Author: БААСАНЖАВЫН ЭНХЗАЯА

Categories
нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл

​Зуд болж байхад хивгээ гаргадаг байж Зун болж байхад өвсөө гаргаач DNN.mn

Зуны дэлгэр өдрүүд шувтарч, намрын улирал эхэллээ. Хөдөө аж ахуйн орон гэгддэг монголчууд бидний хувьд намрын гурван сард бүх ажил бужигнадаг. Хичээл сургууль эхлэхээс авахуулаад ургац хураалт, өвөлжилтийн бэлтгэл гээд салбар бүрийнхэн л хөдөлж эхэлнэ. Ялангуяа газар тариалангийн салбарынхны хувьд хамгийн чухал улирал. Энэ жилийн хувьд нийт нутгаар зуншлага сайхан болж, өвс тэжээлийн гарц ч арвин байгаа сайхан мэдээтэй. Сүүлийн таван жилд болоогүй сайхан зуншлага боллоо гэж малчид шагшиж байна. Хур бороо элбэг байж хангай гэлтгүй тал хээрийн нутгаар ч шагай давсан өвстэй, халиуран ногоорч байна. Өмнөх жилүүдэд гантай зун болж өвс хадлан тэжээлээ бэлтгэж чадалгүй бусад аймгаас нөөцөө татдаг байсан баруун чиглэлийнхэн энэ өвлийг өнтэй давах нь. Зуншлага сайхан гарч, хадлан тэжээлийн гачигдалд орохгүйгээр бэлтгэлээ базаахаар малчид ярьцгааж байна. Зуншлагын байдал муу, ургамлын ургалт, газрын гарц тааруу гээд өнгөрсөн өвөл нэлээд сандарсан Архангай, Өвөрхангай, Баянхонгор, Говь-Алтай, Ховд, Баян-Өлгий, Увс, Завхан, Дорноговь, Өмнөговь, Дундговь зэрэг аймгуудын малчид энэ жил амьсгаа авахаар сайхан зуншлагатай байна.

Өнгөрсөн жилийн намар гэхэд малчид 1.2 сая тонн өвс, 1.8 мянган тонн сүрэл, 18.6 мянган тонн ногоон тэжээл, 73.1 мянган тонн үйлдвэрийн тэжээл, 82.6 мянган тонн гар тэжээл, давс, хужир, шүү гээд бэлтгэж байв. Дээрээс нь улсын нөөцөд ч чамгүй их өвс тэжээл бэлтгэж, өвлийн хүнд үед малчдад тараасан. Тэгвэл энэ намар малчид дээрхээс нэлээд ахиу хадлан, тэжээл бэлтгэж авах нь тодорхой болжээ.

Өвс хадлангийн гарц сайн байгаа дээр нь дотоодын хэрэгцээгээ хангаад зогсохгүй гадагшаа экспортлох боломжтой байдаг. Худалдан авагч нь БНХАУ-ын Өмнөд Монголын хилийн аймгууд. Монгол, БНХАУ-ын хоёр талын хэлэлцээрээр хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүнүүд болох улаан буудайн гурил, өвс, хивэг гээд нэлээд олон төрөл зүйлийг монголчууд экспортод гаргадаг. Анх 2015 онд манай улс БНХАУ руу өвс экспортолж байв. Хятад улс хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэгч, томоохон хэрэглэгчийн хувьд сүүлийн жилүүдэд уламжлалт тариалалтын аргачлал өөрчлөгдөн байгаль экологийг хамгаалах үүднээс малын тэжээлийн зах зээл дутагдалд орсноор ийнхүү манай улсаас өвсний импортыг эхлүүлж байв. Энэ худалдаа 2020 он хүртэл үргэлжлэн, ковидоос үүдэлтэйгээр экспортыг зогсоосон байдаг. Тэгвэл энэ жил өвс экспортлох сонирхолтой аж ахуйн нэгж, иргэд малчид, орон нутгийнхан олон байгаа аж.

Уг нь ч өвс тэжээлийн гарц сайтай энэ жил экспорт хийхэд хамгийн тохиромжтой цаг хугацаа гэдгийг салбарынхан онцолж байна. Энэ нь манай талд эдийн засгийн хувьд чамлахааргүй хувь нэмэртэй. Хилийн аймгууд болох Сүхбаатар, Дорнод, Хэнтийнхэн малчдынхаа нөөцийг бэлтгээд илүү гарсан өвсөө экспортлох сонирхолтой байна.

Гэтэл Хүнс хөдөө аж ахуй, хөнгөн үйлдвэрийн яамнаас өвс экспортлохыг хориглосоор байна.

Тэд зөвшөөрөл хүсч очсон аж ахуйн нэгж, иргэдэд толгой сэгсрээд сууж байна. Хамгийн боломжтой цаг хугацаа, нөөцтэй жилд экспортоо гаргаж мөнгө олохоо бодох ёстой. Тэр боломж нь яг л энэ жил тохиогоод байна. Ялангуяа экспортлогч БНХАУ-ын Өмнөд Монголын хилийн аймгуудад энэ жил гандуу зун болсныг зүүн аймгууд ярьж байна. Тиймээс өвс хадлангийн гарц тун муу байгаа гэнэ. Тэгэхээр бид толгой өвдөхгүй өвсөө экспортлох боломж байна. Үүнийг ХХААХҮ-ийн сайд Х.Болорчулуун, түүний албатууд огт тоохгүй, цаг үеэ мэдрэхгүй сууцгааж болох уу.

Нөгөө талаар өнгөрсөн өвөл нийт нутгаар өвөлжилт хүндэрсэн. Архангай, Өвөрхангай, Баянхонгор, Говь-Алтай, Ховд, Баян-Өлгий, Увс зэрэг 10 гаруй аймаг өвс тэжээлийн бэлтгэл тааруу, болж үнэ нь ч тэнгэрт хадсан. Нийслэлд боодол өвс 13 мянган төгрөгөөр худалдаалагдаж байхад орон нутагт малчдын гар дээр 30 мянгаар хүрч байсан. Хивэг ч үнэ нь тэнгэрт хадаж, 25 кг нь 20 мянгад хүрсэн байдаг. Үүнээс үүдэж улсын хэмжээнд 2022-2023 онд 3.1 сая бод мал, 2.6 сая бог мал хорогдсон. Малын хорогдлоор Увс, Завхан, Архангай, Хэнтий, Сүхбаатар аймгууд хамгийн их хохирол амссан юм. Гэтэл ийм хүнд нөхцөлд хор хохирол ихтэй өвөлжсөн хэрнээ ХХААХҮЯ хивэг экспортлох зөвшөөрлийг аж ахуйн нэгжүүдэд олгосон байдаг. Тоон мэдээллээс харахад 2022 онд 33 тонн хивэг экспортод гаргасан бол 2023 он гарсаар 5.6 мянган тонныг БНХАУ руу экспортолжээ. Яг л өвөлжилт, хаваржилтын хүнд цаг үед хивгээ экспортлоод байсан гэсэн үг. Зуд болж мал, малчид зүдэрч байхад гол тэжээл хивгийг нь гадагшаа гаргахыг зөвшөөрөөд сууж байсан дарга нар цаг сайхан, өвс хадлангийн гарц арвин жилд экспортын зөвшөөрлийг олгодоггүй нь ямар учиртай вэ. Өнөөдөр ч хивэгний үнэ өндөр хэвээр байна. Энэ нь хивгийг экспортод гаргаж, дотоодод хомсдол үүсгэж байгаатай холбоотой. Хэдийгээр экспортолж болох ч дотоодын үнэ ханшид салбарын яам бодлого баримтлах хэрэгтэй. Үнийг нь буулгаж чаддаггүй юм бол экспортлохоо зогсоосон ч буруудахгүй.

Харин үүний оронд өвс экспортлох ажилд анхаарлаа хандуулмаар байна. Гэтэл энэ тухай салбарын яамныхан тодорхой хариулт өгч чадахгүй байна. Харин өвс экспортлох зөвшөөрөл хүссэн хүмүүст ямар ч тайлбаргүйгээр татгалзсан нь анхаарал татаж байгаа юм. Энэ нь зөвшөөрөл өгөх нэрээр гар харж, авлига авахыг санаархаж буй явдал гэдгийг учир мэдэх хүмүүс хэлж байна.

Хэдийгээр хадлан тэжээл бэлтгэх цаг эхлээгүй ч экспортлох зөвшөөрлийг урьтаж авах ёстой. Одооноос зөвшөөрөл олгож байж экспортын бэлтгэл ажлууд хангагддаг юм байна. Тэгэх нь ч аргагүй. Сар хүрэхгүйн дараа ургац хураалт, өвс хадлангийн ажил буцална. Үүнээс өмнө хичнээнийг дотооддоо бэлтгэх, хэр хэмжээтэйг гадагшаа экспортлох вэ гээд улс юм бол төлөвлөгөө зорилтууд хэдэн сарын өмнөөс гарч, түүнийг ягштал хэрэгжүүлж байх учиртай. Ялангуяа цаг үеийг мэдэрсэн шийдэл, шийдвэрүүд хөдөө аж ахуйн салбарт маш чухал. Гэтэл эсрэгээр нь цаг үе хүнд байхад хивэг тэжээлээ экспортолчихдог. Дотооддоо малчдадаа хомсдол үүсгэж, эдийн засгийн хүндрэлд оруулдаг бодлого хэрэгжүүлдэг дарга даамлуудтай яам байхын хэрэг байна уу. Зуд болж байхад хивгээ гаргадаг байж, зун болж байхад өвсөө гаргаач!

Categories
нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл

Халдвар судлаач Б.Болормаа: Үерийн дараа бага насны хүүхдүүдэд цусан суулга өвчний дэгдэлт нэмэгдсээр байна DNN.mn

Нийслэлийн хэмжээнд энэ сарын 5-ны өдөр орж эхэлсэн аадар борооны улмаас Баянзүрх дүүргийн 21, 27, 28, 29 дүгээр хороо, Дарь-Эх, Монель, Шинэ монель, Цагаан даваа орчмын айлууд үерт автсан. Иймд айлуудын жорлон хальж орчны бохирдол үлэмж нэмэгдсэнээр гэдэсний халдварт өвчин ихсэх эрсдэл бий болсон. Тиймээс Баянзүрх дүүргийн Эрүүл мэндийн төвийн халдвар судлаач Б.Болормаатай цаг үеийн нөхцөл байдлыг тодруулан ярилцлаа.

-Үерийн дараах хөрсний бохирдлоос үүсч ямар халдварт өвчин тархах эрсдэлтэй вэ. Бүртгэгдсэн халдварт өвчлөлийн тохиолдол байна уу?-Гэдэсний цусан суулга нь шигелла гэх нянгаар үүсгэгддэг. Уг өвчнөөр өвчилсөн хүний өтгөнөөр шигелла гэх нян ялгаран гарч хөрс ус, эд юмс, хоол хүнсийг бохирдуулдаг бөгөөд зам болон бэлгийн замаар дамжин халдварладаг. Шигелла нянгийн 10 эмгэг төрөгч биед ороход л өвчлүүлдэг. Шигелла нь усанд зургаагаас дээш сар, хүнсэнд 30 хоног амьдрах чадвартай. 2-4 насны хүүхдүүд, тэдний эцэг эх асран халамжлагчид халдвар авах эрсдэл өндөр байдаг.

Үер болсны маргааш буюу наймдугаар сарын 6-наас эхлээд БЗД-ийн 21 дүгээр хороонд нийт зургаан тохиолдол хордлогот суулгалт гэж оношлогдсон. Гэхдээ энэ тохиолдлыг лабораторид шинжлээд нянгийн халдвартай эсэхийг хараахан гаргаагүй. Товчхондоо илэрсэн шинж тэмдгээр нь оношилсон. Ер нь хөрсний бохирдлоос үүдээд гэдэсний халдварт өвчнөөр өвчлөгсөд цаашид нэмэгдэх төлөвтэй байна. Үүнд цусан суулга, гэдэсний хижиг, сальмонеллёз, бусад хордлогот халдвар нярай болоод сургуулийн насны хүүхдүүд дунд улам гаарах эрсдэлтэй.

-Удахгүй хичээлийн жил эхлэх гэж байна. Энэ үеэр энэ халдварт өвчлөлүүд улам ихсэх эрсдэл юу?

-БЗД-ийн хэмжээнд энэ сарын 1-13-ны өдрүүдэд ХӨСҮТ-д 44 хүн цусан суулга өвчний оноштой очсон. Үүнээс 23 иргэн хэвтэн эмчлүүлж байна. Цаашид ч энэ төрлийн өвчлөл нэмэгдэх хандлагатай байгаа. Уг нянгийн халдвараар голчлон бага насны хүүхдүүд мэдрэмтгий байдаг. Учир нь хүүхдүүд гадаа тоглох явцдаа орчны бохирдолд шууд хүрэлцэж байдаг. Эрүүл ахуйн хүрээнд наад зах нь гараа угаахгүй, гаднаас худалдаж авсан жимс ногоог угааж, ариутгалгүй шууд хэрэглэж байна. Иймд иргэд өөрсдөө, эцэг эхчүүд хүүхдүүдийнхээ гарыг тогтмол угаалгаж, халдваргүйжүүлэх нь энэ эрсдэлээс сэргийлэх гол алхам.

-Гэдэсний халдварт өвчлөл эдгэрэх явц хэр хугацаа зарцуулдаг юм бол. Эм тарианы олдоц хэвийн үү?

-Дунджаар 7-14 хоногт бүрэн эмчлэгддэг. Цаашлаад өвчтөний хүнд хөнгөн зэргээр нь ангилан хүндэрсэн тохиолдолд ХӨСҮТ-д эмчлүүлж байна. Өвчтөний сорьцыг ХӨСҮТ-ийн лабораторид оношлон ямар төрлийн, юунаас үүссэн нян болохыг тогтоон шаардлагатай арга хэмжээг авч ажиллаж байна. Харин хөнгөн зэргийн халдварт өвчлөлийг Өрхийн эрүүл мэндийн төвүүд гэрт нь тусгаарлаж, эмчийн хяналтад авч байгаа. Эм тарианы олдоц хэвийн хэмжээнд байна.

-Энэ удаагийн үерээс үүдсэн агаар хөрсний бохирдол хүнсний чанарт нөлөөлөх үү?

-Үерт өртсөн айл өрхүүд гэртээ байсан хүнсний бүтээгдэхүүнүүдээ шууд ариутгалгүй хэрэглэж байгаа тохиолдол элбэг ажиглагдаж байна. Үерийн нянгаар бохирдсон хүнсээ устгах хэрэгтэй. Ариутгал хийсэн ч нөлөөлөхгүй болов уу хэмээн эмч хүний зүгээс харж байна. Хэрэв хэрэглэсэн тохиолдолд гэдэсний халдварт өвчлөл, хордлогот халдвар болох эрсдэлтэй. Мөн үерээс болж бохирдсон орчинд хүнсээ ил задгай хадгалахгүй байх хэрэгтэй. Гадуур ил зарагддаг хүнсний ногоо, жимс жимсгэнэ авахдаа гарал үүсэл нь тодорхой эсэх дээр анхаарахыг зөвлөж байна.

Манайд дан ганц энэ зун гэлтгүй жил бүрийн хавраас эхлээд гэдэсний суулгалт нэмэгддэг. Иргэд үерийн улмаас дэгдэлт үүсэх вий гэх айдастай байгаа байж магадгүй. Саяны үерийн үед шуурхай хариу арга хэмжээг авсан. Мөн л ариутгал халдваргүйжүүлэлтийг зохих түвшинд хийсэн. Одоогоор бол дэгдэлт үүсээгүй байна. Модон жорлонтой айл өрхүүд бие засахдаа солих углааш зэргийг бэлдэх хэрэгтэй. Гадны нян гутлын улаар гишгэгдэн гэрт орж агаарт тархах магадлалтай. Үерээс үүдэж усны түвшин нэмэгдсэн үед бохир халих асуудал үүссэн учир айл өрх бүр дор бүрнээ хувийн болоод ахуйн ариун цэврийг сайтар сахих нь чухал.

-Өнгөрсөн долдугаар сард гэдэсний суулгалт маш их байсан талаар дуулдаж байна. Ямар учиртай юм бол?

-Өнгөрсөн сард гэдэсний суулгалтын жилийн оргил үе байлаа. Манай дүүргийн хэмжээнд гэхэд л 83 тохиолдол илэрснээс 13 нь цочмог цусан суулгалт байсан. Харин энэ энэ сарын эхээр 44 тохиолдол илэрч зургаа нь цочмог усархаг суулгалт гэж оношлогдоод байна. Шигелла гэх нянгаар үүсгэгддэг, бүдүүн гэдсийг сонгомлоор гэмтээдэг, гэдэсний хурц халдварт өвчнийг цочмог цусан суулга гэдэг. Дээрх тоо өмнө жилийг бодвол улам нэмэгдэх төлөвтэй болсон.

-Тэгвэл уг төрлийн халдварт өвчлөлийг хэрхэн бууруулах вэ. Ямар арга хэмжээ авч ажиллаж байна вэ?

-Гэдэсний халдварт өвчин дөрөвдүгээр сараас огцом нэмэгдэж есдүгээр сарын үеэс буурч эхэлдэг. Шат шатны боловсролын байгууллагуудад гэдэсний халдварт өвчин гэхээсээ илүүтэй амьсгалын замын халдварт өвчин нэмэгддэг. Зарим тохиолдолд гэдэсний цусан суулгалт зэргийн өвчлөл ханиадтай хавсарч илүү хүндэрдэг аюултай. Тиймээс иргэд дор бүрнээ хувийн ариун цэврээ сахиж, эцэг эхчүүд бага насны хүүхдүүддээ гарал үүслийн тодорхойгүй чихэр, жимсний хэрэглээнд хяналт тавих хэрэгтэй байгааг дахин хэлье.

-Бас энэ зун хүмүүс шумуулд хатгуулснаас болж тухайн газар хавдаж, буглаа үүсэн мэс засалд орох тохиолдол элбэг байгаа юм байна. Шумуулд хатгуулсан тохиолдолд иргэд юуг анхаарах ёстой вэ?

-Буглаа, идээт халдвараар өвчлөөд мэс ажилбарт орсон иргэд цөөнгүй байна. Хүн бүрийн бие физиологийн шинж чанар болоод дархлаанаас хамаарч шумуулд хазуулаад буглаж болно. Зарим нь загатнахаас өөр зовиургүй байгаа тохиолдол бий. Хэдий тийм ч гарын ариун цэврийг сахиж, тухайн хатгасан газрыг маажиж гарын хор оруулахгүй байх нь чухал.

Categories
нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл

Олны анхаарал татсан хэргүүд юу болов DNN.mn

Төрийн өндөр албан тушаалтнууд улсын төсөв завшсан, эрх мэдлээ ашигласан, авлига авсан онц ноцтой хэргүүд толгой дараалан мандаж буй. Олон нийтийн анхаарлыг татсан хэргүүд ямар шатанд хэрхэн шийдвэрлэгдэж байгаа талаар тоймлон хүргэе.

Хөгжлийн банкны гэгдэх хэрэгт 80 иргэн, дөрвөн хуулийн этгээд татагдан анхан шатны шүүх хурал хоёр сар гаруй үргэлжилсээр өнгөрсөн долдугаар сарын 7-нд шүүх шийдвэрээ танилцуулсан билээ. Шүүх бүрэлдэхүүн 48 шүүгдэгчийг цагаатгаж, 32 хүнд торгуулийн болон хорих ял оноож шийдвэрлэсэн. Тодруулбал, УИХ-ын гишүүн Ё.Баатарбилэг нарын зургаан хүн хорих ялаар шийтгүүлсэн юм. Одоогоор шүүхийн тогтоол бичгээр гарахаар хүлээгдэж байгааг хуульчид онцолж буй. Тогтоол гарсны дараа давж заалдах шатны шүүх хурал болох эсэх нь тодорхой болох юм.

Жил дамнан үргэлжилж буй дараагийн том хэрэг бол нүүрсний хэрэг. АТГ-аас нүүрсний хэрэгт төрийн өндөр албан тушаалтай 17 хүний нэрийг зарлаж, түүний цаана төрийн дунд албан тушаалтан олон арван хүн байгаа талаар мэдээлж байв. Улсын Ерөнхий прокуророос Н.Наранбаатар, Д.Бат-Эрдэнэ, Т.Аюурсайхан нарын бүрэн эрхийг түдгэлзүүлэх хүсэлтийг УИХ-д хүргүүлж, Д.Бат-Эрдэнэ, Т.Аюурсайхан нарыг УИХ-ын гишүүнээс эгүүлэн татагдсан.

Хамгийн сүүлд УИХ-ын гишүүн асан Т.Аюурсайхан, Эрдэнэс Таван толгойн захирал асан Б.Ганхуяг нарын 11 хүнд холбогдох хэргийг прокуророос шүүх рүү энэ сарын эхээр шилжүүлснийг мэдээлсэн. Удахгүй шүүх хурлын тов зарлагдана. Нүүрсний хэрэг нь төрөл байдлаасаа шалтгаалж холбогдогчид нийслэл болон орон нутагт шүүхээр орж буй юм.

Боловсрол, шинжлэх ухааны яамны харьяа Боловсролын зээлийн сангаас олгосон зээл, тэтгэлэгтэй холбоотой хэрэг өнгөрсөн тавдугаар сард мандсан. Тус зээл, тэтгэлэгтэй холбоотой асуудлыг шуурхай шалгахаар Улсын ерөнхий прокурорын газрын хэрэг бүртгэх, мөрдөн байцаах ажиллагаанд хяналт тавих хэлтсээс Цагдаагийн ерөнхий газрын Эрүүгийн цагдаагийн алба болон Авлигатай тэмцэх газрын Мөрдөн шалгах хэлтсийн мөрдөгчдийн хамтарсан ажлын хэсгийг байгуулж, хэрэг бүртгэлт явуулж эхэлснийг зарласан. Ажлын хэсгээс тус сангаас 1997-2023 оны хооронд гадаадад суралцах 3069 суралцагчид олгосон, тухайлбал, 230.1 тэрбум төгрөг, 941 суралцагчийн зээлээс чөлөөлөгдсөн үндэслэл, улс төр, бизнесийн нэр нөлөө бүхий олны танил болон тэдгээрийн хамаарал бүхий хүмүүст олгосон 100 орчим зээл, тэтгэлгийг холбогдох журмын дагуу шийдвэрлэсэн эсэхийг тогтоохоор шалгалтын ажиллагааг явуулж байгааг мэдээлсэн билээ.

Засгийн газраас хэрэгжүүлж буй “Шувуу” ажиллагааны хүрээнд УИХ-ын гишүүн, сайд асан Т.Бадамжунайг өнгөрсөн дөрөвдүгээр сарын 5-нд Монгол Улсад албадан авчирч саатуулсан. Түүнийг албан тушаалаа урвуулан ашигласан, авлига авсан гэх хэрэгт буруутган шалгаж буй. Шүүхээс Т.Бадамжунайг Улсын баяр наадмын өмнө батлан даалтад гаргаж шийдвэрлэсэн. Уг хэргийн шалгалт үргэлжилж буй.

БНХАУ-ын Хөххот дахь Ерөнхий Консул асан, лайвчин Д.Мөнх-Эрдэнийг албан тушаалын хэргээр өнгөрсөн оны 12 дугаар сард баривчилсан. Түүнийг эрх мэдэл, албан тушаалын байдлаа урвуулан ашиглан бусдад давуу байдал олгож их хэмжээний хохирол учруулж бүлэглэсэн, нийтийн албан тушаалтанд хахууль өгсөн, хүний нэр төр, алдар хүндэд халдаж худал мэдээлэл тараасан гэм буруутайд тооцож дөрвөн жил нээлттэй хорих ангид ял эдлүүлэх, нийтийн албанд томилогдох эрхийг таван жил хасах шийдвэрийг анхан шатны шүүхээс өнгөрсөн дөрөвдүгээр сард гаргаад буй. Давж заалдах шатны шүүх өнгөрсөн сарын 6-нд болж, нийтийн албанд томилогдох эрхийг нь хоёр жилээр хасч, нэг жил, 10 сарын хугацаагаар хорих ял болгон бууруулсан юм.

“Гацуурт” ХХК-ийн захирал, хөдөлмөрийн баатар Л.Чинбат машинаараа морьтой хүн элдэж, амь насанд нь заналхийлсэн хэрэг өнгөрсөн зургадугаар сарын 15-нд гарсан. Сэлэнгэ аймгийн Цагдаагийн газраас Эрүүгийн хуулийн тусгай ангийн 10.1, 13.14, 20.16 зүйлд зааснаар хэрэг бүртгэлтийн хэрэг нээж, мөрдөн шалгах ажиллагаа явуулж байгаа талаар мэдээлж байв. Уг хэрэг прокурорт хянагдаж байгаад мөрдөн байцаалтад буцсан талаар эх сурвалжууд мэдээлж байна.

Яруу найрагч Ц.Хуланд холбогдох тагнуулын гэгдэх хэргийг Сүхбаатар дүүргийн Эрүүгийн хэргийн анхан шатны шүүх өнгөрсөн сарын 25-нд шийдвэрлэсэн. Шүүхээс Ц.Хуланг гадаад улсын тагнуулын албатай хамтран ажиллахаар тохиролцсон, хамтран ажилласан гэх хэрэгт Эрүүгийн хуулийн 19.4 дүгээр зүйлийн нэг дэх хэсэгт буруутгаж, 9.6 жил, Б.Отгонбаатарт найман жилийн хорин ял оноогоод буй.

УБТЗ-ын Тээвэр зохион байгуулалтын албаны орлогч даргаар ажиллаж байсан С.Батдөлийн гэр болон түүний хамаарал бүхий этгээдүүдийн гэрээс 7.3 тэрбум төгрөгийг хураан авч, татвар төлөхөөс зайлсхийсэн, мөнгө угаасан хэрэгт буруутгасан. Уг хэргийн шүүх хурал өнгөрсөн сарын 7-нд болж С.Батдөлд 12 жилийн хорих ял оноож, хөрөнгийг нь улсын орлого болгохоор шийдвэрлэсэн юм. С.Батдөлтэй хамт зургаан хүнийг шалгасан. Шүүхээс С.Батдөлийн ах С.Баттулгад гурван жил хорих ял оноож, тэдэнд хахууль өгсөн Б.Эрдэнэхүү, Д.Адъяацэрэн, Б.Энхмандах, Ж.Багамонгол, Р.Дашбилэг нарыг торгох ялаар шийтгээд буй.

УБТЗ хувь нийлүүлсэн нийгэмлэгийн Дотоод аудит, хяналт шалгалтын албаны дарга Ж.Пунцагийг 2022 онд АТГ-аас саатуулж, шалгаж эхэлсэн. Прокуророос Эрүүгийн хуулийн 22.1-1 дэх хэсэгт зааснаар яллах дүгнэлт үйлдэж, хэргийг шүүхэд шилжүүлж, өнгөрсөн хоёрдугаар сарын 27-нд Чингэлтэй дүүргийн Эрүүгийн хэргийн анхан шатны шүүхээс хэргийг мөрдөн байцаалтад буцаасан юм. Тэгвэл уг хэргийн шалгалт дуусч, шүүхэд шилжүүлжээ.

Categories
нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл эдийн-засаг

Д.Дамба: Кокс нүүрс түлж болно, гэхдээ гаднаас худалдан авч биш өөрсдөө үйлдвэрлэх ёстой DNN.mn

Монгол Улсын зөвлөх инженер Д.Дамбатай ярилцлаа.

-Эрчим хүчний сайд агаарын бохирдлыг бууруулах шинэ хувилбар хэмээн кокс нүүрсийг БНХАУ-аас импортлон нийслэлийн гэр хорооллын айл өрхүүдэд хэрэглүүлнэ гэж өнгөрсөн долоо хоногт мэдэгдлээ. Үүнийг тойрсон олон нийтийн, мэргэжлийн хүмүүсийн байр суурь янз бүр байна. Үрэлгэн зардалтай, эрсдэлтэй хувилбар гэж ихэнх нь үзэж байна. Нүүрсний салбарын эрдэмтний хувьд таны байр суурийг сонсмоор байна?

-Кокс гэвэл нэг өөр, коксжих гэвэл бас өөр. Нүүрсийг дутуу шатаагаад гаргасан нүүрсийг кокс гэдэг. Тэр коксыг хийхийн тулд нэлээд ажиллагаатай. Шууд аваачаад галд шатаачихгүй. Кокс хийдэг үйлдвэр байгуулагдах ёстой. Манайх утаанаас салах гэж олон жил ярилаа. Мөн ч олон зүйл туршиж үзлээ, үр дүн байхгүй. Анхнаасаа кокс, химийн үйлдвэр барих ёстой байсан юм. Тэгсэн бол өдийд утаанаас салчихсан байх ёстой. Ер нь утаагүй түлш гэж байхгүй. Илч гаргадаг юм болгон утаа гаргана. Их үү, бага уу, хортой юу, хоргүй юу гэдэг л асуудал.

Нөгөө талаар бид нүүрсээр баян улс. Тэр дундаа коксжсон нүүрсээр баян. Бидний ярьдаг Өмнөговийн Таван толгойн орд бол маш сайн чанарын коксждог нүүрстэй. Түүнээс гадна хагас коксждог нүүрс гэж бий. Наад зах нь Дорноговийн Баянжаргаланд байдаг Элдэвийн уурхай хагас коксждог нүүрстэй. Товчхон ойлгоё гэвэл кокс бол нүүрсийг дутуу шатаасан гэсэн үг. Утааг нь урд нь шатаагаад арилгачихсан учраас утаагүй түлшинд орж явдаг. Эрчим хүчний сайдын яриа тийм л нүүрс хийх санаа л болов уу гэж ойлгож байна. Яахав, олон түмнийг шуугиулж анхаарал татах гэж ярив уу даа гэж харсан.

-Нүүрсээр баялаг орон гаднаас экспортолж авдаг нь ямар учиртай юм бэ?

-Хятадаас кокс нүүрс худалдаж аваад хэрэглэнэ гэдэг мэдэхгүй. Нэлээд бүдүүн тоймын асуудал. Өчнөөн олон коксждог, хагас коксждог уурхайнуудтай байж хүнээс кокс нүүрс худалдаж авна гэдэг бол арчаагүй айлын жишээ. Өөрсдөө үүнийгээ хийх ёстой.

-Хугацаа, зардал мөнгө орох эд үү?

-Хөрөнгө зарна, хугацаа орно. Аль 10 жилийн өмнөөс бид зуух пийшин оролдож эхэлсэн биз дээ. Түүний оронд коксын үйлдвэрийн сууриа тавьчихсан байсан бол өдийд кокс хийдэг болчихсон л байхгүй юу.

Гэхдээ коксыг энгийн хэрэглээнд нэвтрүүлбэл илчлэг өндөртэй учраас гэрийн зуух дийлэх үү, угаарын хий өндөртэй юм биш үү?

-Дутуу шатаагаад кокс гаргана гэдэг ямар нэгэн утаа гаргадгийг нь байхгүй болгоно гэсэн үг. Түүний тулд шатааж байж л байхгүй болгоно. Гэхдээ хот дотор үйлдвэр байгуулахгүй. Хорыг нь арилгадаг төхөөрөмжтэй зууханд хийж шатаана.

Гол нь амьдрал дээр манай төр засгийн удирдлагууд, мөнгө шийддэг хүмүүс уурхайчдаасаа асуухгүй юм байна шүү дээ. Уул уурхайн салбарын өчнөөн олон инженер, мэргэжлийн хүмүүс байхад ерөөсөө асуудаггүй. Хаагуур яаж хийгээд байдаг юм, нэг мэдэхэд л дээгүүрээ улстөрчид нэг юм хийгээд л, тэр нь мөнгө угаалт болоод л явдаг болчихож. Ерөөсөө үр дүнтэй, шинжлэх ухааны үндэстэй ажил байхгүй болсон байна.

Жишээ нь, би хоёр жилийн өмнө уул уурхайн салбарын 100 жилийн ойд зориулаад орон нутгийн нүүрсний уурхайнуудын түүхээр баримтат кино хийсэн хүн. Ингэж явахдаа Өвөрхангай аймгийн Баянтээгийн нүүрсний уурхайд очсон. Тэндхийн нүүрс хагас коксждог нүүрс. Уурхайн нөхөд нүүрсээрээ кокс хийдэг цех байгуулчихсан байсан. Ингээд цехдээ кокс хийгээд түүгээрээ шахмал түлш хийж байсан шүү. Аль эрт уурхайчид амьдрал дээр хийчихсэн эд. Яагаад түүнийг өлгөж аваад, тэнд мөнгө өгөөд хүчин чадлыг нь нэмэгдүүлээд хийчихэж болдоггүй юм.

Улстөрчдөд ашиггүй болохоор дэмждэггүй юм. Манай улс орны өнөөгийн улс төрийн нөхцөл байдал ийм заваан болчихсон. Сураг сонсвол тэрийг анх зохион байгуулж ном дүрмээр нь хийсэн хүн нь Улаанбаатарт шахмал түлшний үйлдвэрийг анх байгуулсан инженер залуу юм билээ. Тэр залуугаар шахмал түлш хийлгээд амжилттай боллоо гэнгүүт жийчихсэн байхгүй юу. Учир нь тэр инженер улстөрчдийн хүн биш. Жинхэнэ мэргэжлийн инженер хүн номын дагуу хийсэн. Ажлаас нь чөлөөлчихөөр нутагтаа очоод коксоор шахмал түлш хийж эхэлсэн юм билээ.

-Танил технологи гэдэг шиг л сонсогдоод явчихлаа. Олон салбарт ийм зүйл ажиглагддаг болчихсон. Шахмал түлшний үйлдвэрлэл тэр чигээрээ бизнес юм биш үү?

-Би Баянтээгийн уурхайн шахмал түлшний цех рүү нь орж үзсэн. Одоо манай нийслэлчүүд хэрэглэдэг шахмал түлшний барьцалдуулагч бодис гээд Хятадаас оруулж ирээд байгаа нь хортой. Түүнээс болж олон хүн үхсэнийг харж байгаа биз дээ.

Гэтэл тэр инженер нөхөр барьцалдуулагчийг нь улаан буудайгаар хийж байсан. Улаанбуудай бол их цавуулаг. Нунтаглаж тээрэмдээд барьцалдуулагч болгож байгааг нүдээрээ харсан. Улаанбуудай яавч хортой юм биш. Химийн бодис биш, органик гаралтай. Яагаад түүнийг хөгжүүлж, дэлгэрүүлж, дэмжихгүй байна вэ гэдэгт асуудал байна.

Ах нь одоогоос 40 жилийн өмнө энэ шахмал түлшийг хийж явлаа. Дундговийн Цагаан-Овоогийн нүүрсний уурхайд инженер байхдаа шахмал түлш хийж үзэж байлаа. Бидэнд тухайн үед шахдаг төхөөрөмж нь байгаагүй. Нэг ёсондоо хөрөнгө мөнгө нь байгаагүй гэсэн үг. Ер нь энд тэнд мэргэжлийн хүмүүс олон шинэ санаа ажил эхлүүлдэг, хөрөнгөгүй болоод л зогсдог юм шүү дээ. Бид тэр үед үхрийн баасыг нунтаг нүүрстэй хольж зуурч байгаад хөлөөр гишгэдэг төмөр хэвээр хэвлэдэг байв. Үхрийн баастай холино гэдэг нь ямар нэгэн байдлаар барьцалдуулж байгаа арга нь. Утаа нь хоргүй. Аргалаас цэнхэр утаа гардаг. Тэнд монголчууд үхээгүй.

Өнөөдрийн манай шахмал түлшийг 1990 хэдэн оны үеэр Бээжинд хийж хэрэглэж байсан. Манайд бол нэлээд олон жил янз бүрийн юм туршиж байж саяхнаас л шахмал түлш хийж эхэлсэн. Яахав, утаа 25 хувиар багассан гэж би тооцоолдог юм. Гэхдээ барьцалдуулдаг бодисыг бодох ёстой. Тэр л хортой байгаад хүмүүс угаартаад байх шиг байна. Төр засаг үүнийг хортой юм байна гээд ойлгочихоод өөр барьцалдуулагч, өөр ноу-хау хайхын оронд хүний хийчихсэн юмыг шууд оруулж ирж хэрэглэе гэж байна. Энэ бол нэлээд залхуу бөгөөд үрэлгэн бодлого.

-Манайх өөрсдөө шахмал түлшийг аюулгүй хийчихэж чадах юм байна гэж ойлголоо. Харин түүнийг хэрэглээнд оруулах сонирхол алга. Агаарын бохирдлыг бууруулах нэрээр хичнээн хөрөнгө зарлагадаж, хэдэн арван энгийн иргэд амиа алдав. Өнөөдөр ч тогтсон бодлого, зөв шийдэл алга. Салбарын сайд нь “Арга ядсан арга” гэж тайлбарлахдаа тулж болох уу?

-Салбарыг мэргэжлийн хүн удирдахгүй юм даа. Миний мэдэхийн сүүлийн 20 жил манай яамны сайд 10-аад хүн солигдсоноос нэг нь л мэргэжлийн хүн байлаа. Бусад нь улстөрчид. Ингээд л салбарын хөгжил явахгүй байгаа юм. Мэргэжлийн бус хүнийг доогуур нь байдаг цүнх баригчид их уруу татдаг, толгойг нь эргүүлдэг, шийдвэрт нь нөлөөлдөг юм. Мэргэжлийн бус учраас шийдвэр дээрээ тууштай зогсож чаддаггүй, гуйвж дайвдаг. Улс төрийн, хувийн ашиг сонирхол орж ирээд тэр хүнийг хэн ч биш болгодог. Мэргэжлийн хүн бол өөр. Боловсон хүчний асуудал маш их чухал байдаг юм байна.

Өнөөдөр нэг хүн сошиалд бичсэн байна лээ. Бид урьд нь ухаантай хүмүүс хажуудаа байлгахыг хичээдэг байсан. Өнөөдөр жаахан ч гэсэн хүний мөс чанартай хүн байлгамаар байна гэж. Тэгэхээр бидэнд тийм зүйл үгүйлэгдээд байна гэдэг нь та бид хоёрын ярианаас харагдаж байна шүү дээ. Хүний мөс чанар байхгүй, ашиг хонжоо, хувийн эрх ашгийг улс орны эрх ашгаас дээгүүрт тавьдаг болчихсон цаг.

-Ёс зүйгүй болчихсон гэдэг…?

-Тэгсэн. Тийм хүмүүс нь сайн явдаг. Ёс зүйгээ барьдаг мань мэтийг “Энэ олон юм яриад унана” гээд түлхчихдэг болчихсон. Би уул уурхайн салбарын төлөө сүүлийн 20 жил донгодсон хүн. Одоо намайг шууд түлхдэг. Тэр байтугай манай хүүхдийг ажилд авахгүй байна. “Аав нь аюултай, юм яриад унана” гээд. Хэлмэгдүүлэлтийн үеэс ялгаагүй болчихсон нийгэм юм биш үү.

-Кокс нүүрс түлбэл эрсдэл байна уу гэдэгт хариулт сонсчих уу даа?

-Коксыг түлж болно. Маш сайн илчлэгтэй, утаа багатай эд. Түүнийг гаргаж авахын тулд үйлдвэрлэл л хэрэгтэй. Үйлдвэрлэл нь манайд алга. Урдаас кокс оруулж ирээд яах юм бэ. Бид өөрсдөө нүүрстэй байж хийж чадахгүй, хүнээс худалдаж авна гэж боломжгүй. Чи бод доо, хоёр айл байлаа гэхэд нэг нь бууз хийгээд байдаг. Нөгөө нь лапшанаас өөр юм хийж чаддаггүй. Гурил, мах нь байдаг. Буузыг гурил, мах хоёроор л хийдэг биз дээ. Боломжтой байж яагаад гурил махаа ашиглаад хажуу айл шигээ амттай бууз хийж чадахгүй байгаа юм. Тэднийхээс бууз худалдаж аваад байна гэдэг тэнэг хэрэг. Үүн шиг бидэнд кокс хийдэг нүүрс нь байна. Яагаад хийчихэж болдоггүй юм. Заавал Хятадад хийж болдог, тэндээс худалдаж авна гэдэг л ойлгомжгүй зүйл.

-Кокс нүүрс худалдаж авахад 177.5 тэрбум төгрөг зарцуулна гэж байгаа. Дотооддоо үйлдвэр баривал хэр хөрөнгө зарцуулах бол?

-Нэлээд өртөгтэй байх. Гэхдээ 177.5 тэрбумаар ч нэлээд юм хийчихнэ. Ер нь өөрт байгаа потенциалаа ашиглаж чадахгүй, нэг л их мөнгөтэй улс шиг гаднаас юм худалдаж аваад байдаг баян орон манайх биш. Нэг хүний дундаж орлого хэд билээ. ДНБ-ий нэг хүнд ногдох зардлаар улс орны амьжиргааны түвшнийг тогтоодог. Манайх дөрөв таван мянган доллараас хэтэрдэггүй. Гэтэл БНХАУ гэхэд 10 гаруй мянган доллар болчихсон шүү. Өндөр хөгжилтэй Сингапур зэрэг зарим орнуудад 50, 60 мянган доллар байдаг юм билээ. Бид ийм баян орон биш мөртлөө байгаа зүйлээ гаднаас худалдаж авна гэдэг бэлэнчлэх сэтгэлгээ юм уу даа. Өөрсдөө хийх хэрэгтэй. Хийхийн төлөө зүтгэж, чаддаг мэддэг инженерүүдээ ашиглаач гэж хэлмээр байна.

Дархан, Эрдэнэт хавьцаа коксын үйлдвэр байгуулна гэж нэг шуугиад байхгүй болсон. Уг нь тэр үед л хийх ёстой байсан юм. Ер нь ингээд харахад манай улстөрчид, том дарга нар сэтгэлийн хөөрлөөр асуудалд ханддаг. Тэр маш аюултай. Аливаа ажлыг, аливаа нэг төслийг явуулахын тулд хамгийн түрүүнд судалгаа хэрэгтэй. Ингэвэл яах вэ, аль нь дээр вэ гээд мэргэжлийн хүмүүсийн үгийг сонсдог байх хэрэгтэй. Түүн дээр нь үндэслээд судалгаа хийдэг байгууллагатай байх. Тэгж байж сая гольдролдоо орно. Сэтгэлийн хөөрлөөр ханддаг улстөрчдийн савлагаа байна шүү дээ. Би олон хурал номд сууж олон даргыг ярьж байхыг харж байлаа. Нэг л их сэтгэлийн хөөрлөөр ярьцгаадаг. Аж үйлдвэр хөгжүүлнэ гээд л яриад байгаа. Яг үнэндээ аж үйлдвэрийг хөгжүүлэхийн тулд иж бүрэн юм байдаг. Түүнийг хөгжүүлээгүй цагт хичнээн мянган сайхан юм яриад явахгүй. Одоо манай Засгийн газар “Шинэчилнэ” гээд яриад л байна. Яг яаж гэдэг дээр очихоор хийдэг арга барил биш л байдаг. Мэргэжлийн хүн байхгүй, мэргэжлийн хүн тавихгүй, мэргэжлийн хүний үгийг сонсохгүй. Тэгээд яаж хийх вэ. Улстөрчид хийгээд сайхан болчихдог байсансан бол өдийд Монгол маш сайн хөгжсөн байх ёстой. Гэтэл энэ биш юм байна гэдгийг ойлгож баймаар юм. Агаарын бохирдлыг бууруулна гэж хэдэн жил хэр их хөрөнгө зарав. Судалгаагүй юм хийдгийн илрэл энэ байгаа юм.

Categories
нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл

Их түгжрэл эхэллээ, хот бэлэн үү? DNN.mn

Хичээлийн шинэ жилийг угтсан хөдөлгөөн Улаанбаатарт хэдийнэ эхэлжээ. Ажлын өдрүүд гэлтгүй амралтын өдрүүдэд ч яг л сургууль, цэцэрлэг хичээллэдэг үетэй адилхан замын хөдөлгөөн ачаалалтай байна.

Шинэ хичээлийн жилийг угтаж хүүхдүүдийнхээ хичээлийн хэрэгсэл, хувцас хунар нэг дор худалдаалж байгаа газар сурагласан эцэг эхчүүд олон байна. Нарантуул, Хархорин, Бөмбөгөр зэрэг томоохон худалдааны төвүүдэд аль хэдийнэ хөл хөдөлгөөн ихэсчээ. Хархорин худалдааны төвийн хичээлийн хэрэгслийн тасгуудаар үйлчлүүлэгч тасрахгүй байна. Ялангуяа бага анги, тэр дундаа нэгдүгээр ангийн хүүхдийн хичээлийн хэрэгсэл худалдан авч буй аав ээжүүд олон байна. Дүрэмт хувцасны тасгууд ч үйлчлүүлэгч олонтой харагдана. Мөн л бага ангийн хүүхдүүдээ дагуулсан эцэг эхчүүд дүрэмт хувцсыг нь өмсгөж үзэн худалдан авч байна.

“Хархорин”-ыг бодоход “Нарантуул” худалдааны төв талбай томтой учраас хүмүүс шахцалдаж харагдахгүй ч бас л хөл хөдөлгөөн ихэсчээ. “Наймдугаар сар гараад л хүмүүс ихэсчихлээ. Ер нь энэ зун хөл хөдөлгөөн тасарсангүй. Мэдээж орон нутгийн иргэд хүүхдийн хичээлийн хэрэгсэл, хувцас бэлдэж яваа нь олон байна. 20-д гараад ирэхээр бүр ч нэмэгдэнэ. Хүн зөрөх зайгүй л болчихдог шүү дээ” хэмээн хүүхдийн хувцасны тасгийн худалдагч бүсгүй ярилаа. Үнэхээр л энэ зуны хувьд нийслэлийн хөл хөдөлгөөн тасарсангүй.

Ялангуяа есдүгээр сарын 1-н ойртох тусам зах худалдааны төвүүд рүү чиглэсэн замын ачаалал өнөөдрийнхөөс эрс нэмэгдэнэ. Тиймээс хичээлийн шинэ жилийг угтаж замын хөдөлгөөний ачааллыг бууруулах тал дээр ямар зохион байгуулалт хийж байгаа бол гэх асуултыг нийслэлчүүд нэгэндээ тавьж буй.

Есдүгээр сарын1-нд ЕБС, цэцэрлэг, 3-нд их дээд сургуулиуд нээлтээ хийнэ

Замын хөдөлгөөний ачаалал есдүгээр сарын 1-нд оргил цэгтээ хүрдэг.

Тиймээс боловсролын байгууллагууд хичээлийн шинэ жилийн нээлтийг замын ачааллыг бууруулж, ямар зохион байгуулалт хийж байгаа талаар БШУЯ-ны Хэвлэл мэдээллийн албанаас тодруулахад “Боловсролын ерөнхий хуулиар ерөнхий боловсролын сургууль болон цэцэрлэг есдүгээр сарын 1-нд хичээлийн шинэ жилийн нээлт хийхээр хуульчилсан байдаг. Тиймээс хуулийн дагуу есдүгээр сарын 1-ндээ нээлтээ хийнэ” гэлээ. Харин их дээд сургуулиудын хувьд хичээлийн шинэ жил есдүгээр сарын 3-ны өдөр болох гэнэ. Замын хөдөлгөөний ачаалалтай холбогдуулж төвийн сургуулиуд болох МУБИС, МУИС, ШУТИС, АШУҮИС зэрэг сургуулиудын хичээлийн цагт өөрчлөлт оруулсныг БШУЯ-ны Дээд болон мэргэжлийн боловсролын удирдлага, зохицуулалтын газрын дарга Х.Тамир онцлов. Зарим их дээд сургуулийн хичээл ч эхэлж байгаа аж. Харин МСҮТ-үүдийн хувьд есдүгээр сарын 1-нд хичээлийн нээлтээ хийх бөгөөд ингэхдээ ерөнхий боловсролын сургууль, цэцэрлэгийн нээлтийн цагийг зөрүүлэх төлөвлөгөөтэй байгааг албаны хүн дуулгав.

Замын ачаалал өнгөрсөн жилүүдийн мөн үеэс нэмэгдсэн гэлээ

Сургуулиудын хичээлийн шинэ жилийн нээлтийн хувьд өмнөх жилүүдэд ч ийм маягаар зохицуулалт хийгдэж ирсэн. Гэвч замын хөдөлгөөний ачаалал онцгой гойд буурч байсангүй. Есдүгээр сарын 1-нд нийслэлчүүд бараг тэг зогсолт зарлах нь холгүй түгжирцгээдэг. Тэр айхавтар түгжрэлийн эхлэл өнөөдөр ч тавигдчихсан байгааг зам дээрээс

бид харж байна.

Замын хөдөлгөөн хариуцсан албаныхан энэ тал дээр хэрхэн анхаарч байгаа талаар тодрууллаа. Улаанбаатар хотын авто замын түгжрэлийг бууруулах нэгдсэн төсөл хэрэгжүүлэх нэгжийн захирал Ч.Батзориг “Хичээлийн шинэ жилтэй холбогдуулаад долоо хоногт нэг удаа дугаарын хязгаарлалт хийж байгаад өөрчлөлт оруулах тооцоололтой байна. Гэхдээ одоогоор эцэслэгдээгүй тул дэлгэрэнгүй мэдээлэл өгөх боломжгүй байна. Дугаарын хязгаарлалтыг өөрчилж, наймдугаар сарын 25-наас есдүгээр сарын дунд хүртэл тодорхой зохицуулалт оруулахаар урьчилсан байдлаар төлөвлөж байгаа” гэж мэдээлсэн. Харин өнөөдөр хичээл сургуулийн бэлтгэл хийхтэй холбоотойгоор үүссэн замын хөдөлгөөнд ямар нэгэн зохицуулалт, шийдвэр гараагүй гэсэн үг.

Энэ тухай замын хөдөлгөөний удирдлагын төвтэй холбогдлоо. Албаны хүмүүс ихэвчлэн амралтын байдалтай байгаа гэнэ. Хотын замын хөдөлгөөний ачаалал нэмэгдсэн эсэх талаар тодруулахад “Оргил үетэй харьцуулахад арай бага байна. Гэхдээ өмнөх жилүүдийн мөн үетэй харьцуулахад ачаалал нэмэгдсэн байдалтай байна. Ирэх долоо хоногоос хичээлийн шинэ жилтэй холбоотой зохицуулалтууд эхлэх болов уу. Одоогоор гарсан шийдвэр, зохицуулалт байхгүй” хэмээн тус төвийн мэргэжилтэн ярилаа.

Замын бүтээн байгуулалт нийслэл хотод 13 байршилд авто зам, замын байгууламжуудыг өргөтгөн, шинэчлэх ажил хийгдэж эхэлжээ. Энэ тухай НЗДТГ-ын Хэвлэл мэдээлэл, олон нийттэй харилцах хэлтсээс “Авто замын түгжрэлийг бууруулах зорилтын хүрээнд 13 байршилд, Улаанбаатар хотын хэвтээ чиглэлд зургаан эгнээ замыг ирэх оны зургадугаар сард ашиглалтад оруулна. Энэ жил шороо, далан овоолгын ажлыг 70 хувьтай хийж дуусгах ёстой. Хучилтын ажлыг ирэх онд хийж дуусгахаар төлөвлөж байна. 13 байршилд авто зам, замын байгууламжийг өргөтгөн, шинэчилснээр замын сүлжээ 17.8 хувиар нэмэгдэнэ” гэлээ. Энэ мэдээллээр бол энэ хичээлийн жилд гол замуудын ачааллыг бууруулсан шинэ бүтээн байгуулалт тун хангалтгүй харагдаж байна. Гэмтлийн эмнэлгийг Содон хороололтой холбох зургаан эгнээтэй авто зам баригдаж буй. Энэ замыг ашиглалтад оруулснаар Энхтайваны өргөн чөлөөний замын ачааллыг 50 хувь бууруулна гэж тооцоолж байгаа ч ирэх оны зургадугаар сард ашиглалтад орох товтой гэнэ. Түгжрэлийг бууруулах ажлын хүрээнд өдөрт 990 орчим автобус үйлчилгээнд явдаг байсныг 1200 болгон нэмэгдүүлнэ. Нийтийн тээврээр өдөрт 500 мянга орчим иргэн зорчиж байгаа бөгөөд үүнийг 700 мянга болгохоор төлөвлөсөн. Энэ хүрээнд шинээр нийтийн тээврийн чиглэл нэмж, мөн богино эргэлтийг бий болгохоос гадна автобусуудыг бүрэн шинэчилж байгаа гэж Хотын захиргаа мэдээлж байна.

Хэдий тийм ч бодит байдал дээр замын хөдөлгөөнд өөрчлөлт орсон шинэ зохицуулалт алга. Үүнийг Замын хөдөлгөөний удирдлагын төвийнхөн ч баталж байна. Харин ч эсрэгээрээ өмнөх жилүүдээс илүү ачаалалтай байгаа гэдэг нь ноцтой тайлбар юм. Авто замын түгжрэл, зохион байгуулалт хариуцсан албадын өнөөдрийн дүр зураг, төлөвлөгөөгөөр бол хичээлийн шинэ жил эхлэх хүртэл нийслэлийн авто замын ачаалал эрс нэмэгдэж, есдүгээр сарын 1-нд тэг зогсолт ч зарлаж мэдэх бололтой.

Categories
нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл улс-төр

Д.Гантулга: Хятадаас 177.5 тэрбумаар хагас кокс нүүрс авч шатаана гэдэг Засгийн газар агаарын бохирдлыг бууруулахад мухардалд орсны илрэл DNN.mn

НИТХ-ын төлөөлөгч, НИТХ дахь ХҮН намын бүлгийн дарга Д.Гантулгатай ярилцлаа.

-НИТХ-ын өчигдрийн хуралдаанаар Эрчим хүчний сайд Б.Чойжилсүрэн БНХАУ-аас 177.5 тэрбум төгрөгөөр хагас кокс нүүрс авч, нийслэлийн гэр хорооллын иргэдэд хөнгөлөлттэй худалдаж, агаарын бохирдлыг бууруулна гэсэн Засгийн газрын шийдвэрийг танилцуулсан нь хурлыг нэлээд ширүүн уур амьсгалтай болголоо. НИТХ дахь ХҮН намын бүлэг энэ шийдвэрийг эрс эсэргүүцэж харагдсан. Юу болов?

-Монгол Улсын Засгийн газар хуралдаад Нийслэлийг 500 тэрбум төгрөг хүртэл үнэт цаас гаргаж болно. Босгосон үнэт цааснаасаа 177.5 тэрбум төгрөгөөр Хятад улсаас хагас кокс нүүрс асаагуурын хамт худалдаж авч ирээд өвөл иргэдэд хямд тарааж агаарын бохирдолтой тэмцэнэ гэсэн чиглэлийг НИТХ-д оруулж ирлээ. Үүнтэй холбоотой Эрчим хүчний сайд Б.Чойжилсүрэн сайд ирж тайлбар танилцуулга хийсэн. НИТХ-ын ХҮН намын бүлэг энэ арга хэмжээг эрс эсэргүүцэж байна. Энэ бол агаарын бохирдлыг бууруулах шийдэл биш. 177.5 тэрбумыг хоёр сарын хугацаанд шууд шатаах л шийдвэр. Ирэх жил энэ их хөрөнгөөс юу ч үлдэхгүй. 177.5 тэрбум гэдэг асар их мөнгө шүү дээ. Цэвэр агаар төсөл дээр жилд 80 тэрбум төгрөг зарцуулсан байна гээд муугийн жишээ болгоод ярьцгаадаг. Гэтэл үүнээс хоёр дахин их үнийн дүнтэй хөрөнгийг хоёр сарын хугацаанд зарцуулж, нийслэлчүүдийг аргацаасан арга хэмжээ л авах гэж байна.

-Ямар үндэслэлээр танай намын бүлэг эсэргүүцэв?

-Нэгд, улс төрийн талаасаа энэ бол 2024 оны сонгуулийг угтсан аргаа барсан арга хэмжээ. Бизнес талаас энэ бол Засгийн газрын түвшинд нэг хүний шахаа явж байна гэсэн хардлага төрж байна. Одоо наймдугаар сар дундаа орж байхад гэнэт гаргаж ирнэ гэдэг байж болохгүй. Бизнесийн зарчмаар бол энэ том нийлүүлэлтийг Хятадын ямар компани хэзээ яаж хийх вэ гэдэг гэрээ хэлэлцээр эрт хийгдэх ёстой байсан. Энэ үүднээс харвал тендер нийлүүлэгч нь аль хэдийнэ тодорчихсон, бэлдчихсэн ажил байна гэж харагдаж байгаа.

Хоёрдугаарт, хагас кокс нүүрс гэдэг нь дулааны илчлэг одоогийнхоос сайжирна. Гэхдээ шууд зуухандаа хийгээд шүдэнз зураад асаачихгүй. Тусгай асаагуураар асна. Аслаа гэхэд хагас кокс нүүрс сайн шаталт авахын тулд хүчилтөрөгч их шаарддаг. Энэ нь гэр хороололд монгол гэрийн зууханд шатахаар лабораторид асааж байгаа шиг утаа багасах уу. Онолын хувьд угаарын хий илүү их гарах эрсдэлтэй. Үүнийг яах вэ гэж мэргэжилтнүүд холбогдож анхааруулж эхэллээ. Гэтэл Б.Чойжилсүрэн сайд одоо л гэр хороололд туршиж эхэлнэ гэж байна. 177.5 тэрбум төгрөгөөр хоёрхон сарын хугацаанд тааруулж туршилт хийдэг ямар баян улс вэ. Маш утгагүй үйл ажиллагаа болж байна.

Гуравт, хуулийн дагуу төсвийн хөрөнгөөр хийгдэж байгаа төсөвт арга хэмжээг эрэмбэлж байгаад хамгийн зөв, оновчтой, шаардлагатай гэсэн төсөл хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх ёстой. Гэтэл хамгийн энгийн тооцооллоор 177.5 тэрбум төгрөгөөр шууд газ худалдаад авч болно. Нэг литр газ 1800 орчим төгрөгөөр худалдаалагдаж байна. Энэ дүнгээр бол 100 мянган тонн газ авах боломжтой. Хагас кокс нүүсрийг оруулж ирээд 115 мянган тонн шахмал түлш үйлдвэрлэнэ гэж байна. Хэмжээний хувьд нэлээд ойролцоо байгаа биз. Гэхдээ газ нь хоёр дахин их дулаан ялгаруулна. Энгийн тооцоо хийхэд хүртэл гайхал төрүүлээд байна. Ямар гайхалтай төсөл болоод ингэж зүтгүүлээд байна вэ. Энэ том хөрөнгөөр агаарын бохирдол бууруулахад хийж болох өөр ч үр дүнтэй үйл ажиллагаанууд бий. Тухайлбал, судлаач, мэргэжилтнүүд гэр хороололд пассив хаус ашиглах боломжтой гэж танилцуулдаг. Өртөг нь 50 орчим сая төгрөгөөр л босно. Энэ мөнгөөр пассив хаусны хүүгүй зээл олгочих. 3885 айлыг утаат яндангаас салгах боломж. Жил бүр энэ ажлыг үргэлжлүүлж болно. Ингээд харахад энэ бүх арга хэмжээнээс Хятад улсаас нүүрс худалдаж авдаг нь юугаараа давуу талтай болчихоод байна гэхэд Б.Чойжилсүрэн сайд хангалттай тайлбар өгч чадсангүй. Гэвч НИТХ энэ шийдвэрийг баталчихлаа.

-Газ худалдаж авч болно гэлээ. Б.Чойжилсүрэн сайдынхаар газ хэрэглэх нь өртөг өндөртэй. Гаднаас импортлоход өртөг нь 177.5 тэрбумаасаа 2.5 дахин илүү болно гэж тайлбарлаж байсан. Орон сууцжуулъя гэхэд механик өсөлтийг шинээр ашиглалтад орж байгаа орон сууц гүйцэхгүй байна гэж учирлалаа шүү дээ?

-Шууд газ түл гэсэн үг биш шүү дээ. За яахав, импортолж оруулж ирэхэд 2.5 дахин өндөр өртөгтэй гэж байна. Үнэндээ цаад үр дагавар нь өндөр шүү дээ. Ямар угаар байхгүй, илчлэг өндөр. Гаднаас авахад үнэтэй юм бол дотоодоосоо газ худалдаж аваад тарааж болно. Эдийн засгийн үр ашиг талаас адилхан. Тиймээс энэ бол зөв хариулт биш.

Аргаа барсан арга гээд 177.5 тэрбум төгрөгийг өвлийн хоёр сар шатаана гэдэг Засгийн газар, Эрчим хүчний сайд өөрөө агаарын бохирдлыг бууруулах тал дээр мухардалд орчихсон байна. Агаарын бохирдол их байна гэдэг нийслэлийн гэр хророоллын иргэд дулаан алдагдал багатай, ая тухтай орон байранд амьдарч чадахгүй байгаагийн сөрөг үр дагавар. Түлшийг солиод асуудал дуусхагүй. Цаад шалтгаан өнөөдөр XXI зуунд нийслэлийн иргэд гэрт амьдраад хичнээн гоё сайхан түлш түлээд гэрээсээ гараад л нөгөө модон жорлон, тав тухгүй орчин нөхцөл угтана. Харин үүний оронд инженерийн болон дэд бүтцүүдийг маш сайн хийх ёстой. Орон сууцжуулах төслүүдийг дэмжиж болно.

Нийслэл өөрөө үүнийг хийх гэхээр ямар ч төсөв байдаггүй. Инженерийн дэд бүтцийн ажилд 2022 онд 23 тэрбум төгрөг тавьж байсан бол 2023 онд гурван тэрбумыг л тавьсан. Цаад үндсэн асуудлаа шийдэх арга хэмжээ авах саналыг НИТХ дээр бидний зүгээс хэлж яриад дийлсэнгүй.

-Үнэт цаас босгож 177.5 тэрбумыг зарцуулна гэлээ. Энэ шийдвэрийг цаашид өөрчлөх боломжтой юу?

-177.5 тэрбумын үнэт цаасыг нийслэл өр тавьж босгоно. Хөрөнгө оруулагчид орж ирнэ. Одоогийн нөхцөл байдлаар бол нийслэлд итгээд хөрөнгөө оруулах хувийн сектор хэр байгааг мэдэхгүй юм. Ямартаа ч өмнөх Эрдэнэс Тавантолгой компани бонд босгоход банкуудыг нэлээд шахчихдаг юм билээ. Тэгэхээр арилжааны банкууд орж ирэх байх. Монголбанк ч тодорхой хэмжээгээр орж ирэх болов уу. Ингээд босголоо гэж бодъё. Үнэт цаасны танилцуулга гэж гардаг. Тэр хөрөнгийг юунд зарцуулах вэ гэдэг асуудал сөхөгдөнө. Мөнгөө өгч байгаа тал нухацтай авч үзнэ. Шаардлагатай гэж үзвэл НИТХ-д оруулж өөрчилж болно. Үүнд иргэд, мэргэжилтнүүд судлаачид байр сууриа сайн илэрхийлэх ёстой.

-177.5 тэрбумаар хагас кокс нүүрс авахын оронд дээрх шийдлүүдийг та ярилаа. Өвөл хаяанд ирж байгаа. Энэ намар багтаж хийж болох шийдэл аль нь вэ?

-Санал болгосон болгоогүй өвөл шахмал түлш хэрэглэж байгаа. Шахмал түлшийг 2020 оны сонгуулийн өмнө хэрэгжүүлж эхэлсэн. Эхний жил утаа харагдах байдлаар багассан. Энэ оны нийслэлийн төсөвт 33 тэрбумыг тавиад баталчихсан. Нэг ёсондоо шахмал түлшний мөнгө шийдэгдчихсэн. Одоо гол нь стандартын дагуу үйлдвэрлэлийг явуулах асуудлыг хөндөх ёстой. Яг л 2020 оны сонгуулийн өмнө ажилласан шигээ сайн ажиллуул. Дээр нь энэ 177.5 тэрбум төгрөгөөр пассив хаусны зээл олгох юм уу, орон сууцны зээлийн урьдчилгаа төлбөрийг хүүгүйгээр олгож болно. Ингэж чадвал нэг удаа тараагаад л хоёрхон сар шатаачих хөрөнгө болохгүй шүү дээ.

-Шахмал түлш өөрөө асуудалтай байгаа. Ам бүл тэр чигээрээ, нялх нойтон хүүхэд, хөгшид, залуус олноороо хордож амиа алдаж байна. Үүнд та бүхэн анхаарч үзэв үү?

-Шахмал түлш өнгөрсөн жилүүдэд хэрэглээд ирсэн. Яг стандартыг нь бариулж, барьцалдуулагч бодисыг нь яг л стандартаар нь хийлгэдэг болгох ёстой. Үүнд мэргэжлийн холбогдох байгууллагууд хянаж, шахаад ажлыг сайжруулах тал дээр ажиллах ёстой. Мэдээж бид ч ажиллана.

Хагас кокс бол технологийн талаасаа дэгдэмхий бодис нь багасна. Харин угаарын хий ихсэх эрсдэлтэй. Одоогийнхоос илүү угаарын хий нэмэгдэж болзошгүй. Одоогийн шахмал түлшнээс илүү угаар гараад эхэлбэл ямар арга хэмжээ авах вэ гэдгийг сануулаарай гэж мэргэжлийн хүмүүс бидэнтэй холбогдож байна. Ингээд харахаар энэ ажил бол хүн ардын эрүүл мэнд аюулгүй байдлын талаас, эдийн засгийн үр ашиг талаас аваад үзсэн ч ямар ч зөвтгөх шалтгаан шалтаг олдохгүй байна. Хагас кокс нүүрсийг агаарын бохирдлыг бууруулж нийслэлийн иргэдийг эрүүл аюулггүй орчинд амьдруулахын тулд худалдаж авч байна гэж тайлбарлаж байна. Энэ бол шулуухнаар хэлэхэд эрх баригчид 2024 оны сонгуулийн өмнө нийслэлийн утааг арай багассан болгож харагдуулах гэсэн арга. Хоёрт, сонгууль болох гэж байна. 177.5 тэрбумын нэг удаагийн тендер зарлагдана. Ийм том хэмжээний ажил авах бизнесийн сонирхол хэн нэгэнд байна гэдэг харлага төрж байна. Ач холбогдол, эрэмбээр нь харахад хийх ажил маш их байгаа. Үер усны аюул, замын түгжрэл гээд. Агаарын бохирдол гэж иргэдэд тулгамдсан асуудлын нэрийг барьж ийм утгагүй зүйл хийнэ гэж байж болохгүй. Бод доо. Монгол Улс Гашуунсухайт боомтоороо нүүрсээ түүхийгээр нь гаргачихаад нэмүү өртгийг нь хүний нутагт шингээгээд эргээд худалдаж авна гэж байж болох уу. Үнэхээр Б.Чойжилсүрэн сайдын хэлдгээр арга ядсан арга байгаа биз. Засгийн газар аргаа барж байна. Тэдэнд агаарын бохирдлыг бууруулах бодлого алга, зөвхөн сонгууль дөхсөн бизнес л хийх гэж байна гэж харагдаж байна.

Categories
нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл

Даатгал минь аминд орох цаг ирлээ DNN.mn

Улаанбаатар хотод энэ сарын 5-нд орсон хүчтэй аадар борооны улмаас Баянзүрх дүүргийн 21 дүгээр хороо Дарь эх орчим үерт автаж дөрвөн хүний эрдэнэт амь үрэгдэж, олон арван хүн гэмтэн эмнэлэгт хүргэгдэв. Үерийн усанд 97 айлын хашаа байшин, гэр, 100 гаруй автомашин өртсөн болохыг Хотын захиргаа мэдээлээд байгаа. Албаны зүгээс зам талбайг засч янзлах, тасарсан тог цахилгааныг холбох, орон гэргүй болсон иргэдийг тусгай байранд байршуулж, хохирсон иргэдэд олон нийт эрвийх дэрвийхээрээ тусалцгааж байна.

Үе усны гамшиг гэдэг ямар аюултай зүйл гэдгийг энэ үерээс Монгол даяараа харж, шимширлээ. Энэ аюулт үзэгдлээс олон сургамжийг Хотын удирдлагууд хийгээд иргэд авч байгаагийн нэг бол даатгалын үйлчилгээ гэдгийг ойлгоцгоож байна. Гэнэтийн аваар осол, өвчин эмгэг, гамшигт үзэгдэл зэрэг хүнд учирч болох гэнэтийн эрсдэлийг хохирол багатай даван туулах боломж бол даатгал. Санхүүгийн зах зээлд эн тэнцүү хөгжиж байх ёстой гол гурван салбар банк, хөрөнгийн зах зээл, даатгал гэдэг. Гэвч манайд хамгийн хөгжилгүй нь даатгалын салбар гэдгийг эдийн засагчид халаглан ярьдаг. Яг л үүний баталгаа энэ аюулт үер усны гамшгийн дараах нөхцөл байдал харууллаа.

Үерийн улмаас гэр орон, авто машингүй болсон иргэд хохирлоо хэрхэн нөхөн төлүүлэх талаар хуульч Э.Энхцэцэг “Аж ахуйн нэгжүүд, хувь иргэн эд зүйлсээ гэнэтийн ослын даатгалд даатгуулсан бол гэрээнд заасны дагуу тодорхой хэмжээний нөхөн төлбөр авах боломжтой. Даатгуулаагүй бол ямар нэгэн нөхөн төлбөр авах боломжгүй. Төрийн хамгаалалтад байдаг эд зүйл үерт автсан бол эрсдэлийн үнэлгээг нь гаргаад Эрсдэлийн сангаас санхүүжилт гаргаж засах зохицуулалт бий. Харин хувь иргэн, аж ахуйн нэгжийн үерт автсан хөрөнгөд нөхөн олговор өгөх зохицуулалт байхгүй” хэмээн тайлбарлаж буй.

Гадны улс орнуудад даатгалын салбар янзтай хөгжсөнийг бид кинон дээрээс хардаг. Бүр эд эрхтнээ тус бүрээр нь даатгуулчихдаг гээд бодохоор олон зүйл тайлбарлах шаардлагагүй. Хүн гэдэг амьтанд гэнэтийн ямар ч зүйл тохиолдож болно. Манайд бол ах дүү, эргэн тойрны хүмүүсээсээ гуйж түүн, өөрсдийгөө болон бусдыг давхар эдийн засгийн хямралд оруулдаг. Харин гадныхан бол даатгал л хамгийн бодит дэмжлэг гэдэг зарчмыг яс баримталдаг.

Санхүүгийн зохицуулах хорооноос гаргасан 2022 оны дөрөвдүгээр улирлын тоон мэдээллээс харахад даатгалын нягтрал буюу нэг хүнд ногдох даатгалын нийт хураамжийн орлого олон улсад монгол төгрөгөөр 3.1 сая байдаг бол манай улсад 87 мянган төгрөг л байна. Энэ бол ирээдүйд учирч болох эрсдэлээ монголчууд бид яаж үнэлдгийг харуулах тоо. Хэдий тийм ч сайн дурын даатгал хийлгэдэг иргэд бүр байхгүй гэсэн үг биш. Жил ирэх тусам даатгуулагчдын тоо бага хувиар боловч өсч буйг Санхүүгийн зохицуулах хороо тайландаа онцолсон байв. Манай улсад 20 орчим даатгалын компани олон төрлийн даатгалын үйлчилгээг үзүүлдэг. Тэдгээрээс иргэд гэнэтийн осол, эмчилгээний даатгалын гэрээг 2021 онд 126.389 байгуулж байсан бол 2022 онд 195.174-ийг байгуулжээ. Хөрөнгийн даатгалын гэрээг 2021 онд 144.283 хүн байгуулсан бол өнгөрсөн онд 161.063 болж нэмэгджээ. Авто тээврийн хэрэгслийн даатгал 80.786-гаас 96.069 болж, жолоочийн хариуцлагын албан журмын даатгал 690.589-өөс 735.854 болж өсчээ.

Хэзээ ч хэрэг болох юм гэж итгэлгүй, тоомжиргүй ханддаг монголчууд бидэнд одоо л даатгалын ид шид гарч, аминд орж байна шүү дээ. Даатгалын компаниуд үерт өртсөн харилцагчдадаа нөхөн төлбөр хэдийнэ олгож эхлээд байна. Гэхдээ даатгалууд дотроо олон төрөл. Энэ удаагийн үерийн дараах хохирол дээр нэг эндүүрэл гарч буй нь авто машины даатгал болоод байна. 100 орчим автомашин үерт өртсөн. Хохирогчид авто машины даатгал хийлгэчихсэн юм чинь нөхөн төлбөр авах боломжтой гэж ойлгон, даатгалын компаниуд руу холбогдож эхэлжээ. Энэ нь үнэндээ авто машин оношилгоонд ороход даатгуулахыг шаарддаг, замын цагдаагийн шалгадаг албан журмын даатгал. Энэ бол замын хөдөлгөөнд оролцож байхдаа жолооч осол аваар гарган бусдад учруулсан хохирлыг даатгалын компани нөхөн төлөх зориулалттай л даатгал юм. Харин гал усны аюул зэрэгт эд хөрөнгө нь өртөх эрсдэлийг тооцоолж даатгуулдаг нь сайн дурын даатгал.

Стастистикийн үндэсний хорооноос гаргасан 2022 онд 1.2 сая авто машин улсад бүртгэлтэй гэж тоологджээ. Сайн дурын даатгалыг жолооч нар 2022 онд 96069 хийлгэсэн нь нийт авто машины найман хувийг эзэлж байна. Жолооч нар голдуу авто машинаа банк болон банк бус санхүүгийн байгууллагаас зээлээр авсан тохиолдолд албан шаардлагаар сайн дурын даатгалд хамруулдаг явдал дийлэнх хувийг эзэлж байгааг Албан журмын даатгуулагчдын холбоо дуулгав.

Түүнээс гадна хөрөнгийн даатгал буюу хашаа байшин, гэр орноо даатгадаг явдал бас л хангалтгүй. Хүн ам, орон сууцны бүртгэлээр 2022 онд Монгол Улсад 342.409 гэр, 546.979 байшин орон сууцны бүртгэгджээ. Эдгээрээс 161.063-т нь л даатгал хийгдсэн гэсэн үг. Бас л чамлалттай үзүүлэлт. Монголын даатгалын холбооны гүйцэтгэх захирал Ж.Батжаргал “Сүүлийн хоёр удаагийн үерт эд хөрөнгө нь хохирсон даатгуулагчдын нэхэмжилсэн хохирлын хэмжээ гурван тэрбум гаруй төгрөгт хүрч байна. Эдгээр хохирлын дийлэнх хэсгийг аж ахуйн нэгжүүдэд учирсан хохирол эзэлж байгаа юм. Иргэдийн хувьд даатгагдсан хохирлын хэмжээ бага байгаа бөгөөд ихэвчлэн тээврийн хэрэгслийн даатгалтай холбоотой хохирлуудыг нэхэмжилж байна. Даатгалын компаниудын хувьд үерт хохирсон иргэдийн тээврийн хэрэгслийн даатгал нь үерийн уснаас үүдсэн хохирлоо даатгалын гэрээндээ тусгаж даатгуулсан бол нэг сая төгрөгийн хохирлыг нэн тэргүүнд урьдчилан өгч, нөхөн төлбөрийн материалыг бүрдүүлэн шуурхай олгохоор ажиллаж байна. Иргэд болон хуулийн этгээдийн хувьд өөрийн эд хөрөнгө, эрүүл мэндээ даатгуулах нь энэ мэт томоохон хохирол үүсэхэд аливаа санхүүгийн хүндрэлгүй даван туулах боломжийг олгодгоороо онцлогтой. Цаашид үер усны аюул давтагдах эрсдэлтэй тул иргэд эрүүл мэнд, амь нас, эд хөрөнгөө хамгаалах, шаардлагагүй бол бороо хур ихтэй үед аян замд гарахгүй байх, үерийн усанд эд хөрөнгийн хохирол үүсгэхгүйн тулд зөөвөрлөн шилжүүлэх, үр хүүхэд өндөр настнаа харж хамгаалах хүнгүй орхихгүй байх, хөрсний болон агаарын бохирдол үүсч гэдэсний халдварт өвчин ихсэх эрсдэл байгаа тул цэвэр ус хэрэглэх, гарын ариун цэврийг сахих, маск зүүх зэргээр үерийн дараах эрсдэлээс зайлсхийхийг зөвлөж байна” хэмээсэн. Тээврийн хэрэгслийн даатгалтай иргэд үерт машинаа алдсан бол ингээд л нөхөн төлбөрөө авчихаж байна шүү дээ.

Авто тээвэр, хөрөнгийн даатгалаас гадна эрүүл мэндийн даатгалыг хийлгэж хэвшвэл бүр ч илүү хэрэгтэй. Эрүүл мэндийн салбарын өнгө төрх, монголчуудын гэнэтийн аваар осол, өвчлөл, нас баралт ямар түвшинд байгаа билээ. Урьдчилан сэргийлэлт эрүүл мэндэд чухал байдагтай эн дүйцэхүйц алхам бол эрүүл мэндийн даатгал гэж үздэг юм билээ.

Өнөөдрийн Монголд эрүүл мэнд, эд хөрөнгөдөө багахан төсөв зарцуулаад гадныхан шиг даатгуулаад хэвшчихвэл амьдралын чанар, насжилтад дориухан хувь нэмэр өгчихнө дөө.

Categories
мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Т.Цэнд-Аюуш: ТӨБЗГ-ын ажилд Засгийн газар, яамдын амбиц орж хяналтыг сулруулж, хулгай гарах нөхцөлийг бүрдүүлсэн DNN.mn


Төрийн өмчийн компаниудад хулгай гардаг, түүний удирдлагууд авлига албан тушаалын хэрэгт холбогдсоор байгаа явдал нь Төрийн өмчийн бодлого зохицуулалтын газрын хяналт сул байгаатай холбоотой гэж прокурорын байгууллага онцлох боллоо. Энэ хүрээнд Санхүү эдийн засгийн их сургуулийн ахисан түвшний профессор, Компанийн засаглалын хөгжлийн төвийн гүйцэтгэх захирал, доктор Т.Цэнд-Аюуштай ярилцлаа.

-Төсвөө тоносон, ард түмний боломжийг хулгайлсан хэргүүд төрийн өмчит компаниуд дээр маш олон гардаг боллоо. Төрийн өмчийн бодлого зохицуулалтын газар энэ асуудлыг хариуцах, хууль зөрчигдөхөөс сэргийлэх үүрэгтэй гэж ойлгодог. Гэтэл тэд яагаад үүргээ хэрэгжүүлдэггүй юм бэ?

-Өнөөдрийн Төрийн өмчийн бодлого зохицуулалтын газрын эрх мэдэл өмнөх Төрийн өмчийн хорооныхоос нэлээд хумигдсан. Төвлөрсөн эрх мэдлийг нь хязгаарлаад жижигхэн болгоод, бусдыг нь харьяа яамд руу өгсөн бүтцийн өөрчлөлт хийсэн байдаг. Төрийн өмчийн хороог анх татан буулгахдаа “Эрдэнэс Монгол” гээд компани гаргаж ирсэн. Энэ нь бүх уул уурхайн компаниудыг дороо нэгтгээд мундаг ажиллана гэж эрх мэдлийг хувааж байлаа. Энэ үед эрх мэдлийн хуваарилалт зөв хийгдээгүй. Үүнээс болж “Эрдэнэс Монгол” одоо хүртэл хөл дээрээ зогсоогүй байна.

“Эрдэнэс Монгол” руу зарим компаниуд удирдлагатайгаа шилжчихсэн. Төрийн өмчийн бодлого зохицуулалтын газарт үлдсэн хэдэн компани байгаа. Зохицуулалтаа сайн хийгээгүй учраас яамдын амбиц орж ирсэн.

Яамд аж ахуйн ажил эрхлэх маш сонирхолтой. Уг нь яам бол бодлого болон зохицуулалтаа барих ёстой. Жишээ нь, Эрчим хүчний яаман дээр Ц.Даваасүрэн сайдаар очихдоо 70/30 болгоод эзэмшлийг хувааж эхэлсэн. Угтаа эзэмшигчдийн эрхийг хэрэгжүүлж байгаа газрууд өөрсдөө хэн хэдэн хувийг эзэмших ёстой вэ, түүний хариуд хэн нь ямар оролцоотой байх ёстой вэ гэдэг нарийн зохицуулалт байхгүй.

-Төрийн болон орон нутгийн өмчийн тухай хуультай биз дээ?

-Төрийн болон орон нутгийн өмчийн тухай хууль аль дээр үеийнх. Хоцрогдсон хуулиа засаад байдаг. Үүн дээр төрийн өмчийн талаар тусгайлсан хууль байх ёстой. Компанийн тухай хуулиар явна гэхээр түүн дотор төрийн өмчийн тухай нэг ширхэг ч үг байхгүй.

Нөгөө талаар хуулиас өмнө эхлээд төрийн өмчийн бодлого байх ёстой юм. Тэр нь манайд байхгүй. Бодлого гэдэг ер нь хамгийн эхлээд яах гэж төрд энэ компанийг байлгаж байгаа юм бэ гэдгээ тодорхой болгодог. Бодлогоос бүтэц ургаж гарна. Бүтэц гэдэг үүнийг хэн хэрэгжүүлэх вэ, Төрийн өмчийн бодлого зохицуулалтын газар хэрэгжүүлэх үү, тэгвэл энэ газрын эрх мэдэл хаана байх вэ.

Төрийн өмчийн хууль байхгүй учраас өөр өөрийн ойлголтоор, социалист ойлголттойгоо холилдоод хянан шалгах хороо гэх мэт янз бүрийн зүйлс нь хэвээр байгаа юм. Нэг ёсондоо зах зээлийн систем рүүгээ ороогүй.

Хэрэв энэ газар зуун хувь хувьцаа эзэмшигчдийн эрхийг хэрэгжүүлнэ гэх юм бол ийшээ Засгийн газар ч, яамд ч дураараа оролцохгүй. Гэтэл үүнийг л манайд тодорхой болгож өгөөгүй. Олон улсад янз бүрийн бүтэц бий. Зарим улс хосолсон хэлбэрээр буюу төсөв мөнгөө хянах үүднээс Сангийн яам нь ТУЗ-д хүмүүсээ оруулж суулгадаг.

ТӨБЗГ нь эзний үүднээс явж байгаа учраас үр ашигтай ажиллаж байна уу, менежмент нь зөв байна уу гэдэг дээр ТУЗ-дөө төлөөллөө томилоод дээрээс нь хараат бусуудыг зүй ёсоор нь ажиллуулна. Мөн гүйцэтгэх захирлаа томилно.

-Өнөөдөр манай Төрийн өмчийн бодлого зохицуулалтын газрын дүр төрх ямар байна?

-ТӨБЗГ өөрийнх нь харьяанд байгаа төрийн өмчит компаниудын хувьцаа эзэмшигчдийн эрхийг хэрэгжүүлнэ гэж байгаа. Дээрээс нь зарим нэг газрууд дээр зөвхөн аж ахуйн талаа барьдаг юм билээ. Зөвхөн байшин барилга эд, хогшлыг нь тоолдог ажил хийдэг. Засаглал, менежмент тэдэнд хамаагүй.

Улсын нэг эмнэлэг байлаа гэхэд ЭМЯ нь бодлого удирдлагаа авчихсан. ТӨБЗГ-т байшин сав, хуучны эд хөрөнгө гэдэг социалист үзлээр явдаг. Ерөөсөө Төрийн өмчийн хууль байхгүй учраас өөр өөрийн ойлголтоор, социалист ойлголттойгоо холилдоод хянан шалгах хороо гэх мэт янз бүрийн зүйлс нь хэвээр байгаа юм. Нэг ёсондоо зах зээлийн систем рүүгээ ороогүй.

-Тэгвэл “Эрдэнэс Монгол”-ын засаглал зөв байж чадаж байна уу?

-Өмнө нь үнэхээр тааруу ажиллаж байсан. “Эрдэнэс Монгол” гээд хэдхэн хүн суучихсан, охин компаниуддаа хяналт тавьж чаддаггүй. Толгой компаниас нь ганц хоёр хүмүүс нь ТУЗ- ийн нарийн бичгийн ажил хийдэг. Жил бүр засаглал ярьдаг хэрнээ анхан шатны өөрчлөлт хэрэгждэггүй газар байсан. Саяхнаас өөрчлөгдөж байгаагаа зарлаад эхэлсэн. Дүрмээ өөрчилнө, хүний нөөцөө өөрчилж байна. Засгийн газраас явуулж байгаа арга хэмжээнд ороод явж байх шиг байна.

Нэмээд ТӨБЗГ-т байсан зарим компаниудаас ийшээ оруулчихлаа. Уул уурхайн бүхий л том хөрөнгүүд “Эрдэнэс Монгол”-д төвлөрч байна. Яг одоо бизнесийн зарчмаар нь явуулна, тэгэхийн тулд “Эрдэнэс Монгол”-ынхоо дүрэмд өөрчлөлт оруулж байгаа гэсэн. Одоогоор өөрчлөгдсөн дүрмийг нь хараагүй л байна.

-Төрийн өмчийг хоёр талд эрх үүрэг ижилхэн субъектүүд хэрэгжүүлэх нь зөв юм уу. Энэ дунд хийдэл гараад байгаа биш үү?

-Яах вэ олон улсад ийм загвар байдаг. Ихэр загвар гэж нэрлэдэг. Хоёр байгууллагад төвлөрсөн эрх өгчихдөг. Хоёулаа хувьцаа эзэмшигчдийн эрхийг хэрэгжүүлэх үүрэгтэй. Эсвэл дээр хэлсэн Сангийн яам санхүүг нь хариуцаад явдаг. Эсвэл өнөөдрийн манайх шиг хоёр ижилхэн үүрэгтэй, хоёр өөр компаниудыг харьяандаа авчихсан улс орон байдаг.

Хамгийн зөв практик буюу ямар байгаач гэж олон улсад ярьдаг вэ гэхээр нэгд, дээр хэлсэн төрийн зүгээс бодлогоо зөв тодорхойлохыг шаарддаг. Хоёрт бүтцээ тодорхой болгочих гэдэг.

Манайх бүтэц нь тодорхойгүй учраас “Эрдэнэс Монгол” нь хаана байх вэ, ТӨБЗГ яах юм, бусад яамд яах вэ, Засгийн газар ямар эрхтэй байх вэ гээд хоорондоо амбицалж булаацалдаад яваад байгаа. Бодлоготойгоо уялдсан бүтэц гарч ирээд дараа нь хууль гарах ёстой. Өөрөөр хэлбэл, тэр бүтцийг ажиллагаанд оруулах хууль шаардагдана.

Гэтэл ажиллагаанд оруулах хууль одоо хүртэл манайд байхгүй. Ер нь олон жил зохицуулалтгүй явсан, ингэж явуулах сонирхол байсны үр дагавар шүү дээ.

-Төрийн өмчийг зангидаж байгаа энэ газар дээр намын томилгоонууд хийгддэг. Даргаар нь намын хүн очдог. Удахгүй явчихдаг. Ард нь төрийн өмч завшигдаж, үгүй болоод л үлдэж байдаг жишиг бий болчихлоо. Тийм үү?

-Нам төрд хортойгоор нөлөөлж байгаа юм. Уг нь бол улс төрийн нам тусдаа байгаад төрийн алба тогтвортой явах ёстой. Төрийн алба тогтвортой байвал намын томилгоогоор сайд ирж л байна, буцаж л байна. Дор нь төрийн алба тусдаа, мэргэжлийн хүмүүс нь тогтвортой ажлаа хийгээд төрийнхөө залгамж чанарыг бариад явж байх ёстой.

Гэтэл одоо бол тэрийг эвдээд яамд руу сайд нар орж ирээд доторх бүх бүтцийг үймүүлдэг, мэргэжлийн. ажлаа мэддэг хүмүүсийг алба бууруулж, эсвэл ажлаас халж улс төрийнхөө хүмүүсийг төрийн алба руу чихдэг. Ингээд төрийн алба тэр чигээрээ нурж байгаа юм. Ингэхээр төрийн өмчийн удирдлага маш хэцүү болчихдог. Төрийн албаны залгамж халаа, бодлого, ёс зүй гэдэг тусдаа том сэдэв.

-Нүүрсний хэрэг гээд л ярихад Эрдэнэс Монгол, Эрдэнэс Тавантолгой.орон нутгийн Таван толгой гээд л төрийн өмчит компаниудын гүйцэтгэх захирлууд авлига авсан, өгсөн, үндэслэлгүй хөрөнгөжсөн болж таарч байгаа. Т өрийн өмчит компанийн гүйцэтгэх захирал ямар эрх үүрэгтэй байх ёстой юм бэ?

-Та бидний яриа явсаар байгаад компани дээр бууж байна, зөв. Эцсийн дүндээ компани яаж улс төрөөс хараат бус байх вэ гэдэг асуудал гарч ирнэ. Олон улсад бол ТУЗ нь мэргэжлийн байдаг. Тэд улс төрийн томилгоо багатай, тогтвортой ажилладаг.

Манайд мэргэжлийн биш болохоор төрийн өмчийн компаниудын ТУЗ нэг жил, хоёр жил болоод л солигддог. Янз бүрийн хүмүүс орж ирээд компаниудтайгаа бараг танилцаж амжаагүй байтал яваад өгдөг. Орж ирэхээрээ өөрсдийн хувийн ашиг сонирхлыг хэрэгжүүлдэг. Уг нь мэргэжлийн ТУЗ байх ёстой. Тэр нь хараат бус хүмүүс байх ёстой.

-Хараат бус гэдгийг л хэрэгжүүлж чадахгүй байгаа юм биш үү, манайд?

-Мэргэжлийн чавартай ТУЗ гүйцэтгэх удирдлагаа өөрсдөө сонгодог. Манай яамнаас, Засгийн газраас шууд томилоод байгаа. Тэгэхээр гүйцэтгэх захирлууд Засгийн газар дээр л тайлангаа тавина. ТУЗ нь бүр тоглоомын юм болчихсон. ТУЗ-д тэр эрх мэдлийг л өгөх ёстой. Мэргэжлийн байна гэдэг тэр чиглэлээр мэргэшсэн, туршлагатай хүмүүс л ажиллах ёстойг хэлээд байгаа юм.

-Ер нь яагаад төрийн өмчит компаниуд дээр л хулгай гардаг, тэнд очсон хүмүүс сэтгэлгүй, ард түмний боломжийг, өмчийг тонодог юм бол?

-Сүүлийн 30 жилд манайд ёс зүйн асуудал яригдаагүй үлдсэний үр дүн. Социализм гэж явж байсан үед тэрэндээ итгээд хүмүүс баригддаг байсан. түүний өмнө хүмүүс шашиндаа итгээд баригддаг байсан.

Харин сүүлийн 30 жил бид амьтан шиг л явлаа. Итгэл үнэмшлийн тал дээр чиг баримжаа байхгүй болчихсон. Мөнгө хурдан олох хэрэгтэй байна. Тэр ёс зүй нь намаас эхэлж бойжоод төр рүү орчхож байгаа юм.

-Тэр итгэл үнэмшлийг хэн бий болгох ёстой гэж?

-Ёс зүйн асуудал дээрээсээ л явдаг. Доороос нь бид шаардаж болно. Хэрэгжилт гэдэг бол уг нь дарга нарын манлайллаар явдаг зүйл. ТУЗ-өөсөө, хувьцаа эзэмшигчдийн эрхийг хэрэгжүүлж байгаа хүмүүсээс эхлэх ёстой. Нэг хэсэг үүнийг социализмын хэнхэг юм ярьж байна гэж боддог байсан бол одоо хоолойн дээр тулсан асуудал болж хувирсан.

Өөрөөр хэлбэл, ёс зүй гэдэг маш чухал байсан юм байна. Бид ашиг гээд материаллаг зүйл рүү яваад байсан бол ёс зүй гэдэг зүйл гол удирдлага, тогтолцоо байсан байна.

Үүнийг хэрэгжүүлэхийн тулд компаниуд дээр ёс зүйн код гаргаад ТУЗ л хэрэгжүүлж эхлэх ёстой. Түүнийгээ батлан харуулах ёстой. Тэр кодыг хэрэгжүүлэх гэж байгаа бүх хүмүүсийн оролцоотойгоор боловсруулах ёстой.

Ер нь манайд хулгай яагаад гараад байгаа юм бэ гэхээр засаглалын талаас харвал нэгд, ашиг сонирхлын зөрчил их байна. Хоёрт, их хэмжээний хэлцэл гэдгийг хяналтгүй болгочихсон.

Гэтэл хувийн компаниудын эзэд өөрийнхөө өмнөөс ажиллуулж байгаа хүмүүсийг хянахын тулд ТУЗ дээрээ хараат бус гишүүдээс бүрдсэн хороо үүсгээд түүгээрээ бүх сонирхлын зөрчилтэй болон их хэмжээний хэлцлийг оруулж шийддэг. Их хэмжээний хэлцэл гэдгийг ямар хэмжээг хэлдгийг дүрмээрээ тогтоочихсон байдаг.

Categories
мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Д.Тэгшбаяр: Нийгэм, байгаль орчны нөлөөллийг үнэлэх сайн аргачлал гаргаж чадвал уул уурхайн томоохон төсөл хэрэгжихэд орон нутгийн эсэргүүцлийг шийдвэрлэх боломжтой DNN.mn

Оксфордын их сургуулийн нийгмийн нөлөөллийн үнэлгээ боловсруулах төслийн багийн зөвлөх, санхүүгийн гэмт хэргийн шинжээч, судлаач Д.Тэгшбаяртай ярилцлаа.

-Дэлхийн улс орнууд маш олон төрлийн индекс, үнэлгээгээр хоорондоо өрсөлддөг. Ер нь улс орнуудыг үнэлэх ямар индексүүд байдаг, үнэлгээнүүд ямар ач холбогдолтой талаар мэдээлэл авч ярилцлагаа эхэлмээр байна?

-Монгол Улс дэлхийн нийт улс орнуудын адилаар нийгэм, эдийн засаг, байгаль орчин, засаглалын үр нөлөөний олон төрлийн үнэлгээгээр үнэлэгддэг.

Авлигын индексийг гаргахад 8-9 эх сурвалжийн тайланг харгалзаж үздэг. Үүнээс гадна Ардчиллын индекс, Тогтвортой хөгжлийн зорилт, Хэвлэлийн эрх чөлөөний индекс, Дижитал амьдралын чанарын индекс зэрэг сүүлийн үед хүч түрж орж ирж байна. Эдгээр үнэлгээгээр бид бусад улс оронтой харьцуулахад хаана байна вэ гэдгээ мэдэх боломжтой бол хөгжлийн байгууллагууд тухайн улс орны төсвийн зарцуулалт нь хэр үр ашигтай байна, иргэдэд хэр хүртээмжтэй, оновчтой байна, төсвийн зарцуулалтаар амьдралын чанарыг дээшлүүлж чадаж байна уу, тогтолцоо, хүний нөөц, эдийн засгийн чадавхи байна уу гэдгийг үнэлдэг.

Гэхдээ энд нэг зүйлийг онцлох ёстой. Хэдийгээр бид бүхэлдээ сайнгүй үнэлгээтэй байгаа ч зарим үзүүлэлтэд Монгол Улс амлалт өгсөн тохиолдолд үнэлгээг өсгөх боломж бий. Жишээлбэл, зээлжих зэрэглэлийн үнэлгээ, Авлигын төсөөллийн индексийн эрсдэлийн үнэлгээнүүдэд зөв, бодлогын амлалт өгч, үнэлгээгээ сайжруулах боломж бий. Макро эдийн засгийн үзүүлэлтүүд нийт авлигын төсөөллийн индексийн 18-22 хувийг эзэлдэг ба бүтэн 3½ эх сурвалж дан улс орны эрсдэлийн үнэлгээ байдаг. Зээлжих зэрэглэлийн үнэлгээг гаргахад авч ашигладаг ганцхан эх сурвалж нь авлигын төсөөллийн индекс, бусад нь макро эдийн засгийн үзүүлэлтүүдийн үнэлгээ байна. Тэгэхээр бидний анхаарал хандуулах ёстой үзүүлэлтэд Авлигын төсөөллийн индекс зайлшгүй бөгөөд сүүлийн жилүүдэд энэ индексийн эх сурвалжуудад шинээр нэмэгдэж орсон ЕSG буюу байгаль орчин, нийгэм, засаглал гэсэн гурвалсан концепцийг тусгайлан анхаарах, бодлогын түвшинд эхний ээлжинд шаардлага хангахуйц амлалт өгч чадвал индексүүдэд эергээр нөлөөлнө.

-Тэгвэл Засгийн газар энэ тал дээр юу хийх ёстой вэ. Ямар алхам шаардлагатай гэж та үзэж байна?

-Сайн мэдээ гэвэл Засгийн газар Нийгмийн нөлөөллийн үнэлгээний журмыг өнгөрсөн хоёрдугаар сард баталлаа. Аргачлал нь энэ ондоо батлагдахаар байх шиг байна.Амлалт буюу ирээдүйд хийх ажил, макро эдийн засгийн үзүүлэлтээ өсгөх төлөвлөгөө, ЕSG буюу байгаль орчин, нийгмийн сөрөг нөлөөллийг бууруулах, эерэг нөлөөллийг нэмэгдүүлэх төлөвлөгөөг амлавал зээлжих зэрэглэл, улс орны эрсдэлийн үнэлгээнд эергээр үнэлүүлэх боломж бий. Мэдээж төд удалгүй хэрэгжилтээ үнэлүүлж, худлаа амлаж уу гэдгээ харуулах шаардлагатай. Энийг энэ засаг, сайд нар нь мэддэг үгүйг хэлж мэдэхгүй. Мэддэггүй бол ийм боломж бий гэдгийг мэдээд авчих хэрэгтэй. Хэрэв бид эдгээр үнэлгээнүүдийг эергээр үнэлүүлье, дэлхийн улс орнуудын байр эзлүүлж эрэмбэлүүлж байгаа үзүүлэлтэд оноогоо сайжруулъя, ахиц гаргая гэж байгаа бол Засгийн газартодорхой амлалт өгөх хэрэгтэй. Дахиад сайн мэдээ гэвэл эрсдэлийн үнэлгээ, зээлжих зэрэглэлийн үнэлгээг маш ойрхон хугацаанд, дийлэнх нь улиралд нэг удаа үнэлж байна. Тиймээс бидэнд боломж байна. Олон улсын шаардлагыг оновчтой тодорхойлон, бодлого төлөвлөлтөө зарлавал Монгол Улсын зээлжих зэрэглэл ч сайжрах боломж байна.Улс орны эрсдэл буурвал гадны хөрөнгө оруулалт нэмэгдэх боломж байна. Цаашлаад валютын урсгал сайжирна.

-Нийгэм, байгаль орчны үнэлгээний талаар дэлгэрүүлж ярьж болох уу?

-Оксфордын их сургуулийн Газар зүйн тэнхим өнгөрсөн тав зургаан жилийн хугацаанд манай орон нутагт нийгмийн нөлөөлөл, орон нутгийн иргэдийн аж амьдрал, нүүдэлчдийн ахуй соёл уламжлалыг судалсан байдаг. Түүнээс гадна 3200 иргэдээс шууд асуулга, тодруулга авч тайлан гаргаж, орон нутгийн асуудал огт шийдэгдэхгүй байна гэж дүгнэсэн байдаг. Үүний дараа 2019 онд Оксфордын их сургуулийн Газар зүйн тэнхимээс нийгмийн нөлөөллийг орон нутагт үнэлэх, нүүлгэн шилжүүлэх нөхөн олговортой холбоотой асуудлыг судлаж шийдлийг цогцоор нь боловсруулж гаргаж ирье гэдэг агуулгаар төсөл хэрэгжүүлсэн.

Оксфордын их сургууль,“Хил хязгааргүй алхам” ТББ-тай хамтран хэрэгжүүлж буй энэ төслийн хугацаанд бид өмнө нь хийгдсэн “Говийн загвар” төслийн судалгааны ажилд түшиглэн, уул уурхайн төслүүд хэрэгжиж буй хэд, хэдэн сумдаар явж орон нутгийн аж байдалтай танилцсан. Ингээд харахад Монгол гэдэг тэнд байгаа Австралитай адилгүй, нүүдэлчид, малчид маань Австралийн аборигенууд биш, өөрийн онцлогтой байдаг. Монголчуудын хувьд хэдэн зуунаас эхлээд малчид нь нэгдүгээр мах, сүү зэрэг стратегийн хүнс үйлдвэрлэгч, хоёрдугаарт, арьс шир, ноос ноолуур зэрэг стратегийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгч, гуравдугаарт, ахуй амьдралаараа нүүдэлчний соёл уламжлалаа тээгч нь байдаг. Иймд уул уурхайн үйл ажиллагаа явагдсанаар тэдний уудаг ус, малын бэлчээр, аж амьдралд нь өөрчлөлт ороод байгаа учраас эрсдэлийг үнэлэхэд үндэсний онцлог ялгарч гарах ёстой. Үндэсний аюулгүй байдал, эдийн засгийн хэрэгцээ, урт хугацааны хөгжлийн бодлого төлөвлөлтөө харсан ч бид уул уурхайгаа хөгжүүлэх зайлшгүй шаардлагатай. Энэ төслийн хүрээнд тогтвортой хөгжлийн зорилгын үндсэн концепцио бариад, манай улсад тохирсон нүүдэлчин, ахуй соёлоо нэг талдаа хамгаалах, мэдээж уул уурхайн төслүүдээ цааш нь үргэлжлүүлэх гэсэн балансыг барьж, тооцоолж үзсэн. Мөн нийгмийн нөлөөллийг үнэлж, эрсдэлүүдийг тодорхойлж өгсөн. БОАЖЯ одоо ажлаа л зөв хийгээд аргачлалаа баталчих хэрэгтэй байна.

-Ямар үр дүн харагдаж байв?

-Нийгмийн эрсдэл орон нутгийн иргэд дээр өөр, суурин газрын иргэдэд өөр байна. Нэгэнт бид уул уурхай түшиглэсэн эдийн засаг мөн юм чинь яалт ч үгүй орон нутгийн иргэдийн нийгмийн нөлөөллийг шийдвэрлэх шаардлагатай. Ямар асуудлыг шийдэх, ямар эрсдэл тулгараад байгаа вэ гэдгийг бидний төслийн багийнхан монгол загвараар гаргачихсан. Нөгөө талаар төсөл хэрэгжүүлэгч компаниуд нийгмийн нөлөөлөл, эрсдэлийг яаж үнэлэх вэ гэдэг журмыг өнгөрсөн хоёрдугаар сард Засгийн газраас 58 дугаар тогтоолоороо баталчихлаа. Нийгмийн нөлөөлөл, байгаль орчны нөлөөллийг хамтад нь үнэлье гэж шийдлээ. Энэ бол маш том ахиц. Үүний дагуу Байгаль орчин аялал жуулчлалын яамнаас энэ журмыг хэрэгжүүлэх, эрсдэлийг үнэлэх аргачлалаа боловсруулж, батлах ёстой. Энэ ажил одоог хүртэл хийгдээгүй байна. Бодвол наймдугаар сараас өмнө аргачлалаа боловсруулаад дуусгах байх. Сайн аргачлал гаргаж чадвал уул уурхайн гэлтгүй бусад мега төсөл хэрэгжихэд орон нутгийн эсэргүүцлийг тодорхой хэмжээнд шийдвэрлэх боломжтой.

-Уул уурхайн төслөөс үүдэлтэй орон нутгийнхны эсэргүүцэл урт хугацаанд үргэлжилж байгаа. Тэднийг төсөл “гацаагч, гадны тавиул босуулууд” гэж нийгмийн нэг хэсэг зэмлэдэг?

-2021 онд гарсан нэг судалгааг сонирхуулъя. 2011-2021 онд буюу 10 жилийн хугацаанд уул уурхай, олборлох салбараас улсын төсөвт татвар, төлбөр, хураамжид 18 их наяд төгрөг төвлөрсөн байдаг. Дээрээс нь уул уурхайн компаниудаас орон нутгийн хөгжлийн санд 500 орчим тэрбум төгрөг хандивласан дүн мэдээ бий. Жишээ нь, Дорноговь аймгийн Даланжаргал сум Монгол орны хувьд хамгийн их уул уурхайн лицензтэй сум. Сумын нийт нутаг дэвсгэрийн 90 орчим хувьд 98 лиценз олгогдсон байдаг. Ийм олон лицензтэй суманд 10 жилийн хугацаанд юу өөрчлөгдсөнийг харахад Хаан банкны шинэ байр, МАК компаниас 120 хүүхэдтэй нэг цэцэрлэг барьж ашиглалтанд оруулсан байдаг. Ганц энэ сум гэлтгүй нийтлэг байдлаар орон нутгийн хөгжлийн санд төвлөрсөн уул уурхайн төслийн хандивын хөрөнгө морины бай, бөхийн шагналд зориулагдсан байх жишээтэй. Тэнд цэвэр усны хангамж, дэд бүтэц, ажлын байр нэмэгдүүлэх ямар ч ажил хийгдээгүй. Тиймээс нийгмийн нөлөөллийн үнэлгээг зөв гаргаж, эрсдэлээ зөв тодорхойлж сурч байж л орон нутгийн иргэдтэй хэл амаа ололцоно. Ингэж байж уул уурхайгаа түшиглэж эдийн засгаа хөгжүүлнэ.

-Олон улсад нийгмийн нөлөөллийн үнэлгээг хэрхэн хардаг юм бэ?

-Байгаль орчин, нийгэм, эрүүл мэндийн нөлөөллийг цөөн компаниуд зөвхөн санхүүжилт босгохдоо зориулж хийж байна. Орон нутгийн иргэдтэйгээ ойлголцохгүй бол олон улсаас санхүүжилт босгох огт боломжгүй. Учир нь олон улсын санхүүжүүлэгчид мэргэшсэн байгууллагууд байдаг учраас аливаа төслийн нөлөөлөлд өртөж буй орон нутгийн иргэдэд сөрөг нөлөөтэй, түүнийгээ бууруулах ямар ч арга хэмжээг төлөвлөгөөгүй тохиолдолд зээл санхүүжилт олгохоосоо татгалздаг. Гэтэл манайх үүнийг ойлгодоггүй. Орон нутгийн иргэдийг зөвхөн уул уурхайг зогсоох гэсэн хандлагатай гэж хүлээж авдаг. Нөгөө талдаа иргэд үнэхээр хохирч байдаг. Түүнийг шийдэх ёстой. Төр шийдэх гаргалгааг нь компаниудад зааж өгөх ёстой. Олон юм шаардагдахгүй. Буух газар, нөхөн төлбөр, нүүх асуудал, ундны цэвэр ус, болж өгвөл цахилгаан эрчим хүчний асуудлыг шийдээд өгчихөд л болно.

-Байгаль орчин, нийгмийн нөлөөллийн үнэлгээний аргачлалыг БОАЖЯ боловсруулах үүрэг авсан гэлээ. Энэхүү аргачлалд зайлшгүй орох шаардлагатай заалт, заавар таныхаар юу байх ёстой вэ?

-Хамгийн чухал нь төсөл хэрэгжих нөлөөллийн хамрах хүрээг зөв тодорхойлох, нөлөөлөлд өртөж байгаа иргэдийн оролцоотой хамтарсан багийг компани, иргэд, судлаачид хамтраад бий болгох хэрэгтэй. Хамтарсан багаар л өөрсдийнхөө эрсдэлийг оновчтой үнэлнэ. Түүнээс Улаанбаатар хотоос нэг годгоносон хүүхэн явж очоод малчдын эрсдэлийг үнэлнэ гэж байдаггүй юм. Хамтарсан баг гаргаад эрсдэлээ зөв тодорхойлоод ирвэл шийдвэрлэх хугацааг хуваарьтай тавьчихаж болно. Иргэд бол мал биш, ойлгомжтой харилцах, асуудлыг нь бодитоор шийдвэрлэвэл төслүүдийг ч бүрэн дэмжихээр байгаад байна. Дээрээс нь нөлөөллийн үнэлгээнд нүүлгэн шилжүүлэх, нөхөн олговор олгох болон гомдол гаргах механизмыг орхигдуулж болохгүй.

Б.ЗАЯА

Categories
мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Хуульч Г.Батзаяа: Хүчирхийллийн хэргийг зарим улс биеэ үнэлэлтийг зөвшөөрдөг байдлаар бууруулах гэж оролдож байна DNN.mn

“Заяа энд Золоо” хуулийн фирмийн захирал, хуульч өмгөөлөгч Г.Батзаяатай хүчингийн гэмт хэргийн талаар ярилцлаа.

-Бага насны хүүхдийг хүчиндэх, цаашлаад амь насыг нь зэрлэгээр хөнөөсөн гэмт хэрэг нэг бус удаа гараад байна. Яагаад ийм ноцтой гэмт хэргүүд шил дараалан гарах болов. Хуульч хүний хувьд үүнийг та юу гэж харж байна?

-Хүчингийн хэргийн хувьд манай улсын гаргадаг статистик судалгаа байдаг. Жилд энэ төрлийн 400-500 хэрэг бүртгэгдэг. Ингээд харвал 10 жилийн циклд 4000-5000 эмэгтэй ямар нэгэн хэлбэрээр хүчирхийлэлд өртсөн гэсэн үг. Сүүлийн хоёр, гурван жилд энэ тоон үзүүлэлт нэмэгдсэн. Та бид санаж байгаа бол коронагийн хөл хорионы үед огцом өссөн. Хүчингийн гэмт хэрэг өсөхөд нөлөөлж буй олон хүчин зүйл бий. Нэгд, гэр бүлийн хүмүүжил, ёс суртахууны хүмүүжил байна. Хоёрт, архидалттай холбоотой. Гуравт, амьдарч байгаа болон сурч байгаа орчны нөлөөлөл гэж бий. Дөрөвт, найз нөхдийн хүрээлэл буюу тэдний харилцаа хандлага дотор хүчирхийллийн хэлбэр байна уу. Энэ олон хүчин зүйлээс хамаараад хүчирхийлэл үүсэх шалтгаан нөхцөл бүрэлдэж байна.

Хамгийн чухал зүйл бол бидний анзаараад заримдаа гаргаж ирээд, заримдаа гаргаж ирж тавьж чадахгүй байгаа зүйл бол хүчирхийлэл үйлдэж байгаа хүний зан араншин, сэдэл гэж чухал юм байдаг. Гэмт хэрэг судлал талаас яривал үүнийг гаргаж ирж, шалтгааныг нь олох ёстой.

Бид хүчирхийллийн гэмт хэрэгт өртөж байгаа хүмүүсийн тоон судалгааг гаргаад, мэдээж гэмт хэрэг үйлдсэн хүмүүс шүүхээр ял авсаар байгаа. Гол нь яагаад энэ төрлийн хэрэг гараад байгаа вэ гэдэг сэдэл, шалтгаан нь чухал. Нөгөө талдаа хүчирхийлүүлээд үлдсэн хүний ирээдүйн амьдрал орхигдчихоод байгаа юм. Эдгээр зүйл дээр бүхэлд нь харж дүн шинжилгээ хийж явахгүй бол энэ нөхцөл байдал буурахгүй байна. Сүүлийн 10 жил хийсэн судалгаагаар жил бүр тогтмол хүчирхийлэл үйлдэж байгаа хүний тоо, хүчирхийлэлд өртөж байгаа хүний тоо яг л дундаж байсаар байна. Буурах ч үгүй, нэг их айхтар өсөхгүй. Үүнийг бид олон талаас ярьж шийдэх ёстой.

-Бага насны хүүхдийг хүчирхийлээд бүр амь насыг нь хөнөөж байна. Сүүлийн хоёр ч тохиолдлыг бид харлаа шүү дээ. Гэмт хэрэгтнүүд яагаад ингэж зэрлэг балмад үйлдэл гаргадаг болчихов оо?

-Маш харамсалтай явдал. Насанд хүрээгүй хүүхдийг хүчиндээд, амь насыг хөнөөнө гэдэг маш ноцтой хэрэг. Эрүүгийн хуулиар бага насны хүүхдийг хүчирхийлээд амь насыг нь хөнөөсөн бол 20 хүртэлх жилийн хорих ял, эсвэл бүх насаар нь хорих ял оноож байгаа. Хүчингийн хэргийн ялын бодлогын хувьд манайх харьцангуй чанга хуультай улс. Мэдээж аль болох ийм төрлийн гэмт хэрэг гарахгүй байгаасай гэдэг зорилгоор ялын бодлого хэрэгжүүлдэг. Ялын бодлого өөрөө үр нөлөөтэй байх ёстой. Гэтэл энэ бодлого чанга байгаа мөртлөө яагаад ийм хэрэг гараад байна вэ гэдэг асуудал бий. Энэ бол нэгд, гэмт хэрэг үйлдэгчдийн сэтгэл зүй, зан төлөвт бид нөлөөлж чадахгүй байна гэсэн үг. Хоёрт, энэ чиглэлийн урьдчилан сэргийлэх, сургалт сурталчилгаа мэдээллийн ажлуудыг яг өртөж болзошгүй бүлэгт зориулан байнгын тогтвортой хийж чадаж байна уу гэдэгт эхлээд хариулах ёстой.

НҮБ-ын Жендерийн тэгш эрхийн асуудал хариуцсан хорооноос гаргасан судалгаагаар Монгол Улсын хувьд захын аймгууд, орон нутагт байгаа хүмүүс хүчирхийлэл болон гэр бүлийн хүчирхийлэлд өртөх магадлал илүү өндөртэй. Тэр тусмаа гэмт хэрэгт өртсөн хүмүүсийн 10 хүрэхгүй хувь нь хуулийн байгууллагад мэдээлэл өгдөг байх магадлалтай гэдэг судалгаа гарчихсан байна. Хүчирхийлэл, гэр бүлийн хүчирхийлэл, тэр дундаа хүүхдийн хүчирхийлэл маш далд байдаг сэдэв. Хүчингийн хэрэгт хэрэг үйлдсэн хүн шүүхээр ороод ял шийтгэл аваад явах нь ойлгомжтой.

Гэтэл яагаад заавал харгис хэрцгий аргаар хүний аминд хүрээд байна вэ гэдэг нийгмийн эмзэг сэдэв болчихоод байна. Тэр хүнд ямар санаа, сэдэл байсан бэ гэдгийг судлахын тулд бид эргээд нөгөө гарч байгаа шалтгаан нөхцөл рүү орох хэрэгтэй болно. Сэтгэл зүйн эмгэгтэй байсан уу гэдгийг тогтоох хэрэгтэй. Дээрээс нь хаана үйлдэгдсэн байна вэ, орчин нөхцөл нь юу байна. Ямар харилцан хамааралтай байна вэ гэж судлах зүйл олон. Тэгж байж дүн шинжилгээ хийнэ. Ер нь энэ төрлийн хэрэг ойр ойрхон, давтамжтай гараад байна гэдэг үндэсний аюулгүй байдлын түвшинд анхаарах ёстой асуудал болсон гэсэн үг. Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлалд монгол хүнийг, монгол хүний эрх эрх чөлөөг хамгаалах, монгол хүний эрүүл аюулгүй орчинд амьдруулах тухай дурдсан байдаг. Дараагийн нэг чухал зүйл бол эцэг эхийн хараа хяналтыг сайжруулах явдал. Үүнийг зөвхөн энэ төрлийн кейсээс гадна цахим орчин дахь доромжлол, эцэг эхдээ мэдэгдэхгүй байгаа хүчирхийллүүд, арван жилийн хүүхдүүд жирэмсэн болсон асуудлууд зэрэг нь эцэг эхийн хараа хяналт сул байгаатай бас холбоотой.

-Хохирогчдын ар гэр талаас харахад хохирогч хүүхдийн амь насыг бүрэлгэхгүй үлдээхгүй яав дээ гэх харамсал хамгийн их байгаа. Ядаж энэ нь гэмт хэрэгтэнд ял хүндрэхгүй байх нэг нөхцөл болно биз дээ?

-Хүний амь гэдэг бидний таньж мэдсэн оршихуйн хамгийн үнэтэй зүйл. Хүний оршихуйг үгүй болгож, хүний амьд явах эрхийг бусниулж байна гэдэг хамгийн том гэмт хэрэг. Манайх Эрүүгийн хуулиар хүчингийн гэмт хэрэг дээр 1-5 жилийн хорих ял оноож байгаа. Хүндрүүлэх есөн нөхцөлтэй. Тэдгээрээс хэрэглэбэл 5-10 жил болно. Түрүүн хэлсэн, бага насны хүүхдийг хүчирхийлж, амь насыг нь хохироосон бол 12-20 жил, эсвэл бүх насаар нь хорих ялтай. Харьцангуй хүчингийн гэмт хэргийн хувьд манайх Эрүүгийн хуулиндаа тусгачихсан. Хоёрдугаарт, ялын бодлого нэлээд хүнддээ ордог улс. Дэлхий дээрх 200 орчим улсын 130 гаруй нь Эрүүгийн хуулиндаа хүчингийн гэмт хэргийг томъёолчихсон. 70 гаруй нь хууль тогтоомжиндоо зохицуулаагүй. Нөгөө талаар манайд хүчингийн гэмт хэргийн гаралт хүн амын тоотой харьцуулахад дэлхийн улс орнуудаас эхний 50-д орж байна. Энэ бол өндөр үзүүлэлт. Гэхдээ манайд хууль тогтоомж нь байна, ялын бодлого нь байна. Судалгаа нь ч байна, гарч байгаа шалтгаануудыг тогтоож байна. Одоо энэ төрлийн гэмт хэргийг яагаад үйлдээд байна, юунаас нь болоод байна гэдгийг цогцоор нь хууль тогтоомжоор шийдэхгүй бол сүүлийн 10 жилийн судалгааг харахад энэ хэрэг өсөө ч үгүй, буураа ч үгүй гарах ёстой юм шиг тоо байсаар байна. Ингэж болохгүй юм.

-Хүчингийн гэмт хэргийн ялын бодлого хэт чанга байгаа нь гэмт хэргийг хүндрүүлэх нөхцөл болоод байна уу. Ер нь энэ төрлийн гэмт хэргийг бууруулах арга зам юу байж болох вэ?

-Зарим улс орнууд цаазаар авах ялтай ч байна. Зарим нь манайхтай ижил ч бий. Зарим улс орнууд энэ төрлийн гэмт хэргийг багасгахын тул зарим зохицуулалтыг бий болгосон байдаг. Нэг ёсондоо бие үнэлэлтийг тодорхой нарийн хяналтан доор зохицуулах гэж оролдож байна. Манайх биеэ үнэлэлтийг огт хүлээн зөвшөөрдөггүй улс. Дэлхий дээр биеэ үнэлэлтийг огт хүлээн зөвшөөрдөггүй, хэсэгчлэн хүлээн зөвшөөрдөг, бүрмөсөн хориглодог гэсэн гурван төрлийн улс байдаг. Дэлхий дээр 20 гаруй улс хэсэгчилж хүлээн зөвшөөрч байна. Жишээ нь, сүүлд Турк улс хүлээн зөвшөөрлөө. Тэр нь бага насны хүүхэд, эмэгтэйчүүдийн хүчирхийллийг зогсоох зорилготой. Хүний эрх, эмэгтэйчүүдийн эрхийг хамгаалах, тэгш эрхийн үндсэн дээр Финланд, Швед улс ч хэсэгчилж хүлээн зөвшөөрсөн. Биеэ үнэлэлт гэдэг зөвхөн эмэгтэй хүнтэй холбоотой асуудал биш. Эрэгтэй, эмэгтэй, бэлгийн цөөнх гээд бүгд ордог зохицуулалт. Өөрөөр хэлбэл, хүчирхийллийн хэргийг зарим улс биеэ үнэлэлтийг тодорхой хэмжээгээр лицензтэй зөвшөөрдөг байдлаар бууруулах гэж оролдож байгаа.

-Сүүлийн үед зарим хүний эрхийн хуульчид хүчингийн гэмт хэргийг бууруулах тал дээр энэ асуудлыг хөндөх болсон. Та ямар санал хэлэх вэ?

-Бид нар эхлээд одоогийн бодит байдлаа харах хэрэгтэй. НҮБ-ын Хүн амын сангийн судалгаагаар 2010 онд Монгол Улсад тогтвортой биеэ үнэлж байгаа эмэгтэйчүүд 18.000 орчим байна гэж гарсан. Тэдгээр эмэгтэйчүүдээс авсан тандалтын судалгаагаар 70 орчим хувь нь бага насандаа ямар нэгэн байдлаар хүчирхийлэлд өртөж байсан гэдэг. Эндээс нэг зүйл харах хэрэгтэй. Өнөөдөр энэ тоо яаж өөрчлөгдсөн бэ гэдгийг мэдэх ёстой. Дээрээс нь хүчирхийлэл, биеэ үнэлэлт гэдэг хоёр өөр ойлголт. Биеэ үнэлэлт бол орлого олох гэж биеэ үнэлж байгаа. Хүчирхийлэлд тийм ойлголт байхгүй. Хууль журам, дэг ёс, заншил, хувь хүний үнэлэмж бүгдийг хаяад хийж байгаа хамгийн ёс зүйгүй гэмт хэрэг. Үүнийг ялгаж салгаж харж байж дараагийн алхам руугаа орохгүй бол өнөөдрийн гараад байгаа нийгмийн нөхцөлд байдлыг түр намжаахын тулд асуудал шийдэх үү, эсвэл суурь шалтгааныг угаар нь шийдэх үү гэж хэлэлцэхээс өөр аргагүй болсон