Author: БААСАНЖАВЫН ЭНХЗАЯА

Categories
нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл

Даатгал минь аминд орох цаг ирлээ DNN.mn

Улаанбаатар хотод энэ сарын 5-нд орсон хүчтэй аадар борооны улмаас Баянзүрх дүүргийн 21 дүгээр хороо Дарь эх орчим үерт автаж дөрвөн хүний эрдэнэт амь үрэгдэж, олон арван хүн гэмтэн эмнэлэгт хүргэгдэв. Үерийн усанд 97 айлын хашаа байшин, гэр, 100 гаруй автомашин өртсөн болохыг Хотын захиргаа мэдээлээд байгаа. Албаны зүгээс зам талбайг засч янзлах, тасарсан тог цахилгааныг холбох, орон гэргүй болсон иргэдийг тусгай байранд байршуулж, хохирсон иргэдэд олон нийт эрвийх дэрвийхээрээ тусалцгааж байна.

Үе усны гамшиг гэдэг ямар аюултай зүйл гэдгийг энэ үерээс Монгол даяараа харж, шимширлээ. Энэ аюулт үзэгдлээс олон сургамжийг Хотын удирдлагууд хийгээд иргэд авч байгаагийн нэг бол даатгалын үйлчилгээ гэдгийг ойлгоцгоож байна. Гэнэтийн аваар осол, өвчин эмгэг, гамшигт үзэгдэл зэрэг хүнд учирч болох гэнэтийн эрсдэлийг хохирол багатай даван туулах боломж бол даатгал. Санхүүгийн зах зээлд эн тэнцүү хөгжиж байх ёстой гол гурван салбар банк, хөрөнгийн зах зээл, даатгал гэдэг. Гэвч манайд хамгийн хөгжилгүй нь даатгалын салбар гэдгийг эдийн засагчид халаглан ярьдаг. Яг л үүний баталгаа энэ аюулт үер усны гамшгийн дараах нөхцөл байдал харууллаа.

Үерийн улмаас гэр орон, авто машингүй болсон иргэд хохирлоо хэрхэн нөхөн төлүүлэх талаар хуульч Э.Энхцэцэг “Аж ахуйн нэгжүүд, хувь иргэн эд зүйлсээ гэнэтийн ослын даатгалд даатгуулсан бол гэрээнд заасны дагуу тодорхой хэмжээний нөхөн төлбөр авах боломжтой. Даатгуулаагүй бол ямар нэгэн нөхөн төлбөр авах боломжгүй. Төрийн хамгаалалтад байдаг эд зүйл үерт автсан бол эрсдэлийн үнэлгээг нь гаргаад Эрсдэлийн сангаас санхүүжилт гаргаж засах зохицуулалт бий. Харин хувь иргэн, аж ахуйн нэгжийн үерт автсан хөрөнгөд нөхөн олговор өгөх зохицуулалт байхгүй” хэмээн тайлбарлаж буй.

Гадны улс орнуудад даатгалын салбар янзтай хөгжсөнийг бид кинон дээрээс хардаг. Бүр эд эрхтнээ тус бүрээр нь даатгуулчихдаг гээд бодохоор олон зүйл тайлбарлах шаардлагагүй. Хүн гэдэг амьтанд гэнэтийн ямар ч зүйл тохиолдож болно. Манайд бол ах дүү, эргэн тойрны хүмүүсээсээ гуйж түүн, өөрсдийгөө болон бусдыг давхар эдийн засгийн хямралд оруулдаг. Харин гадныхан бол даатгал л хамгийн бодит дэмжлэг гэдэг зарчмыг яс баримталдаг.

Санхүүгийн зохицуулах хорооноос гаргасан 2022 оны дөрөвдүгээр улирлын тоон мэдээллээс харахад даатгалын нягтрал буюу нэг хүнд ногдох даатгалын нийт хураамжийн орлого олон улсад монгол төгрөгөөр 3.1 сая байдаг бол манай улсад 87 мянган төгрөг л байна. Энэ бол ирээдүйд учирч болох эрсдэлээ монголчууд бид яаж үнэлдгийг харуулах тоо. Хэдий тийм ч сайн дурын даатгал хийлгэдэг иргэд бүр байхгүй гэсэн үг биш. Жил ирэх тусам даатгуулагчдын тоо бага хувиар боловч өсч буйг Санхүүгийн зохицуулах хороо тайландаа онцолсон байв. Манай улсад 20 орчим даатгалын компани олон төрлийн даатгалын үйлчилгээг үзүүлдэг. Тэдгээрээс иргэд гэнэтийн осол, эмчилгээний даатгалын гэрээг 2021 онд 126.389 байгуулж байсан бол 2022 онд 195.174-ийг байгуулжээ. Хөрөнгийн даатгалын гэрээг 2021 онд 144.283 хүн байгуулсан бол өнгөрсөн онд 161.063 болж нэмэгджээ. Авто тээврийн хэрэгслийн даатгал 80.786-гаас 96.069 болж, жолоочийн хариуцлагын албан журмын даатгал 690.589-өөс 735.854 болж өсчээ.

Хэзээ ч хэрэг болох юм гэж итгэлгүй, тоомжиргүй ханддаг монголчууд бидэнд одоо л даатгалын ид шид гарч, аминд орж байна шүү дээ. Даатгалын компаниуд үерт өртсөн харилцагчдадаа нөхөн төлбөр хэдийнэ олгож эхлээд байна. Гэхдээ даатгалууд дотроо олон төрөл. Энэ удаагийн үерийн дараах хохирол дээр нэг эндүүрэл гарч буй нь авто машины даатгал болоод байна. 100 орчим автомашин үерт өртсөн. Хохирогчид авто машины даатгал хийлгэчихсэн юм чинь нөхөн төлбөр авах боломжтой гэж ойлгон, даатгалын компаниуд руу холбогдож эхэлжээ. Энэ нь үнэндээ авто машин оношилгоонд ороход даатгуулахыг шаарддаг, замын цагдаагийн шалгадаг албан журмын даатгал. Энэ бол замын хөдөлгөөнд оролцож байхдаа жолооч осол аваар гарган бусдад учруулсан хохирлыг даатгалын компани нөхөн төлөх зориулалттай л даатгал юм. Харин гал усны аюул зэрэгт эд хөрөнгө нь өртөх эрсдэлийг тооцоолж даатгуулдаг нь сайн дурын даатгал.

Стастистикийн үндэсний хорооноос гаргасан 2022 онд 1.2 сая авто машин улсад бүртгэлтэй гэж тоологджээ. Сайн дурын даатгалыг жолооч нар 2022 онд 96069 хийлгэсэн нь нийт авто машины найман хувийг эзэлж байна. Жолооч нар голдуу авто машинаа банк болон банк бус санхүүгийн байгууллагаас зээлээр авсан тохиолдолд албан шаардлагаар сайн дурын даатгалд хамруулдаг явдал дийлэнх хувийг эзэлж байгааг Албан журмын даатгуулагчдын холбоо дуулгав.

Түүнээс гадна хөрөнгийн даатгал буюу хашаа байшин, гэр орноо даатгадаг явдал бас л хангалтгүй. Хүн ам, орон сууцны бүртгэлээр 2022 онд Монгол Улсад 342.409 гэр, 546.979 байшин орон сууцны бүртгэгджээ. Эдгээрээс 161.063-т нь л даатгал хийгдсэн гэсэн үг. Бас л чамлалттай үзүүлэлт. Монголын даатгалын холбооны гүйцэтгэх захирал Ж.Батжаргал “Сүүлийн хоёр удаагийн үерт эд хөрөнгө нь хохирсон даатгуулагчдын нэхэмжилсэн хохирлын хэмжээ гурван тэрбум гаруй төгрөгт хүрч байна. Эдгээр хохирлын дийлэнх хэсгийг аж ахуйн нэгжүүдэд учирсан хохирол эзэлж байгаа юм. Иргэдийн хувьд даатгагдсан хохирлын хэмжээ бага байгаа бөгөөд ихэвчлэн тээврийн хэрэгслийн даатгалтай холбоотой хохирлуудыг нэхэмжилж байна. Даатгалын компаниудын хувьд үерт хохирсон иргэдийн тээврийн хэрэгслийн даатгал нь үерийн уснаас үүдсэн хохирлоо даатгалын гэрээндээ тусгаж даатгуулсан бол нэг сая төгрөгийн хохирлыг нэн тэргүүнд урьдчилан өгч, нөхөн төлбөрийн материалыг бүрдүүлэн шуурхай олгохоор ажиллаж байна. Иргэд болон хуулийн этгээдийн хувьд өөрийн эд хөрөнгө, эрүүл мэндээ даатгуулах нь энэ мэт томоохон хохирол үүсэхэд аливаа санхүүгийн хүндрэлгүй даван туулах боломжийг олгодгоороо онцлогтой. Цаашид үер усны аюул давтагдах эрсдэлтэй тул иргэд эрүүл мэнд, амь нас, эд хөрөнгөө хамгаалах, шаардлагагүй бол бороо хур ихтэй үед аян замд гарахгүй байх, үерийн усанд эд хөрөнгийн хохирол үүсгэхгүйн тулд зөөвөрлөн шилжүүлэх, үр хүүхэд өндөр настнаа харж хамгаалах хүнгүй орхихгүй байх, хөрсний болон агаарын бохирдол үүсч гэдэсний халдварт өвчин ихсэх эрсдэл байгаа тул цэвэр ус хэрэглэх, гарын ариун цэврийг сахих, маск зүүх зэргээр үерийн дараах эрсдэлээс зайлсхийхийг зөвлөж байна” хэмээсэн. Тээврийн хэрэгслийн даатгалтай иргэд үерт машинаа алдсан бол ингээд л нөхөн төлбөрөө авчихаж байна шүү дээ.

Авто тээвэр, хөрөнгийн даатгалаас гадна эрүүл мэндийн даатгалыг хийлгэж хэвшвэл бүр ч илүү хэрэгтэй. Эрүүл мэндийн салбарын өнгө төрх, монголчуудын гэнэтийн аваар осол, өвчлөл, нас баралт ямар түвшинд байгаа билээ. Урьдчилан сэргийлэлт эрүүл мэндэд чухал байдагтай эн дүйцэхүйц алхам бол эрүүл мэндийн даатгал гэж үздэг юм билээ.

Өнөөдрийн Монголд эрүүл мэнд, эд хөрөнгөдөө багахан төсөв зарцуулаад гадныхан шиг даатгуулаад хэвшчихвэл амьдралын чанар, насжилтад дориухан хувь нэмэр өгчихнө дөө.

Categories
мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Т.Цэнд-Аюуш: ТӨБЗГ-ын ажилд Засгийн газар, яамдын амбиц орж хяналтыг сулруулж, хулгай гарах нөхцөлийг бүрдүүлсэн DNN.mn


Төрийн өмчийн компаниудад хулгай гардаг, түүний удирдлагууд авлига албан тушаалын хэрэгт холбогдсоор байгаа явдал нь Төрийн өмчийн бодлого зохицуулалтын газрын хяналт сул байгаатай холбоотой гэж прокурорын байгууллага онцлох боллоо. Энэ хүрээнд Санхүү эдийн засгийн их сургуулийн ахисан түвшний профессор, Компанийн засаглалын хөгжлийн төвийн гүйцэтгэх захирал, доктор Т.Цэнд-Аюуштай ярилцлаа.

-Төсвөө тоносон, ард түмний боломжийг хулгайлсан хэргүүд төрийн өмчит компаниуд дээр маш олон гардаг боллоо. Төрийн өмчийн бодлого зохицуулалтын газар энэ асуудлыг хариуцах, хууль зөрчигдөхөөс сэргийлэх үүрэгтэй гэж ойлгодог. Гэтэл тэд яагаад үүргээ хэрэгжүүлдэггүй юм бэ?

-Өнөөдрийн Төрийн өмчийн бодлого зохицуулалтын газрын эрх мэдэл өмнөх Төрийн өмчийн хорооныхоос нэлээд хумигдсан. Төвлөрсөн эрх мэдлийг нь хязгаарлаад жижигхэн болгоод, бусдыг нь харьяа яамд руу өгсөн бүтцийн өөрчлөлт хийсэн байдаг. Төрийн өмчийн хороог анх татан буулгахдаа “Эрдэнэс Монгол” гээд компани гаргаж ирсэн. Энэ нь бүх уул уурхайн компаниудыг дороо нэгтгээд мундаг ажиллана гэж эрх мэдлийг хувааж байлаа. Энэ үед эрх мэдлийн хуваарилалт зөв хийгдээгүй. Үүнээс болж “Эрдэнэс Монгол” одоо хүртэл хөл дээрээ зогсоогүй байна.

“Эрдэнэс Монгол” руу зарим компаниуд удирдлагатайгаа шилжчихсэн. Төрийн өмчийн бодлого зохицуулалтын газарт үлдсэн хэдэн компани байгаа. Зохицуулалтаа сайн хийгээгүй учраас яамдын амбиц орж ирсэн.

Яамд аж ахуйн ажил эрхлэх маш сонирхолтой. Уг нь яам бол бодлого болон зохицуулалтаа барих ёстой. Жишээ нь, Эрчим хүчний яаман дээр Ц.Даваасүрэн сайдаар очихдоо 70/30 болгоод эзэмшлийг хувааж эхэлсэн. Угтаа эзэмшигчдийн эрхийг хэрэгжүүлж байгаа газрууд өөрсдөө хэн хэдэн хувийг эзэмших ёстой вэ, түүний хариуд хэн нь ямар оролцоотой байх ёстой вэ гэдэг нарийн зохицуулалт байхгүй.

-Төрийн болон орон нутгийн өмчийн тухай хуультай биз дээ?

-Төрийн болон орон нутгийн өмчийн тухай хууль аль дээр үеийнх. Хоцрогдсон хуулиа засаад байдаг. Үүн дээр төрийн өмчийн талаар тусгайлсан хууль байх ёстой. Компанийн тухай хуулиар явна гэхээр түүн дотор төрийн өмчийн тухай нэг ширхэг ч үг байхгүй.

Нөгөө талаар хуулиас өмнө эхлээд төрийн өмчийн бодлого байх ёстой юм. Тэр нь манайд байхгүй. Бодлого гэдэг ер нь хамгийн эхлээд яах гэж төрд энэ компанийг байлгаж байгаа юм бэ гэдгээ тодорхой болгодог. Бодлогоос бүтэц ургаж гарна. Бүтэц гэдэг үүнийг хэн хэрэгжүүлэх вэ, Төрийн өмчийн бодлого зохицуулалтын газар хэрэгжүүлэх үү, тэгвэл энэ газрын эрх мэдэл хаана байх вэ.

Төрийн өмчийн хууль байхгүй учраас өөр өөрийн ойлголтоор, социалист ойлголттойгоо холилдоод хянан шалгах хороо гэх мэт янз бүрийн зүйлс нь хэвээр байгаа юм. Нэг ёсондоо зах зээлийн систем рүүгээ ороогүй.

Хэрэв энэ газар зуун хувь хувьцаа эзэмшигчдийн эрхийг хэрэгжүүлнэ гэх юм бол ийшээ Засгийн газар ч, яамд ч дураараа оролцохгүй. Гэтэл үүнийг л манайд тодорхой болгож өгөөгүй. Олон улсад янз бүрийн бүтэц бий. Зарим улс хосолсон хэлбэрээр буюу төсөв мөнгөө хянах үүднээс Сангийн яам нь ТУЗ-д хүмүүсээ оруулж суулгадаг.

ТӨБЗГ нь эзний үүднээс явж байгаа учраас үр ашигтай ажиллаж байна уу, менежмент нь зөв байна уу гэдэг дээр ТУЗ-дөө төлөөллөө томилоод дээрээс нь хараат бусуудыг зүй ёсоор нь ажиллуулна. Мөн гүйцэтгэх захирлаа томилно.

-Өнөөдөр манай Төрийн өмчийн бодлого зохицуулалтын газрын дүр төрх ямар байна?

-ТӨБЗГ өөрийнх нь харьяанд байгаа төрийн өмчит компаниудын хувьцаа эзэмшигчдийн эрхийг хэрэгжүүлнэ гэж байгаа. Дээрээс нь зарим нэг газрууд дээр зөвхөн аж ахуйн талаа барьдаг юм билээ. Зөвхөн байшин барилга эд, хогшлыг нь тоолдог ажил хийдэг. Засаглал, менежмент тэдэнд хамаагүй.

Улсын нэг эмнэлэг байлаа гэхэд ЭМЯ нь бодлого удирдлагаа авчихсан. ТӨБЗГ-т байшин сав, хуучны эд хөрөнгө гэдэг социалист үзлээр явдаг. Ерөөсөө Төрийн өмчийн хууль байхгүй учраас өөр өөрийн ойлголтоор, социалист ойлголттойгоо холилдоод хянан шалгах хороо гэх мэт янз бүрийн зүйлс нь хэвээр байгаа юм. Нэг ёсондоо зах зээлийн систем рүүгээ ороогүй.

-Тэгвэл “Эрдэнэс Монгол”-ын засаглал зөв байж чадаж байна уу?

-Өмнө нь үнэхээр тааруу ажиллаж байсан. “Эрдэнэс Монгол” гээд хэдхэн хүн суучихсан, охин компаниуддаа хяналт тавьж чаддаггүй. Толгой компаниас нь ганц хоёр хүмүүс нь ТУЗ- ийн нарийн бичгийн ажил хийдэг. Жил бүр засаглал ярьдаг хэрнээ анхан шатны өөрчлөлт хэрэгждэггүй газар байсан. Саяхнаас өөрчлөгдөж байгаагаа зарлаад эхэлсэн. Дүрмээ өөрчилнө, хүний нөөцөө өөрчилж байна. Засгийн газраас явуулж байгаа арга хэмжээнд ороод явж байх шиг байна.

Нэмээд ТӨБЗГ-т байсан зарим компаниудаас ийшээ оруулчихлаа. Уул уурхайн бүхий л том хөрөнгүүд “Эрдэнэс Монгол”-д төвлөрч байна. Яг одоо бизнесийн зарчмаар нь явуулна, тэгэхийн тулд “Эрдэнэс Монгол”-ынхоо дүрэмд өөрчлөлт оруулж байгаа гэсэн. Одоогоор өөрчлөгдсөн дүрмийг нь хараагүй л байна.

-Төрийн өмчийг хоёр талд эрх үүрэг ижилхэн субъектүүд хэрэгжүүлэх нь зөв юм уу. Энэ дунд хийдэл гараад байгаа биш үү?

-Яах вэ олон улсад ийм загвар байдаг. Ихэр загвар гэж нэрлэдэг. Хоёр байгууллагад төвлөрсөн эрх өгчихдөг. Хоёулаа хувьцаа эзэмшигчдийн эрхийг хэрэгжүүлэх үүрэгтэй. Эсвэл дээр хэлсэн Сангийн яам санхүүг нь хариуцаад явдаг. Эсвэл өнөөдрийн манайх шиг хоёр ижилхэн үүрэгтэй, хоёр өөр компаниудыг харьяандаа авчихсан улс орон байдаг.

Хамгийн зөв практик буюу ямар байгаач гэж олон улсад ярьдаг вэ гэхээр нэгд, дээр хэлсэн төрийн зүгээс бодлогоо зөв тодорхойлохыг шаарддаг. Хоёрт бүтцээ тодорхой болгочих гэдэг.

Манайх бүтэц нь тодорхойгүй учраас “Эрдэнэс Монгол” нь хаана байх вэ, ТӨБЗГ яах юм, бусад яамд яах вэ, Засгийн газар ямар эрхтэй байх вэ гээд хоорондоо амбицалж булаацалдаад яваад байгаа. Бодлоготойгоо уялдсан бүтэц гарч ирээд дараа нь хууль гарах ёстой. Өөрөөр хэлбэл, тэр бүтцийг ажиллагаанд оруулах хууль шаардагдана.

Гэтэл ажиллагаанд оруулах хууль одоо хүртэл манайд байхгүй. Ер нь олон жил зохицуулалтгүй явсан, ингэж явуулах сонирхол байсны үр дагавар шүү дээ.

-Төрийн өмчийг зангидаж байгаа энэ газар дээр намын томилгоонууд хийгддэг. Даргаар нь намын хүн очдог. Удахгүй явчихдаг. Ард нь төрийн өмч завшигдаж, үгүй болоод л үлдэж байдаг жишиг бий болчихлоо. Тийм үү?

-Нам төрд хортойгоор нөлөөлж байгаа юм. Уг нь бол улс төрийн нам тусдаа байгаад төрийн алба тогтвортой явах ёстой. Төрийн алба тогтвортой байвал намын томилгоогоор сайд ирж л байна, буцаж л байна. Дор нь төрийн алба тусдаа, мэргэжлийн хүмүүс нь тогтвортой ажлаа хийгээд төрийнхөө залгамж чанарыг бариад явж байх ёстой.

Гэтэл одоо бол тэрийг эвдээд яамд руу сайд нар орж ирээд доторх бүх бүтцийг үймүүлдэг, мэргэжлийн. ажлаа мэддэг хүмүүсийг алба бууруулж, эсвэл ажлаас халж улс төрийнхөө хүмүүсийг төрийн алба руу чихдэг. Ингээд төрийн алба тэр чигээрээ нурж байгаа юм. Ингэхээр төрийн өмчийн удирдлага маш хэцүү болчихдог. Төрийн албаны залгамж халаа, бодлого, ёс зүй гэдэг тусдаа том сэдэв.

-Нүүрсний хэрэг гээд л ярихад Эрдэнэс Монгол, Эрдэнэс Тавантолгой.орон нутгийн Таван толгой гээд л төрийн өмчит компаниудын гүйцэтгэх захирлууд авлига авсан, өгсөн, үндэслэлгүй хөрөнгөжсөн болж таарч байгаа. Т өрийн өмчит компанийн гүйцэтгэх захирал ямар эрх үүрэгтэй байх ёстой юм бэ?

-Та бидний яриа явсаар байгаад компани дээр бууж байна, зөв. Эцсийн дүндээ компани яаж улс төрөөс хараат бус байх вэ гэдэг асуудал гарч ирнэ. Олон улсад бол ТУЗ нь мэргэжлийн байдаг. Тэд улс төрийн томилгоо багатай, тогтвортой ажилладаг.

Манайд мэргэжлийн биш болохоор төрийн өмчийн компаниудын ТУЗ нэг жил, хоёр жил болоод л солигддог. Янз бүрийн хүмүүс орж ирээд компаниудтайгаа бараг танилцаж амжаагүй байтал яваад өгдөг. Орж ирэхээрээ өөрсдийн хувийн ашиг сонирхлыг хэрэгжүүлдэг. Уг нь мэргэжлийн ТУЗ байх ёстой. Тэр нь хараат бус хүмүүс байх ёстой.

-Хараат бус гэдгийг л хэрэгжүүлж чадахгүй байгаа юм биш үү, манайд?

-Мэргэжлийн чавартай ТУЗ гүйцэтгэх удирдлагаа өөрсдөө сонгодог. Манай яамнаас, Засгийн газраас шууд томилоод байгаа. Тэгэхээр гүйцэтгэх захирлууд Засгийн газар дээр л тайлангаа тавина. ТУЗ нь бүр тоглоомын юм болчихсон. ТУЗ-д тэр эрх мэдлийг л өгөх ёстой. Мэргэжлийн байна гэдэг тэр чиглэлээр мэргэшсэн, туршлагатай хүмүүс л ажиллах ёстойг хэлээд байгаа юм.

-Ер нь яагаад төрийн өмчит компаниуд дээр л хулгай гардаг, тэнд очсон хүмүүс сэтгэлгүй, ард түмний боломжийг, өмчийг тонодог юм бол?

-Сүүлийн 30 жилд манайд ёс зүйн асуудал яригдаагүй үлдсэний үр дүн. Социализм гэж явж байсан үед тэрэндээ итгээд хүмүүс баригддаг байсан. түүний өмнө хүмүүс шашиндаа итгээд баригддаг байсан.

Харин сүүлийн 30 жил бид амьтан шиг л явлаа. Итгэл үнэмшлийн тал дээр чиг баримжаа байхгүй болчихсон. Мөнгө хурдан олох хэрэгтэй байна. Тэр ёс зүй нь намаас эхэлж бойжоод төр рүү орчхож байгаа юм.

-Тэр итгэл үнэмшлийг хэн бий болгох ёстой гэж?

-Ёс зүйн асуудал дээрээсээ л явдаг. Доороос нь бид шаардаж болно. Хэрэгжилт гэдэг бол уг нь дарга нарын манлайллаар явдаг зүйл. ТУЗ-өөсөө, хувьцаа эзэмшигчдийн эрхийг хэрэгжүүлж байгаа хүмүүсээс эхлэх ёстой. Нэг хэсэг үүнийг социализмын хэнхэг юм ярьж байна гэж боддог байсан бол одоо хоолойн дээр тулсан асуудал болж хувирсан.

Өөрөөр хэлбэл, ёс зүй гэдэг маш чухал байсан юм байна. Бид ашиг гээд материаллаг зүйл рүү яваад байсан бол ёс зүй гэдэг зүйл гол удирдлага, тогтолцоо байсан байна.

Үүнийг хэрэгжүүлэхийн тулд компаниуд дээр ёс зүйн код гаргаад ТУЗ л хэрэгжүүлж эхлэх ёстой. Түүнийгээ батлан харуулах ёстой. Тэр кодыг хэрэгжүүлэх гэж байгаа бүх хүмүүсийн оролцоотойгоор боловсруулах ёстой.

Ер нь манайд хулгай яагаад гараад байгаа юм бэ гэхээр засаглалын талаас харвал нэгд, ашиг сонирхлын зөрчил их байна. Хоёрт, их хэмжээний хэлцэл гэдгийг хяналтгүй болгочихсон.

Гэтэл хувийн компаниудын эзэд өөрийнхөө өмнөөс ажиллуулж байгаа хүмүүсийг хянахын тулд ТУЗ дээрээ хараат бус гишүүдээс бүрдсэн хороо үүсгээд түүгээрээ бүх сонирхлын зөрчилтэй болон их хэмжээний хэлцлийг оруулж шийддэг. Их хэмжээний хэлцэл гэдгийг ямар хэмжээг хэлдгийг дүрмээрээ тогтоочихсон байдаг.

Categories
мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Д.Тэгшбаяр: Нийгэм, байгаль орчны нөлөөллийг үнэлэх сайн аргачлал гаргаж чадвал уул уурхайн томоохон төсөл хэрэгжихэд орон нутгийн эсэргүүцлийг шийдвэрлэх боломжтой DNN.mn

Оксфордын их сургуулийн нийгмийн нөлөөллийн үнэлгээ боловсруулах төслийн багийн зөвлөх, санхүүгийн гэмт хэргийн шинжээч, судлаач Д.Тэгшбаяртай ярилцлаа.

-Дэлхийн улс орнууд маш олон төрлийн индекс, үнэлгээгээр хоорондоо өрсөлддөг. Ер нь улс орнуудыг үнэлэх ямар индексүүд байдаг, үнэлгээнүүд ямар ач холбогдолтой талаар мэдээлэл авч ярилцлагаа эхэлмээр байна?

-Монгол Улс дэлхийн нийт улс орнуудын адилаар нийгэм, эдийн засаг, байгаль орчин, засаглалын үр нөлөөний олон төрлийн үнэлгээгээр үнэлэгддэг.

Авлигын индексийг гаргахад 8-9 эх сурвалжийн тайланг харгалзаж үздэг. Үүнээс гадна Ардчиллын индекс, Тогтвортой хөгжлийн зорилт, Хэвлэлийн эрх чөлөөний индекс, Дижитал амьдралын чанарын индекс зэрэг сүүлийн үед хүч түрж орж ирж байна. Эдгээр үнэлгээгээр бид бусад улс оронтой харьцуулахад хаана байна вэ гэдгээ мэдэх боломжтой бол хөгжлийн байгууллагууд тухайн улс орны төсвийн зарцуулалт нь хэр үр ашигтай байна, иргэдэд хэр хүртээмжтэй, оновчтой байна, төсвийн зарцуулалтаар амьдралын чанарыг дээшлүүлж чадаж байна уу, тогтолцоо, хүний нөөц, эдийн засгийн чадавхи байна уу гэдгийг үнэлдэг.

Гэхдээ энд нэг зүйлийг онцлох ёстой. Хэдийгээр бид бүхэлдээ сайнгүй үнэлгээтэй байгаа ч зарим үзүүлэлтэд Монгол Улс амлалт өгсөн тохиолдолд үнэлгээг өсгөх боломж бий. Жишээлбэл, зээлжих зэрэглэлийн үнэлгээ, Авлигын төсөөллийн индексийн эрсдэлийн үнэлгээнүүдэд зөв, бодлогын амлалт өгч, үнэлгээгээ сайжруулах боломж бий. Макро эдийн засгийн үзүүлэлтүүд нийт авлигын төсөөллийн индексийн 18-22 хувийг эзэлдэг ба бүтэн 3½ эх сурвалж дан улс орны эрсдэлийн үнэлгээ байдаг. Зээлжих зэрэглэлийн үнэлгээг гаргахад авч ашигладаг ганцхан эх сурвалж нь авлигын төсөөллийн индекс, бусад нь макро эдийн засгийн үзүүлэлтүүдийн үнэлгээ байна. Тэгэхээр бидний анхаарал хандуулах ёстой үзүүлэлтэд Авлигын төсөөллийн индекс зайлшгүй бөгөөд сүүлийн жилүүдэд энэ индексийн эх сурвалжуудад шинээр нэмэгдэж орсон ЕSG буюу байгаль орчин, нийгэм, засаглал гэсэн гурвалсан концепцийг тусгайлан анхаарах, бодлогын түвшинд эхний ээлжинд шаардлага хангахуйц амлалт өгч чадвал индексүүдэд эергээр нөлөөлнө.

-Тэгвэл Засгийн газар энэ тал дээр юу хийх ёстой вэ. Ямар алхам шаардлагатай гэж та үзэж байна?

-Сайн мэдээ гэвэл Засгийн газар Нийгмийн нөлөөллийн үнэлгээний журмыг өнгөрсөн хоёрдугаар сард баталлаа. Аргачлал нь энэ ондоо батлагдахаар байх шиг байна.Амлалт буюу ирээдүйд хийх ажил, макро эдийн засгийн үзүүлэлтээ өсгөх төлөвлөгөө, ЕSG буюу байгаль орчин, нийгмийн сөрөг нөлөөллийг бууруулах, эерэг нөлөөллийг нэмэгдүүлэх төлөвлөгөөг амлавал зээлжих зэрэглэл, улс орны эрсдэлийн үнэлгээнд эергээр үнэлүүлэх боломж бий. Мэдээж төд удалгүй хэрэгжилтээ үнэлүүлж, худлаа амлаж уу гэдгээ харуулах шаардлагатай. Энийг энэ засаг, сайд нар нь мэддэг үгүйг хэлж мэдэхгүй. Мэддэггүй бол ийм боломж бий гэдгийг мэдээд авчих хэрэгтэй. Хэрэв бид эдгээр үнэлгээнүүдийг эергээр үнэлүүлье, дэлхийн улс орнуудын байр эзлүүлж эрэмбэлүүлж байгаа үзүүлэлтэд оноогоо сайжруулъя, ахиц гаргая гэж байгаа бол Засгийн газартодорхой амлалт өгөх хэрэгтэй. Дахиад сайн мэдээ гэвэл эрсдэлийн үнэлгээ, зээлжих зэрэглэлийн үнэлгээг маш ойрхон хугацаанд, дийлэнх нь улиралд нэг удаа үнэлж байна. Тиймээс бидэнд боломж байна. Олон улсын шаардлагыг оновчтой тодорхойлон, бодлого төлөвлөлтөө зарлавал Монгол Улсын зээлжих зэрэглэл ч сайжрах боломж байна.Улс орны эрсдэл буурвал гадны хөрөнгө оруулалт нэмэгдэх боломж байна. Цаашлаад валютын урсгал сайжирна.

-Нийгэм, байгаль орчны үнэлгээний талаар дэлгэрүүлж ярьж болох уу?

-Оксфордын их сургуулийн Газар зүйн тэнхим өнгөрсөн тав зургаан жилийн хугацаанд манай орон нутагт нийгмийн нөлөөлөл, орон нутгийн иргэдийн аж амьдрал, нүүдэлчдийн ахуй соёл уламжлалыг судалсан байдаг. Түүнээс гадна 3200 иргэдээс шууд асуулга, тодруулга авч тайлан гаргаж, орон нутгийн асуудал огт шийдэгдэхгүй байна гэж дүгнэсэн байдаг. Үүний дараа 2019 онд Оксфордын их сургуулийн Газар зүйн тэнхимээс нийгмийн нөлөөллийг орон нутагт үнэлэх, нүүлгэн шилжүүлэх нөхөн олговортой холбоотой асуудлыг судлаж шийдлийг цогцоор нь боловсруулж гаргаж ирье гэдэг агуулгаар төсөл хэрэгжүүлсэн.

Оксфордын их сургууль,“Хил хязгааргүй алхам” ТББ-тай хамтран хэрэгжүүлж буй энэ төслийн хугацаанд бид өмнө нь хийгдсэн “Говийн загвар” төслийн судалгааны ажилд түшиглэн, уул уурхайн төслүүд хэрэгжиж буй хэд, хэдэн сумдаар явж орон нутгийн аж байдалтай танилцсан. Ингээд харахад Монгол гэдэг тэнд байгаа Австралитай адилгүй, нүүдэлчид, малчид маань Австралийн аборигенууд биш, өөрийн онцлогтой байдаг. Монголчуудын хувьд хэдэн зуунаас эхлээд малчид нь нэгдүгээр мах, сүү зэрэг стратегийн хүнс үйлдвэрлэгч, хоёрдугаарт, арьс шир, ноос ноолуур зэрэг стратегийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгч, гуравдугаарт, ахуй амьдралаараа нүүдэлчний соёл уламжлалаа тээгч нь байдаг. Иймд уул уурхайн үйл ажиллагаа явагдсанаар тэдний уудаг ус, малын бэлчээр, аж амьдралд нь өөрчлөлт ороод байгаа учраас эрсдэлийг үнэлэхэд үндэсний онцлог ялгарч гарах ёстой. Үндэсний аюулгүй байдал, эдийн засгийн хэрэгцээ, урт хугацааны хөгжлийн бодлого төлөвлөлтөө харсан ч бид уул уурхайгаа хөгжүүлэх зайлшгүй шаардлагатай. Энэ төслийн хүрээнд тогтвортой хөгжлийн зорилгын үндсэн концепцио бариад, манай улсад тохирсон нүүдэлчин, ахуй соёлоо нэг талдаа хамгаалах, мэдээж уул уурхайн төслүүдээ цааш нь үргэлжлүүлэх гэсэн балансыг барьж, тооцоолж үзсэн. Мөн нийгмийн нөлөөллийг үнэлж, эрсдэлүүдийг тодорхойлж өгсөн. БОАЖЯ одоо ажлаа л зөв хийгээд аргачлалаа баталчих хэрэгтэй байна.

-Ямар үр дүн харагдаж байв?

-Нийгмийн эрсдэл орон нутгийн иргэд дээр өөр, суурин газрын иргэдэд өөр байна. Нэгэнт бид уул уурхай түшиглэсэн эдийн засаг мөн юм чинь яалт ч үгүй орон нутгийн иргэдийн нийгмийн нөлөөллийг шийдвэрлэх шаардлагатай. Ямар асуудлыг шийдэх, ямар эрсдэл тулгараад байгаа вэ гэдгийг бидний төслийн багийнхан монгол загвараар гаргачихсан. Нөгөө талаар төсөл хэрэгжүүлэгч компаниуд нийгмийн нөлөөлөл, эрсдэлийг яаж үнэлэх вэ гэдэг журмыг өнгөрсөн хоёрдугаар сард Засгийн газраас 58 дугаар тогтоолоороо баталчихлаа. Нийгмийн нөлөөлөл, байгаль орчны нөлөөллийг хамтад нь үнэлье гэж шийдлээ. Энэ бол маш том ахиц. Үүний дагуу Байгаль орчин аялал жуулчлалын яамнаас энэ журмыг хэрэгжүүлэх, эрсдэлийг үнэлэх аргачлалаа боловсруулж, батлах ёстой. Энэ ажил одоог хүртэл хийгдээгүй байна. Бодвол наймдугаар сараас өмнө аргачлалаа боловсруулаад дуусгах байх. Сайн аргачлал гаргаж чадвал уул уурхайн гэлтгүй бусад мега төсөл хэрэгжихэд орон нутгийн эсэргүүцлийг тодорхой хэмжээнд шийдвэрлэх боломжтой.

-Уул уурхайн төслөөс үүдэлтэй орон нутгийнхны эсэргүүцэл урт хугацаанд үргэлжилж байгаа. Тэднийг төсөл “гацаагч, гадны тавиул босуулууд” гэж нийгмийн нэг хэсэг зэмлэдэг?

-2021 онд гарсан нэг судалгааг сонирхуулъя. 2011-2021 онд буюу 10 жилийн хугацаанд уул уурхай, олборлох салбараас улсын төсөвт татвар, төлбөр, хураамжид 18 их наяд төгрөг төвлөрсөн байдаг. Дээрээс нь уул уурхайн компаниудаас орон нутгийн хөгжлийн санд 500 орчим тэрбум төгрөг хандивласан дүн мэдээ бий. Жишээ нь, Дорноговь аймгийн Даланжаргал сум Монгол орны хувьд хамгийн их уул уурхайн лицензтэй сум. Сумын нийт нутаг дэвсгэрийн 90 орчим хувьд 98 лиценз олгогдсон байдаг. Ийм олон лицензтэй суманд 10 жилийн хугацаанд юу өөрчлөгдсөнийг харахад Хаан банкны шинэ байр, МАК компаниас 120 хүүхэдтэй нэг цэцэрлэг барьж ашиглалтанд оруулсан байдаг. Ганц энэ сум гэлтгүй нийтлэг байдлаар орон нутгийн хөгжлийн санд төвлөрсөн уул уурхайн төслийн хандивын хөрөнгө морины бай, бөхийн шагналд зориулагдсан байх жишээтэй. Тэнд цэвэр усны хангамж, дэд бүтэц, ажлын байр нэмэгдүүлэх ямар ч ажил хийгдээгүй. Тиймээс нийгмийн нөлөөллийн үнэлгээг зөв гаргаж, эрсдэлээ зөв тодорхойлж сурч байж л орон нутгийн иргэдтэй хэл амаа ололцоно. Ингэж байж уул уурхайгаа түшиглэж эдийн засгаа хөгжүүлнэ.

-Олон улсад нийгмийн нөлөөллийн үнэлгээг хэрхэн хардаг юм бэ?

-Байгаль орчин, нийгэм, эрүүл мэндийн нөлөөллийг цөөн компаниуд зөвхөн санхүүжилт босгохдоо зориулж хийж байна. Орон нутгийн иргэдтэйгээ ойлголцохгүй бол олон улсаас санхүүжилт босгох огт боломжгүй. Учир нь олон улсын санхүүжүүлэгчид мэргэшсэн байгууллагууд байдаг учраас аливаа төслийн нөлөөлөлд өртөж буй орон нутгийн иргэдэд сөрөг нөлөөтэй, түүнийгээ бууруулах ямар ч арга хэмжээг төлөвлөгөөгүй тохиолдолд зээл санхүүжилт олгохоосоо татгалздаг. Гэтэл манайх үүнийг ойлгодоггүй. Орон нутгийн иргэдийг зөвхөн уул уурхайг зогсоох гэсэн хандлагатай гэж хүлээж авдаг. Нөгөө талдаа иргэд үнэхээр хохирч байдаг. Түүнийг шийдэх ёстой. Төр шийдэх гаргалгааг нь компаниудад зааж өгөх ёстой. Олон юм шаардагдахгүй. Буух газар, нөхөн төлбөр, нүүх асуудал, ундны цэвэр ус, болж өгвөл цахилгаан эрчим хүчний асуудлыг шийдээд өгчихөд л болно.

-Байгаль орчин, нийгмийн нөлөөллийн үнэлгээний аргачлалыг БОАЖЯ боловсруулах үүрэг авсан гэлээ. Энэхүү аргачлалд зайлшгүй орох шаардлагатай заалт, заавар таныхаар юу байх ёстой вэ?

-Хамгийн чухал нь төсөл хэрэгжих нөлөөллийн хамрах хүрээг зөв тодорхойлох, нөлөөлөлд өртөж байгаа иргэдийн оролцоотой хамтарсан багийг компани, иргэд, судлаачид хамтраад бий болгох хэрэгтэй. Хамтарсан багаар л өөрсдийнхөө эрсдэлийг оновчтой үнэлнэ. Түүнээс Улаанбаатар хотоос нэг годгоносон хүүхэн явж очоод малчдын эрсдэлийг үнэлнэ гэж байдаггүй юм. Хамтарсан баг гаргаад эрсдэлээ зөв тодорхойлоод ирвэл шийдвэрлэх хугацааг хуваарьтай тавьчихаж болно. Иргэд бол мал биш, ойлгомжтой харилцах, асуудлыг нь бодитоор шийдвэрлэвэл төслүүдийг ч бүрэн дэмжихээр байгаад байна. Дээрээс нь нөлөөллийн үнэлгээнд нүүлгэн шилжүүлэх, нөхөн олговор олгох болон гомдол гаргах механизмыг орхигдуулж болохгүй.

Б.ЗАЯА

Categories
мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Хуульч Г.Батзаяа: Хүчирхийллийн хэргийг зарим улс биеэ үнэлэлтийг зөвшөөрдөг байдлаар бууруулах гэж оролдож байна DNN.mn

“Заяа энд Золоо” хуулийн фирмийн захирал, хуульч өмгөөлөгч Г.Батзаяатай хүчингийн гэмт хэргийн талаар ярилцлаа.

-Бага насны хүүхдийг хүчиндэх, цаашлаад амь насыг нь зэрлэгээр хөнөөсөн гэмт хэрэг нэг бус удаа гараад байна. Яагаад ийм ноцтой гэмт хэргүүд шил дараалан гарах болов. Хуульч хүний хувьд үүнийг та юу гэж харж байна?

-Хүчингийн хэргийн хувьд манай улсын гаргадаг статистик судалгаа байдаг. Жилд энэ төрлийн 400-500 хэрэг бүртгэгдэг. Ингээд харвал 10 жилийн циклд 4000-5000 эмэгтэй ямар нэгэн хэлбэрээр хүчирхийлэлд өртсөн гэсэн үг. Сүүлийн хоёр, гурван жилд энэ тоон үзүүлэлт нэмэгдсэн. Та бид санаж байгаа бол коронагийн хөл хорионы үед огцом өссөн. Хүчингийн гэмт хэрэг өсөхөд нөлөөлж буй олон хүчин зүйл бий. Нэгд, гэр бүлийн хүмүүжил, ёс суртахууны хүмүүжил байна. Хоёрт, архидалттай холбоотой. Гуравт, амьдарч байгаа болон сурч байгаа орчны нөлөөлөл гэж бий. Дөрөвт, найз нөхдийн хүрээлэл буюу тэдний харилцаа хандлага дотор хүчирхийллийн хэлбэр байна уу. Энэ олон хүчин зүйлээс хамаараад хүчирхийлэл үүсэх шалтгаан нөхцөл бүрэлдэж байна.

Хамгийн чухал зүйл бол бидний анзаараад заримдаа гаргаж ирээд, заримдаа гаргаж ирж тавьж чадахгүй байгаа зүйл бол хүчирхийлэл үйлдэж байгаа хүний зан араншин, сэдэл гэж чухал юм байдаг. Гэмт хэрэг судлал талаас яривал үүнийг гаргаж ирж, шалтгааныг нь олох ёстой.

Бид хүчирхийллийн гэмт хэрэгт өртөж байгаа хүмүүсийн тоон судалгааг гаргаад, мэдээж гэмт хэрэг үйлдсэн хүмүүс шүүхээр ял авсаар байгаа. Гол нь яагаад энэ төрлийн хэрэг гараад байгаа вэ гэдэг сэдэл, шалтгаан нь чухал. Нөгөө талдаа хүчирхийлүүлээд үлдсэн хүний ирээдүйн амьдрал орхигдчихоод байгаа юм. Эдгээр зүйл дээр бүхэлд нь харж дүн шинжилгээ хийж явахгүй бол энэ нөхцөл байдал буурахгүй байна. Сүүлийн 10 жил хийсэн судалгаагаар жил бүр тогтмол хүчирхийлэл үйлдэж байгаа хүний тоо, хүчирхийлэлд өртөж байгаа хүний тоо яг л дундаж байсаар байна. Буурах ч үгүй, нэг их айхтар өсөхгүй. Үүнийг бид олон талаас ярьж шийдэх ёстой.

-Бага насны хүүхдийг хүчирхийлээд бүр амь насыг нь хөнөөж байна. Сүүлийн хоёр ч тохиолдлыг бид харлаа шүү дээ. Гэмт хэрэгтнүүд яагаад ингэж зэрлэг балмад үйлдэл гаргадаг болчихов оо?

-Маш харамсалтай явдал. Насанд хүрээгүй хүүхдийг хүчиндээд, амь насыг хөнөөнө гэдэг маш ноцтой хэрэг. Эрүүгийн хуулиар бага насны хүүхдийг хүчирхийлээд амь насыг нь хөнөөсөн бол 20 хүртэлх жилийн хорих ял, эсвэл бүх насаар нь хорих ял оноож байгаа. Хүчингийн хэргийн ялын бодлогын хувьд манайх харьцангуй чанга хуультай улс. Мэдээж аль болох ийм төрлийн гэмт хэрэг гарахгүй байгаасай гэдэг зорилгоор ялын бодлого хэрэгжүүлдэг. Ялын бодлого өөрөө үр нөлөөтэй байх ёстой. Гэтэл энэ бодлого чанга байгаа мөртлөө яагаад ийм хэрэг гараад байна вэ гэдэг асуудал бий. Энэ бол нэгд, гэмт хэрэг үйлдэгчдийн сэтгэл зүй, зан төлөвт бид нөлөөлж чадахгүй байна гэсэн үг. Хоёрт, энэ чиглэлийн урьдчилан сэргийлэх, сургалт сурталчилгаа мэдээллийн ажлуудыг яг өртөж болзошгүй бүлэгт зориулан байнгын тогтвортой хийж чадаж байна уу гэдэгт эхлээд хариулах ёстой.

НҮБ-ын Жендерийн тэгш эрхийн асуудал хариуцсан хорооноос гаргасан судалгаагаар Монгол Улсын хувьд захын аймгууд, орон нутагт байгаа хүмүүс хүчирхийлэл болон гэр бүлийн хүчирхийлэлд өртөх магадлал илүү өндөртэй. Тэр тусмаа гэмт хэрэгт өртсөн хүмүүсийн 10 хүрэхгүй хувь нь хуулийн байгууллагад мэдээлэл өгдөг байх магадлалтай гэдэг судалгаа гарчихсан байна. Хүчирхийлэл, гэр бүлийн хүчирхийлэл, тэр дундаа хүүхдийн хүчирхийлэл маш далд байдаг сэдэв. Хүчингийн хэрэгт хэрэг үйлдсэн хүн шүүхээр ороод ял шийтгэл аваад явах нь ойлгомжтой.

Гэтэл яагаад заавал харгис хэрцгий аргаар хүний аминд хүрээд байна вэ гэдэг нийгмийн эмзэг сэдэв болчихоод байна. Тэр хүнд ямар санаа, сэдэл байсан бэ гэдгийг судлахын тулд бид эргээд нөгөө гарч байгаа шалтгаан нөхцөл рүү орох хэрэгтэй болно. Сэтгэл зүйн эмгэгтэй байсан уу гэдгийг тогтоох хэрэгтэй. Дээрээс нь хаана үйлдэгдсэн байна вэ, орчин нөхцөл нь юу байна. Ямар харилцан хамааралтай байна вэ гэж судлах зүйл олон. Тэгж байж дүн шинжилгээ хийнэ. Ер нь энэ төрлийн хэрэг ойр ойрхон, давтамжтай гараад байна гэдэг үндэсний аюулгүй байдлын түвшинд анхаарах ёстой асуудал болсон гэсэн үг. Үндэсний аюулгүй байдлын үзэл баримтлалд монгол хүнийг, монгол хүний эрх эрх чөлөөг хамгаалах, монгол хүний эрүүл аюулгүй орчинд амьдруулах тухай дурдсан байдаг. Дараагийн нэг чухал зүйл бол эцэг эхийн хараа хяналтыг сайжруулах явдал. Үүнийг зөвхөн энэ төрлийн кейсээс гадна цахим орчин дахь доромжлол, эцэг эхдээ мэдэгдэхгүй байгаа хүчирхийллүүд, арван жилийн хүүхдүүд жирэмсэн болсон асуудлууд зэрэг нь эцэг эхийн хараа хяналт сул байгаатай бас холбоотой.

-Хохирогчдын ар гэр талаас харахад хохирогч хүүхдийн амь насыг бүрэлгэхгүй үлдээхгүй яав дээ гэх харамсал хамгийн их байгаа. Ядаж энэ нь гэмт хэрэгтэнд ял хүндрэхгүй байх нэг нөхцөл болно биз дээ?

-Хүний амь гэдэг бидний таньж мэдсэн оршихуйн хамгийн үнэтэй зүйл. Хүний оршихуйг үгүй болгож, хүний амьд явах эрхийг бусниулж байна гэдэг хамгийн том гэмт хэрэг. Манайх Эрүүгийн хуулиар хүчингийн гэмт хэрэг дээр 1-5 жилийн хорих ял оноож байгаа. Хүндрүүлэх есөн нөхцөлтэй. Тэдгээрээс хэрэглэбэл 5-10 жил болно. Түрүүн хэлсэн, бага насны хүүхдийг хүчирхийлж, амь насыг нь хохироосон бол 12-20 жил, эсвэл бүх насаар нь хорих ялтай. Харьцангуй хүчингийн гэмт хэргийн хувьд манайх Эрүүгийн хуулиндаа тусгачихсан. Хоёрдугаарт, ялын бодлого нэлээд хүнддээ ордог улс. Дэлхий дээрх 200 орчим улсын 130 гаруй нь Эрүүгийн хуулиндаа хүчингийн гэмт хэргийг томъёолчихсон. 70 гаруй нь хууль тогтоомжиндоо зохицуулаагүй. Нөгөө талаар манайд хүчингийн гэмт хэргийн гаралт хүн амын тоотой харьцуулахад дэлхийн улс орнуудаас эхний 50-д орж байна. Энэ бол өндөр үзүүлэлт. Гэхдээ манайд хууль тогтоомж нь байна, ялын бодлого нь байна. Судалгаа нь ч байна, гарч байгаа шалтгаануудыг тогтоож байна. Одоо энэ төрлийн гэмт хэргийг яагаад үйлдээд байна, юунаас нь болоод байна гэдгийг цогцоор нь хууль тогтоомжоор шийдэхгүй бол сүүлийн 10 жилийн судалгааг харахад энэ хэрэг өсөө ч үгүй, буураа ч үгүй гарах ёстой юм шиг тоо байсаар байна. Ингэж болохгүй юм.

-Хүчингийн гэмт хэргийн ялын бодлого хэт чанга байгаа нь гэмт хэргийг хүндрүүлэх нөхцөл болоод байна уу. Ер нь энэ төрлийн гэмт хэргийг бууруулах арга зам юу байж болох вэ?

-Зарим улс орнууд цаазаар авах ялтай ч байна. Зарим нь манайхтай ижил ч бий. Зарим улс орнууд энэ төрлийн гэмт хэргийг багасгахын тул зарим зохицуулалтыг бий болгосон байдаг. Нэг ёсондоо бие үнэлэлтийг тодорхой нарийн хяналтан доор зохицуулах гэж оролдож байна. Манайх биеэ үнэлэлтийг огт хүлээн зөвшөөрдөггүй улс. Дэлхий дээр биеэ үнэлэлтийг огт хүлээн зөвшөөрдөггүй, хэсэгчлэн хүлээн зөвшөөрдөг, бүрмөсөн хориглодог гэсэн гурван төрлийн улс байдаг. Дэлхий дээр 20 гаруй улс хэсэгчилж хүлээн зөвшөөрч байна. Жишээ нь, сүүлд Турк улс хүлээн зөвшөөрлөө. Тэр нь бага насны хүүхэд, эмэгтэйчүүдийн хүчирхийллийг зогсоох зорилготой. Хүний эрх, эмэгтэйчүүдийн эрхийг хамгаалах, тэгш эрхийн үндсэн дээр Финланд, Швед улс ч хэсэгчилж хүлээн зөвшөөрсөн. Биеэ үнэлэлт гэдэг зөвхөн эмэгтэй хүнтэй холбоотой асуудал биш. Эрэгтэй, эмэгтэй, бэлгийн цөөнх гээд бүгд ордог зохицуулалт. Өөрөөр хэлбэл, хүчирхийллийн хэргийг зарим улс биеэ үнэлэлтийг тодорхой хэмжээгээр лицензтэй зөвшөөрдөг байдлаар бууруулах гэж оролдож байгаа.

-Сүүлийн үед зарим хүний эрхийн хуульчид хүчингийн гэмт хэргийг бууруулах тал дээр энэ асуудлыг хөндөх болсон. Та ямар санал хэлэх вэ?

-Бид нар эхлээд одоогийн бодит байдлаа харах хэрэгтэй. НҮБ-ын Хүн амын сангийн судалгаагаар 2010 онд Монгол Улсад тогтвортой биеэ үнэлж байгаа эмэгтэйчүүд 18.000 орчим байна гэж гарсан. Тэдгээр эмэгтэйчүүдээс авсан тандалтын судалгаагаар 70 орчим хувь нь бага насандаа ямар нэгэн байдлаар хүчирхийлэлд өртөж байсан гэдэг. Эндээс нэг зүйл харах хэрэгтэй. Өнөөдөр энэ тоо яаж өөрчлөгдсөн бэ гэдгийг мэдэх ёстой. Дээрээс нь хүчирхийлэл, биеэ үнэлэлт гэдэг хоёр өөр ойлголт. Биеэ үнэлэлт бол орлого олох гэж биеэ үнэлж байгаа. Хүчирхийлэлд тийм ойлголт байхгүй. Хууль журам, дэг ёс, заншил, хувь хүний үнэлэмж бүгдийг хаяад хийж байгаа хамгийн ёс зүйгүй гэмт хэрэг. Үүнийг ялгаж салгаж харж байж дараагийн алхам руугаа орохгүй бол өнөөдрийн гараад байгаа нийгмийн нөхцөлд байдлыг түр намжаахын тулд асуудал шийдэх үү, эсвэл суурь шалтгааныг угаар нь шийдэх үү гэж хэлэлцэхээс өөр аргагүй болсон

Categories
мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Сонгуулийн сурталчилгааг гадаадын хэвлэл мэдээллээр явуулахыг хориглох хэрэгтэй DNN.mn

Ирэх сонгуулийн чимээ хэдийнэ хаалга тогшиж, том жижиг намууд, бие даагч, горилогчид энд тэндгүй ил, далд пи-араа эхлүүлжээ. Сонгуулийн хамгийн чухал хэсэг бол сурталчилгаа байдаг. Сурталчилгааг хэрхэн хийхээс л тухайн нам, эвсэл, нэр дэвшигчдийн хувь заяа шийдэгддэг. Нэг ёсондоо сонгуульд хэн ялахыг сурталчилгаа л шийднэ. Монгол Улсын өнгөрсөн 30 жилийн сонгуулийн үр дүнг харахад хэн илүү, давж сурталчилгаа хийсэн нь ялалт байгуулж ирснийг бэлхэнээ харчихаж болно.

Ерөөс сонгуулийн сурталчилгаа гэдэг тухайн улсынхаа хувь заяаг шийддэг том хүчин зүйл болчихсон. Гол нь сурталчилгаа ямар байх вэ, хэр эрүүл байна вэ, хуулиа яаж мөрдөж байна, бодлогоо барьж байна уу, эцсийн зорилго болох улс орон, ард түмний хөгжлийн төлөө байж чаддаг уу гэдэг л асуудал.

Үнэндээ монгол төрийн сонгуулийн хувь заяаг сошиал сүлжээ шийдсээр ирлээ. Монголчууд ямар намаар, ямар хүнээр удирдуулахыг сошиалчид л мэддэг болсон байна. Сүүлийн хэд хэдэн сонгууль ч үүнийг батална.

Сошиал гэдэгт твиттер, фэйсбүүк гэсэн хоёр төрлийн платформыг нэрлэж болно. Энэ нь АНУ-д төвтэй, хувийн компанийн мэдлийн сүлжээ. Энэ сүлжээнд хэн олон тролл ажиллуулна, тэр зорилгоо биелүүлнэ, сонгуульд ялна. Тиймээс нам, эвслүүд, нэр дэвшигчид, горилогчид сонгуулийн мөрийн хөтөлбөр, үр дүн гэхээс урьтаж өөрийг нь хамгаалдаг, өрсөлдөгчдийг нь намнадаг сошиал багийг бүрдүүлж, сонгуулиас сонгуулийн хооронд тэднийгээ амьд байлгах гэж улайрдаг болчихсон нь нууц биш.

Гадны улсын энэ сошиал платформ монголчууд бидэнд захирагддаггүй юм. Азийн нэгэн жижиг улсын ард түмний хувь заяа хаашаа эргэх нь тэдэнд огт падлийгүй. Сонгуульд нь хэн ялах, тэр нь сайн, муу хэн байх нь ер хамаагүй. Зөвхөн мөнгө төлсөн хэнд ч хамаагүй үйлчилдэг ашгийн төлөөх л сүлжээ. Тийм ч учраас твиттер, фэйсбүүкт хэн их мөнгө хаяж захиалга өгсөн нь монгол төрийн сонгуульд ялалт байгуулж, монголчуудын хувь заяаг шийдэх эрхтэй болдог. Ийм жишиг манай улсад тогтоод хэд, хэдэн сонгуулийг ардаа үдэж байна.

“Мета” компани энэ оны хоёрдугаар сард нийгмийн асуудал, сонгууль, улс төртэй холбоотой зар сурталчилгааныхаа тайланг ил болгоход Монгол Улсаас өнгөрсөн жилд хамгийн их мөнгө төлсөн улстөрч 28 мянган ам.доллар төлсөн байлаа. Бусад нь түүнээс доош хэр чадлаараа л доллар төлцгөөсөн байв. Энэ мөнгөний дүн нь сонгуульгүй жилийн дүн л гээд бодчих. Харин бот, тролл хаягууд ажиллуулж сурталчилгаагаа хийдэг армитай болчихсон нэр дэвшигчдийн сошиал сурталчилгаандаа зарцуулсан хөрөнгө нь аварга том тоо харагддаг. Ингэж ажиллахаа намчид, сонгуулийн тролл багууд маш сайн мэддэг. Нэг ёсондоо тэд монголчуудыг сошиалаар удирддаг арга барил, тактиктай болчихсон гэсэн үг.

Монгол Улсад 2.4 сая цахим хаяг байдаг тухай статистик судалгааг Харилцаа холбооны зохицуулах хорооноос мэдээлсэн. Үүнээс нэг сая хаяг нь хуурамч гэсэн. Тэд бол нэг ёсондоо бидний хэлж заншсан эзэн биегүй бот, троллууд. Бүр нарийн задалж харвал 400.000 сошиал хаяг хилийн чанадад, гадаадын улс оронд байрлалтай байдаг талаар мэдээллийн технологийн нэлээд өндөр мэдээлэлтэй хүмүүс ярьдаг. Энэ бол маш ноцтой явдал юм. Нийгмээрээ, улсаараа сошиалд донтчихсон, нэг сенсаци гарахад л даган хуйлардаг, гол агуулгаа умартдаг, хуурамч мэдээлэлд гүнээ итгэдэг гэнэн монголчуудын хувь заяаг хэрхэн, хаашаа чиглүүлэх зохиол харь улсын ашгийн төлөөх сүлжээнд аль эрт бичигдчихсэн, тэр зохиолынх нь дагуу явж байдаг болж таарч байгаа юм.

Ерөөсөө сонгуулиас сонгуулийн хооронд ажиллаад гаршчихсан, зорилгоо гүйцэлдүүлээд сурчихсан тролл армийнханд монголчууд нунж дорой, ядуу хоосон, чухал, чухал бишийг ялгаж чаддаггүй, юунд ч хамаагүй ханардаг байх нь ашигтай. Ийм байлгахыг ч хүсдэг. Тийм ч учраас сонгуулийн сурталчилгааг сошиалаар явуулж, монголчуудын саналыг шууд удирддаг болсон. Энэ явдал манайд байтугай ардчилал, эрх чөлөөний орон гэгддэг АНУ-ын сонгуулиар ч хөндөгддөг. АНУ-ын Ерөнхийлөгчийн 2016 оны сонгуульд ОХУ нөлөөлсөн талаарх дуулиан дэлхий дахинаа дэгдэж байсныг уншигчид санаж буй.

“Мета”-д захиалга өгнө гэдэг мөнгө өгч байгаа гэсэн үг. Хэн тэдэнд мөнгө төлнө, тэр хүн сошиал платформ дээр ноёлно. Бот, тролл хаягууд нь, багууд нь ажиллана. Өрсөлдөгч нам эвсэл, нэр дэвшигчдийг харлуулна, цахим хаягуудыг нь хакердаж өөрийн болгоно. Өөрийн хүмүүсийнхээ талаар бүхий л муу муухай мэдээлэл, сэтгэгдэл, постыг устгана. Ерөөсөө сошиалаар дамжуулж Монголын нийгмийг удирдана. Улстөрчид энэ хар технологит ихээхэн гаршсаныг сүүлийн хэдэн сонгууль харуулж байгаа. Сошиалаар сонгуулиа явуулж ирсний гор, үр дагавар өнөөдрийн манай нийгмийн өнгө төрх. Фэйсбүүк, твиттерийн эзэн биегүй бот хаягуудын худал хуурамч мэдээлэлд итгэж, ханарч хуйларч, буруу хүмүүсийг сонгосны хариуд улсаа тоносон хулгайчдаар төр дүүрлээ. Цаашлаад бидний тусгаар тогтнол Үндэсний аюулгүй байдалд ч халтай байж мэдэхээр болж эхэлж байна. Цахимаар давлагаалсаар байгаад аль нэг улсад дагаар орох шийдэлд хүрэхийг ч үгүйсгэх аргагүй байдалд хүрч мэдэх нь.

Энэ бүхэн сошиал сүлжээний хуурамч мэдээлэлд итгэж, түүнийг хэт дураар нь тавьсны, мөн хэрсүү байгаагүй бидний л буруу. Тиймээс бид хязгаарлах юмандаа хязгаарлаж чаддаг өөрийн толгойтой хүмүүс шүү гэдгээ харуулмаар байгаа юм. Ямар тэр чигт нь хааж байгаа биш зөвхөн сонгуулийн сурталчилгааны 14 хоногт л цахим хязгаарлалт чухал байна.

Тиймээс Сонгуулийн хуульд гадаадын хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр буюу твиттер фэйсбүүк, инстаграм зэрэг цахим платформоор сонгуулийн сурталчилгаа явуулахыг хориглох заалт оруулъя. Сонгуулийн сурталчилгаа, нэр дэвшигчтэй холбоотой мэдээ, мэдээллийг дээрх платформоор явуулахыг хориглосон, явуулсан тохиолдолд тухайн хаягийг нь шууд хааж өндөр торгууль тавих, өрсөлдөгчөө харлуулсан байвал нэр дэвшигчийн эрхийг нь хязгаарлах, сэтгэгдэл оруулахыг сурталчилгаа эхлэхээр нийтэд нь хаах зэрэг зохицуулалтыг хуульд оруулах хэрэгтэй.

Ирэх сонгуулиас эхлээд улс төрийн нам, эвслүүд, нэр дэвшигчид сурталчилгаа, мэдээ мэдээллээ зөвхөн телевиз радио, сонин, мэдээллийн вэб сайтад л тавьдаг зохицуулалтыг Сонгуулийн тухай хуульд шинээр оруулж өгөхийг монголчуудын эрх ашиг шаардаж байна. Бид ядахдаа төрөө байгуулахдаа гадны хэвлэл мэдээллээр заалгаж тэдний хүссэн төр засгийг нь байгуулж өгмөөргүй байна.


Categories
мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Доктор Д.Сүхбат: Дусал тариаг хэт их ядарсан, ургалт муу модны ургалтыг эрчимжүүлэх зорилгоор залгадаг DNN.mn

Улаанбаатар хотын захирагчийн ажлын албаны ногоон байгууламж хот тохижилт хариуцсан мэргэжилтэн, доктор Д.Сүхбаттай нийслэлийн ногоон байгууламж, тэр дундаа бордоо арчилгааны талаар ярилцлаа.

-Энэ жилийн хотын ногоон байгууламжийн өсөлт ургалт ямар байна вэ?

-Улаанбаатар хотын хувьд нийтийн эзэмшлийн 135 га газрыг арчилдаг. Төр хувийн хэвшлийн түншлэлийн хүрээнд сонгон шалгаруулалтаар шалгарсан 20 гаруй байгууллагаар ногоон байгууламжийн арчилгааны ажлыг хийлгэж байна. Ер нь уур амьсгалын өөрчлөлт, байгаль цаг уурын, ялангуяа Монгол орны хувьд жилийн дөрвөн улиралтай учраас тухайн жил болгоны өөрийнх нь онцлог байдаг. Энэ жилийн хувьд байгаль цаг уурын хувьд харьцангуй хүйтэн, мод бутны хувьд нахиа задралт нь удаашралтай байна. Сэрүүхэн байгаа учраас ургамал ургалтын хугацаа хойшилж байна. Жилд байгаль цаг уурын өөрчлөлтөөс болж ургамал ургалтын хугацаа 14 хоногийн наана, цаана хэлбэлздэг. Энэ жилийн хувьд ургалтын хугацаа хойшилсон, одоо хүртэл нахиа задраагүй модод байна.

-Хотын ногоон байгууламжийг нэмэгдүүлэх шаардлага зүй ёсоор тавигддаг. Энэ чиглэлд та бүхэн ямар бодлого барьж байна вэ?

-Мод тарина гэдэг нэгд, байгаа тарьц суулгацаа авч ирээд суулгахын нэр биш эрх зүйн орчин, бүтэц зохион байгуулалт, хүн хүч, боловсон хүчний асуудал яригдана. Хоёрт, төсөв хөрөнгө, санхүүгийн асуудал бий.

Гуравт, мод бут тарьж байгаа хүмүүсийг яаж олноор нь хамруулж, хэрхэн зөв оролцуулах ёстой юм бэ. Дээрээс нь төр хувийн хэвшлийн түншлэл хамтын ажиллагаагаа хэрхэн яаж сайжруулах вэ гэсэн үндсэн дөрвөн хүрээнд жил бүр ажлаа тусгаад явдаг. Ногоон байгууламж нэмэгдүүлнэ гэхээр зөвхөн мод биш шүү дээ. Зүлэгжүүлэлт, нэг наст болон олон наст цэцэг гээд бүх төрлөөр нэмэгдүүлэхээр төлөвлөж байгаа.

Энэ жилийн хувьд онцлох ажил бол нэг наст болон олон наст цэцэг, гоёл чимэглэлийн мод бут түлхүү тарина. Дээрээс нь гэр хороолол руу чиглэсэн 18 бичил цэцэрлэгийг байгуулахаар ажиллаж байна. Ерөнхийлөгчийн санаачилсан “Тэрбум мод” аяны хүрээнд ногоон байгууламж гэлтгүй ойн салбарын ойжуулалт, нөхөн сэргээлтийн талын бодлого нэлээд эрчимтэй явж байгааг дурдах нь зүйтэй. НИТХ-аар 2019 онд батласан ногоон байгууламжийн салбарын дунд хугацааны бодлогын бичиг баримт гэж бий. Энэ нь Улаанбаатар хотын 2030 он хүртэлх ерөнхий төлөвлөгөөтэй уялдуулсан бодлогын бичиг баримт. Бид үүнийг барьж явдаг. Нөгөө талаар жил бүрийн нийгэм эдийн засгийн зорилтод тухайн ажлыг төлөвлөж явдаг. Тухайн бодлогын баримт бичгээ Нийслэлийн Засаг даргын 2020-2024 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөртэй уялдуулаад жил болгоны зорилтот түвшингээр зорилгоо тодорхойлоод явж байна.

-2019 оноос мастер төлөвлөгөө эхлүүлсэн гэлээ. Яг тодорхой хувь массаар ногоон байгууламж нэмэгдэж чадсан уу?

-Улаанбаатар хотын нэг хүнд ногдох ногоон байгууламжийн хэмжээг олон улсын жишиг суурь үзүүлэлтээр гаргаж явдаг. 2016 оны суурь түвшинээр нэг хүнд ногдох ногоон байгууламжийн хэмжээ манайд 2.4 м.кв гэж байсан. 2022 оны үзүүлэлт 5.5 м.кв болсон. Өөрөөр хэлбэл, хотын ногоон байгууламжийн хэмжээ 2016 оны мөн үеийнхтэй харьцуулахад хоёр дахин нэмэгдсэн. Өнөөдөр хотод 17 овгийн 34 төрлийн 82 зүйлийн мод ургаж байна. Байгалийн ой нөхөн сэргээх, жимс жимсгэний үржүүлэг гэдгээс гадна тусад нь хот суурины ногоон байгууламж, гоёл чимэглэлийн мод үржүүлэг гэж явдаг. Энэ талын мод үржүүлгийн газрыг бий болгож, хувийн хэвшлийн 15 байгууллагатай ажиллаж байна. Ингэснээр хотод шаардлагатай тарьц суулгацын нөөцийг бүрдүүлэх зорилготой.

Үр дүн гэвэл маш олон зүйл бий. 2017 оноос хойш ногоон байгууламжийн найман чиглэлийн суурь судалгааг хийж чадлаа. Улаанбаатар хотын ногоон байгууламжийн тооллого, бүртгэл, модны гоё чимэглэлийн байдал, өвчин хортон, нэг болон олон настад хийгдэж байгаа цэцгийн судалгаа гэх мэтээр өргөн хүрээнд хийгдсэн. Мөн MNS буюу үндэсний хэмжээний есөн стандартыг шинээр гаргасан. Ерөнхий менежерийн дэргэд хотын ногоон байгууламжийн үйл ажиллагаанд олон улсын ISO/9001 чанарын менежментийн тогтолцооны стандарт нэвтрүүлсэнтэй холбоотой эрдэмдтийн зөвлөл байгуулагдсан. Нэг ёсондоо ногоон байгууламж нийтийн зээмшлийг сайжруулж байна, айл өрх албан байгууллагын тохижилт ногоон байгууламжийг сайжруулах хүрээнд ажлууд явагдаж байна. Тусгай хэрэгцээний ногоон байгууламж буюу мод үржүүлгийн газар, хамгаалалтын зурвас, оршуулгын газрыг ойжуулах чиглэлээр ч ажиллаж байгаа. Энэ бүхний үр дүнд ногоон байгууламж нэмэгдэж байгаа гэж хэлж болно.

-Олон улсад нэг хүнд ногдох ногоон байгууламжийн стандарт ямар байдаг юм бэ?

-Том ногоон хотуудад нэг хүнд 20-иос дээш м.кв ногддог. Олон улсын жишгээр өндөр байшин барилга гэдгээр биш хүн амьдрах таааламжтай орчин нөхцөл бүрдүүлсэн хот байх хандлдага руу явж байгаа. Тиймээс олон улсад тухайн хотын өөрийнх нь эдэлбэр газрын 60-аас доошгүй хувьд нь ногоон байгууламжийг төлөвлөдөг болчихсон. Шинээр бий болж байгаа, өргөжин тэлж байгаа хотуудын хувьд ногоон байгууламж нэлээд өндөр болчихсон. Австрали, Канад, Хятадын томоохон хотууд ногоон байгууламжаараа гайхагддаг шүү дээ.

ДЭМБ-аас ядаж нэг хүнд ногдох ногоон байгууламжаа есөн м.кв-аас дээш болго гэдэг зөвлөмжийг өгдөг. Манайх үүнд ойртохын тулд тодорхой хугацаанд хөрөнгө хүч, боловсон хүчин, суурь судалгаа зэрэг олон зүйлд анхаарах шаардлагатай. Хаанаас ч хамаагүй хэдэн саяар нь мод авч ирээд халхын хавтгайд шон татаад тариад байна гэдэг ойлголт биш шүү дээ. Мод тарьж, ургуулах процессыг 100 хувь гэж авч үзвэл тарих нь 30 хувь, арчилж ургуулах нь 70 гэж мэргэжлийн хүмүүс үздэг. Нэг ёсондоо бий болгоод байгаа ногоон байгууламжаа арчлаад аваад явах тал дээр хот анхаарч байгаа. Тиймээс 2013 оноос хойш хотын ногоон байгууламжийн урсгал зардал тавигдаж эхэлсэн. Үндсэндээ сүүлийн 10 жилд хотын ногоон байгууламж нэмэгдсэн нь харагддаг. Ковидын жил, эдийн засгийн хямралын үед хотын ногоон байгууламжид Хотын удирдлагуудын зүгээс сайн анхаарч байгаа. Манайд 2016, 2017 онд ногоон байгууламж хариуцсан ганц мэргэжилтэн ажиллаж байсан бол өнөөдөр найман хүнтэй хэлтэс болж, биеэ даасан том бүтэц ажиллаж байна. Ингэснээр өнөөдөр Улаанбаатар хотод нийтийн эзэмшлийн төвийн гудамж зам талбай ерөнхийдөө эзэнтэй болсон. Сүхбаатарын талбай, Хонхтой цэцэрлэг гээд явахад ямартаа ч тэнд ногоон хантаазтай хүн ажлаа хийгээд байж байдаг болсон. Харин хаана муухай харагдаад байна вэ гэхээр айл өрх, албан байгууллага, сургууль, цэцэрлэг, СӨХ буюу хязгаарлагдмал хэрэгцээний ногоон байгууламжтай хэсэгт асуудал бий. Цаана нь оршуулгын газар, төмөр замын хамгаалалтын зурвас, цэргийн анги нэгтгэл гэх мэт тусгай объектууд орчмын ногоон байгууламж ч бас байна. Төр бодлогоор оршуулгын газрыг ойжуулах ажил руу орчихлоо. Одоо иргэд аж ахуйн нэгж байгууллага, айл өрх СӨХ яаж ногоон байгууламжтай болох вэ гэдэг дээр ажиллах шаардлагатай.

-Хот суурины ногоон байгууламжийн тухай хуулийн төсөл өргөн баригдсан гэв үү?

-Одоо бол манайд тухайлсан хууль байхгүй. Газрын тухай хуульд 10 хувьд нь ногоон байгууламжтай байх ёстой, Хот байгуулалтын тухай хуульд 30-аас доошгүй хувьд ногоон байгууламж, авто машины зогсоол байна гээд орхичихсон. Хүн амын амьдрах орчин нөхцөлийг сайжруулахын тулд ногоон байгууламжийг бодлогоор дэмжиж явах ёстой. Гэвч өнөөдөр бидэнд барих хууль байхгүй. Тиймээс Хот суурины ногоон байгууламжийн бие даасан хуультай болохоор сүүлийн 10-аад жил ярьсан. Тэрбум модны аяны хүрээнд Барилга хот байгуулалтын яамнаас уг хуулийн төслийг эцэслээд өргөн бариад байгаа. Энэ хууль хэрэв батлагдвал хот суурингийн ногоон байгууламжийг хэрхэн нэмэгдүүлэх вэ гэдэг үүрэг харуицлагыг тодорхой болгож байгаа чухал явдал юм.

-Ногоон байгууламжийн бордооны талаар ярьж өгөхгүй юу. Ялангуяа сүүлийн үед мод бутанд дусал залгадаг болсон байна. Энэ нь ямар ач холбогдолтой бордоо вэ?

-Мод тарина гэдэг тэр чигтээ шинжлэх ухаан. Цаг хугацааны хувьд ч тухайн мод ямар нөхцөл, цаг үед, ямар төрлийн бордоог эхлээд өгөх вэ гэдгээс эхэлдэг. Одоо бол манайд нийтдээ таван төрлийн бордоо ашиглаж байна. Арчилгаанд 22 ажилбар хийгддэг. Хаврын цэнэг усалгаанаас намрын цэнэг усалгаа хүртэл ургамал ургалтын хугацаанд модыг арчилдаг гэсэн үг. Үүн дотор өвчин хортонтой тэмцэх, хэлбэржүүлэх, мод бутыг бордох, зүлэг цэцэг тарих, арчлах зэрэг бүх процесс ордог. Бордоо бол ургамлын хувьд өөрийнх нь идэж байгаа хоол, шим тэжээл нь. 14-21 хоногт бордоотой усалгаа явдаг. Ер нь долоо хоног бүр нэг усалгаа явна. Хоёр өнжөөд нэг удаад нь бордоотой усалгаа явна. Саяхан нэг бордоо явсан, дараагийн бордоог зургадугаар сарын 2, 3-нд хийхээр төлөвлөөд байна. Модыг эхлээд амьд бактерийн бордоогоор борддог. Тухайн ургамлын ургах нөхцөлийг сайжруулах зорилгоор хөрснийх нь бичил биет, бактерийг идэвхжүүлэх ёстой. Дараа нь гүнийн буюу шаардлагатай шим тэжээлийнх нь хоолыг өгөх ёстой.

Дуслын хувьд хэт их стрессэтсэн буюу ядарсан, ургалт муу байгаа модон дээр ургалтыг нь эрчимжүүлэх зорилгоор залгадаг. Ер нь болж өгвөл хавар ид нахиа хөөж байх үед нь бүгдэд нь өгчихмөөр байдаг. Гэвч бидэнд санхүүгийн, нөөцийн асуудал гардаг учраас дэмжлэг үзүүлэх шаардлагатай модод л дусал залгаж байгаа.

-Дуслыг ямар модонд, ямар давтамжтай хийх вэ?

-Энэ бол гадны улс оронд түгээмэл байдаг. Нэгд, шилжүүлэн суулгасан модонд хийдэг. Тухайн ургамлын үндэсний системийг тодорхой хэмжээгээр тасдаад байхгүй болгоод аваад ирж байгаа учраас үндсэн ногоон массаа тэжээхийн тулд дутагдаад байгаа шим тэжээлийг нь өгч байгаа хэлбэр. Нөгөө талаас хэт их хатсан, хөгширсөн, эсвэл өвчин хортонд нэрвэгдсэн модонд хийдэг.

Манайх ч гэсэн хөгширсөн өвчилсөн гэхээс илүү шилжүүлэн суулгасан модон дээр түлхүү дусал залгадаг. Лагерийн байршилд өсөлт хөгжилт удаашраад байгаа модонд хувь хүмүүс өөрсдөө хийж болно. Харин хүлэмжинд өөрөө ургаж байгаа модонд хийх шаардлагагүй. Гол нь тухайн модны нас буюу диаметрээс нь шалтгаалж нэг зүү хийх үү, хоёр систем хийх үү, эсвэл хоёр дусал залгах уу, дөрвөн дусал залгах уу гэдэг тооцоололтой байдаг.

-Модны төрөл хамаарах уу?

-Хамаарахгүй. Зөв цагт нь зөв хийх тухай л ярьдаг. Манайхан бол анх дусал залгуулж байхад модны тэг голд нь цоолоод өрөмдчихсөн байх жишээтэй. Дуслыг модны үндэсний систем буюу үндэсний хүзүүнээс 20-30 см-ийн дотогш хийх ёстой. Мөн диаметрээс шалтгаалж хэдэн удаа хийх вэ гэдгийг тооцоолно. Цаг хугацааны хувьд бол шүүс хөдөлсөн үед буюу жил бүрийн 4-6 дугаар сарын хооронд хийвэл манайд илүү тохиромжтой. Зун ч юм уу, өөр цаг улиралд хийвэл дусал шингэн нэвчихгүй, өөдөөс нь модны давирхай гоожоод байдаг.

-Дуслыг манайх өөрсдөө үйлдвэрлэдэг үү, гаднаас оруулж ирж байна уу?

-Янз бүр байна. Дотооддоо ч үйлдвэрлэж байна, гадаадаас ч оруулж ирж байна. Компани аж ахуйн нэгжүүдэд бидний зүгээс дусал тариа хий гэдэг чиглэлийг л өгдөг.

-Модны дусал ямар найрлагатай юм бэ?

-Микро давсны уусмал шүү дээ. Модонд бага хэмжээгээр шаардагдах концентрацитай уусмал нь дуслаар явж байна гэсэн үг.

-Зөвхөн дуслаар тогтохгүй бусад бордоогоор бордож байгаа. Тэдгээр нь модонд ямар ач холбогдолтой байдаг талаар мэдээлэл сонирхуулаач?

-Ургамалд шаардлагатай гол таван элемент байдаг. Азот, фосфор, кали, кальци, магни гэсэн үндсэн таван төрлийн бордоог тухайн ургамалд явц болгонд өгдөг. Азот, фосфор, калийн холимог бордоо байдаг. Түүнийг нэг агуулгаар өгчихөж болдог. Кальцийг тусад нь өөр төрлийн бордоогоор өгөх гэх мэт явдаг. Зарим төрлийн мод, жишээ нь жимс жимсгэний мод бутан дээр намар үр жимсийг нь авах гэж байгаа учраас илүү шим тэжээлийн бодис өгөх шаардлагатай. Жирэмсэн эмэгтэйтэй адилхан л гэсэн үг. Өөрөөсөө маш их хэмжээний шим тэжээл шаардаж байж үр жимс гаргадаг учраас тэр үед нь азот фосфор, калийн бордоогоо түлхүү өгдөг.

Мод амьд организм учраас юу дутагдаж байгааг илэрхийлдэг. Жишээ нь, навч хэт их шарлаад байвал азот дутаж байна гэж үзнэ. Эсвэл навчны гол судал улайгаад эхэлбэл кали дутагдаж байна гэж үзнэ. Модлог нь сулраад унжчихсан байвал кальци дутагдаж байна гэж таньж мэднэ. Яг л хүнтэй адилхан. Хүмүүс ургамлыг өөр гариг ертөнцийн юм шиг ойлгодог. Хүн өөрөө амьтан. Ургамал хүртэл амьд организм учраас яг л адилхан. Услахгүй бол, хоол шим тэжээл өгөхгүй бол үхчихнэ. Ид өсч хөгжиж байх үедээ цэцгийн тоо нь олон байна. Хөгшрөөд ирэхээр цөөрнө.

Гадны оронд аливаа хотын насжилтыг илтгэдэг зүйл нь олон жилийн насжилттай мод байдаг. Жишээ нь, манай улсын хувьд хамгийн анхны том хот нь Улиастай, Ховд хот гэж ярьдаг. Ховдын том том хөгшин улиасууд нь унах гэж байгаа юм шиг, юмаар тулж түшсэн нь харагддаг. Нэг талдаа муухай харагдаж байгаа юм шиг боловч Ховд хот хэдэн жилийн насжилттай вэ гэдгийг харуулж байгаа явдал. Бид өнгөрсөн жил Улаанбаатар хотод ургаж байгаа олон настай моддын түүхийг судалж, шинжлэх ухааны байгууллагуудаар насыг нь тодорхойлуулж байсан.

-Хэдэн настай модод байх юм бэ?

-110-116 настай юм билээ. Манай хотын хувьд ногоон байгууламж талдаа түүх гэх юм сүүлийн 100 жил л яригддаг. Хот суурин газар төдийлөн мод бут тарих соёл төлөвшөөгүй. Гадны улс оронд суурин соёл иргэншилтэй учраас тэр талаас түүхийн гэрч болж байдаг. Тиймээс байгаль дэлхийтэйгээ, ногоон байгууламжтай харьцана, ургуулна гэдэг бол нэг талдаа түүх үлдээж байгаа явдал. Нөгөө талдаа бид амьд юмтай харьцаж байгаа гэдэг агуулгыг маш сайн ойлгох хэрэгтэй юм. Төв суурин газрын уушги нь ногоон байгууламж. Тиймээс Улаанбаатар хотын агаар орчны бохирдол тоосонцорыг багасгая гэвэл бид мод л тарих ёстой.

Categories
мэдээ онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

Иргэн Ж.Оюунмаа: Сонгогчидтойгоо уулздаггүй, саналыг нь авдаггүй, иргэдээ төлөөлдөггүй гишүүд олон болох шаардлагагүй DNN.mn


ҮХНӨ-ийг УИХ-д өргөн барьсантай холбогдуулан УИХ-ын гишүүд орон нутагт ажиллаж, хуулийн төслийн талаар тойргийн иргэддээ танилцуулж эхлээд байгаа юм. ҮХНӨ-ийн төслөөр УИХ-ын гишүүдийн тоо болон сонгуулийн тогтолцоотой холбоотой өөрчлөлтүүд орж буй. Тэгвэл энэхүү өөрчлөлтийг орон нутгийн иргэд хэрхэн үзэж байгаа талаар тодрууллаа.

Хөвсгөл аймгийн иргэн Ж.Оюунмаа: Санал асуулга авах нэрээр хүний эрхийг зөрчиж, дарамт шахалт үзүүлж байна

-ҮХНӨ-ийн төслийн талаар байр сууриа илэрхийлэхгүй юу?

-УИХ-ын гишүүн Ц.Даваасүрэн Үндсэн хуулийн өөрчлөлтөөр 152 гишүүн, намын квотоор сонгууль явуулах тухай хуулийн төсөлд санал авахаар Мөрөн сумын иргэдтэй уулзсан.

Хуралд 300 гаруй хүн оролцсон. Бүгд энэ өөрчлөлтийг эсэргүүцэж байгаагаа илэрхийлсэн. Ингээд иргэд ҮХНӨ-ийг эсэргүүцэж, гарын үсэг цуглуулж, холбогдох хүмүүст хүлээлгэж өглөө.

-ҮХНӨ-ийг эсэргүүцэж байгаа үндэслэлээ тайлбарлахгүй юу?

-Сонгогдсон тойргийнхоо иргэдтэйгээ нүүр тулж уулзаж, санал бодлыг нь сонсдоггүй, сонгогчдоо төлөөлдөггүй УИХ-ын гишүүн хэд ч байгаад ялгаагүй. УИХ-ын гишүүний үүрэг бол сонгогчдоо төлөөлөх явдал. Тэд энэ үүргээ биелүүлдэггүй. Ийм хүмүүс олон болох тусмаа сонгогч олонд, Монгол Улсад халтай.

Хамгийн ноцтой нь ҮХНӨ-ийн төслийн талаар манай аймгийн сургууль, цэцэрлэг, боловсролын байгууллагын ажиллагсдаас онлайнаар санал асуулга авч байна. Энэ асуулгыг Монгол Улсын бүрэн эрхт иргэний хувьд эрс эсэргүүцэж, бас дургүйцлээ илэрхийлэхээс өөр арга алга. Учир нь, санал асуулга авах нэрээр хүний эрхийг зөрчиж, дарамт шахалт үзүүлж болохгүй. Нэгд, боловсролын салбарыг нь мэдэж байж, цэцэрлэг, сургуулийн нэр, албан тушаал, өөрийнх нь овог нэрийг нарийвчлан асуусан байгаа юм. Аль ч асуулгад албан байгууллага, албан тушаал, овог нэрийг асуух ёсгүй. Үүнийг социологичид мэдэж байгаа. Тэдний таалалд нийцэхгүй санал өгвөл дарамт шахалт үзүүлэх гэж зориуд айдас төрүүлж байж, өөрсдийн хүссэн саналаа авах зорилго агуулж байна гэж үзэж байгаа.

Хоёрт, УИХ-ын гишүүдийн тоо хэд байвал оновчтой вэ гэж асуугаад, 76-108, 109-125, 129-152, бусад гэж тавьсан байгаа юм. Энэ бол хэт хөтөлсөн, гарцаагүй байдалд оруулсан, хувь хүн санал бодлоо илэрхийлэх боломжийг хаасан асуултууд. Хэрэв 76-108 гэж хариуллаа гэхэд 108-ыг нь сонгосон болгох боломжтой. Үнэхээр иргэдийн саналыг авах гэж байгаа бол “гишүүдийн тоог 76 хэвээр үлдээнэ”, “гишүүдийн тоог цөөрүүлэх саналтай”, “Энэ талаар таны санал…” гээд өөрийгөө илэрхийлэх боломжийг олгосон сонголтууд оруулах ёстой. Үнэндээ МАН санал асуулгад оролцогчдын бүх боломжийг хааж, төрийн эрхийг байнга эзэгнэх гэсэн өөрсдийн хүслээ гүйцээх увайгүй оролдлого хийж байна.

Төрийн бусад албан хаагчдаас ингэж санал авч болохгүй. Дан ганц цэцэрлэг, сургуулийн багш нар Монголыг төлөөлж чадахгүй. Хэрэв санал асуулга авах гээд байгаа юм бол Үндсэн хуульд өөрчлөлт хийх эсэх тухай Бүх ард түмний санал асуулга явуулах ёстой. Үндсэн хуульд бүх ард түмний санал асуулга явуулах тухай заасан байгаа.

Дархан-Уул аймгийн иргэн Б.Нямбаяр: Дархан-Уул аймгаас сонгогдсон гурван гишүүн намынхаа 8700 хүний төлөөл ажиллаж ирсэн

-УИХ-ын гишүүд ҮХНӨ-ийн төслийг сонгогч иргэддээ танилцуулж явна. Дархан-Уул аймгаас сонгогдсон гишүүдийн иргэдтэй хийсэн уулзалт нэлээд ширүүн болох шиг боллоо. Ямар асуудлууд хөндөгдөж байв?

-Уулзалтын уур амьсгалыг та бүхэн харсан байх. УИХ-ын гишүүд ийм түвшинд очсоноо мэдээгүй. Өөрсдөө ч шоконд орох шиг боллоо. Өмнө нь тэд иргэд сонгогчидтойгоо уулзаж байгаагүй. Зүгээр л өөрсдийн намын гишүүд дэмжигчид, төрийн албан хаагчидтай уулзаж, алга ташуулдаг байсан учраас энэ удаагийн уулзалтаас тэд иргэдийнхээ ямар байр суурьтай байгааг харсан байх.

Манай дарханчууд нэг л зүйлийг хэлж байгаа. УИХ-ын гишүүд нийт ард түмнийг төлөөлж чадахгүй байна. Дархан-Уул аймгаас гурван гишүүн сонгогдсон. 2020 оны сонгуульд манай аймгаас 70.000 сонгогч санал өгсөн байдаг. Ингэхээр нэг гишүүн 23.000 иргэнийг төлөөлж ажиллах болж таарна. Энэ бол хангалттай тоо. Дэлхийн бусад улс оронд БНХАУ, ОХУ-д гэхэд парламентын нэг гишүүн 245-320 мянган хүнийг төлөөлдөг жишиг байдаг юм байна. Харин манай нэг гишүүн 23 мянган хүнийг төлөөлж чадахгүй байна. Ийм байхад гишүүдийн тоог 152 болгож нутаглана гэдэг ямар ч үндэслэлгүй. Үүнийгээ ч тэд үндэслэлтэй тайлбарлаж чадахгүй байгаа.

-Сонгогчдоо төлөөлж чадахгүй байгаа гэдгийг баримттай тайлбарлахгүй юу?

-Жишээ нь, УИХ-ын гишүүд нийт ард түмэнд хүлээн зөвшөөрөгдөхүйц гишүүн байж чадахгүй байна. Би Дархан-Уул аймгийн 23 мянган хүнийг төлөөлж ажиллая гэсэн сэтгэл зүйтэй байх ёстой. Гэтэл манайд МАН-аас сонгогдсон гурван гишүүн зөвхөн өөрсдийнхөө намын 8700 хүнийг төлөөлж ажилладаг. Тийм учраас үлдсэн 110 гаруй мянган иргэд гишүүдийн тоо нэмэгдүүлэхийг эсэргүүцэж байгаа юм. Нэг ёсондоо 90 гаруй хувь нь гэсэн үг.

Дарханчууд бид өнгөрсөн хугацаанд нүүрсний жагсаал, “Бид бухимдаж байна”, “Тэвчээр тасарлаа” гэх мэт нүүрсний хулгай, Хөгжлийн банкны хулгай, үнийн өсөлт, газрын наймааны талаар үг, үзэл бодлоо илэрхийлж удаа дараа тайван жагсаал зохион байгуулж ирсэн. Манайхаас сонгогдсон гишүүдээс нэг нь ч тэрхүү жагсаал дээр ирж төлөөллийн үүргээ гүйцэтгээгүй. УИХ-ын гишүүний үндсэн үүрэг бол төлөөллийн үүрэг байдаг. Хоёрт, 2020 оны сонгуулиас хойш гишүүд дарханчуудтай таван удаа ирж уулзсан гэж ярьж байна. Би дарханчуудаа, залуусаа төлөөлж нийгмийн үйл ажиллагаанд идэвхтэй оролцдог хүн. Яг үнэндээ гишүүд ҮХНӨ-өөр л анх удаа иргэдтэйгээ уулзлаа. Бусад уулзалт нь өөрсдийнх нь намын гишүүд, төрийн албан хаагчидтай хийсэн уулзалт л байгаа юм. Түүнийгээ дарханчуудтай уулзлаа гэж худлаа ярьдаг. Ингэж ажиллаж болохгүй.

УИХ-ын гишүүний үндсэн ажил бол хууль батлах, санаачлах. Гэтэл манай гишүүд ямар хууль санаачилсан юм бэ гээд шүүхээр байдаггүй юм. Хамгийн сүүлд Г.Дамдинням гэдэг гишүүн Боловсролын хуулийг санаачлаад I ангиас англи хэл заах ёстой гэж ярьж орж ирж байгаа. Бусад нь ямар ч хууль санаачлаагүй. Би ийм хууль санаачиллаа, энэ бол иргэдэд маш хэрэгтэй гэж орж ирж байсныг санахгүй байна. Гишүүд юу ярьдаг вэ гэхээр орон нутагт улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар хийгдэж байгаа сургууль, цэцэрлэг, эмнэлгийн өргөтгөл ярьдаг юм. Энэ бол гишүүдийн үүрэг биш. Энэ бол Дархан-Уул аймагт тухайн жил төсвөөс төсөвлөгдсөн, аймгийн ИТХ хуралдаж байгаад шийддэг л ажил. Дархан-Уулаас сонгогдсон гурван гишүүнтэй, гишүүнгүй энэ асуудал шийдэгдээд явдаг. Харин гишүүд Нийгмийн даатгалын тухай хууль санаачиллаа, Тэтгэврийн хууль санаачилчихлаа, тэтгэвэр өвлөгддөг болно гээд ярьж явбал өөр.

-Сонгуулийн тогтолцооны өөрчлөлт дээр ямар байр суурьтай байгаа вэ?

-Холимог тогтолцоог бол дэмжиж байгаа. Учир нь иргэдийн санал гээгддэггүй байх ёстой. Нийт сонгогчдын 38 хувийн саналыг авсан улс төрийн нам парламентад 70, 80 хувийн суудал авч байгаа шүү дээ. Нөгөө талаар өнгөрсөн 2020 оны сонгуульд нийт залуусын 60 гаруй хувь нь саналаа өгөөгүй байдаг. Тиймээс саналаа өгдөггүй хүмүүст төрийн ямар нэгэн үйлчилгээ, халамжийг олгодоггүй баймаар байна.

Нийт сонгогчдын гурван хувиас дээш хэмжээний саналыг авсан жижиг улс төрийн намууд парламентад нэг суудалтай болох саналыг ч мөн дэмжиж байгаа. Харин гишүүдийн тоог нэмэх асуудал яавч байж болохгүй. Яахав гишүүд иргэдэд хэрэгтэй талыг дөвийлгөж тайлбарлаж байх шиг байна. Гишүүдийн тоог 152 болгож, эгэл жирийн малчин, багш, эмч, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн төлөөлөл орж ирнэ гэж байгаа ч бодит амьдрал дээрээ хэзээ ч хэрэгжихгүй. Үнэхээр үүнийг ажил хэрэг болгоё гэвэл Улс төрийн намын тухай хуульд УИХ, аймаг орон нутгийн сонгуульд оролцож ялалт байгуулсан улс төрийн намууд дэвшүүлсэн мөрийн хөтөлбөрийнхөө 90 хувийг биелүүлээгүй бол дараагийн сонгуульд оролцуулахгүй гэж өөрчлөх ёстой юм.

Categories
мэдээ нийгэм онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Э.Одбаяр: Эрх баригчид нүүрсний хулгайн сонсголыг сонгууль өнгөртөл хийхгүй нь тодорхой болчихлоо DNN.mn

“No War” хөдөлгөөний гишүүн Э.Одбаяртай нүүрсний хэргийн талаар ярилцлаа.

-Нүүрсний хулгайн хэрэг мандсан. АТГ-аас байсхийгээд мэдээлэл өгдгөөс өөрөөр энэ хэрэг урагшилсангүй. Иргэний хөдөлгөөнийхөн энэ хэргийг яаралтай шийдвэрлэх ёстой гэж шаардаж байгаа.

-Нүүрсний хулгайтай холбоотойгоор иргэд эвлэлдэн нэгдэх, үзэл бодлоо илэрхийлж, жагсах цуглааныг эхний үед зохион байгуулж байсан шүү дээ. Нүүрсний хулгай ил болж байгаа асуудлаар төлөөлүүлэн “Манайд хууль хэрэгжихгүй байна” гэдэг хуримтлагдсан бухимдал ил гарч ирсэн. Ер нь сүүлийн 2-3 жилийн хугацаанд иргэд жагсаал цуглаан зохион байгуулж байгаа. Тэр бүрийг эрх баригчдын зүгээс галыг цурамд оруулна гэдэг шиг ач холбогдлыг нь бууруулж, утга учрыг нь алдагдуулж ирсэн. АТГ-аас өгдөг мэдээлэл бол ирээдүй цаг дээр яригдсаар байгаад өнөөдөр нүүрсний хулгайн хэргийг бүрэн мартаж байна гэж хэлж болно. Өнөөдөр энэ хэрэгтэй холбоотой асуудал хөндөж байгаа хүн байхгүй болсон. Ярилаа гэхэд ач холбогдолтой зүйл ч биш болж байна. Тэр байтугай энэ хэргийн хамгийн том сэжигтэн, зохион байгуулагч гэгдэж байсан ЭТТ-н захирал Б.Ганхуяг эрх чөлөөтэй болчихсон, түүнийг суллагдсаныг зарим нь ч мэдэхгүй явах жишээтэй.

Нэг сонин зүйл бий. Үзэл бодлоо идэвхтэй илэрхийлдэг, жагсаж цугладаг хүмүүсийг хуулийнхан барьж саатуулахдаа юу ярьсан ийснийг нь задлаад тавьчихдаг.

Гэтэл ноцтой гэмт хэрэгт холбогдсон Б.Ганхуяг чухам хуулийнханд юу ярьсан, юуг мэдүүлсэн талаар огт ам нээдэггүй. Гадны улс оронд энэ талаар цагдаа хуулийнхан нь чөлөөтэй мэдээлдэг, ард түмэндээ процессын мэдээллээ өгч явдаг. Манайд эсрэгээрээ ажиллаж байна. Ийм байдлаар явж ирсээр байгаад араас нь хичнээн ч олон янзын дуулиан шуугиан гарав. Үүнийг маш сайн анхаарвал Засгийн газар өөрөө мэдээллийг ил болгож байна. Угаасаа ил байх ёстой мэдээллүүдийг эрх баригчид дарж байгаад, сонгомол байдлаар тодорхой хүмүүс рүү чиглэсэн улс төрийн акци болгож хувиргадаг нь тодорхой боллоо шүү дээ. Шалгаж байна, эрхийг нь түдгэлзүүллээ гэдэг ч өнөөдөр нүүрсний хэрэгт, бусад хэрэгт ч хариуцлага тооцсон үйл явдал нэг ч алга.

-Нүүрсний хэрэгт хэн хариуцлага хүлээх ёстой гэж үзэж байна?

-Ойлгомжтой шүү дээ. Тухайн Засгийн газрын эрхийг барьж байгаа, эрх мэдлийг хэрэгжүүлж байгаа хүмүүс хариуцлага хүлээх ёстой. Засгийн газрыг дагаж, түүнд удирдагддаг бүтцүүд ч хариуцлага хүлээх ёстой. Манайхаас бусад хууль хэрэгждэг улсад ингэж ажилладаг.

Манайд л хууль зөрчөөд, бүх юм болохгүй байгаа, нийгэм сүйрч байгаа, иргэд ядуурч, хулгай дээрэм гаарч байгаа хэрнээ Засгийн газрынх нь нэр хүнд улам өсөөд байгаа юм шиг технологи хэрэгжүүлээд байдаг улс бол манайх болон ОХУ. Дотоодын асуудал болохоо байгаад ирэхээр гаднаас дайсан хайдаг, өөрсдийнх нь үйл ажиллагаа болохгүй болохоор өөрсдийнхөө хийсэн хулгайг гаргаж ирдэг. Иргэд түүнийг нь эсэргүүцээд жагсах гэхээр төлбөртэй, чиглэлтэй амьд тролл жагсагчидтай болчихлоо. Тэд Засгийн газар огцор гэсэн хүмүүсийг хөөж туудаг. Очихоос нь өмнө эд нартай жагсахгүй гэдэг сэтгэл зүй л төрүүлдэг, утга учрыг алдагдуулах үүрэгтэй болчихсон. Үүнээс залуучууд цэрвэдэг болж байна. Одоо нийгмийн бухимдал үүсэх нь тодорхой болчихсон учраас түрүүлээд баахан хүмүүс талбай дээр аваачаад тавьчихлаа. Ингэж жагсаал цуглааныг хүртэл цурамд оруулж байна. Ерөөсөө Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ ийм байдлаар нийгмийг хяналтандаа авах гэж оролдож байна. Тийм зүйл болохгүй.

Өнөөдөр Боловсролын зээлийн сан гээд л шуугьж байна. Гэтэл үүний нийт дүнг харахаар 40-60 тэрбум төгрөгийн асуудал яригдаж байна. Гэтэл нүүрс ямар дүнтэй билээ. Хөгжлийн банк ямар хохиролтой билээ. Тиймээс иргэд маань мэдээлэлд маш цензуртай байх хэрэгтэй байна. Засгийн газраас гаргаж байгаа мэдээллүүдэд хэт автаж, гол зорилгоо алдмааргүй байгаа юм.

-Нүүрсний хэргийн нээлттэй сонсгол товлогдоод байсан. Гэвч хийх эсэх нь бүр эргэлзээтэй, тодорхойгүй болоод мартагдаж байна уу даа?

-Хөгжлийн банкны нээлттэй сонсгол өөрөө сонгомол байдлаар явагдсан шүү дээ. Бүх оролцогчдыг хамруулаагүй. Яахав болсон нь ач холбогдолтой. Тэгвэл нүүрсний хулгайн сонсгол сонгомол байдлаар хийх ч бэрхшээлтэй. Маш олон оролцогчтой. Тэр дунд эрх баригчид буюу МАН, Засгийн газар өөрөө нүүрсний хулгайчид. Тиймээс Засгийн газар нь Засгийн газрынхаа эсрэг сонсгол хийхгүй нь тодорхой. Зөвхөн МАН-аар тогтохгүй Х.Баттулга тэргүүтэй нөхөд хамгийн том оролцогч, тоглогч байсан. Гэвч сонсгол болохгүй гэдэг нь тодорхой боллоо. Сонгууль өнгөртөл хийхгүй нь.

Тиймээс нэг л зүйлийг сайн анзаарах ёстой. Цаашид Засгийн газраас бэлдэж өгсөн өгөгдөл дээр ханарч, бухимддагаа, зохиолынх нь дагуу өрнөдөг зүйлээс татгалзахыг уриалж байна. Хууль хэлбэрэлтгүй хэрэгждэг зүйл рүү л төвлөрөх ёстой. Сангуудыг ил болгоно гэж байна. Угаасаа ил байх ёстой мэдээлэл. Дээрээс нь дарж суучихаад хэрэгтэй үедээ аль нэгийг нь гаргаж ирээд дэлгэдгийг зогсоох ёстой. Тэгж байж Хөгжлийн банк, нүүрсний хулгай шийдэгдэнэ. Хууль хэрэгжихгүй байгаа тохиолдолд яагаад ч шийдэхдэхгүй.

Categories
мэдээ нийгэм

Хоригдол эрхээ эдэлж, ар гэрийнхэнтэйгээ уртын уулзалт хийхэд нэгбүрчлэн хянах боломжгүй гэв DNN.mnm

Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх ерөнхий газрын харьяа Говьсүмбэр аймаг дахь жирийн дэглэмтэй 425 дугаар ангид ял эдэлж байсан М эргэлтийн байранд эхнэрээ хөнөөж, дараа нь өөрийгөө боомилсон онц ноцтой хэрэг энэ сарын 22-23-нд шилжих шөнө гарсан талаар бид өмнө нь мэдээлсэн.

Хүмүүжигч М нь малын хулгайн хэргээр тус хорих ангид ял эдэлж байжээ. Уг хэрэг гэр бүлийн маргааны улмаас үүссэн байх магадлалтай гэдгийг хуулийн байгууллага урьдчилан тогтоогоод байгаа аж. Түүнийг ял эдэлж байх хугацаанд эхнэр нь хэд хэдэн удаа уртын эргэлтээр ирж байжээ.

Хорих ангид хоёр хүний амь нас эрсэдсэн асуудалд олон нийт ихээхэн анхаарал хандуулж байгаа юм. Энэ тухай ШШГЕГ-аас тайлбар хийхдээ “Удаан хугацааны уулзалтын хувьд гэр бүлийн гишүүдтэйгээ 72 цаг хүртэлх хугацаанд хамт байгаа нь нэг талдаа тухайн хүмүүжигчийн эрхийг хангах, нөгөө талдаа иргэний буюу гэр бүлийн гишүүдийн эрхийг хангах, хуулиар зөвшөөрөгдсөн үйл ажиллагаа бөгөөд тухайн тохиолдолд удаан хугацааны эргэлтийн байранд харуул хамгаалалтын биечилсэн болон телекамерын хяналтыг тогтмол тавьдаг ч хүмүүжигч болон тэдний ар гэрийнхний уулзалт хийж буй тусгайлсан өрөөнд телекамер суурилуулах, мөн биечилсэн хяналтыг байнга тавих боломжгүй юм. Учир нь “Хүний хувийн мэдээлэл хамгаалах тухай хууль”-ийн 4.1.12 болон 9.1 дүгээр зүйлд хүний эмзэг мэдээлэл гэдэгт ял эдэлж байгаа болон ял эдэлсэн эсэх, бэлгийн болон хүйсийн чиг баримжаа, илэрхийлэл, бэлгийн харьцааны талаарх хүний эмзэг мэдээлэл нь хувь хүний нууцад хамаарна гэж заасан байдаг” гэсэн байр суурийг илэрхийлэв.

Монгол Улсын хорих байгууллагад бусад улс оронд байдаггүй, хүний эрхийг хангасан хоёр зохицуулалт байдаг аж. Энэ бол шагналын хоног болон хоногийн уулзалт. Хоногийн уулзалт гэдэг уртын эргэлт гэсэн үг юм. Уртын эргэлт гэдэг нь Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх тухай хуулийн 213 дугаар зүйлийн 213.2-т хорих ангийн дарга түр хугацааны уулзалтын үргэлжлэх хугацаа гурван цаг хүртэл, удаан хугацааны уулзалтын үргэлжлэх хугацаа 72 цаг хүртэл байхаар тогтоох бөгөөд холбогдох зардлыг хоригдол, эсхүл удаан хугацааны уулзалт хүссэн этгээд хариуцна гэж заасан байдаг.

Хорих ангийн дэргэд эргэлт уулзалтын тусгай байрыг гэрийн зориулалттайгаар бэлтгэсэн байх бөгөөд тэнд хүмүүжигчид ар гэрийнхэнтэйгээ 72 цаг хүртэл хугацаанд уулздаг гэсэн үг. Нэг ёсондоо тэнд амьдрал өрнөдөг. Ар гэрийнхэн нь хоол хүнс, хүмүүжигчид шаардлагатай эд зүйлс бэлтгэж ирнэ. Гэр болгон тохижуулсан байранд хоол ундаа бэлтгэж яг л гэртээ байгаа юм шиг амьдрал өрнүүлэх эрхийг олгодог юм байна. Энэ нь хоригдлын сэтгэл зүйг өргөх, нийгэмшүүлэх, ар гэрийн халуун дулаан уур амьсгалыг бүрдүүлэх зэргээр хүний эрхийг хангахыг зорьдог юм байна. Уртын эргэлтээр уулзаж буй хоригдол, түүний ар гэрийн харилцаанд хорих байгууллагын зүгээс нэгбүрчлэн хяналт тавих нь зохимжгүй гэж үздэг аж. Тиймээс эргэлтийн байрны заал талбайд хяналтын камер, харуул хамгаалалт ажилладаг бол гэр болон тохижуулсан өрөөг хянах боломжгүй ажээ.

Хэрэгтэн уг хэргийг урьдаас төлөвлөсөн байж болзошгүй гэж албаныхан үзэж буй бололтой. Талийгаач эмэгтэй нөхөртэйгөө гурав хоногийн хугацаанд уулзана гэж зөвшөөрөл авчээ. Гэвч хэрэг эргэлтийн эхний хоногт гарсан байна. Уулзалтын үеэр бусдын анхаарал татахуйц маргаан дуу чимээ өрнөөгүй гэдгийг хорих ангийнхан цагдаад мэдүүлж байгаа гэнэ. Хүмүүжигч эр эхнэрээ дэрээр дарж, хөнөөсөн байж болзошгүй нөхцөл байдал тогтоогдож байгаа бололтой. Нэг ёсондоо хорих ангийн харуул хамгаалалтын анхаарлыг татахгүйгээр хэргийг урьдаас төлөвлөсөн байсан гэх мэдээлэл яригдаж байгаа аж. Уг хэрэг гэр бүлийн маргаан, хардалтын улмаас үүссэн байх магадлалтайг эх сурвалж хэлж буй. Хохирогч эмэгтэй өмнө нь амьдрал зохиож байсан бөгөөд бага насны хоёр хүүхэдтэй байжээ. Гэвч нөхрөөсөө салаад багагүй хугацаа өнгөрсөн. Харин өөрийнх нь аминд хүрсэн М-тэй гэр бүлээ батлуулснаа хэлээгүй гэдгийг ар гэрийнхэн нь мэдээлж байна.

Хуулийнхан энэ тухай тайлбарлахдаа “Энэ ноцтой хэрэгт нийгэм ч буруутай. Тэр гэмт хэрэгтэн бол нийгмийн л нэг гишүүн. Эцэг эхээсээ гэмт хэрэгтэн болж төрөөгүй нь лавтай. Нийгмийн дунд өсч бойжиж төлөвшихдөө гэмт хэрэг үйлдсэн. Ийм хүмүүст ял шийтгэл оноохдоо нийгмээс таслахгүй, ар гэрийн амьд харилцааг нь алдуулахгүй гэсэндээ хүний эрхийг дээдэлж хуулиар зохицуулж өгсөн байдаг. Гэвч тэр эрхээ эдлэх явцдаа дахин ноцтой гэмт хэрэг үйлдэнэ гэдэг бид ийм л нийгэм бүтээж байгаа гэсэн үг. Нийгмийн сэтгэл зүйд анхаарах шаардлагатай болсны илэрхийлэл” гэж тайлбарлах нэгэн ч байгаа юм.

Говьсүмбэр аймгийн Цагдаагийн газар шалгалтын ажиллагааг үргэлжлүүлж байна.


Categories
мэдээ нийгэм

Хорих 425 дугаар ангийн эргэлтийн байранд хүмүүжигч эр эхнэрээ хутгалж хөнөөгөөд өөрийгөө боомилжээ DNN.mn

Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх ерөнхий газрын харьяа Говьсүмбэр аймаг дахь жирийн дэглэмтэй 425 дугаар ангийн хоригдол эргэлтээр ирсэн эхнэрээ хөнөөж, өөрийгөө ч хорлосон онц ноцтой хэрэг өчигдөр гарчээ. Аймгийн Цагдаагийн газарт дуудлага мэдээлэл өчигдөр 09:50 цагт ирсэн байна. Цагдаа нар хэргийн газарт очиход 30 гаруй насны эмэгтэй хутгалуулж, мөн ийм насны эрэгтэй боомилсон байдалтай нас барсан байжээ.

Уг хэргийн талаар ЦЕГ-ын Хэвлэл мэдээллийн төвөөс тодруулахад “Өнөөдөр буюу тавдугаар сарын 23-ны өдрийн 09:00 цагийн орчимд Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх газрын хашаанд хүн нас барсан байна” гэх дуудлага мэдээлэл бүртгэгдсэн. Мөрдөн шалгах ажиллагаа эхэлсэн учир прокурорын зөвшөөрөлтэй мэдээлэл өгнө” гэв.

Энэ талаар Говьсүмбэр аймгийн цагдаагийн газрын ажилтантай холбогдож тодрууллаа.

-Хэргийн талаар тодруулахгүй юу?

-Ийм хэрэг гарсан нь үнэн. Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх газрын харьяа 425 дугаар хорих ангийн эргэлт уулзалтын байранд эргэлтээр ирсэн эмэгтэй, түүний нөхөр болох ял эдэлж байсан эрэгтэй нас барсан дуудлага өчигдөр 09:50 цагт ирсэн. Мөрдөн шалгах ажиллагаа үргэлжилж байна.

-Ийм ноцтой хэрэг юунаас болж гарав. Урьдчилсан байдлаар тогтоогдсон уу?

-Энэ талаар мэдээлэл өгөх боломжгүй.

-Тэгвэл энэ хэрэгт хэн нэгнийг холбогдуулж шалгаж байгаа юу, цагдан хорьсон уу?

-Хэн нэгнийг холбогдуулж, цагдан хорьсон асуудал байхгүй гэв.

Хэргийн талаар орон нутгийн нэрээ нууцалсан нэгэн иргэнээс тодруулж, дараах мэдээллийг авлаа.

-Танай аймгийн Хорих ангийн байранд хоёр хүн нас барсан ноцтой хэрэг гарсан байна. Дэлгэрүүлж ярьж өгөхгүй юу?

-Хэрэг 425 дугаар хорих ангийн эргэлтийн байранд болсон юм байна. Хүн нас барсныг өглөө /өчигдөр/ хорих ангийн харуул хамгаалалтынхан мэдсэн юм билээ. Нөхөр нь эргэлтээр ирсэн эхнэрээ хутгалж хөнөөгөөд, өөрөө дараа нь боомилж амиа хорлосон юм байна. Харуул хамгаалалтынхан ороход тэр хүмүүс аль хэдийнэ нас барчихсан байсан учраас Шүүх шинжилгээний газарт хүргэсэн. Тэд 30 гаруй насны залуухан хүмүүс байж.

-Хорих ангийн хяналттай байранд эхнэрээ хөнөөнө гэдэг ямар ноцтой юм бэ. Шалтгаан нөхцөл юу байсан юм бол?

-24 цагийн харуул хамгаалалттай газарт архи согтууруулах ундаа нэвтрүүлэхгүй. Тиймээс архидан согтуурч нэгнийгээ алсан гэж үзэх боломжгүй. Мэдээж гэр бүлийн маргаан л байсан болов уу.

-24 цагийн харуул хамгаалалтынхан ийм ноцтой хэргийг мэдээгүй байжээ?

-Тийм л бололтой. Хэрэг бол шөнө нэг, хоёр цагийн үед гарсан бололтой. Өглөө ажил эхэлсний дараа харуул хамгаалалтын хүмүүс эргэлтийн байранд орж юу болсныг мэдсэн. Нэг ёсондоо харуул хамгаалалт муу байсан гэсэн үг. Мэдээж хүний амь хөнөөж байхад амь тавьж чарлаж орилж таарна. Түүнийг мэдээгүй, бүхэл бүтэн хоёр хүний амь хорих ангийн хамгаалалттай байранд хохирно гэдэг ноцтой явдал.

-Хэрэгтэн ямар хэргээр ял эдэлж байсан юм бол?

-Хэрэгтэн Говьсүмбэр аймгийн харьяат юм байна. Чухам ямар хэргээр суусан нь тодорхойгүй байна. Хорих 425 дугаар анги бол жирийн дэглэмтэй хорих анги. 300-400 хоригдол хүлээн авах чадалтай. Ер нь чангаас жирийн дэглэм рүү шилжээд, наранд гарахад ойртсон хүмүүс л голдуу байдаг гэлээ.