрээлэнгийн захирал, доктор Б.Пүрэвсүрэнтэй нийгмийн шүүлтүүрийн талаар ярилцлаа.

-Нийгмийн шүүлтүүр гадны хөгжсөн улс оронд эрүүл, ёс зүйтэй үйлчилдгийг бид хардаг. БНСУ гэхэд нэр алдартай, төрийн өндөр албан тушаалтан байлаа гэхэд ёс зүй, шударга ёсны асуудал хөндөгдөхөд нийгэм нь эрүүлээр шүүгээд хариуцлага хүлээлгэдэг. Тэгвэл өнөөдөр манай улсын нийгэмд ийм шүүлтүүр хэрэгтэй гэж бид харцгаадаг. Ер нь нийгмийн шүүлтүүр гэдэгт бид юуг ойлгох ёстой юм бэ?

-Нийгмийн шүүлтүүр гэдгийг философийн үүднээс харахад оюун санааны болон ёс суртахууны цэвэр тунгалаг байдал гэдгийг илүү өргөнөөр ярьж таарна. Ер нь хүн төрөлхтний түүхэнд ч тэр нийгмийн амьдралыг, оюун санааны амьдралыг философийн үүднээс авч үзэхдээ шүүн шинжлэхүй буюу критика гэдгийг түгээмэл хэрэглэсээр ирсэн. Үүнийг тунгаан бодохуй ч гэж хэлж болно. Нөгөө талаас шүүлтүүр буюу филтер гэдэг талаас нь авч үзвэл тунгаах, цэвэрлэх, ариусгах гэсэн үүднээс ярьж болно.

Үүнийг жишээ болгоод тодорхой яривал Германы сонгодог философич Иммануэл Кант “Би юу хийх ёстой вэ, би юуг танин мэдэж болох вэ, би юунд найдаж болох вэ” гэж асуусан байдаг. Кантын энэ сонгодог асуултыг нэгтгэвэл “Төр засаг юу хийх ёстойгоо мэдэж байгаа гэдэгт ард түмэн найдаж байгаа болов уу гэсэн асуулт урган гардаг. Өөрөөр хэлбэл, нийгмийг ариун тунгалаг байлгах үйл функцийг төр хийж гүйцэтгэж чадаж байна уу гэсэн асуулт болгож болох юм. Яахав итгэл найдвар гэдэг үеийн үед байсаар ирсэн. Одоо ч байх хэрэгтэй. Харин итгэл найдвар хий хоосон байж болохгүй. Тиймээс нийгмийн шүүлтүүрийн ариун тунгалаг байдалд иргэн бүрийн оролцоо чухал гэдгийг ойлгох ёстой.

Учир нь монголчуудын хувьд “Чи хийчих юм чинь би яахав дээ” гэх мэт үгс, зарим зүйр үгний буруу хэрэглээ, утга шилжилтүүд ч өнөө цагт байж болох талтай. Жишээ нь, бурууд нүд аниад өнгөрөөд байдаг тал бидэнд байх шиг байна. “Чадаж байгаа юманд аргагүй шүү дээ, яадаг юм тэгж л байг”. “Дээдсүүд нь идэж ууж байхад би яагаад болохгүй гэж” гэх янз бүрийн хандлагууд түгээмэл гаргаад байгаа нь харагдаад байна. “Түрүүлж дуугарсан хөхөөний ам хөлдөнө” гэдэг ч юм уу, хэн нэгэн хүн юмыг шүүмжлэх, ярих болохоор энэ дандаа л түрүүлж дуугарч байдаг гэж тэр хүнийг илүү тусгаарлах, ялгаварлах хандлага манай нийгэмд нэлээд байна. Ийм байгаа тохиолдолд хүн өөрөө амьдарч буй орон зайдаа зөв явах боломжийг хязгаарладаг гэж хэлж болно.

-Сошиалаар жишээ авъя л даа. Тэнд жинхэнэ хатуу шүүлтүүр явж байгаа юм уу гэж харагддаг. Хэн нэгэн хүнийг ажил, амьдралтай нь шүүж, үгүй хийх ч тохиолдол бий. Бас сошиал дээр төр засгийн ажил явагддаг, тэндэх уур амьсгалаас шалтгаалж төрийн шийдвэр гарах тохиолдлыг бид хардаг. Нийгмийн шүүлтүүр буруу талаараа хэрэгжээд байна уу?

-Нийгмийн сүлжээний төрөл хэлбэрүүдийг би түгээмэл ашигладаг хүний нэг л дээ. Түүн дээр голдуу анализ хийдэг. Түүнээс харвал нийгмийн тодорхой бүлэг, харьцангуй сайнаар яривал идэвхтэй хэсэг нь тэнд санаа бодлоо илэрхийлж байгаа нь харагддаг. Гэвч ихэнх нь өөр өөр, хувийн зорилготой, бас зарим нь нам бүлэглэлийн зорилготой хүмүүс үзэл бодлоо илэрхийлдэг. Тэд нийгмийг ариусгах шүүх үйл хэрэгт тодорхой хувь нэмэр оруулж байгааг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ нийгмийн сүлжээгээр явагдаж буй хэлэлцүүлэгт үндэслэж төр засгийн шийдвэр гаргадаг байж хэзээ ч болохгүй.

Төр засгийн шийдвэр гэдэг бодлогод, шинжлэх ухаанд суурилсан, маш их рациональ буюу оюунлаг, практик иш үндэс бүхий амьдралаас урган гарах нийтлэг зохицуулалт бүхий шийдвэр байх ёстой шүү дээ.

Гэтэл нэг сайдын хэлсэн үгнээс юм уу, түүний шүүмжилсэн шүүмжлэлд үндэслээд төр засаг гаргасан шийдвэрээ эргэж хардаг. Эсвэл зөвхөн төр засгийн шийдвэр гал унтраах маягтай явдаг шинж төлөв сүүлийн үед ажиглагдаж байгаа. Угтаа төр засгийн шийдвэр тухайн намын ч шийдвэр, Засгийн газрын ч шийдвэр төдийгүй ирээдүйг харсан стратегийн шинжтэй, нийгмийн харилцааг бүхэлд нь зохицуулсан, дэг журамд нь оруулсан шийдвэрүүд байх ёстой. Түүнээс биш өнөө маргаашийг аргацаасан байж болохгүй. Тиймээс нийгмийн шүүлтүүрт наад зах нь гурван янзын шүүлтүүр байх ёстой гэж би хэлмээр байна.

-Тодруулахгүй юу?

-Нэгд, шинжлэх ухааны шүүлтүүр байх ёстой. Хоёрт, ёс зүйн шүүлтүүр. Гуравт, оюун санааны шүүлтүүр байх ёстой. Их сэтгэгч Кантын хэлснээр цэвэр оюун ухааны шүүлтүүр буюу тунгаан бодохуйн шүүлтүүр. Философийн хэлээр эпистемологи буюу шинжлэх ухааны танин мэдэхүйн онолын шүүлтүүр гэж хэлж болно. Хоёр дахь нь ёс зүйн шүүлтүүр гэж хэлсэн. Кантынхаар практик оюун ухааныг шүүн шинжлэхүй байх ёстой. Практик шүүлтүүр гэдгийн цаана ёс зүй, эрх зүй, төрийн бодлогын шүүлтүүр байна гэсэн үг.

-Амьдралд ойрхноор тайлбарлабал?

-Тухайлбал, шинжлэх ухааны шүүлтүүр гэдэг аливаа төрийн бодлого, шийдвэр шинжлэх ухааны суурь судалгаа болон хавсарга судалгааны үр дүн, бодлогын зөвлөмж дээр суурилж шийдвэр нь гарах юм бол нийгмийг зохицуулах үйл хэрэгт шүүмжлэл багатай, үр дүнтэй, оновчтой, эргэлзээгүй, урт настай шийдвэр гарна гэсэн үг.

-Тэгж чадаж байна уу. Төр засаг шинжлэх ухааны салбарын та бүхнийг хэр их ашиглаж байна вэ?

-Ойрын үед Боловсролын ерөнхий хуулийн тухай хэлэлцүүлэг нэлээд яригдаж байна. Гэтэл энэ бол наад зах нь боловсрол судлал, боловсролын философийн судалгааны үр дүн, дэлхийн чиг хандлага, өөрийн орны өвөрмөц онцлог энэ бүгдийг харгалзан үзсэний үндсэн дээр энэ хууль гарах байх гэж найдаж байна. Энд шинжлэх ухаанаас гадна практик шүүлтүүр байх ёстой. Гэтэл манайх гадны тийм улсад ийм байдаг, одоо тэгэх ёстой гэсэн ерөнхий шүүлтүүрээр буюу заримдаа хувь хүний шүүлтүүрээр гэмээр асуудалд хандах явдал түгээмэл ажиглагдаж байгаа. Нэг ёсондоо зарим нь практик шүүлтүүргүй байна гэсэн үг. Хүмүүс практик гэхээр хуучин үг хэллэг ашиглаад байна, Марсксист философийн зүйл яриад байна гэж ойлгож магадгүй. Үүний цаана эрх зүй, ёс суртахуун, төрийн шүүлтүүр гэсэн утгаар энэ үгийг хэрэглэж байна.

Гурав дахь шалгуур бол оюун санааны шүүлтүүр. Үүнийг зарим талаараа эргэцүүлэх шүүлтүүр, үнэлэмжийн шүүлтүүр ч гэж хэлж болно. Энэ бол сайн муу, сайхан муухайн талаарх шүүлтүүр байх боломжтой.

-Эхний асуулт руугаа эргээд оръё. Япон, Солонгос зэрэг орны иргэд, нийгэм нь маш өндөр ёс суртахуунтай, ёс зүйтэй учраас шударга бус зүйлийн эсрэг эрүүлээр тэмцдэг, нийгмийн зөв шүүлтүүр ажиллаж байна. Ингэж чадсанаар тэнд хөгжил цэцэглэлт явагдаж байна гэж үзэх гээд байна л даа?

-Хөгжил гэдэг бол дандаа дээшээ цойлсон, дандаа гайхамшгийг бүтээсэн зүйл биш юм. Нийгмийн хөгжил гэдэг явж, явж алдаа онооны л нийлбэр байдаг. Алдахгүйгээр урагшилсан хувь хүн, улс орон ч гэж байхгүй. Тийм учраас аль алинд нь алдахаас онох нь илүү байж тэр хөгжил урагшилж байдаг гэж энгийнээр хэлж болно.

Шүүлтүүр гэдгийн цаана хүнийг хүн ёсных нь үүднээс ялгаварлан гадуурхах, тусгаарлах хандлага байж болохгүй юм. Ер нь сайнтай муутайгаа сав дүүрнэ гэж Монголын философи бий. Сиймхий ч гэсэн гэр минь, сэгсгэр ч гэсэн ээж минь гэдэг өөрөөр хэлбэл хорвоогийн үзэгдэл, үйл явц алаг цоог л байдаг гэсэн санаа.

Харин нийгмийн шүүлтүүр гэдэгт та бид хоёр илүү оюун санааны цэвэр тунгалаг байдал, нийгмийн ариусал, нийгмээ зөв оношлох функцүүд рүү илүү төвлөрөх нь зүйтэй болов уу. Түүнээс хэн нэгэн хувь хүнийг хүний өөрийнх нь эрхэм чанарыг үл харгалзаад тусгаарлах үйл явц байж болохгүй. Хүн болгон өөрийн гэсэн эрхэм чанар, орон зайтай. Өөрийн гэсэн эрхтэй. Шүүж байгаа нь энэ гээд л жишээ нь хүнийг төрийн албанаас үндэслэлгүйгээр чөлөөлөөд байх нь хэр зөв бэ. Танай сонины саяхны дугаар дээр нийтлэгдсэн байсан. Маш олон хүн өөрийн саналаар төрийн албанаас чөлөөлөгдсөн байна гэсэн мэдээлэл олж харлаа. Энэ бол практик шүүлтүүр ажиллаж байна гэсэн үг. Гэтэл энэ шүүлтүүр өөрөө буруу шүүвэл яах вэ. Жишээ нь, тэр олон хүн ажлаас чөлөөлөгдөж байгаагийн цаана төрийн албанд он удаан жилийн туршлагатай, мэдлэгтэй, ажилдаа сэтгэлтэй хүмүүс чөлөөлөгдөж байвал яах вэ. Энэ бол бодит жишээ. Шүүж байгаа нь энэ гээд усанд байгаа хамаг эрдэс баялгаа шүүчихвэл тэр ус мөн үү, чандмань эрдэнэ байж чадах уу гэдэг ойлголттой агаар нэг. Тэгэхээр хүн гэдэг эрдэнийг, хүний нөөц гэдэг баялгийг хэтэрхий зүй бус арга технологиор шүүлтүүрдэх вий гэдэг болгоомжлол үүсч таарна.

-Яг үүнийг л сошиал орчин руу хөрвүүлбэл өнөөдрийн бидний төрх ажиглагдаад байна уу даа. Угтаа бол бид хэрсүү үндэстэн байх ёстой биз?

-Аль ч улс үндэстний хүн хэрсүү байхыг хичээдэг. Монгол хүн гэхээр бусдаас илүү ухаалаг, хэрсүү гэсэн концепци өрөөсгөл. Хүн угаасаа нэг л төрлийн биологийн амьтан. Амь бол амьтай зүйлийн гол шинж гэж ярьдаг. Аристотелийн томьёолсноор хүн ч гэсэн нийгмийн амьтан. Тийм болохоор монголчууд өөрсдөө илүү ухаалаг, бодол суурьтай, алсын хараатай байгаа гэсэн санаагаар хэрсүү байх тухай хөндөж байгаа байх.

Бид үнэндээ гадны соёл, мэдээ мэдээлэлд шүүлтүүр багатай хандаж байгаа нь үнэн. Элдэв соёлын давлагаанд, шашны урсгалд шүүлтүүр багатай хандаж байгаа. Энэ нь яваандаа улс үндэстний нэгдмэл үнэт зүйлтэй байна гэсэн алсын хараанд тийм ч нийцтэй зүйл биш. Тиймээс юмыг заавал томоос эхэлнэ гэхээс илүү жижгээс эхлээсэй гэж боддог. Та гадны жишээг дурдаж байна. Азийн орнуудад янз, янз л байдаг. Гол нь манайд ёс суртахууны алдаа дутагдал гаргасан тохиолдолд тэр хүн нь өөрөө ажил албан тушаалаас чөлөөлөгдөх соёлтой болох хэрэгтэй. Одоо бол би буруугүй гээд өөрийнхөө буруугүйг нотлохын төлөө явж байна шүү дээ.

Хоёрт, тийм алдаа дутагдал гаргасан хүнийг “За яахав дээ, эр хүн нэг алдаа л биз, эрэг нэг нураа л биз” гэх мэтээр дандаа зөвтгөлийн философи үйлчилж байдаг. Энэ л өөрөө нийгмийн шүүлтүүр ажиллахгүй байхын нэг үндэс. Энэ нь цаагуураа шударга ёс буюу зүй ёс хэрэгжихгүй байна гэсэн үг.

Тэр хүн үнэхээр алдаа дутагдал гарсан тохиолдолд заавал хамтарч ажиллах, тэр хүнийг өрөвдөх, “Би ер нь хүний унасан талд нь байх дуртай” гэж ярьдаг хүмүүс бий. Үүнийгээ нэг их чухал аргументыг олоод гаргаад ирчихсэн юм шиг ярьж сурталчилдагаа монголчууд одоо болих хэрэгтэй. Ёс зүйн сахилга хариуцлага өндөртэй орнуудад тийм алдаа дутагдал гаргасан хүмүүстэй эхнээсээ чимээгүй, үл харьцах зарчмыг баримтлаад эхэлчихдэг. Тэр хүнтэй харьцаад л, “дайныг санхүүжүүлнэ” гэдэг шиг тухайн хүнийг дэмжээд байна гэдэг та өөрөө шударга бус байдалтай эвлэрээд байна, түүнийг бүр хөхиүлэн дэмжээд байна гэдэгтэй агаар нэг юм.

-Оюун санааны шүүлтүүр гэдэгт та сайн муу, сайхан муухайн тухай хөндсөн. Ингээд харахаар өнөөдрийн нийгэмд муу, муухай гэж ер нь юу юм бэ. Түүнийг яаж тогтоох вэ. Магадгүй үүнийг мэдэхгүй байгаа хүмүүст хэн хэлж ойлгуулж сэхээрүүлэх ёстой юм бэ?

-Сайн муу философийн ойлголт бол ёс зүйн үндсэн ойлголт юм. Ёс зүй ерөөсөө явж явж сайн гэж юу вэ, муу гэж юу гэдгийг л судалдаг. Түүнийг л ёс зүйн шинжлэх ухаан гэж байгаа. Үүнийг нэг жишээгээр тайлбарлая л даа. Төрийн албан хаагчийн ёс зүйн тухай хуулийн төсөл яригдаж байна. Ёс зүй гэдэг бол нэгд шинжлэх ухааных нь нэр. Ёс суртахуун гэдэг нийгмийн харилцааны сайн мууг илэрхийлж байгаа зүйл. Тийм учраас ёс зүйн зарчим, хэм хэмжээ нийгмийн хөгжлийнхөө явцад эрх зүй болон хувирдаг болохоос биш ёс суртахууны харилцааг шууд хуульчилж болохгүй. Ингэвэл энэ нь өөрөө ёс суртахууны хэм хэмжээ биш болно.

Сайн муу гэдэг үнэлэмжийн шалгууртай байдаг. Үнэлэмж гэдэг нийгэмд тогтсон, зонхилох хэм хэмжээнээс хамаарч байдаг зүйл. Үүнийг соёл судлалын хэлээр зонхилох соёл гэж байгаа юм. Түүнд нийцэж оршин тогтнож байгаа бусад хэлбэрүүдийг дэд соёл, бүр түүнд үл нийцэж байвал сөрөг соёл гэж нэрлэнэ. Тиймээс муу, муухай, гаж гэж байгаа зүйл бол сөрөг соёлын хэлбэрт харьяалагдана.

Үнэлэмжийн шалгуур өөрөө харьцангуй бөгөөд тухайн орон зай, хүрээ, бүлэг, үндэстэн угсаатныхаа хүрээнд тодорхойлогдож байдаг. Түүнээс биш нийгмийн шалгуураар дэлхий даяараа сайн муу гэж хэлэх юм бол ховор. Гэхдээ аливаа зүйлд түгээмэл шинж гэж байна. Мэдээж хүн алах муу, дайн буруу юу буруу. Сайн муу хүн гэж хэн байх вэ гэвэл тодорхой хэмжээгээр боловсролтой л холбоотой. Ер нь улс орны хөгжил бол хүнийхээ хөгжлөөс л шууд хамаарна. Хүний хөгжил бол боловсролын чанар хүртээмжээс хамааралтай. Боловсрол сайн муу байх нь боловсролын зорилго зөв буруу байхаас эхэлнэ. Мөн түүний хэрэгжилт хэр байхаас ч хамаарна.

-Тэгвэл өнөөдрийн нийгэмд монгол хүн ямар байх ёстой болж байна вэ?

-Ямар ч орны ард иргэд тухайн улс орныхоо Үндсэн хуулийн эрхэм зорилгод ямар нийгмийг бүтээнэ гэж заасан байна, тэр нийгмийнхээ төлөө ажилладаг, амьдардаг, зүтгэдэг хүн байх ёстой. Манай Үндсэн хуульд хүмүүнлэг, ардчилсан, энэрэнгүй иргэний нийгмийг байгуулна гэж заасан байгаа биз. Тэгвэл монгол хүн ёс суртахуунтай, мэргэжил боловсролтой, бүтээлч, өөрчлөлтөд дасан зохицох чадвартай, эх оронч хариуцлагатай л иргэн байх ёстой юм.

Шүүхийн ерөнхий зөвлөл Ерөнхий сайдыг огцруулахаар хуралдсан тухай мэдээлэл саяхан хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдээр гарч, олны анхаарлыг татсан. Уг саналыг ШЕЗ-ийн гишүүн Э.Зоригтбаатар гаргаж, гишүүдээрээ хэлэлцүүлсэн тухай ч дурдагдаж байв. Энэ дуулианы эзэн, ШЕЗ-ийн гишүүн Э.Зоригтбаатартай ярилцлаа.

-Ерөнхий сайдыг огцруулах тухай саналыг анх гаргаж бужигнуулсан хэргийн эзэн та болоод байгаа. Ер нь энэ байгууллага ийм асуудал хэлэлцэж болох уу, болохгүй юу гэдэг маргаан л нэлээд өрнөх шиг боллоо. Шүүхийн ерөнхий зөвлөлөөр ч нэлээд бужигнав уу даа?

-Сонгууль болгоны дараа олонх болсон нам нь Засгийн газраа байгуулдаг. Үүнийг нь УИХ хэлэлцдэг. Ерөнхий сайдыг томилох огцруулах асуудлыг УИХ хэлэлцдэг. Үүнийг олон нийт сайн мэднэ. Үндсэн хуульд ч ингэж заасан байдаг. Тэгэхээр ШЕЗ Засгийн газрыг огцруулах асуудлыг хэлэлцээгүй. Харин Улсын дээд шүүхэд санал гаргах асуудлыг л хэлэлцсэн. Үүнийг ялгаж салгаж ойлгох нь зөв байх.

Тэр дунд намайг санал гаргаж, өрөө дамжиж явсан, удалгүй Д.Зүмбэрэллхам гишүүн саналыг нь танилцуулах хэлбэртэй болгоод хуралдаанд авч орсон гэдэг мэдээлэл түгсэн байна лээ. Энэ бол үндэслэлгүй зүйл.

ШЕЗ хуульд зааснаар үндсэн таван чиг үүргийг л хэрэгжүүлдэг. Үүний нэг томоохон чиг үүрэг нь шүүгчийн хараат бус байдлыг хангах, хууль ёсны ашиг сонирхлыг хамгаалах явдал. Дагнаж энэ чиг үүргийг хариуцдаг хороо ч манайд ажилладаг. Асуудал танилцуулах гишүүн нь цагаан толгойн үсгийн дарааллаар явагдаад тухайн үедээ Д.Зүмбэрэллхам гишүүн танилцуулсан юм билээ. Миний тухайд энэ хороонд өмнө нь ч, одоо ч харьяалагддаггүй. Бусад гишүүдийн адил хуралдаан дээр Д.Зүмбэрэллхам гишүүний танилцуулгыг анх удаа сонссон.

Аливаа төрийн байгууллага хуралдаанаа урьдчилан товлон зарладаг жишгээр ШЕЗ-ийн хуралдааныг дарга нь товлон зарлаад тушаал гаргадаг. Уг тушаалд хэлэлцэх асуудал, түүний дарааллыг нэг бүрчлэн тогтоож өгдөг. Түүнээс биш хэн нэг гишүүн ямар нэгэн юм ярьж байснаа гэв гэнэт хуралдаан дээр аваад орчихдог асуудал биш юм. Үндсэндээ бол хуульд заасан олон процесстой.

Нөгөө талаар Д.Зүмбэрэллхам гишүүнийг хувь хүн талаас нь харахад Ерөнхийлөгчийн хуулийн зөвлөх, Элчин сайд, Төрийн албаны зөвлөлийн дарга, ШЕЗ-ийн дарга албыг хашсан, насаараа төрд ажилласан туршлагатай төрийн хар хүн. Захын хүний хатгаас нөлөөнд автаад явдаг “хөнгөн жингийн тамирчин” биш.

-Дээд шүүхэд санал гаргах асуудлыг хэлэлцсэн гэлээ. Ямар санал яригдсан юм бэ?

-Шүүхийн тухай хуульд зааснаар Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийг дарга нь төлөөлдөг. Энэ ярилцлага бол Шүүхийн ерөнхий зөвлөлийн байр суурь биш шүү. Надад хандаж асуусан тул асуултад хариулъя.

Шүүхийн тухай хуулийн 73 дугаар зүйлийн 73.2-т Үндсэн хуулийн Цэцэд хүсэлт гаргуулах саналыг Дээд шүүхэд хүргүүлнэ гэж заасан. Улсын Дээд шүүх хуралдаад санал гаргах эсэх нь тэдний эрх хэмжээний асуудал. Тодруулбал, Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, УИХ-ын гишүүн, Засгийн газрын гишүүн, Улсын ерөнхий прокурор, Улсын Дээд шүүхийн ерөнхий шүүгч шүүхийн бие даасан, шүүгчийн хараат бус байдалд халдсан, алдагдуулсан үйл ажиллагаа явуулсан бол ШЕЗ даруй хуралдаж Үндсэн хуулийн цэцэд хүсэлт гаргуулах саналыг Дээд шүүхэд хүргүүлнэ гэж заасан байдаг. Үүний дагуу бид санал хүргүүлэх эсэх асуудлыг хэлэлцсэн.

-Та нэг л бүрхэг хариулаад байна. Юуг санал болгож ямар хүсэлт илгээх гэсэн хэрэг вэ?

-Үндсэн хуульд зааснаар Үндсэн хуулийн цэцэд хүсэлт гаргах эрхтэй хэд хэдэн субъект байдаг. Үүнд ШЕЗ ордоггүй. Улсын Дээд шүүх орно. Тиймээс үүний дагуу та бүхэн Үндсэн хуулийн цэцэд хандаж өгнө үү л гэсэн саналыг Улсын дээд шүүхэд гаргах эсэх асуудал байсан.

-Өнөөдрийн нөхцөл байдал үүсэх вий дээ гэж үү?

-Тийм. Энэ нөхцөл байдлыг урьдчилж хэлж байсан юм. Түүнээс биш өөрөөр үл ойлголцсон асуудал байгаагүй.

-Гишүүд шүүгч, шүүгч бишээрээ хуваагдаж байгаа. Шүүгч гишүүд Ерөнхий сайдыг огцруулах асуудал дээр төвлөрсөн гэх юм билээ?

-Бас үндэслэлгүй юм ярьж байна. Тухайн санал гаргах эсэх асуудлыг хэлэлцэхэд шүүгч, шүүгч бусаараа ялгарсан асуудал огт байгаагүй. Хэвлэлийн мэдээгээр шүүгч таван гишүүн дээр Зүмбэрэллхам нэмэгдлээ гэж гарч байгаа нь шүүгчид Засгийн газрын эсрэг байна, “5Ш” ажиллагааг эсэргүүцээд байна гэсэн үндэслэлгүй ойлголтыг олон нийтэд түгээхэд нөлөөлсөн байж магадгүй гэж хувьдаа харамсч байна.

Засгийн газрын “5Ш” ажиллагаа гэдэг “Шувуу”, “Шилэн” гэх мэт тус тусдаа ажиллагаа гэж бид ойлгож байгаа. Засгийн газрын гишүүд хариуцаад ажиллаж байгаа. Жишээ нь, “Шилэн” ажиллагааг Н.Учрал

сайд, “Шувуу” ажиллагааг Х.Нямбаатар сайд хариуцсан гэж харж байгаа. ШЕЗ-өөс энэ ажиллагаанд саад болсон, оролцсон, саармагжуулсан үйлдэл огт байхгүй.

Өнгөрөгч баасан гаригийн УИХ-ын чуулган дээр Ерөнхий сайд “Авлигатай тэмцэх ажил амар хялбар биш” гэж хэлж байсан. Үүнтэй санал нэг байна. Олон саад бэрхшээл байгааг ч ойлгож байна. Гэхдээ тэрхүү саад бэрхшээлийн нэг нь ШЕЗ мэтээр бодож болохгүй. Учир нь, хоёр жилийн өмнө Монгол Улсын Шүүхийн тухай хуулиа баталж, нэг жил зургаан сарын өмнө ШЕЗ гэдэг байгууллагын бүрэлдэхүүнийг Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөөр шинэчлэн байгуулчихаад одоо болохоор нүүрсчидийн, 49 хувийн гэх мэт ямар нэг бүлэглэлийг төлөөлөөд, хаацайлж байгаа мэтээр төсөөлөх нь үндэслэлгүй.

-Та Д.Зүмбэрэллхам гишүүний саналыг дэмжсэн үү?

-Тухайн үед оруулсан саналыг дэмжсэн. ШЕЗ ер нь улс төртэй хамааралгүй. Бидний хэлэлцсэн асуудал уг нь хууль зүйн л асуудал байсан юм. Улс төржсөн, ямар нэгэн явцуу бүлэглэлийг дэмжсэн, улс төрийн гал өрдсөн асуудал ШЕЗ-ийн тухайд ч, хувь гишүүний тухайд ч байхгүй. Энэ бол зөвхөн эрх зүйн л асуудал байсан гэдгийг дахин хэлье.

-ШЕЗ өмнө нь ч ийм асуудлыг хөндөж байсан гэж дууллаа. Үнэн үү?

-Өмнө нь нэр бүхий УИХ-ын гишүүн, бас нэг сайдын асуудал хөндөгдөж, энэ талаар бид УИХ-д хандаж байсан тохиолдол байгаа. Тодорхой хариулт ч ирж байсан.

-Ямар хариулт ирсэн юм бол?

-УИХ-ын гишүүн, сайддаа зөвлөлөө, хэлж анхаарууллаа гэсэн хариу байсан.

-Хууль зүйн хүрээнд өрнөсөн асуудал улс төржчихлөө гэж хэллээ. Тэгэхээр нэг ёсондоо шүүх тогтолцоонд нэлээд сөрөг үр дагавар бий болох эрсдэл дагуулчихав уу, яав?

-Шүүхэд итгэх иргэдийн итгэл харилцан адилгүй байдаг. Ялангуяа эрх барьж байгаа нам, гишүүдийн тухайд Шүүхийг шүүмжлэх өнгө аяс байнга давамгайлж байдаг. Зөвхөн Монголд ч биш дэлхий нийтээрээ тийм. Гэхдээ манай Монгол Улсын шүүх байгууллага хуулиар хүлээсэн үүргээ биелүүлээд, баталсан хуулийнх нь хүрээнд хэргийг хэлэлцээд явж байгаа. Жишээ нь, нэг сонгуулийн маргаан дээр 16 өмгөөлөгч авч байсныг санаж байна. Зарим нь ирдэг, зарим нь ирдэггүй. Хуулиар тийм боломж олгочихсон юм чинь. Маш олон удаа өмгөөлөгчөө солих, төлөөлөгчийг солих, эсвэл өмгөөлөгчид ээлжилж өвдөх тохиолдол бий. Баталсан хуулиар нь үйл ажиллагаа явуулахаар удаашрууллаа, гацаалаа гэж харддаг. Баталсан хуулиар нь Шүүхийн үйл ажиллагаа явж байгаа гэж би ойлгодог. Шүүх хэргээ шударгаар шийдэж чадна гэдэгт итгэдэг.

-Гэхдээ шүүгчид авлига авсан, томоохон хэргүүд дарагдсан явдал баримт нотолгоотойгоо олонд ил болсон шүү дээ. Өмгөөлөгч Б.Баасанцогтын гэх хэрэг дээр гэхэд хичнээн өмгөөлөгчийн нэр гарч, мөнгө авсан баримтууд яригдав. Ингэж харахаар л шүүх улс төрждөг, бүлэглэлд үйлчилдэг гэх хардлага арилдаггүй юм биш үү?

-Та зөв асуулаа. Шүүхийн бие даасан, шүүгчийн хараат бус байдлыг хангах үүргийг ШЕЗ хүлээж байгаа. Нэг үхрийн эвэр доргиход мянган үхрийн эвэр доргино гэгчээр зарим шүүгчид маань ямар нэгэн асуудалд орооцолдоод байгаа нь үнэхээр харамсалтай. Үүн дээр хүлээн зөвшөөрч байна. Ийм явдал болсон, харамсалтай байна.

-Үндсэн хуулийн нэмэлт өөрчлөлтөөр ШЕЗ 10 гишүүнтэй болж бүл нэмсэн. Шүүгч бус, нэг ёсондоо УИХ-аас таван гишүүн томилогдож байгаа. Бүтэц томроод үр дүн гарч байх юм уу?

-Бидний тухайд 10 гишүүн дотор шүүгч гишүүн, шүүгч бус гишүүд гэж ярьдаггүй юм. Эхний үр дүн гараад явж байгаа. Жишээ нь, дүүргийн шүүхүүд маш их ачаалалтай ажилладаг. Гэтэл орон нутгийн зарим шүүхэд сул орон тоо байгаад байдаг. Үүнийг УИХ-аар тогтоол гаргуулаад сул орон тоог хотод шилжүүлж авчирсан. Улмаар тавдугаар сарын 22-нд сонгон шалгаруулалт эхэлнэ. Нийт 65 шүүгчийн сул орон тоо зарласан. Өмнө нь 40 гаруй орон тоон дээр шүүгчид сонгон шалгаруулж авсан. Энэ бол шүүхийн үйлчилгээ хүртээмж дээшлэх, иргэд шуурхай асуудлаа шийдвэрлүүлэх, хуулийн хугацаа хэтрэхгүй байх маш том гарц юм. Энэ үүднээс УИХ, Засгийн газраар төсөв мөнгө, орон тоотой холбоотой асуудлыг шийдвэрлэхэд ШЕЗ-ийн гишүүд үнэхээр тус дэмтэй байгаа.

-ШЕЗ-ийн даргын сунгаа олны анхаарлыг нэлээд татдаг. Жил бүр шинэ дарга томилох процесс практик дээр зөв үү?

-Хувь гишүүний хувьд жил бүр дарга сонгохын эсрэг бодолтой байдаг. Миний харж байгаагаар шүүгч бус гишүүдээсээ нэг хүн хоёр жилээр, шүүгч гишүүдээс нэг хүн хоёр жилээр гэдэг байдлаар зохицуулалт хийх боломжтой гэж хардаг.

С.Зоригийг хөнөөсөн хэрэгт 20-25 жилийн ял сонсоод байсан Б.Содномдаржаа, Т.Чимгээ нарын хэргийг прокурорын байгууллагаас хэрэгсэхгүй болгосон талаар өнгөрсөн сард олон нийтэд зарласан юм.

Ингэснээр С.Зоригийг хөнөөсөн хэрэг задарч, хуулийн байгууллага шалгалтын ажиллагааг дахин шинээр эхлүүлэхэд хүрч байгаа юм. Б.Содномдаржаа, Т.Чимгээ нарыг эрүүдэн шүүсэн хэрэгт холбогдсон орлогч прокурор Г.Эрдэнэбат энэ талаар манай сонинд байр сууриа илэрхийлэхдээ “Бодвол, энэ хэргийг хэрэгсэхгүй болгож, хоёр хүнийг гэмгүй хүн байсан гэж зарлаж байгаа хүмүүс тухайн хүмүүсийг буруутгасан нотлох баримтуудыг устгаж амжсан гэж бодож байгаа юм байлгүй дээ” гэсэн нь анхаарал татаж буй.

Тэгвэл С.Зоригийг хөнөөсөн хэргийн гол гэрч гэгддэг Б.Булган нь Б.Содномдаржаа, Т.Чимгээ нарын хэргийг хэрэгсэхгүй болгож байгааг хэрхэн хүлээж авч буй нь сонин. Бид энэ тухай Б.Булгантай ярилцахаар холбогдоход “Би одоо юу ч яримааргүй байна” гэсэн хариулт өглөө.

Б.Булганы хувьд С.Зоригийг хөнөөсөн хэрэгт анх яллагдагчаар татагдаж, сүүлд хохирогчоор шүүх хуралд оролцож байсан юм. Түүнээс гадна ТЕГ-ын дарга асан Б.Хурц нарын есөн хүнд холбогдох эрүү шүүлтийн хэргийн шүүх хурал 2019 оны наймдугаар сарын 18-нд Төв аймгийн Эрүүгийн хэргийн сум дундын шүүхэд болоход Б.Булган оролцож байлаа. Энэ үеэр түүнтэй Өдрийн сонин ярилцаж байсан юм. Тус ярианы хэсгийг эргэн сануулъя.

Б.Булган: Миний тэвчээр үнэхээр алдагдаж байна

-Танаас ганц зүйлийг л тодруулах гэсэн юм. Та одоо ер нь энэ хэрэгт гэрч болоод байна уу, эсвэл хохирогч уу, яллагдагч уу?

-Анх яллагдагч байсан. Одоо хохирогчоор орж байна. Гэхдээ одоо ч яллагдагч хэвээрээ байгаа шүү. Ер нь явж, явж өөрөө ч хэн болчихоод байгаагаа мэдэхгүй байна. Нарийн зүйлийг манай өмгөөлөгчөөс асуусан нь дээр.

Яллагдагчаар татсан учир нь захиалагчтай холбоотой хэрэгт татсан, хуралд оруулахгүйгээр. Энд бол хохирогчоор явж байна.

-Б.Содномдаржаа, Т.Чимгээ нарыг эрүүдэн шүүсэн болохоор уу?

-Би ч бас шүүгдчихсэн байна шүү дээ.

-Таны бие зүгээр үү? (гараа гипсдчихсэн байв)

-Муу, муу. Надад сайн юм байхгүй. Би баахан гарын үсэг зурчихсан байгаа юм. Амаа нээгээд л хэрэгт орчих гээд байдаг.

-Тийм ээ, мэдэж байна…

-Гэхдээ миний тэвчээр үнэхээр алдагдаж байна. Тэвчиж л байна. Ямартай ч энэ асуудал дуусаг.

-С.Зориг агсны амь насыг хөнөөсөн хэрэгт эрүүдэн шүүсэн шинэ нөхцөл байдал үүслээ. Та ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Хууль зөрчсөн асуудал байгаа… гэснээр бидний ярилцлага өндөрлөж байв.

Хөвсгөл аймгийн Ренчинлхүмбэ сумын нутаг Товго уул гэх газраас хонио хариулж явсан 13 настай М охин 2018 оны наймдугаар сарын 7-ны өдөр сураггүй алга болсон байдаг. Охиныг тухайн үед аймаг, сумын цагдаа, онцгой, захиргааны ажилтнууд, нутгийн иргэд нэгдэж хайсан ч олж чадаагүй юм.

Тэгвэл энэ хэргээс хойш таван жилийн дараа цагдаагийн байгууллага охины цогцсыг олж, хэрэгтэн байж болзошгүй этгээдийг баривчилснаа өнгөрсөн долоо хоногт зарлав.

Хөвсгөл аймгийн Цагдаагийн газартай холбогдоход “Сэжигтнийг баривчилж ирсэн. Шалгалтын ажиллагааг үргэлжлүүлж байна. Цагдаагийн байгууллага энэ хэрэг дээр таван жилийн хугацаанд ажилласан. Мөн Улаанбаатар хотоос Эрүүгийн цагдаагийн албанаас дэмжлэг авдаг байсан. Бид ямар нэгэн хэрэг гарлаа гэхэд илрэхгүй байна гээд орхидоггүй. Байнгын хяналт шалгалт үргэлжилж байдаг. Үүний үр дүнд 13 настай охин сураггүй алга болсон хэргийг илрүүлэн шалгаж байна” гэсэн юм.

Энэ тухай Ренчинлхүмбэ сумын нэгэн иргэнээс цөөн асуултад хариулт авлаа.

-Ноцтой хэрэг таван жилийн дараа илэрлээ. Охин харамсалтайгаар нас барсан нь тодорхой боллоо. Нутгийнхан юу ярьж байх юм бэ?

-Ямартай ч цагдаагийн байгууллагад л ихээхэн баярлацгааж буйгаа байна. Өнгөрсөн хугацаанд ар гэр нь лам, бөөгөөр их явсан. Удахгүй олдоно л гэж ярьдаг хэлдэг юм билээ. Гэвч худлаа байж гэдэг нь тодорхой боллоо.

-Хэрэгт сэжиглэж баривчилсан хүнийг та таних уу?

-Танилгүй яахав. Нэг нутаг усны хүмүүс. Өмнө нь бас хүчингийн гэмт хэрэг үйлдээд ял эдэлж байгаад гарч ирсэн нөхөр.

-Тийм мэдээллийг цагдаагийн байгууллага бас өгсөн л дөө. Хохирогч нь бас бага насны хүүхэд гэв үү?

-Тийм ээ. Насанд хүрээгүй хүүхдийг хүчиндсэн хэрэгт орооцолдсон. Дөрөв таван жил шоронд суугаад гарч ирсэн байх. Яг суллагдаж гарч ирсэн жил нь энэ 13 настай талийгаач охин алга болсон байдаг.

-Сэжигтэн этгээд юу хийдэг хүн бэ. Гэр бүлтэй байсан уу?

-Мал маллаж, айл амьтан хэсч явдаг л нөхөр байсан даа. Уг нь гэр бүлтэй байсан. Өмнө нь хүчингийн хэрэгт холбогдоод салсан юм шиг байна лээ гэв.

Мөн энэ талаар Ренчинлхүмбэ сумын ЗДТГ-ын нэгэн ажилтантай ярилцлаа. Тэрбээр нэрээ хэлэхийг хүсээгүй юм.

-Охин алга болоход томоохон эрлийн баг гарсан байдаг. Тэр үед ямар нэгэн сэжүүр олдоогүй хэрэг үү?

-Талийгаач охин алга болох үед 30-50 хүний бүрэлдэхүүнтэй эрлийн баг 14 хоног тасралтгүй эрэн хайсан. Гэвч үр дүнд хүрээгүй. Түүнээс хойш жил бүр аймгийн Цагдаагийн газраас хүмүүс хэргийн газарт ирж үзлэг хийдэг байсан. Орон нутгийн зүгээс охины ар гэрт сэтгэл санааны болон зарим эд материалын тусламж үзүүлдэг байлаа.

-Ар гэрийнхэн нь хэрэг илэрснийг дуулаад юу гэж байх юм бэ?

-Ээж нь угийн үг дуу цөөтэй хүн байдаг. Охин нь сураггүй болсноос хойш бүр ч сэтгэл санааны хямралд орж, дуугаа хураах болсон. Мэдээж охин хүүхэд нь нэг л өдөр алга болчиход эх хүнд ямар байх вэ дээ. Бид ч охиныг тань хайж байгаа, цагдаа нар хэргийг хаагаагүй гэж хэлж ярьж тайлбарлаж ирсэн. Гэхдээ бас хүн л юм хойно горьдлого тээгээд, амьд олдох байх гэж хардаг, нэг ёсондоо амьдын хагацал үзсэн дээ. Хэрэг илэрсэн талаар дуулаад ямартай ч тайвширсан болов уу.

-Сэжигтэн өмнө нь ч давтан хэрэгтэй байсан гэж байна. Ийм явдалтай хүн сум орон нутгийнханд хэцүү байсан байх?

-Өмнө нь бага насны хүүхэд хүчиндэх гэмт хэрэгт ял эдэлж байгаад гарч ирээд дахиад мөн тийм хэрэг хийхийг завдсан гэдгээр шоронд орсон санагдаж байна. Суллагдаж гарч ирээд долоо ч хоноогүй энэ хэргийг үйлдсэн байгаа юм.

-Сэтгэцийн хувьд эрүүл хүн үү?

-Илт харагдах сэтгэцийн өөрчлөлтгүй. Гэхдээ давтан давтан ийм аймшигт хэрэг үйлдэж, эцэст нь хүн хөнөөнө гэдэг яавч эрүүл хүний сэтгэхүй биш байх. Хэлэх ч үг алга.

-Хэргийг яаж илрүүлэв ээ?

-Энэ хэрэг цагдаа нарын сэтгэл зүтгэл, авьяас чадвараар илэрсэн гэж хэлнэ. Цагдаа нар үе үе ирж охин алга болсон газар, түүний ойр орчимд үзлэг, туршилт хийдэг байсан. Ингээд тэр туршилтынхаа үр дүнд хэрэгтнийг олж чадсан гэж сонссон. Нарийн мэдээллийг бидэнд хэлэхгүй шүү дээ.

-Яг ямар туршилт хийсэн юм бол?

-Сэжигтнийг анх хэрэг гарах үед ч сэжиглэсэн юм шүү дээ. Ер нь хамгийн гол сэжиглэх хүн байсан. Дээр хэлсэн. Хүчингийн хэргээр ял эдэлж байгаад дөнгөж гарч ирсэн нөхөр байсан гэж. Тиймээс охин алга болоход түүнийг хамгийн гол сэжигтэн гэж харж байсан. Тиймээс түүнийг мөрдөж шалгаж байсан. 2018 оны тэр өдөр охин алга болдог газраас чанх хойшоо мотоциклийн сэжигтэй мөр явсаар эрэг давж, мод руу орсон байдаг. Нэлээд бартаатай хад чулуутай хэсэг рүү ороод мөр баларчихсан. Бид ч тэр мөрөөр эрлийг хийсэн. Гэхдээ мөр баларсан учраас мухардсан.

-Охины цогцсыг модонд өлгөсөн байсан гэсэн үнэн үү?

-Тийм нарийн зүйлийг хэлж мэдэхгүй. Ямартай ч яг тэр мөр баларсан, бидний эрэл хийж байсан газраас охины цогцос олдсон гэнэ лээ.

-Дахиад асууя, хэрэгтнийг яаж илрүүлсэн юм бол?

-2018 онд цагдаа нар сэжигтнээс байцаалт авсан. Тэр нөхөр мотоциклиор тийшээ, ийшээ явсан, бензин авсан гэж маршрутаа зааж ярьж байсан. Тиймээс цагдаа нар яг тэр маршрутаар нь мотоциклийг нь унаад өөрийнх нь хэлж байснаар бензинийг нь хийж яваад туршилт хийж үзсэн гэж ойлгосон. Түүний үр дүнд л хэрэгтэн энэ нөхөр мөн болж таарсан бололтой. Цагдаа нар туршилт, үзлэг шалгалт хийж байхад тэр нөхөр говь руу ажилд явлаа гээд л явж байсан.

-Сэжигтний ар гэрийн байдал ямархуу юм бэ?

-Аав ээж нь амьд сэрүүн хүмүүс бий. Талийгаач бүгд л нэг багийн хүмүүс шүү дээ. Гурван ч хүүхэдтэй байх. Энэ хэрэг бол манай суманд маш том кейс болж үлдлээ. Бид өнгөрсөн хугацаанд энэ хэргээс улбаалж ард иргэдэд байнгын сонор сэрэмжтэй байхыг анхааруулж, бага насны хүүхдийг хараа хяналтгүй явуулахыг, олон талт үйл ажиллагаа зохион байгуулж ирсэн. Эцэст нь хэрэг нэг тийш шийдэгдэж байна даа гэсэн юм.

13-хан настай жаахан охин зэрлэг балмад этгээдийн гарт цаг бусаар ийнхүү хорвоог орхижээ. Охин алга болоод таван жилийн дараа ийнхүү хэрэгтэн илэрч, хэргийн учиг зангилаа тайлагдаж эхэллээ. Талийгаач охины адилаар сураггүй болсон охид нийслэл болон бусад орон нутагт олон бий. Дорноговь аймгийн Замын-Үүд суманд 2017 онд найман настай Д.Сэржмядаг охин сураггүй алга болсон. Охины хувь заяа хэрхсэн нь тодорхойгүй ч хэзээ нэгэн өдөр охины сураг гарч, хэрэг илэрнэ. Хэн нэгэн буруутай этгээд ийм хэргийн ард байгаа бол хэрэг хуучирдаггүй, хэрэгтэн олдоно. Хариуцлагаа хүлээж л таарна гэдгийг хуулийн байгууллага хэлсээр байгаа юм.