Author: БААСАНЖАВЫН ЭНХЗАЯА

Дотоодын үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлж, экспортын салбарыг солонгоруулах шаардлагатайг олон жил ярьж ирсэн. Гадагшаа гаргаж чадвал монгол бүтээгдэхүүнүүд өндөр эрэлттэй байдгийг үйлдвэрлэгчид ярьдаг. Гол нь экспортын эрх авах, бараа бүтээгдэхүүнээ экспортод гаргах үйл явц хүндрэлтэй байдаг гэдэг.

Уул уурхайн бүтээгдэхүүний хувьд улсын төсвийг дагнан бүрдүүлж байгаа учраас экспорт талдаа асуудал багатай, дэмжлэгтэй байдаг. Харин уул уурхайн бус экспортын хувьд тэр дундаа хүнсний бэлэн бүтээгдэхүүний экспортын хэмжээ үнийн дүнгээр 2018 онд хамгийн өндөр түвшин буюу 91.4 сая америк долларт хүрч, уул уурхайн бус экспортын 11.5 хувийг эзэлж байсан дүн мэдээ МҮХАҮТ-аас гаргасан экспортлогч аж ахуйн нэгжүүдийн нөхцөл байдлын сэдэвчилсэн судалгаанаас харагдаж байгаа юм. Гэвч 2019 оноос экспортын дүн буурч, 2021 онд 47.1 сая америк долларын экспорт хийж, уул уурхайн бус экспортын 6.7 хувийг эзэлжээ. Мэдээж энэ нь дэлхий дахинд гарсан цар тахалтай холбоотой хүчин зүйл гэдгийг эдийн засагчид хэлж байна.

Харин өнөөдөр нөхцөл байдал ямар байгаа, уул уурхайн бүс бараа бүтээгдэхүүн экспортлоход хичнээн шат дамжлага дамждаг, тэдгээр нь хэр ажиллагаатай байгаа асуудал чухал юм. Салбар бүрийн бараа бүтээгдэхүүний экспортын зөвшөөрөл авах дэс дараалал, шат дамжлага өөр өөр байдаг аж. Манай улсын хувьд бараа бүтээгдэхүүн экспортод гаргахад дунджаар 11 төрлийн бичиг баримт шаарддаг юм байна. Түүнд 168 цаг зарцуулдаг. Энэ нь цаг хугацааны хувьд ч бүрдүүлж байгаа бичиг баримтын тооны хувьд ч дэлхийн олонх улс орнуудын гадаад худалдаанд шаардагдах бичиг баримтын тоо болон зарцуулагдаж байгаа цаг хугацааны хувьд нэлээд их байгаа нь манай улсын тулгамдсан асуудлуудын нэг болжээ. Харин Зүүн Ази, Номхон далайн орнуудад 6-7, Эдийн засгийн хөгжлийн хамтын ажиллагааны нийгэмлэгийн орнуудад дөрвөн баримт бүрдүүлдэг. Монгол Улс энэ үзүүлэлтээрээ 1,5-4 дахин өндөр байгааг МҮХАҮТ-аас гаргасан экспортын замын зурагт дурдсан байгаа юм.

Салбар бүрийн бараа бүтээгдэхүүний экспортын зөвшөөрөл авах дэс дараалал, шат дамжлага өөр байдгийг дээр дурдсан. Ноос, ноолуурын салбар, тэр дундаа ноолуур экспортлох үйл явц 2018 онд гэхэд загварын дээжид дүгнэлт гаргуулах, гаалийн лабораториар код тодорхойлуулах, ХХААХҮЯ-наас биржийн бичиг авах, МҮХАҮТ-аас гарал үүслийн гэрчилгээ авах, тээврийн байгууллага гаалийн зуучлагч байгууллагаас ачааны манифест, төмөр замын баримт бичиг бүрдүүлдэг. Ингээд цаашлаад гааль дээр гаалийн бүрдүүлэлт хийгдэх ёстой гэнэ. Үүнд, гаальд мэдүүлэх, үнэлгээ хийлгэх, бичиг баримтаа шалгуулах, татвар төлөх, R дугаар авах, гаалийн биет шалгалт хийгдэх зэргээр үргэлжилдэг байлаа. Харин өнөөдөр энэ процесс нэлээд хумигдаж, экспортын эрх авах ажиллагаанд хугацаа бага шаарддаг болсныг үйлдвэрлэгчид хэлж байна.

Харин махны экспортын хувьд квот авах асуудал хамгийн бэрхшээлтэй гэнэ. Хэрэв авсан тохиолдолд хамгийн түрүүнд загварын дээжид өгч дүгнэлт гаргуулах ёстой. Үүнд ажлын тав хоног зарцуулагддаг. Цаашлаад Стандартчлал хэмжил зүйн газраас тохирлын гэрчилгээ авах шаардлагатай. МҮХАҮТ-аас гарал үүслийн гэрчилгээ авдаг. Энэ үйлчилгээ цахимжсан учраас өдөртөө гарчихдаг гэж байна. Түүний дараа Мал эмнэлгийн эрүүл ахуйн гэрчилгээ авах ёстой. Үүнд хамгийн их хугацаа шаарддаг ажээ. Хуулийн хугацаа 14 хоног байдаг аж. Түүний дараа тээврийн байгууллага гаалийн зуучлагч байгууллагаас ачааны манифест, төмөр замын баримт бичиг бүрдүүлдэг. Мөн дээр нь гааль дээр гаалийн бүрдүүлэлт хийгдэх ёстой гэнэ. Үүнд, гаальд мэдүүлэх, үнэлгээ хийлгэх, бичиг баримтаа шалгуулах, татвар төлөх, R дугаар авахад нэг өдөр, гаалийн биет үзлэгт орох, бодит шалгалтад хамрагдаж экспортлох зөвшөөрөл авахад нэг өдөр, тээвэрлэлтэд 2-3 өдөр шаардагддаг байна.

Бид байгалийн ургамлыг тарималжуулан БНХАУ руу экспортын зөвшөөрөл авахаар хөөцөлдөж буй Өмнөговь аймгийн нэгэн компанийн захиралтай холбогдож дараах мэдээллийг авсан юм.

-Бараагаа экспортлох зөвшөөрөл авахад ямар шат дамжлага дамжиж байна вэ?

-Манайх байгалийн ургамлыг таримал руу шилжүүлэн ургуулдаг. Хүний эрүүл мэндэд тустай ургамлын бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг гэсэн үг. Мэдээж эрүүл мэндийн гаралтай бүтээгдэхүүн бий болгох хүртэл урт удаан хугацаа шаардагддаг. Ингээд экспортлох зөвшөөрөл авахаар хөөцөлдөж эхэлсэн. Хамгийн түрүүнд энэ салбар маань Байгаль орчны яаманд хамаарах уу, Хөдөө аж ахуйн яаманд хамаарах уу гээд л эргэлзээтэй асуудал эхэлдэг юм байна. Ямартаа ч Байгалийн ургамлын тухай хуулийн дагуу Батоникийн цэцэрлэгт хүрээлэнгээр нотлуулдаг.

-Батоникийн цэцэрлэгт хүрээлэнгийн нотолгоо ямар хэрэгтэй юм бол?

-Түүнийг нь үндэслэж байж Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яамнаас тодорхойлолт гаргаж өгдөг юм байна. Уг нь Батоникийн цэцэрлэгт хүрээлэнд хандах ямар ч шаардлагагүй баймаар юм. Байгаль орчны газар, ХАА-н газар гээд байгаа. Тэд ч өөрсдөө нотолгоо гаргачихмаар санагдсан. Илүү л ажиллагаа юм билээ.

-Цаашлаад ямар алхам хийсэн бэ?

-Ингээд МҮХАҮТ-д хандаж гарал үүслийн гэрчилгээ авсан. Тэр үйл явц нэг их цаг хугацаа, мөнгө төгрөг шаардсангүй. Одоо яг процесс дээрээ явж байна. Гаалийн бичиг баримт бүрдүүлэлт дээр шаардлагатай зүйлсийг харахад хүндрэл бага гарах болов уу гэж харсан. Яг очоод газар дээр ямар байхыг мэдэхгүй байна. Одоогоор Байгаль орчны яамнаас дүгнэлт хүлээж байна.

-БНХАУ руу экспортолно гэлээ. Импортлогч талаас ямар бичиг баримт шаардаж байна вэ?

-БНХАУ-д өнгөрсөн нэгдүгээр сараас Худалдааны хууль хэрэгжиж эхэлсэн юм билээ. Энэ хуулиар импортоо нэлээд чөлөөтэй болгож өгсөн юм байна. Тиймээс хүндрэл бага байна. Ялангуяа энэ хуулиараа иргэдийнхээ дархлаа дэмжих эм бэлдмэл, ургамлын амин дэмтэй бүтээгдэхүүний импорт дээр нэлээд чөлөөтэй болгосон юм байна.

Гол нь манайд дотооддоо экспортын бараа бүтээгдэхүүний шат дамжлага дээр анхаарах хэрэгтэй санагдсан. Дээр хэлснээр Батоникийн цэцэрлэгт хүрээлэнгийн шат дамжлага илүүц ажил. Хүнд сурталтай, бүрдүүлэх бичиг баримт ойлгох ойлгохгүйгээс эхлээд асуудал гардаг юм билээ. Экспортлогч бидний хувьд тэр бүрийг хүлээнэ, хүлцэнэ. Өөр яах билээ.

Б.ЭНХЗАЯА

Хууль зүйн үйлчилгээний төвийн хуульч, өмгөөлөгч Г.Цолмонгэрэлтэй Шүүх байгуулах тухай хуулийн төслийн талаар ярилцлаа.

-Шүүх байгуулах тухай хуулийн төслийг УИХ-д өргөн барихад бэлэн болсныг ХЗДХЯ-наас өнгөрсөн долоо хоногт мэдэгдлээ. Шүүхийг тойргийн зарчмаар байгуулахдаа Иргэний шүүхэд хандах эрхийн баталгааг бодитой болгохыг тусгасан гэж хуулийн төсөл боловсруулагчид мэдэгдэж байсан. Тэгэхээр өнөөдөр Иргэний шүүхэд хандах эрхийн баталгаа ямар байдаг, цаашлаад ямар болох ёстой талаар хуульчийн хувьд байр сууриа илэрхийлэхгүй юу?

-Шинэ үеийн эрх зүйн хөгжлийн эхлэлийг 1990 оноос тооцож болно. Энэ үеэс өнөөдрийг хүртэл Шүүх байгуулах тухай хууль нь 1993, 2013, 2015 онуудад гурван удаа батлагдсан байна.

Эдгээр хуулийн хэрэгжилтийн үед 2002 онд Захиргааны хэргийн шүүх байгуулах, 2010 онд Захиргааны хэргийн Давж заалдах шатны шүүх байгуулах тухай хуулиуд батлагдсан. “Алсын хараа 2050” Монгол Улсын урт хугацааны хөгжлийн бодлогын хүрээнд гурван үе шаттайгаар Шүүх эрх мэдлийг бэхжүүлэх зорилт тавьсны хүрээнд нутаг дэвсгэр, ачаалал, хэргийн нөхцөл байдалд тохирсон оновчтой бүтцийг бий болгохын тулд хуулийн төсөл боловсруулах ажлыг эхлүүлсэн талаар Хууль зүй, дотоод хэргийн яамнаас мэдээллээ. Гэвч тус хуулийн төсөл одоогоор олон нийтэд нээлттэй хэлэлцэгдэж хараахан эхлээгүй байна. Зөвхөн Хууль зүй, дотоод хэргийн яам, Шүүхийн ерөнхий зөвлөл болон Улсын дээд шүүхийн хүрээнд хуулийн төслийн ажлын албаныхан хуулийн төслөө бичээд бэлтгэсэн, цаашдаа журмын дагуу танилцуулагдаж хэлэлцүүлэгдэх юм байна гэж харж байна. Төсөлд хэрхэн тусгагдсаныг удахгүй бид тодорхой харж санал бодлоо тусгацгаана. Одоогийн Шүүх байгуулах тухай хуулиар Улсын дээд шүүхээс бусад шүүхийн байршил, дагнасан байдал, шүүхүүдийн тоо хүрэлцээг зохицуулдаг. 2015 оны Шүүх байгуулах тухай хуулиар бид Иргэний эрүүгийн хамтатгасан давж заалдах шатны шүүх 24, нийслэлийн хэмжээнд нэг, Эрүүгийн хэргийн давж заалдах шатны шүүх ес, Захиргааны давж заалдах шатны шүүх нэг байдаг бол есөн дүүрэг 21 аймгийн Иргэн болон Эрүүгийн анхан шатны шүүх, Сум дундын найман шүүх, Захиргааны шүүх нийслэлийн хэмжээнд нэг, 21 аймагт тус бүр нэг байна.

-Энэ нь хүрэлцээтэй байж чадсан уу?

-Харьцангуй хүрэлцээтэй боловч улсын хэмжээнд Захиргааны давж заалдах шатны шүүх нэг, бусад алслагдсан аймаг, сумдын хувьд харьяа шүүх дээр хүрч очиход хүндрэлтэй. Мөн нийслэл хотын хэмжээнд шүүхүүдийн ачаалал хэт их байгаагаас иргэдийн шүүхэд хандах эрхийн хүртээмжид сөргөөр нөлөөлдөг гэж үзэх талтай. Жишээлбэл, өмгөөллийн үйлчилгээ үзүүлэх явцад иргэний шүүхүүдийн ачаалал өндөртэй байдлаас үүдэлтэй хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаа удаашрах, үл ялиг шалтгаанаар нэхэмжлэлийг хүлээн авахаас татгалзах, шүүх хуралдааны танхим хүрэлцээгүй, шүүхийн хурал давхацсан, шүүхийн туслахууд болон шүүгч нарын ажлын ачаалалтай байдлаас болж шүүгчид болон шүүхийн ажилтнуудын дунд стресс бухимдал үүсэх зэрэг асуудал олон тохиолддог. Гэвч манай шүүхүүд аль болох хуулийн дагуу иргэний шүүхэд мэдүүлэх эрхийг хангахын төлөө цаг наргүй ажилладаг. Загасчны морь усгүй гэдэг шиг Хөдөлмөрийн хуульд заасан ажлын цагийн хязгаар, илүү цаг түүнээс авах цалин хөлсийг тоо ёсоор олгох асуудал шүүхийн байгууллагын ажилтнуудын хувьд үйлчилдэггүй шахуу байдагт эмзэглэдэг, цаашид иргэний шүүхэд хандах, шударга шүүхээр шүүлгэхийн баталгаа шүүхийн ачааллыг зохист хэмжээнд байлгахаас эхлэх ёстой. Үүний тулд шүүхийн ажилтнуудын тоог нэмэгдүүлэхээс гадна шүүхийн тоог ихэсгэх, дагнасан байдлаар байгуулах зэргээр ачааллыг бууруулж тэнцвэржүүлж болно.

-Иргэн, захиргаа, эрүүгийн хэргийн шүүхүүдээс ачаалал өндөртэй нь аль нь вэ. Нөгөө талд нэг шүүхэд хэт төвлөрөл үүсэх нь эрсдэлтэй гэж зарим нь үздэг?

-Улсын хэмжээнд хамгийн их ачаалалтай шүүх нь Иргэний шүүх. Жилд нэг шүүгчид ногдох иргэний хэргийн ачаалал 200 байх ёстойгоос Баянзүрх дүүргийн Иргэний хэргийн анхан шатны шүүх 346, Сүхбаатар 341, Чингэлтэй 363, Баянгол 277, Сонгинохайрхан 353 бол Хан-Уул дүүргийн Иргэний хэргийн анхан шатны шүүх 387 хэргээр буюу үндсэн ачааллаас 187 буюу 93.5 хувиар илүүдсэн ачаалалтай байна. Мөн дараагийн нэг асуудал нь шүүхэд итгэх итгэл. “Нээлттэй нийгэм форум” ТББ, “Оюуны инноваци” ТББ-аас Монгол Улсын шүүхийн индекс 2021 судалгааг хийж дүнг нийтэд танилцуулсан. Судалгааны дүнд 100 онооноос 51.94 гэсэн үнэлгээг хийсэн. Энэ нь шүүхэд итгэх итгэл хангалттай хэмжээнд биш болохыг илтгэнэ. Шүүх байгуулах тухай хууль буюу түүний тоо, байршлыг өөрчлөх замаар шүүхэд итгэх итгэлийг нэмэгдүүлж болох дараагийн нэг шийдэл нь шүүх эрх мэдлийн төвлөрлийг судалж, шаардлагатай бол төвлөрлийг сааруулах асуудал. Дээр дурдсанчлан Улсын хэмжээнд Захиргааны хэргийн давж заалдах шатны шүүх нэг байна, бүх аймгийн болон есөн дүүргийн захиргааны маргаан тухайн шүүхэд шийдвэрлэгдэж байгаа. Шүүхийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулга, Захиргааны хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийн хүрээнд шүүх хэргийг бүхэлд нь хянан шийдвэрлэдэг. Анхан шатны шүүхийн шийдэлд өөрчлөлт оруулах боломжтой болсон бөгөөд Улсын дээд шүүх тэр бүр бүх Захиргааны давж заалдах шатны шүүхийн хэргийг хянахгүй болсон. Тодруулбал, нийт гомдлын 90 гаруй хувийг хяналтын журмаар харьяалан шийдвэрлэхгүй болсон.

Тэгвэл улсын хэмжээнд нэг Захиргааны давж заалдах шатны шүүхтэй байгаа нь шүүх эрх мэдлийн төвлөрлийг үүсгэж байгаа юм. Онолын хувьд эрх мэдлийн хэт төвлөрлийг саармагжуулах ёстой гэж үздэг. Тиймээс хөндлөнгийн судалгааны байгууллага болон хуульч, судлаачид Захиргааны хэргийн давж заалдах шатны шүүхийн асуудлыг судлах л шаардлагатай гэвэл эрх мэдлийн төвлөрлийг сааруулах санаачилгыг гаргаж болох юм. Нийслэлд 1.5 сая орчим хүн байна. Түүнийгээ дагаад захиргааны маргаан төдий чинээ олон. Гэтэл ганцхан Захиргааны хэргийн давж заалдах шүүхтэй байна. Хэдийгээр хэргийн ачаалал бага ч гэсэн эрх мэдлийн төвлөрөл нийслэл дэх захиргааны хэргийн шүүх дээр үүссэн байх боломжтой.

-Шүүгчийн ачааллыг тэнцвэржүүлэх заалт хуулийн төсөлд тусгагдсан. Мэдээж өнөөдрийн нөхцөл байдал маш ачаалалтай байдгийг судалгаа харуулдаг. Үүнийг тойргийн зарчмаар шийдвэрлэх боломжтой юу?

-Шүүхээс өөрсдийн бо-ломжийн хэмжээнд шүүг-чийн туслахуудын тоог нэмэгдүүлэх, ачааллыг бууруулах арга хэрэгжүүлж байгаа ажиглагддаг. Гэвч өнөөх л шүүхийн байр танхим хүрэлцээгүй, цалин хөлс хангалтгүй байгаагаас шүүгчийн туслахаар ажиллах сонирхолгүй байх хүндрэл байсаар байна. Хамгийн харамсалтай нь эдгээр ачаалал, хөдөлмөрийн үнэлэмж сул байгаа асуудлаас болж шилдэг хуульчид шүүгч болох сонирхолгүй байгаад байна. Салбарын сайдын танилцуулснаар “шүүхийг заавал засаг захиргааны нэгжээр бус тойргийн зарчмаар байгуулж, дагнасан байдлаар байгуулж ачааллыг бууруулна” гэснийг сонсоод талархан хүлээж сууна. Ямар ч байсан шүүхийг ачаалал төвлөрөл, алслагдсан байдлыг харгалзан тойргийн зарчмаар байгуулахаар болсон юм байна гэж ойлгосон. Урьд нь манай улс тойргийн шүүхүүдтэй байсан, засаг захиргааны нэршилд баригдана гэхээсээ илүү бүсчлэлээр эдийн засгийн ачаалал онцлогоор тойргийн зохион байгуулалттай байх, цаашдаа дагнасан байдлаар шүүхийг байгуулах нь зүйтэй гэж олон хуульч санал нэгддэг.

-Шүүгчид мэргэших асуудлыг хуульчлахаар болж байгаа юм байна. Хуульчид, шүүгчдийн мэргэшсэн байдал, ур чадварын асуудал маш хангалтгүй байгаа талаар хэлдэг. Шүүгчийн шалгалтад тэнцэх хуульч байдаггүй гэх нь ч бий. Тэгэхээр энэ асуудалд ямар гарц байж болох вэ?

-Хуульч бүр судлаач байх, хуульч өмгөөлөгчөөр ажиллаж эхэлсэн тодорхой үеийн дараа 3-5 дахь жилээс дагнан хууль зүйн зөвлөх үйлчилгээ үзүүлдэг байх нь иргэдийн хууль зүйн асуудлыг бодитой үр дүнтэй шийдвэрлэхэд ихээхэн нөлөөтэй. Өмгөөлөгчид, хууль зүйн зөвлөх үйлчилгээ үзүүлэгч, шүүгч нь тухайн асуудлаар дагнасан байх нь хэргийг шударга, үр дүнтэй шийдвэрлэх хамгийн зөв гарц байж мэдэх юм. Манай Хууль зүйн үйлчилгээний төв хуульчдаа дагнан сургах, чадавхжуулах, хэрэг маргаанд дагнан ажиллахад анхаарч ажилладаг. Хэдийгээр Монголын зах зээл жижиг тэр бүр дагнах боломжгүй гэж ярьдаг ч бүх талын чанартай мэдлэгтэй байна гэдэг боломжгүй, хууль зүйн маргаан гэдэг хүний амьдралд төдийлөн элбэг биш бас амин чухал шинжтэй байдаг тул хөнгөн мэдлэгээр хандах боломжгүй юм. Бүх талаараа хүчтэй нь бүх талаараа сулын шинж гэдэг. Тиймээс зах зээл хөгжихийн хэрээр хууль зүйн салбар яваандаа дагнах чиг хандлага аяндаа тогтоно.

-Шүүхэд итгэх олон нийтийн итгэл гэдэг том агуулга яригддаг. Манайд энэ итгэл суларсан гэж үзэх нь ч бий. Тиймээс үүнийг нэмэгдүүлэх, баталгаажуулах асуудлыг яаж зохицуулах ёстой вэ?

-Шүүхэд итгэх итгэлийг нэмэгдүүлэхийн тулд хүн бүр хичээх хэрэгтэй гэж боддог, энэ нь дан хуульчдын хийх ажил биш, эцсийн дүнд хувь иргэн бүрийн цаашлаад улсын үндэс тусгаар тогтнолын асуудал байдаг. Өмгөөлөгчийн хувьд өөрийн туслалцаа үзүүлж буй хэрэг маргааны үед шүүх үйлчлүүлэгч хоёрын гүүр, шүүхэд итгэх итгэлийг тавих анхны цэг болж ажиллах ёстой гэж үздэг. Үйлчлүүлэгчдээ хуулийг ойлгомжтой тайлбарлан, гаргалгааг олох, үйлчлүүлэгчийн эрх ашгийг тууштай хамгаалан, бүхий л шударга арга хэрэгслээр түүнд туслалцаа үзүүлэх маань шүүхэд итгэх итгэлийг төрүүлдэг анхны алхам. Цаашлаад шүүгчийн туслах, түүний харилцаа хандлага, шүүх хуралдааны танхим зэрэг нь шүүхэд итгэх итгэлийн нэг хэсэг. Хамгийн чухал нь шүүгчийн шийдвэр юм, шүүгч шийдвэрээрээ хэргийн үнэн мөнийг сайхан тайлбарлаад, гарцаагүй шударга шийдэл гаргахад хэн хүнгүй ойлгож хүндэлж хүлээн зөвшөөрнө шүү дээ. Сайхан шийдсэн хэргүүд зөндөө байдаг, уран гоё шийдэлтэй хэргүүд олон тохиолдоно. Хэдийгээр нэг тал гомдолтой үлддэг байж болох ч хамгийн зөв шийдэл гэдгийг хэн хэн нь ухамсарлан үлдэх тэр мөчид шүүхэд итгэх итгэл бий болж байдаг.

Б.ЭНХЗАЯА

Нийгмийн эрүүл мэндийн үндэсний төвийн эрдэм шинжилгээний ажилтан О.Оюун-Эрдэнэтэй ярилцлаа.

-Барилгын дотор заслын материал хүний эрүүл мэндэд хортой үр дагавар учруулж байгаа асуудлыг манай сонин хөндөж бичсээр ирсэн. Эрүүл мэндийн салбарын судлаачдын хийсэн Улаанбаатар хотод дотоод орчин дахь агаарын бохирдлын талаарх судалгаа олон улсын сэтгүүлд хэвлэгдсэнийг уншлаа. Нэлээд ноцтой үр дүн гарсан байна. Судалгааг ахалж ажилласны хувьд та энэ талаар дэлгэрүүлэхгүй юу?

-Улаанбаатар хотын гэр хорооллын айл өрхүүдэд сайжруулсан түлшийг хэрэглэж эхлэхтэй зэрэгцээд угаарын хийн хордлого гарч эхэлсэн. Бид нарийн судлах шаардлагатай байсан. Мөн барилгын материалаас ялгардаг олон төрлийн химийн бодисыг судлах шаардлагатай ч тухайн бодисуудыг хэмжих лаборатори хомс, дээр нь дотоод орчин дахь угаарын хийн ялгарлын мэдээлэл цуглуулах, бичих багаж байгаагүй. Тиймээс судалгааны бэлтгэл ажлыг 2015 оноос хангаж байгаад 2019 онд НЭМҮТ-өөс НҮБ-ын Хүүхдийн сангийн дэмжлэгтэйгээр энэ цогц судалгааг эхлүүлсэн. Бид өмнө нь энэ төрлийн судалгааг 2008 онд түлш болон зуухтай холбож судалсан байдаг. Бидний дотоод орчны агаарын чанарын судлах судалгааны түүвэрт Улаанбаатар хотын Захирагчийн албанаас агаарын бохирдлыг бууруулах бүс гэж гаргасан. Энэ бүсээс гал түлдэг 80 айл өрхийг сонгож аваад 24 цагийн хэмжилтээр бүтэн долоон сарын хугацаанд РМ2.5 тоосонцор, нүүрсхүчлийн дутуу исэл буюу угаарын хий, нүүрстөрөгчийн давхар исэл буюу СО2-ыг үзсэн.

Мөн азотын хий, хүхрийн давхар исэл, азотын давхар ислийг хэмжсэн. Үүнээс гадна “Ногоон титэм” ХХК-тай хамтран Эрүүл мэндийн сайд болон Барилга хот байгуулалтын сайдын 2018 оны 05/08 тушаалын журмын хэрэгжилтийг хангах үүднээс шинээр ашиглалтад орсон болон засвар хийсэн барилга байгууламжийн дотоод орчинд дэгдэмхий органик нэгдлүүдийг урт хугацааны турш хэмжилт хийсэн.

Өөрөөр хэлбэл, сургууль, цэцэрлэг, эмнэлэг, орон сууц, хаус, оффис, худалдааны төв, монгол гэр зэрэг 123 объектын 583 дээжид бензол, формальдегид, ксилол, толуол гэсэн хорт бодисуудын нэгдэл ямар байгааг судалсан.

-Судалгааны аргачлал нэлээд онцлогтой байсан. Ялангуяа хавдраар өвчлөх магадлалын тооцооллыг хүртэл гаргасан байв уу?

-Дэгдэмхий органик нэгдлүүд буюу барилгын материалаас ялгардаг нэгдлүүдийн хүний эрүүл мэндэд нөлөөлж байгаа эрсдэл, үүнийг ямар нэгэн байдлаар бууруулахгүй бол эрсдэл хэрхэн нэмэгдэх вэ гэдгийг тооцоолсон. Бид судалгаандаа эрсдэлийн үнэлгээ хийдэг олон улсын аргачлалыг ашигласан. Тодруулбал, АНУ-ын Өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх газар болон АНУ-ын Байгаль орчныг хамгаалах агентлагаас хавдраас урьдчилсан сэргийлэх эрсдэлийг тооцоолдог аргачлалыг ашигласан гэсэн үг. Хорт бодистой орчинд хүн тодорхой хугацаанд амьдрахад хорт хавдар тусах уу, тусвал хэзээ тусах вэ гэх тооцооллыг хийсэн.

-Энэ удаа барилгын материалаас үүдэлтэй дотоод орчны агаарын бохирдлыг дэлгэрүүлж ярихыг хүсч байна. Судалгааны үр дүнг энгийнээр тайлбарлаж өгөхгүй юу?

-Дотоод орчинд дөрвөн төрлийн хорт бодисын агууламж ямар байгааг тодорхойлсон гэсэн шүү дээ. Бензол хорт хавдар үүсгэгч А-1 ангилалд багтдаг бодис. Мөн нөхөн үржихүйд хортой, амьсгалахад хортой, олон удаагийн өртөлтөөр тодорхой эрхтэн системд нөлөөлдөг хоруу чанар үүсгэдэг, арьс үрэвсүүлэгч болон цочроогч бодисын тоонд ордог. Формальдегид ч мөн хорт үүсгэгч ангилалд багтдаг. Арьс мэдрэгшүүлэгч буюу харшил үүсгэгч, үрэвсэл үүсгэгч бодисын тоонд орно. Толуол нөхөн үржихүйн эрүүл мэндэд хортой бодис. Ксислол хортой бодисын ангилалд ордог.

Судалгааны үр дүнд формальдегид цэцэрлэгт нийт дээжийн 94.7 хувьд, сургуульд 100 хувь, эмнэлэгт 100 хувь, орон сууцанд 97.2 хувьд, оффист 85.7 хувь, хауст 23.1 хувь, гэрт илрээгүй. Бензол цэцэрлэгт нийт дээжийн 26.3 хувьд, сургуульд 33.3 хувьд, орон сууцанд 16.2 хувь, оффист 62.9 хувь, эмнэлэгт 42.9 хувь, худалдааны төвүүдэд 12.5 хувь, монгол гэрт 100 хувь, хауст 100 хувьд илэрсэн. Толуол цэцэрлэгт нийт дээжийн 10.5 хувьд, сургуульд 22.2 хувьд, орон сууцанд 11.1 хувьд, хауст 30 хувьд, оффист 25 хувь, эмнэлэгт 7.1 хувьд, гэрт 33 хувьд илэрсэн. Дандаа улсын санхүүжилттэй сургууль, цэцэрлэг, эмнэлэгт хорт бодисууд илэрсэн гэсэн үг. Мөн нийтийн орон сууцанд ч хорт бодисууд ялгарч байдгийг тодорхойллоо.

-Маш ноцтой тоон мэдээллүүдийг та хэллээ. Эдгээр нь хоруу чанарын хувьд ямар хэмжээнд байна гэсэн үг вэ?

-Эрүүл мэндийн сайд болон Барилга хот байгуулалтын сайдын 2018 оны 05/08 тушаалаар батлагдсан барилгын материалаас дотоод орчны агаарт ялгарах дэгдэмхий органик нэгдлийн зөвшөөрөгдөх дээд хэмжээнд формальдегидын гурав хоногийн дундаж 50 мкг/м3 байхыг зөвшөөрдөг. Харин олон улсад ДЭМБ-ын зөвлөмжид 0.1 мкг/м3 байх ёстой гэдэг. Бидний судалгаагаар формальдегид нийт дээжид дундаж нь 8.7 мкг/м3 гарсан. Хамгийн ихдээ 225 мкг/м3 илэрсэн.

Бензол нийт дээжид дундаж 25.4 мкг/м3 байсан. Хамгийн их нь 180 мкг/м3, хамгийн бага нь 1.5 мкг/м3 гэж гарсан. Гэтэл олон улсад, ДЭМБ бензолыг дотоод орчинд байх ёсгүй бодис гэж үздэг. Харин манайд хоёр сайдын тушаалаар батлагдсан хавсралтад 1 мкг/м3-аас ихгүй байх ёстой гэж заасан. Гэтэл бодит байдал дээр ямар гарсныг та сонслоо.

-Хорт хавдар үүсгэгч үндсэн бодисуудаар дотоод орчинд хүмүүс амьсгалсаар байдаг юм байна гэж ойлгогдож байна. Тэгвэл өнөөдөр бидэнд тулгамдаж байгаа хавдрын өвчлөлийн өсөлтөд дотоод орчны агаарын бохирдол нөлөөлж байна гэж үзэж болох уу?

-ДЭМБ-ын мэдээллээр 2013 онд агаарын бохирдол нь хавдарт нөлөөлдөг орчны хүчин зүйл мөн гэж зарласан. Иймээс байх боломжтой. Нөлөөлөх хүчин зүйлийн нэг нь яах аргагүй энэ бодисууд. Бид судалгаагаа Улаанбаатар хотод л хийсэн. Гэтэл хөдөө орон нутагт сургууль цэцэрлэгийн нөхцөл байдал ямар байгаа вэ. Сургууль, цэцэрлэгийн засвар үйлчилгээ хийдэг хүмүүс энэ талаар мэдэж байгаа юу. Тендерийн хуулийн зарим заалтад бараг хамгийн хямд будаг, хамгийн хямд үнэтэй материал авахыг шаарддаг. Хамгийн хямд байна гэдэг хамгийн хортой байна гэсэн үг. ЭХЭМҮТ-өөс гаргасан судалгаагаар жил бүр хавдраар өвчилж байгаа хүүхдүүдийн 40 хувь нь цусны цагаан эсийн хорт хавдар эзэлж байна гэж үзсэн байдаг. Цусны цагаан эсийн гол эх үүсвэр бензол, формальдегид. Мэдээж энэ хавдрыг үүсгэх олон хүчин зүйл бий. Гэхдээ орчны талаас энэ хоёр бодис шууд нөлөөлдөг.

-Хорт бодисоор хэр хугацаанд амьсгалахад хавдрын өвчлөл үүсэх талаар тооцооллыг олон улсын аргачлалаар гаргасан гэлээ. Ямар үр дүн гарсан бэ?

-Бидний судалгаагаар бензолын агууламж хамгийн ихдээ дотоод орчинд 0.042 мкг/м3-аар ялгарч байхад тийм орчинд тогтмол байгаа 0-19 насны хүүхдүүд хорт хавдрын эрсдэл хэзээ үүсч байгааг судалсан. Яг ийм орчинд 24 цагаар 70 жил ажиллаж амьдрахад хорт хавдар үүсэх магадлалтай үр дүнг та бүхэн судалгааны өгүүллээс харсан байхаа. Ялангуяа долоон сартайгаас дөрвөн нас хүртэлх хүүхдүүд хамгийн өндөр эрсдэлтэй. Учир нь энэ насны хүүхдийн физиологийн өсөлт хамгийн эрчимтэй явагддаг. Унтаж байх үедээ хэрэгцээт хүчилтөрөгчөөр амьсгалдаг хэмжээ нь маш өндөр байдаг.

-Гэтэл өнөөдөр хүүхэд багачууд сургууль, цэцэрлэгтээ, гэртээ 0.042 мкг/м3-аас хэд дахин өндөр тунгаар амьсгалж байна шүү дээ. Эрсдэл бүр илүү гэж ойлгож болох уу?

-Энэ бол өнөөдрийн байдлаар дотоод орчинд дээж цуглуулаад, хэмжилтийн хамгийн өндөр тунгаараа тооцоолоход нэг өдөрт дунджаар амьсгалж байгаа тун гэж ойлгож болно. Бидний судалгааны аргачлал АНУ-ын Байгаль орчныг хамгаалах агентлаг болон өвчнөөс сэргийлэх төвийн аргачлалаар хийсэн тооцооллын үр дүн. Цаашид улам нарийн судлах шаардлагатай, бид бас судалгааны хөрөнгө судлах, олох, судалгааг хийх шаардлагатай байна.

-Гарц юу байж болох вэ. Мэргэжлийн хүний хувьд та бүхэнд тооцоолсон гаргалгаа байгаа байх?

-Монгол Улс өнөөдөр MNS 4585:2016 гэсэн гадаад орчны ганцхан стандарттай. Стандартын тухай хуулиар таван жил тутамд стандартуудыг шинэчлэх ёстой. Байгаа энэ стандарт маань чанарын шаардлага хангадаггүй. Энэ стандартаар бол РМ-2.5-ын агууламж 24 цагийн дундаж 50 мкг/м3 гэж үздэг.

ДЭМБ РМ-2.5-ын агууламжийг бууруулах дөрвөн үе шатыг зааж өгсөн. Нэгдүгээр шатанд РМ-2.5-ын агууламжийг 75, хоёр дахь 50, гурав дахь 37, дөрөв дэх нь 15 гээд явдаг. Өнөөдөр ДЭМБ РМ-2.5-ын агууламжийг 37 хувьд хүргэхийг улс орнуудад зөвлөж байгаа. Гэтэл манай улс нэгдүгээр үе шатан дээр ч очиж чадаагүй байна. Тиймээс MNS 4585:2016 стандартыг яаралтай шинэчлэх ёстой. Энэ талаар асуудал хариуцсан мэргэжлийн байгууллага мэргэжилтнүүдэд ханддаг ч “2016 онд баталсан стандарт байгаа” гэсэн ойлгомжгүй, мэргэжлийн бус тайлбар өгдөг.

Хамгийн чухал нь өнөөдөр Монгол Улсад дотоод орчны агаарын чанарын стандарт гэж байхгүй. Дотоод орчны стандартыг яаралтай баталж, үндэсний хэмжээнд мөрдөх шаардлагатай. Гэвч байгаагүйн хор уршгаар дотоод орчинд ямар хорт бодисууд ялгарч байдгийг бидний судалгаа харууллаа. Хэрэв дотоод орчны агаарын чанарын стандарттай бол барилгын компаниудад, барилгын материал дээр шаардлага тавьчихна шүү дээ. Ядаж л нэгдүгээр зэрэглэлийн орон сууц болох хүн байнга амьдардаг сургууль, цэцэрлэг, эмнэлэг, орон сууцыг шинээр барихдаа, засвар үйлчилгээ хийхдээ барилгын материалд нь стандартын шаардлага тавьдаг болох ёстой.

Бид аль эрт 2019 онд дотоод орчны агаарын чанарын стандартын шаардлагыг мэргэжлийн хүрээнд боловсруулаад холбогдох хүмүүст нь хүргэсэн. Гэвч өнөөдөр хүртэл ажил хэрэг болоогүй л байна. Стандартчилал хэмжил зүйн төвийн зохих мэргэжилтнүүд хүртэл дэмжээд энэ дотоод орчны стандартын ач холбогдлыг үнэлж батлахаар хэлэлцсэн ч эрх зүйн хувьд зөрчилтэй зохицуулалтууд гарч ирээд байгаа. Гэхдээ бидний сэтгэл нэгтэй судлаачид мэргэжилтнүүд дахин хэлэлцүүлэхээр хүлээн авсан байгаа. Удахгүй стандарттай болох байх гэж хичээж байна.

Амтай болгон “Авлига хороолол” гэгчийг нураах ёстой гэж шаардаж байна. Үүнийг нь баталж, Хотын захиргаанаас албадан буулгах захирамжийг өчигдөр танилцуулав. “Акуа Гарден” хотхоноос гадна цаана нь Дунд гол дагуу байрласан “Шунхлай” ШТС, “S outlet” худалдааны төв хоёрыг давхар нураах тушаал гарчээ. Энэ нь өнгөрсөн зуны үертэй холбоотой. Товчхондоо энэ гурван объект Дунд голын эрэг дээр баригдсан. Үерийн ус Буянгийн зам орчмын орон сууцууд руу хальж, хонгил, гараажийн хэсэг усанд автуулсан. Энэ нь дээрх гурван барилга голын голдиролыг шахаж барьсантай холбоотой гэж албаны хүмүүс зарласан. Үүнийг сонссон олон нийт нурааж, устгавал таарна гэж бах таваа ханган шуугьж ирлээ.

Үер бол байгалийн үзэгдэл. Байгалийн үзэгдэл хэзээ, хэрхэн болохыг хэн ч таахгүй. Тиймээс үер болж л байдаг. Энэ удаагийн үер тийм ч айхавтар томдоо орохгүй. Мэдээж хүний амь эрсдэж, эд хөрөнгө урссан явдал уруйн үерээс үүдэлтэй. Тэглээ гээд нэгэнт бүтээн байгуулаад босгочихсон хөрөнгийг нураана гэдэг муйхар арга. “Акуа Гарден”, Шунхлай ШТС, “S outlet” зэргийг буулгахгүйгээр авч үлдэх өч төчнөөн арга хувилбар байна. Өнгөрсөн хугацаанд энэ тухай ярьж, санаачилж байгаа явдал огт дуулдсангүй. Зөвхөн газрын хөрснөөс арчаад өг гэдэг агуулгыг л амтай бүхэн хэлж байна. Үнэндээ энэ үзэгдэл бид нийгмээрээ ядуу байгаагийн илрэл. Хөрөнгөтэй хүнийг үзэж чаддаггүй. Өөрсдөө бид баян болохыг хүсдэггүй, баян нэгнийг ядуу болгох л хүсэлтэй. Үүний л жишээ “Авлига хороолол” гэгчид хандсан байдлаас тодорхой харагдана.

Энэ барилгуудыг авч үлдэх ямар боломж байна вэ. Хамгийн наад зах нь голын ус хальсан хэсгээр цементэн далан босгож болох байв. Сэлбэ, Дунд голын эрэг дагуу хаана нам доор хэсэг байна, саяны үер аль хэсгээр сэтлэв, тэндээ л цементээр хана босгоход болох биш үү. Нарийн яривал усны мэргэжилтнүүд Сэлбэ голын эхэн дээр далан барих саналыг олон жил дэвшүүлж ирсэн. Далан гэдэг өөрөө голын усны түвшний тохируулга. Яг л сая болсон үер уснаас хамгаалах зорилгоор голын урсгал дагуу параллель чиглэлтэй баригдах ёстой бүтээн байгуулалт юм. Энгийнээр бол голын ус ихэдвэл багасгах үүрэг гүйцэтгэгч л гэсэн үг. Ийм маягаар үүссэн нөхцөл байдалд тал талдаа хохирол багатай даван туулж болох санал санаачилга яригдах ёстой. Ялангуяа хөрөнгөө нураалгах болчихоод байгаа эзэд өөрсдөө идэвх санаачилгатай хөдөлмөөр байна. “Хөрөнгө нураах гэлээ” гээд матрын нулимс унагаад зогсох хайран биш үү, та нарт. Түүний оронд хохирсон гэх иргэдээс уучлалт гуйгаад, хийсэн хэрэгжүүлснээ бүтэн авч үлдэх үндэслэлтэй арга хувилбар олж танилцуулаач. Үүн дээр чинь “Өдрийн сонин” гүүр болж, өргөн хэлэлцүүлэг өрнүүлж өгье. Олон нийт ч өөрөөр харна, санал санаачилга яригдана.

Энэ гурван барилгыг нураагаад гарсан хохирлыг төсвөөс даана, захиалагчдын хохирлыг барагдуулна гэж Хотын даргын орлогч өчигдөр ярина лээ. Хэрэв барилгыг нураахгүйгээр

дараагийн үер усны эрсдэлээс сэргийлж далан хана босговол гарах зардал ч бага тусна. Харин тэр хамгаалалт нь нэг удаагийнх биш урт настай байх ёстой. Зардал төсвийг нь дээрх

гурван компани, нийслэлтэй хамтраад гаргавал хэн хэндээ дэмтэй.

Саяхан баруун Европт болсон үерийн үеэр угсардаг далан босгочихож байгаа бичлэг олон нийтийн сүлжээнд тавигдсан байв. Яг л өрдөг тоглоом шиг, үерийн ус хэр хэмжээтэй байхаас шалтгаалаад далангаа өндөрлөчихөж байна. Хор хохирол ч бага тусах нь ойлгомжтой. Ер нь манайхаас бусад улс орон нураана, сөнөөнө гэдэггүй. Хийж бүтээснээ төр нь дэмжээд, эрсдэлээс хамгаалсан арга хувилбар, бүтээн байгуулалтыг зэрэгцүүлж явдаг. Харин манайд өчигдөр гаргасан шийдвэрээ өнөөдөр цуцалж, ард түмэн бизнес эрхлэгчдэдээ хоёр нүүр харуулдаг байдал хэвшчихсэн. Энэ удаа ч тэр. Жишээ нь, “Акуа Гарден” хотхоныг барих зөвшөөрлийг төр өөрөө олгосон байдаг. Анх 2007 оны долдугаар сарын 4-ний өдөр НИТХ-ын тэргүүлэгчдийн тогтоолоор Засгийн газрын хэрэгжүүлж байгаа 40 мянган айлын орон сууц хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх ажлын хүрээнд тухайн үеийн ХУД-ийн 1-р хороонд орон сууцны төсөл хэрэгжүүлэхээр 11.8 га газар олгохыг “Эм энд Жи констракшн ХХК”-д зөвшөөрсөн. Үүнийг нь үндэслээд ХУД-ийн Засаг даргын захирамж 2008 оны нэгдүгээр сарын 18-ны өдөр гарч, газар ашиглах эрхийг нь олгосон. Улмаар тухайн үеийн Хотын дарга асан Т.Билэгт тус компанид газар ашиглах эрхийн гэрчилгээг гардуулсан. Болсон процесс ердөө л энэ. Барилгын компани авлига хороолол гэгчийг сайн дураар бариагүй. Барих ч боломжгүй. Төр өөрөө зөвшөөрсөн, газар олгосон, эрхийг нь өгсөн байна. Харин өнөөдөр шийдвэрээсээ буцаж, нураана гэж байгаа нь маш ойлгомжгүй явдал юм.

Илүү үглэхэд, Да Хүрээг барих Богдын зураач нар үер ус, галын аюулыг эс тооцвол сайхан газар хэмээн өнөөдрийн Улаанбаатарын буурийг сонгож байсан гэдэг. Энэ тухай 1960 оны айхавтар үерийн дараа өвгөчүүл ярьж байсныг аав маань хуучилж байсан удаатай. Үер усны гамшиг хэзээ ч, хаана ч болох эрсдэлтэй. Нэг удаагийн үерт хийж бүтээснээ устгаад нураах биш хамтраад хамгаалаад явах л улс үндэстний нэгдмэл байдлын эд эс баймаар юм даа.