Author: БААСАНЖАВЫН ЭНХЗАЯА

Хууль зүйн үйлчилгээний төвийн хуульч, өмгөөлөгч Г.Цолмонгэрэлтэй хүүхдийн эрхийн талаар ярилцлаа.

-Зам тээврийн осолд хүүхэд өртөж, эрүүл мэнд амь насаа алдах явдал манай улсад маш өндөр хувьтай байна. Өнгөрсөн долоо хоногт хүүхэд амиа алдсан харамсалтай явдал боллоо. Ер нь энэ тухайд хуульчид та бүхэн ямар санал бодол, байр суурьтай байдаг вэ?

-Замын хөдөлгөөний дүрэмд хүүхэдтэй холбоотой дараах дүрмийг баримтлахыг үүрэг болгодог. Үүнд, 10 хүртэлх насны хүүхдийг харгалзах хүнгүйгээр замын хөдөлгөөнд оролцуулахгүй байх, хүүхдийг зохион байгуулалттай тээвэрлэж яваа бол 50 км/цагийн хурдтай явах ба түүнээс дээш хурдаар явахыг хориглодог. Мөн дээр нь харгалзах хүнгүйгээр 10-аас доош насны хүүхдийг машин, тээврийн хэрэгсэлд үлдээх, тээвэрлэхдээ зориулалтын суудал ашиглах, суудалд суулгах боломжгүй бол зөвхөн арын суудалд насанд хүрэгчдийн өвөр дээр суулгах, мотоциклийн ард талд суулгахыг хориглох, хамгаалах бүс зүүлгэх гэх мэтээр хамгаалах ёстой.

Эдгээр шаардлагыг биелүүлэх үүднээс Хотын захиргаанаас сурагчдын автобус гаргаж хүүхдүүдийг хичээл сургуульд нь тээвэрлэж байгаа ч хүрэлцээ, буудлуудын зохион байгуулалтын хүртээмжтэй байдал хангалтгүй байгаа юм. Эцэг эхчүүд болон багш, сургуулийн зүгээс 10 хүртэлх, зарим сургууль 12 нас хүртэл хүүхдээ харгалзах хүнгүйгээр сургуульдаа ирж, буцахыг хориглосон байдаг. Энэ нь маш зөв шаардлага. Ингэж байж олон хүүхдийг эрсдэлээс хамгаална. Мөн хүүхдээ зөв тээвэрлэх тал дээр анхаарч, үүн дээр нь замын цагдаа нар хяналт тавьж байна. Цэцэрлэгийн наснаас эхлээд Ногоон гэрэл цагаан шугам хөгжөөнт сургалт, замын хөдөлгөөний талаар мэдлэгийг сургуульд олгож байгаа. Сургуулийн эцэг эхийн зөвлөл эргүүл гаргаж сургууль орчимд хяналт тавьж байна.

Гэвч сүүлийн үед автомашин жолоодох үеийн гар утасны хэрэглээнээс үүдэн анхаарал алдах, хурд хэтрүүлэх, хурд хэтрүүлээгүй боловч анхаарал болгоомжгүйгээс болж зам тээврийн осол гаргах тохиолдол нэмэгдсээр байна. Согтуугаар тээврийн хэрэгсэл жолоодох зөрчил буурахгүй байна.

-Хүүхэд өөрийгөө хамгаалах чадваргүй. Тийм тохиолдолд жолооч нар замын хөдөлгөөнд ухамсартай оролцох соёл л манайд дутагдаад байна уу?

-Арваас дээш насны хүүхдүүд замын хөдөлгөөнд бие даан орж, гэр сургууль, дугуйлан гэсэн маршрутаар зорчиж байгаа. Бусад байдлаар хаана зорчиж байгаа талаар эцэг эх, багш асран хамгаалагч нар байнга анхаарах нь зүйтэй. Бага насны хүүхэд насанд хүрэгчдийг бодвол оюун ухаан, сэтгэн бодох, самбаачлах чадвар дутмаг, гэнэн томоогүйгээс зам тээврийн осолд холбогдож, эрүүл мэнд, амь насаараа хохирч байна. Хэдийгээр гарцгүй газраар гарсан, улаан гэрлээр гарсан байж болох ч үүнд хүүхдийг буруутгах боломжгүй.

Жолооч орчин тойрноо сайтар ажиглаж хүүхэд байгаа эсэхийг хянах хэрэгтэй. Тээврийн хэрэгслийг зогсоож чадахаар хурдыг тохируулах ёстой. Ээж аав, ах эгч нар болон гудамжинд таарсан томчууд хэн ч байж болно, хүүхдийг зам гарахад, зөв хөдөлгөөнд оролцоход нь тусалж байх учиртай. Механикжсан тээврийн хэрэгсэл гэдэг бол цэнэгтэй буутай л ижил. Түүнийг жолоодож яваа хүн биеийн эрүүл мэнд, сэтгэл санааны хувьд үүнийгээ бүрэн ухамсарлах ёстой байдаг. Жолоог шилжүүлэхдээ ч энэ талаар байнга бодолцох учиртай. Тээврийн хэрэгсэл эзэмшигч, өмчлөгч нь буруутай байсан, машиныг жолоодож явсныг үл харгалзан хохирлыг төлөх хуулийн зохицуулалттай. Ер нь энэ талын хууль тогтоомж хангалттай байгаа. Харин зохион байгуулалт, хэрэгжүүлэлт сулрах хандлагатай байгаа нь асуудал юм.

-Монгол Улс хүүхэд, хөгшдөдөө ээлгүй улс гэж нэрлэж болно. Ялангуяа хүүхдийн эрх олон талаар зөрчигдсөөр байгаа. Сурч боловсрох, эрүүл аюулгүй орчинд амьдрах, эрүүл мэндээ хамгаалуулах гээд хуульд заадаг ч амьдрал дээр эсрэгээрээ байна. Энэ юутай холбоотой вэ?

-Хүүхэд бол энэ тэргүүнд хүн. Тиймээс хүний жам ёсны эрхийг баталгаатай эдлэх, хуулиар тогтоосон бусад эрхийг эдлэх эрхтэй. Хүний эрх болон Хүүхдийн эрхийн олон улсын конвенци, фактын хүрээнд хүүхдийн эрхийг түүний онцлогт тохируулан хамгаалж ирсэн. Үндсэн хуульд хүний журамт үүрэг бол үр хүүхдээ өсгөн хүмүүжүүлэх гэж заасан байдаг. Одоо манай улсад Хүүхдийн эрхийн тухай хууль, Хүүхэд хамгааллын тухай хууль, Хүүхдийн эрхийн конвенци, Гэр бүлийн тухай хуулиар дагнан хүүхдийн эрхийг хамгаалж, дэмжлэг үзүүлж байна.

Улсын эдийн засаг, ядууралтай хүний эрхийн зөрчил шууд хамааралтай байдаг. Амьдралын түвшин доогуур гэр бүлд хүүхдийг үл хайхрах, бие махбодийн болон сэтгэл санааны хүчирхийлэл үйлдэгдэх явдал түгээмэл болохыг цагдаагийн байгууллагын мэдээнээс харж болно. Дараагийн нэг хүчин зүйл нь эцэг эх хүүхдэдээ зав гаргахгүй, хүмүүжүүлэх үүргээ хангалттай биелүүлэхгүй, тэдэнтэй ярилцахгүй, анзаарахгүй байгаагаас хүүхдийн эрхийн зөрчил үүсдэг. Завгүй байх нь сайхан ч эцэг эх болсон бол хүүхдэдээ заавал зав гаргах ёстой юм. Үүнийг хуулиар ч заасан.

Хүүхдийн үзэж харж байгаа контентыг хянах, хөдөлмөр, эрүүл ахуйн зөв дадал суулгах, тэвчээр, хариуцлага, хайрын талаар зөв ойлголт өгөх, бусдын эрхийг хүндэтгэх, өөрийн нөхцөл байдлыг зөв үнэлж, эцэг эх багш итгэлт хүнтэйгээ зөвлөлдөж байх талаар бид өөрсдөөсөө эхлэх ёстой.

-Хүүхэд бол Монгол Улсын ирээдүй хойч, бас тэд өөрсдийгөө илэрхийлэх, хамгаалах чадваргүй. Гэр бүлийн хүчирхийлэл, бэлгийн хүчирхийллийн золиос болж байгаа тохиолдол ч олон. Ямар арга хэмжээ шаардлагатай байна вэ?

-Гэр бүлийн хүчирхийлэл, хүүхдийн хөдөлмөрийн болон бэлгийн мөлжлөгийн талаар сүүлийн үед төрийн, тэр тусмаа шүүхийн практик тогтсон гэж ойлгож болно. Хүүхэд, гэр бүлийн хүчирхийллийн талаар гомдол мэдээлэл цагдаагийн байгууллагад өгөхөд заавал бүртгэж шалган шийдвэрлэж байгаа. Шүүх энэ төрлийн зөрчил гэмт хэрэгт өчиггүй ял шийтгэл ногдуулдаг.

Гол нь мэдээлэх, илрүүлэх тал дээр иргэд, хөршүүд, багш нарын оролцоо чухал. Мөн хамтарсан баг болох цагдаа, хорооны нийгмийн ажилтан, сэтгэлзүйч, багш нар хүүхдийн эрхийн зөрчлийг илрүүлэх, уулзалт хийх, хохирлын үнэлгээ хийх, дараагийн шатны байгууллагад шилжүүлэн ажиллаж байгаа. Мэдээж гэр бүл төлөвлөлтөөс эхлээд хүүхдийн эрхийг хамгаалж эхлэх учиртай. Сэтгэлийн хөдөлгөөнөөр хүүхэд төрүүлэхгүй, төрүүлсэн хүүхдээ эцэг эхээрээ асруулахгүйгээр өөрөө гардан өсгөхөөс эхлээд хүүхдийн эрхийг хангах хэрэгтэй. Эдгээр үүрэг хуульд ч тэр, хүмүүний ёс зүйн хэм хэмжээнд ч байдаг асуудал. Гагцхүү бид сэрж мэдрэх, үүргээ ухамсарлах нь чухал болоод байна.

Б.ЗАЯА

 

Хувь хүний хөгжлийн институтийн захирал М.Алтанцэцэгтэй ярилцлаа.

-Ёс суртахуун, ёс зүйн хэм хэмжээг нийгэмд юу гэж үзэх ёстой вэ?

-Монголчуудын бусад улс үндэстнээс ялгарах гол онцлог бол нүүдэлчин ахуй. Нүүдэлчин сэтгэлгээ, нүүдэлчин амьдрал, ахуйгаар ёс зүй, ёс суртахууныг залгамжлаад явж ирсэн. Жишээ нь, өрх гэрт аав нь ямар байр суурьтай байх, ээж нь, үр хүүхэд нь ямар байх ёстой вэ гэдгийг ахуй амьдралаараа зохицуулагдаж ирсэн гэж үздэг. Мэдээж нүүдэлчин ахуйн давуу тал ч бий, сул тал ч бий. Өнөөдөр орчин үеийн амьдрал ийм боллоо, стресс бухимдал, сошиал ертөнц гээд асуудал хөндөгдөөд байгаагийн цаана нэг асуудал бий. Тэр нь бид нүүдэлчин гэхээр яг нүүдэлчин биш, суурин соёлоор амьдраад байна уу гэхээр бас бүрэн биш. Нэг ёсондоо шилжилтийн үед явж байгаа юм. Энэ нь эргээд бид ямар ёс зүйн кодыг баримтлах вэ, аль эсвэл ямар ёс суртахуунтай амьдрах вэ гэдэг баримжааллыг алдагдуулчихсан.

Хувь хүний хөгжлийн чиглэлээр 10 гаруй жил сургалт хийж хүмүүст зөвлөгөө өгч явахад баримжаалал байхгүй болчихсон нь тодорхой харагддаг. Үнэт зүйлийн баримжаалал, эсвэл ёс зүйн баримжаалалгүйгээр хүн бүр дур зоргоороо аашилдаг, өөрийнхөө зөв гэсэн болгоныг хийгээд яваад байгаа нь анзаарагддаг.

Нөгөө талаар ёс зүй, ёс суртахуун хоёр хоорондоо ялгаатай. Ёс суртахуун бол хүний этик, хүнд төрөлхөөсөө өгөгдсөн зүйл. Ёс зүй гэвэл би бусдын эрх ашгийг яаж хүндэтгэх вэ, өөрийгөө нийгэмд яаж аятайхан авч явах вэ, би хэн нэгэнд саад, буруу үлгэр дууриал болохгүйгээр яаж амьдрах вэ гэх мэт болно. Бид Швед, Швейцарийн хөгжлийг хараад гайхдаг. Гэтэл тэр улс орнуудын өөрийн гэсэн соёлын, ёс суртахууны өндөр баримжаалал нь хэдэн зуун жилээр хөгжөөд тогтчихсон. Харин өнөөдөр манайд өөр шүү дээ. Тиймээс өнөөдөр судалгаа, нотолгоотой эрдэмтэн докторууд дуу хоолойгоо нэгтгэж, монгол хүний онцлогт тохирсон үнэт зүйлийн баримжааллыг гаргаж ирэх ёстой болов уу гэж хардаг.

-Нүүдэлчин амьдралын хэв маяг ёс суртахуунт нийгэм бүтээхэд нөлөөлдөг гэж байна. Гэхдээ яалт ч үгүй өнөөдөр суртахууны ноцтой кейсүүд ил болдог. Хүүхдээ зоддог, хөнөөдөг, нийгмийн сэтгэл зүйг цочроосон ёс зүйгүй, ёс суртахуунгүй үйлдлүүд гардаг. Эсвэл ямар ч нийгэмд байх ёстой үзэгдэл юм уу?

-Нүүдэлчин амьдралын хэв маяг өөрөө шуугиан, сураг ажигаар мэдээллээ цуглуулдаг байсан. Өвөлжөөндөө буутал нэг морьтой хүн давхиж ирээд саахалт айлын талаарх сонин хачин мэдээлэл дамжуулдаг. Өнөөдөр сошиалаар ч тэр, тэр тэгсэн байна гэж шуугиад л хоёр тал болон үзэлцдэг болж. Нэг талаасаа харахад магадгүй өмнөх үетэй харьцуулахад зүй зохисгүй үйлдэл хийдэг нь харагдаад байгаа. Нөгөө талаас авч үзэхэд хүний сэтгэл зүй сайн сайхан, гоё, бүтэмжтэй зүйлийг дэлгэрүүлдэггүй. Харин эсрэгээр нь сонин содон, гаж, муу муухай үйлдлийг маш хүчтэй хүлээж авдаг. Магадгүй 10 гоё зүйлийн хажууд ганц сөрөг зүйл байхад түүнийг л түгээдэг. Олон нийтийн сүлжээн дээр гэхэд муу муухай, харлуулсан бараан мэдээлэл маш хүчтэй, хурдан түгдэг.

Ёс суртахуун ёс зүйг төлөвшүүлэхэд үнэт зүйл маш чухал. Хувь хүний үнэт зүйл гэж байна. Миний гэр бүл, үр хүүхэд, найз нөхөд, хүсэл мөрөөдөл, ажлыг хэлж болно. Нийгмийн үнэт зүйл гэж бий. Энэ бол улс орныхоо тусгаар тогтнол, эрх чөлөө, сайн сайхны төлөөх сэтгэл бол үнэт зүйл гэж ойлгож болно. Яахав хувь хүмүүсийн үнэт зүйл бий. Харин нийгмээрээ тогтсон үнэт зүйл байхгүй байгаа нь эргээд ёс зүйтэй байх, ёс зүйн хэм хэмжээгээ баримтлах боломжгүй болгочихоод байгаа юм. Ёс зүйг тогтоохын тулд ядаж баримжаалах үнэт зүйлтэй байх ёстой шүү дээ. Жишээ нь, хүмүүс гэртээ маш тухтай сайхан амьдардаг. Гэтэл гэрээсээ гараад л орчин тойрны тохижилт, аюулгүй байдал, нийтийн тээвэр гээд энэ бүхэн нийгмийн тав тухтай орчныг бүрдүүлж чаддаггүй. Бид гэртээ хичнээн сайхан амьдраад нэмэргүй. Энэ нь нийгмийн үнэт зүйлс, түүн дээр тулгуурласан ёс зүйн баримжаа нь байхгүй байгааг харуулдаг.

-Саяхан гэхэд донорын асуудал босч ирж байна л даа. Гэмт үйлдэл байгаа эсэхийг хуулийн байгууллага тусдаа шалгана. Харин тэр дунд ёс суртахууны асуудал хөндөгдсөн үү. Гарын үсгээр баталгаажуулснаас бусад эд, эрхтнийг авчихсан явдал яалт ч үгүй увайгүй, ёс суртахуунгүй үйлдэл гэж зарим нь үзэж байна. Сэтгэл судлалын мэргэжлийн хүнд энэ талаар ямар бодол төрж байв?

-Надад хэд, хэдэн зүйл харагдсан. Нэгд, нийгэм тогтвортой хөгжихөд дундаж давхаргын үүрэг асар их байдаг. Ёс зүй, ёс суртахуун, соёл болж тогтож хөгжихөд нийгэмд дундаж давхарга асар өндөр үүрэг гүйцэтгэдэг. Аливаа улс орны дундаж давхаргын эзэлж байгаа хувь 60-70 хувьд хүрч байж тогтвортой хөгжил явагдаж байна гэж үздэг юм билээ. Гэтэл манайд энэ баримжаа маш тодорхойгүй. 2020 оны сонгуулийн үеэр нэг нэр дэвшигч дундаж давхарга 69 хувьтай гэсэн судалгааг танилцуулж байсан. Лавлаад асуухад санал асуулгаар гаргасан тооцоолол гэх юм билээ. Гэхдээ үнэндээ манайд дундаж давхаргын эзлэх хувь 30 хүрэхтэй үгүйтэй л байгаа. Харин дээд доод давхаргын ялгаа зааг тэнгэр газар шиг болоод ирэхээр ёс суртахуун гэдэг зүйл ярих боломжгүй. Хүний ёс, хүнлэг ёс, хүний мөс, хүн чанар гээд ярьж чадахгүй. Донорын асуудал магадгүй том асуудал.

-Донороос авсан эд, эрхтнийг зуу, зуун саяар үнэлдэг. Донор болсон хүндээ 3.5 сая төгрөг өгөх гэж увайгүй загнаж болох хэрэг үү?

-Ёс суртахуун байгаа газарт хууль хэрэггүй гэдэг үг байдаг. Гэхдээ нийгэм өөрөө капиталжих тусам хууль нь нарийн байх шаардлагатай болдог. Сэтгэл зүй талаас аваад үзэхэд эрхтнээ өгсөн ч бай, авсан ч бай аль аль талд хэцүү. Хүний эрхтэн гэдэг бараа материал биш. Маш нарийн, төвөгтэй асуудал учраас түүнийг хууль дүрмээр л тодорхой болгох хэрэгтэй.

Үхсэн хүн үг хэлэх биш гэдэг. Тэр хүнийг өөд болсны дараа эрхтнийг нь амьд хүмүүс зохицуулж байна. Хэрэв өөрөө амьд байсан бол яах вэ. Ерөөсөө л үүний цаана ёс зүй, ёс суртахууны асуудал гарч ирнэ. Дээрээс нь хайртай хүмүүсийнхээ эд эрхтнийг өгчихсөн ар гэрийнхний хувьд үр хүүхэд маань хэдэн хүнд амьдрал бэлэглэлээ гэж баярлаж бахархах учиртай. Нөгөө талаас эрүүл болсон хүмүүс сэтгэл хангалуун байх хэрэгтэй. Үүний л аль алиныг хангах зүйл нь хууль эрх зүйн тодорхой зохицуулалт юм.

Жишээ нь, Гэр бүлийн хууль бий. Нөхөр нь орхиод явчихсан, хүүхэдтэйгээ үлдсэн эмэгтэйчүүдэд сэтгэл зүйн зөвлөгөө өгдөг. Хуулийг нь судлаад үзэхээр хүүхдэд өгдөг тэтгэмж нь амьжиргааны доод түвшний 50 хувьтай тэнцүүг авдаг. Тэр хүн компанийн эзэн, эсвэл 500 мянган төгрөгийн цалинтай ч иргэн байж болно. Гэтэл хүүхдийн тэтгэмжид яг адилхан мөнгө тогтооно гэчихсэн нь шударга биш. Өмнө нь орлогын 30 хувь гэдэг байсныг буцаагаад улам дордуулчихсан юм билээ. Ядаж ийм асуудлыг хууль тогтоогчид, улстөрчид ямар өнцөгөөс яаж хардаг вэ гэдэг нь хүртэл өөрсдийгөө ямар ёс зүй, ёс суртахуунтай вэ гэдгийг харуулж байгаа юм.

УИХ-ын гишүүн асан Т.Аюурсайхан, Эрдэнэс Тавантолгой компанийн захирал асан Б.Ганхуяг, Т.Түвшинбаатар, Х.Батхишиг, О.Данзанлувсантүдэв, Б.Отгонжаргал, Г.Гантөмөр, О.Дагвадорж, И.Дагвадорж, П.Бадамханд, Б.Эрдэнэбаяр нарын 11 хүнд холбогдох хэргийн урьдчилсан хэлэлцүүлэг өчигдөр Чингэлтэй дүүргийн эрүүгийн хэргийн анхан шатны шүүхэд 09:00 цагт товлогдоод байв.

Шүүх хурал эхлэхэд шүүгдэгчдийн өмгөөлөгчид “Урьдчилсан хэлэлцүүлгийн товыг хуулийн хугацаат гурван хоногийн өмнө мэдэгдэх ёстой, гэвч урьд өдөр нь мэдэгдлээ. 22-ны өдөр хүртэл хугацааг сунгаж өгнө үү” гэсэн хүсэлт гаргасан. Гэвч шүүх бүрэлдэхүүн шаардлагагүй гэж үзэн урьдчилсан хэлэлцүүлгийг үргэлжлүүллээ.

Хурлын эхэнд шүүгдэгчид болон өмгөөлөгчид өмнө нь шүүхэд гаргасан урьдчилсан хэлэлцүүлгийг хийх шаардлагатай гэсэн байр сууриа өмгөөлөн үг хэлцгээсэн юм. Тухайлбал, Т.Аюурсайханы өмгөөлөгч Н.Цэцэгмаа “Миний үйлчлүүлэгч Т.Аюурсайханыг Б.Ганхуяг, О.Дагвадорж, Б.Отгонжаргал нартай хамтран гэмт бүлэглэл зохион байгуулсан гэж үзсэн.

Гэвч энэ нь тогтоогдоогүй” гэсэн бол өмгөөлөгч Баасанжав “Прокурор миний үйлчлүүлэгчийн гэмт үйлдлийг эцэслэн тогтоож чадаагүй. Ялангуяа жүчээтэй холбоотой шинжээчийн дүгнэлт буруу гарсан. Шүүх шинжилгээний тухай хуулиа ноцтой зөрчсөн. Түүнээс гадна улс төрийн дэмжлэг авсан гэдгийг тогтоож чадаагүй. Ганц л хүний мэдүүлгээр ингэж буруутгасан. Тэр нь Т.Бадамжунай гэдэг хүний мэдүүлэг. Т.Бадамжунай мэдүүлэг өгөхдөө “2018 оны хавар “Эрдэнэс Тавантолгой”-н захирал томилогдох үеэр Т.Аюурсайхан, Б.Ганхуяг нар манай оффис дээр ирж уулзсан. Б.Ганхуяг “Дүүгээ дэмжээрэй” гэж байсан. Бас тэр хоёрын хэнийг хэлснийг санахгүй байна. Нэг нь “Энэ саналыг Ерөнхий сайдад хэлж өгөөрэй” гэж байсан” гэдэг мэдүүлгээр явуулчихсан. Мөн үндэслэлгүй хөрөнгөжсөн гэж буруутгаж байгааг хүлээн зөвшөөрөхгүй байна. Миний үйлчлүүлэгч 2007-2014 онд гадаадаас эрэгтэй хослол оруулж ирж худалдаалан 50 мянган ам.долларын хадгаламжтай болсон. Мөн ааваасаа өвлөж авсан маркны цуглуулгатай. 2017-2021 онд ОХУ, Польш улс руу явж марк худалдаалан 44 мянган ам.доллар, 34 мянган евро олсон байдаг. Монгол Улсад ч хоёр удаа 40, 40 сая төгрөгийн марк худалдаалж орлого олсон. 2017 онд УИХ-ын гишүүн байхдаа Перу улсаас том, жижиг номин чулууг оруулж ирсэн. Жижгээр нь хөөрөг хийж, томыг нь БНХАУ-ын иргэнд 30 мянган ам.доллараар зарсан. Турк улсаас өөрийнх нь ажил хэргийн найз 110 мянган ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийсэн байдаг. Энэ мэтээр хууль ёсны дагуу олсон орлогыг үндэслэлгүй хөрөнгөжсөн гэж буруутгаж байгааг хүлээн зөвшөөрөхгүй. Тиймээс хэргийг мөрдөн байцаалтад буцааж өгнө үү” гэсэн агуулгатай тайлбарыг хийв.

Б.Ганхуягийн өмгөөлөгч Д.Нямдорж “Миний үйлчлүүлэгчийг үйлчлүүлэгч МАН-ын Шинэчлэл хөгжлийн хороогоор дамжуулан Т.Аюурсайхан, Б.Ганхуяг, О.Дагвадорж нарыг гэмт бүлэгт элсүүлсэн гэж буруутгадаг. Гэвч хавтаст хэрэгт энэ талаарх нотлох баримт авагдаагүй. Мөн Хишиг арвин индустрал компаниас авлига авсан гэдэг. Тэгвэл үүнийг батлах санхүүгийн баримт, тендерийн материалыг авч үзээгүй. Нүхт дэх цогцолборын барилгыг Б.Ганхуягийнх гэдэг. Гэвч улсын бүртгэл дээр энэ хүний нэр дээр энэ үл хөдлөх хөрөнгө байдаггүй. Үүнийг нотлоогүй. Тиймээс хэргийг нэмэлт мөрдөн байцаалтад буцаах хүсэлтэй байна” гэв.

Бусад өмгөөлөгчдийн зүгээс ч ийм тайлбарыг хийсэн юм. Төгсгөлд Б.Ганхуяг үг хэлсэн. Тэрбээр “Нөгөө 40 их наяд, нүүрсний хэрэг, гэрээ, хил гаалиас 12 тэрбум төгрөгийн хохирол үүссэн асуудал дахиад л алга байна. Анх 68 хүнийг хорьсон. Өнөөдөр би ганцаараа байна. Худлаа бухал хараад ганц зүүний тухай л яриад байна. Намайг анх 2022 оны арванхоёрдугаар сарын 8-нд жагсаал зохион байгуулсан хэргээр хорьсон. Өнгөрсөн хугацаанд нэг ч удаа энэ талаар тайлбар мэдүүлэг аваагүй. Би нүүрстэй холбоотой маш олон мэдүүлэг өгсөн. УИХ дээр энэ тухай яагаад яригдахгүй байгаа юм бэ, намайг яагаад тэнд яриулахгүй байна вэ. Намайг буруутгасан үйлдлүүд нотлогдохгүй, жижигдээд байгаа учраас Т.Аюурсайханыг татаж ирээд гэмт бүлэглэл байгуулсан гээд худлаа томруулж харагдуулж байна. Маш муу найруулсан жүжиг болж өнгөрч байна. Би энэ нүүрсний хэргийн талаар баримт ярьж, нүүрсний хэргийг илрүүлэхэд туслалцаа үзүүлмээр байна. Намайг болон ар гэрийг маань хамгаалалтад авч өгнө үү” гэсэн агуулга ярьсан юм.

Түүний дараа улсын яллагч Ц.Шагдар болон Д.Даваадорж нар тайлбар өгсөн. Тэд “Бүх зүйл хөдөлшгүй нотлох баримтаар тогтоогдсон. Б.Ганхуяг гэхэд зургаан хэрэгт буруутгагдаж байгаа. Үндэслэлгүй хөрөнгөжих дөрөв, авлига авах нэг, бусдад давуу байдал олгосон нэг хэрэг бий. Үүнд нийт 50 орчим тэрбум төгрөгийн хохирол яригдаж байгаа. Нүхт дэх цогцолбор Б.Ганхуягийн нэр дээр байхгүй байна гэж өмгөөлөгч ярьж байна. Тэр асуудал ач холбогдолгүй. Б.Ганхуяг бусдаас авсан авлигын мөнгөө хувиргаж, Нүхтэд цогцолбор барихад хөрөнгө оруулсан нь тогтоогдсон. Тэнд өөрийнхөө нэр дээр болгох шаардлагагүй. Тиймээс хэргийг нэмэлт мөрдөн байцаалтад буцаах шаардлагагүй” гэсэн юм.

Энэ үеэр Б.Ганхуягийн өмгөөлөгч Д.Нямдоржтой ярилцсан юм.

-Өмгөөлөгчид нотлох баримт дутуу гэж тайлбарлалаа. Жишээ нь гэмт бүлэглэл гэж үзсэнийг бүгд эсэргүүцэж байна. Үүнийг тайлбарлахгүй юу?

-МАН-ны Шинэчлэл хөгжлийн хорооны үүсгэн байгуулагчид гэмт бүлэглэл байгуулсан гээд л явчихаж байгаа. Болохгүй шүү дээ. Гэмт хэрэг үйлдэхийн тулд жишээ нь би тантай хамтраад цаг хугацаа товлоод эхэлнэ гэсэн үг байх нь. Дөрвүүлээ нийлээд ингэе, би чамайг гүйцэтгэх захирлаар томилъё, чи түүний дараа тэр хүнийг Шинэчлэл хөгжлийн хорооны даргаар тавиарай, энэ тендерийг энэ компанид өгнө, давуу байдал бий болгоно шүү гэдэг зохион байгуулалтад орохыг хэлнэ. Хэрэв мөнгө орж ирлээ гэж бодоход бид дундаа хувааж байнгын эх үүсвэр болгох ёстой. Тийм зүйл байхгүй.

Тэгээд ч тэр гэмт бүлэглэл нь хэзээ байгуулагдсан нь ойлгомжгүй. Улсын яллагчид Б.Ганхуягийг Шинэчлэл хөгжлийн хороонд байсан гэдгээр ойлгуулаад, хэзээ дууссан бэ гэхээр бүлэг байхгүй юм чинь энэ тухай ярих боломжгүй болчихдог. Уг нь хугацаатай байх ёстой.

Хоёрт, улсын яллагчийн бас нэг ноцтой зүйл нь улс төрийн, МАН-ын Шинэчлэл хөгжлийн хороонд байсан хүмүүсийг нэгтгэж авчихаад л, “Энэ хороо чинь гэмт бүлэглэл юм аа” гээд дайраад байгаа. Энэ чинь нам шүү дээ. Би та нар тэгж үзэж байгаа юм бол санхүүжилтийг нь тогтоо гэж яриад байгаа нь тийм учиртай.

-Улсын яллагчийн зүгээс Б.Ганхуягийн үйлдлүүдийг тайлбарлаж байгаа. Харин та бүхэн гэмт үйлдэл тогтоогдоогүй гэж үзэж байгаа нь ямар учиртай юм бэ?

-Гэмт үйлдэл байхгүй. Ямар ч үйлдэл байхгүй. Нэгд, ТУЗ-ийн 11 гишүүнтэй хувьцаат компани. Тэр нь нээлттэй. ТУЗ нь шийдвэр гаргаад Б.Ганхуягийг гүйцэтгэх захирлаар томилж байгаа болохоос Т.Аюурсайхан томилоогүй, Ерөнхий сайд томилоогүй. Гэтэл тэр 11 гишүүний хэнийг ч байцаагаагүй. Ганцхан Т.Аюурсайхан л ингэсэн гээд зүтгээд байгаа. Энэ бол маш буруу зүйл.

-Т.Аюурсайхан, Б.Ганхуяг нарыг хамаарлаар нь буруутгаад байгаа тухай та ямар байр суурь хэлэх вэ?

-Энэ хүмүүс 2013 оноос танилцаж найзалж нөхөрлөсөн. Тийм харилцаатай хүн бүрийг гэмт хэрэгт татах юм уу.

-Б.Ганхуягийг батлан даалтад гаргах хүсэлтийг гаргасан. Өөрөө ч хэлж байна. Хууль зүйн талаас тайлбарлахгүй юу?

-Прокурор хэргийг шүүхэд шилжүүлье, одоо ямар ч нотлох баримт шаардлагагүй гэсэн. Тэгэхээр хэргийн ээдрээ төвөгтэй нөхцөл байдал арилчихсан гэсэн. Үүнийгээ хүлээн зөвшөөрчихлөө. Гэтэл эргээд хэргийн ээдрээ төвөгтэй нөхцөл байдал арилаагүй гэж байгаа нь маш ноцтой үйлдэл. Одоо бол батлан даалтад гарах нөхцөл бүрдчихсэн.

-Есөн сарын хугацаанд хоригдлоо. Өөрийнх нь нөхцөл байдал, ар гэр нь ямар байгаа вэ?

-Мэдээж сайнгүй л байгаа шүү дээ гэсэн юм.

Шүүх бүрэлдэхүүн яллагдагчдын өмгөөлөгчид болон улсын яллагчдын байр суурийг сонссоны дараа зөвлөлдөж, өчигдөр 19:00 цагийн үед шийдвэрээ танилцуулсан юм. Ингэхдээ Т.Аюурсайхан, Б.Ганхуяг нарын 11 хүнд холбогдох хэргийг шүүхэд шилжүүлж, энэ сарын 28-ны 14:00 цагт шүүх хуралдааныг товлолоо.

Консул асан Д.Мөнх-Эрдэнийн эгч Д.Аюурзанатай ярилцлаа.

-Д.Мөнх-Эрдэнэд холбогдох хэргийн давж заалдах шатны шүүх хурал болоод хоёр сар гаруйн хугацаа өнгөрч байна. Анхан шатны шүүхээс гурван жил 10 сарын хорих ял оноож, давж заалдах шатны шүүхээс хоёр жилээр бууруулж шийдвэрлэж байсан. Одоо нөхцөл байдал ямар байна вэ гэдгийг сонирхож байна. Хоёулаа энэ талаар ярьж эхлэх үү?

-Манайх ах дүү дөрвүүлээ. Би айлын том нь, хоёр эрэгтэй, нэг эмэгтэй дүүтэй. Нэгэнт зулай дээр нь гишгэж төрсөн эгчийн хувьд дүүгийнхээ төлөө дуугарахаас аргагүй. Яагаад гэвэл аав, ээж хоёр маань өндөр настай. Дүүг хоригдсоноос хойш аав маань гурван удаа хагалгаанд орсон. Сая наймдугаар сард элэг тайрах хагалгаанд орсон. Ээж маань бас зургадугаар сард тулгуур эрхтний хагалгаанд орсон. Мэдээж настай хүмүүст ямар олиг байх вэ. Настнууд маань яагаад нөхцөл байдалтай эвлэрч чадахгүй байгаа вэ гэхээр “Миний хүү хүн алж, хүрээ талаагүй.

Эх орноо худалдсан, баялгаа завшсан хүнд гэмт хэрэгтэн биш. Миний хүүхэд ингээгүй” гээд энэ бүхэнтэй эвлэрч чадахгүй байгаа учраас сэтгэл санаагаа дагаад биеийн байдал нь таагүй байгаа.

Өнгөрсөн хугацаанд бидэнд маш олон хэвлэл хандаж, ярилцлага авъя гэсэн. Бидэнд Д.Мөнх-Эрдэнийн өмгөөлөгчид хууль шүүхийн байгууллагад хүндэтгэлтэй хандъя гэж зөвлөж байсан учраас дуугүй явж ирсэн. Гэвч эцэст нь тэвчээрийн хязгаар тасарна гэгчээр би эгч хүнийхээ хувьд дуугарахгүй байхын аргагүй болоод таны хүсэлтийг зөвшөөрч, ярилцаж байна.

Дүүг маань 2022 оны арванхоёрдугаар сарын 18-нд ажил дээрээс нь хүчээр баривчлаад явсан. Түүнээс хойш хоёр шатны шүүх хурал болж өнгөрлөө. Шүүх хурлыг нээлттэй нэртэй ч хэвлэлийнхэн, олон нийтэд хаалттай явуулж ирсэн. Бүр шүүхийн хашааны гадна цагдаагийн хамгаалалт авч байсан. Ингээд анхан болон давж заалдах шатны шүүх хурлууд өнгөрсөн хугацаанд болж өнгөрлөө. Дүү болон өмгөөлөгчдийн зүгээс Улсын дээд шүүхэд гомдол гаргаснаар хяналтын шатны шүүх хурал маргааш буюу баасан гаригт товлогдоод байна. Монгол Улсын шүүхийн дээд байгууллага, Монголын хуульчдын ноён оргил болсон Улсын дээд шүүхэд миний дүү гэм буруутай байна уу үгүй юу, үнэхээр тийм бол тэр хүнд тохирсон ял шийтгэл өгсөн юм уу, хууль хэрэглээ нь ном журмаараа явсан эсэхийг хянаж шалгах сүүлийн шатанд ирсэн учраас жаахан ч хонгилын үзүүрт гэрэл гялтайх гэгчээр шүүгчид энэ асуудлыг гагцхүү хуульд захирагдан үнэн зөвөөр шүүн тунгаагаасай гэж харж байна.

-Олон нийт ч бас ийм үзэл бодлыг сошиал орчинд түгээж харагддаг. Та эгчийнх нь хувьд Д.Мөнх-Эрдэнийн олон нийтэд үзэл бодлоо илэрхийлдэг үйлдэлд нь ямар байр суурьтай байдаг байв?

-Дүү маань дээд боловсролтой, төрд ажил эрхэлж байсан. Сүүлийн жилүүдэд нийгмээ эрүүл болгохын төлөө улс төрд орж, АН-ын ҮБХ-ны гишүүн, УИХ дахь АН-ын бүлгийн даргын зөвлөхийн албан тушаалыг хашиж байсан. Мөн хажуугаар нь Үндсэн хуульд олгогдсон эрхийнхээ дагуу олон нийтийн сүлжээнд лайв хийж байсныг ард түмэн мэднэ. Д.Мөнх-Эрдэнэ бол хүний сайн хань, хүүхдүүдийн сайн эцэг хүн. Өрөвч зөөлөн, цайлган цагаан сэтгэлтэй. Надад туслаач гэсэн болгонд чадлаараа тусалж явдаг. Чи энийг лайвдаад өгөөч, түүнийг хэлээд өгөөч гэхэд нь зөвшөөрөөд очиж байсан юм байхыг үгүйсгэхгүй. Миний дүүг ашиглаж байсан олон хүн байгаа. Тэгж дуугарах хэрэгтэй, ингэж хэлэх ёстой гэж байсан хүмүүс энэ хүнд хэцүү үед хичнээн нь анхаарал тавьж байгааг бид харж л сууна.

Миний дүү үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх Үндсэн хуулиар олгогдсон үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхээ эдэлж нийгэмд гарч ирсэн. Мэдээж шударга ёс, тэгш эрх, нийгмийн баялгийг завшиж байгаа этгээдүүдийн эсрэг баримт нотолгоотой ярьдаг байсан. Буруу зүйл ярьж байсан бол би зогсооно. Гэвч дүүгээ буруу зүйл хийж байсан гэж бодохгүй байна. Бүх зүйл нь баримттай, олны дунд яригдаж байдаг асуудлуудыг ярьж, тод өнгө болж гарч ирсэн. Харин ч ярьж хэлж байсан шүүмжлэлийнх нь хүрээнд өчнөөн олон асуудал эмхэрч цэгцэрч, төрийн бодлогын шийдвэрт тусч байсныг хүмүүс мэднэ. Дээрээс нь ардчилал хүний эрх чөлөөг дээдэлсэн нийгэмд хүн үзэл бодлоо илэрхийлэх ёстой. Яагаад ч сайд дарга, албан тушаалтнаас айж эмээх ёсгүй. Магадгүй зарим нэг зүйлийг хэтрүүлсэн байхыг үгүйсгэхгүй. Тэглээ гээд дүү маань огт баримтгүй, бусдыг гэмт хэрэгтэн мэтээр гүтгэж эрх зүйн байдлыг нь харлуулж байсан зүйл байхгүй болов уу.

-Нэгэнт нээлттэй шүүх хурлууд болж өнгөрсөн гэсэн учраас Хяналтын шатны шүүхэд гаргасан гомдлын талаар дэлгэрүүлж ярихгүй юу?

-Үзэл бодлоо илэрхийлэхтэй холбоотойгоор миний дүү хуулийн байгууллагад дуудагдаж ирсэн. Ингээд дүүг маань өмнөх ажилтай нь холбогдуулан “Энэ хүн ер нь ямар замналаар явсан юм бэ” гэдэг асуудлыг хуулийн байгууллага шалгаж, кампанит ажил өрнүүлсэн юм билээ. Бүр автомашинд нь камер суурилуулж, зургаан сарын турш гүйцэтгэх ажиллагаа явуулсан байдаг. Одоо л бид учир холбогдлыг нь мэдэж байна. Давж заалдах шатны шүүхэд 30 гаруй хүн ажиглагчаар суусан. Бид бүгд чихээрээ сонссон. Миний дүүг Хөх хотод консул байсантай холбогдуулан тухайн үед Гадаад харилцааны яамнаас хуваарилж өгсөн зардлыг яаж зарцуулж байсан юм бэ гэдгийг эргэж шалгаснаар эрүүгийн гэмт хэрэгт холбож эхэлсэн юм билээ.

Уг нь 2016-2019 онд жил бүр аудитын шалгалт орсон байдаг. Тухайн 2017, 2018 онд зөрчилгүй сайн, 2019 онд зориуд зөрчилтэй болгож гаргасан гэж харагддаг. Би нягтлан бодогч хүн. ҮАГ-ын зөрчилтэй гэсэн дүгнэлт захиргааны арга хэмжээ авагддаг гэдгийг мэднэ. ҮАГ гаргасан дүгнэлтээ дүүд маань мэдэгдээгүй, тайлбар аваагүй. Гэтэл миний дүүд Эрүүгийн хуулиар хариуцлага тооцсон. Аудитын дүгнэлтийг Үндэсний аудитын газрын дэд дарга хуурамчаар гаргачихлаа гэж лайв хийснийг нь иргэний маргааныг эрүүгийн хэрэг гэж зориуд шийдвэрлэн нэг сая төгрөгөөр торгосон юм байна лээ.

Шүүх шинжилгээний мөн л хоёр дүгнэлттэй. Тэр нь өвөл зун хоёр шиг ялгаатай. Гайхалтай нь мөн л нэг хүн тэр дүгнэлтүүдийг гаргасан байдаг. Би энд нэг сонин зүйл хэлмээр байна. Энэ үед ажиллаж байсан Дэд консул Б.Батзориг 740 мянган төгрөгийг, атташе Д.Бямбаа 300 мянган төгрөгийг илүү ашиглаж, галт тэргээр биш онгоцоор зөрчиж улсад хохирол учруулсан. Гэтэл мөрдөн шалгах ажиллагааны явцад дээрх хүмүүсийг хохирлоо төл гэж төлүүлээд энэ хэргээс сугалчихсан. Харин дүүд маань үүсгэсэн 551 мянган төгрөгийг хэтрүүлэн ашигласан гэдэг асуудлыг үргэлжлүүлсээр яллалаа. Гурван хүн байхад хоёрыг нь мөрдөн шалгах ажиллагааны явцад чимээгүй сугалаад явуулчихдаг. Яагаад миний дүүг болохоор зууж явсаар бүх шатны шүүхээр оруулах болчихов. Адилхан иргэний хувьд Б.Батзориг, Д.Бямбаа нар шиг төлөх боломжийг яагаад олгоогүй юм бол гэдгээс эхлээд бидний хувьд гомдлын гогцоо эхэлсэн.

Давж заалдах шатны шүүх арай өөр түвшний шүүх байна, бид зарим нэг зүйлд талархалтай хандаж байгаа. Мэдлэг боловсрол, асуудлыг харах өнцөг өөр, дараагийн шатны шүүх гэсэндээ нягт нямбай хандсан зүйл харагдсан. Энэ асуудал дээр гэхэд гэм хорыг арилгуулахдаа Иргэний хуульд зааснаар шийдвэрлүүлэх боломжтой байсан гэдэг дүгнэлт хийсэн. ЭХХШТХ 34-ийн 34.19.1-д заасны дагуу төлбөр гарсан гэж үзэж байгаа бол иргэний журмаар нэхэмжлэх эрх нь нээлттэй юм билээ. Үүнийг давж заалдах шатны шүүхээс онцлон дурдаж, магадлалдаа тэмдэглэсэн байсан. Гэхдээ хохирол гэж үзсэн 80 гаруй сая төгрөгийг төлчихөөд хохиролгүй болгоод байхад давхар яллаж байгаа юм шиг хориод байгаа.

-Анхан шатны шүүхээр Д.Мөнх-Эрдэнийг авлига авсан гэж буруутгасан шүү дээ. Мөн Консул байх үедээ төсвийн мөнгийг хэтрүүлэн зарцуулсан гэж үзсэн байдаг. Үүнийг та судалсан байх?

-Эрүүгийн хуулийн буюу авлига хээл хахуультай холбоотой асуудалд буруутгасан юм билээ. Хүн ёсны харилцаа байсан. Нэг танил ах нь “Газрын зөвшөөрлийг хүчингүй болгосон, нутгийн дүү УИХ-ын хэвлэл мэдээллийн албанд ажигладаг юм байна, чи дамжуулаад хэлээд өгөөч” гэж гуйсан. Нэг ёсондоо төрд ажиллаж байгаа хүний хувьд анхаарал хандуулаад өгөөч гэсэн юм билээ. Нөгөөх нь хөөцөлдсөн. Гэтэл хөөцөлдсөн цаг хугацаа, тэр газрын бичгийг сунгасан цаг хугацаны хувьд өмнө нь аль эрт ном журмын дагуу шийдвэрлэгдчихсэн байдаг. Гэвч буруутгагдсан. Энэ хэрэг дээр өөртэй нь хамааралтай авлига өгсөн, авсан гээд байгаа хүмүүс болох Э, Г гэх хоёр хүний хувьд шүүхээс торгуулийн ял өгөөд явуулчихсан. Гэтэл ганцхан дүүд маань нэг жил дөрвөн сарын хорих ял оногдуулсан. Д.Мөнх-Эрдэнэд торгуулийн ял өгөх боломжтой л байсан байх.

Би нэг зүйлийг тод санаж байна. УИХ-ын чуулган байсан билүү дээ, нэлээд хэдэн жилийн өмнө Ц.Нямдорж гишүүний хүү Анхбаярын тендер төслийн талаар хөндөгдөж, УИХ-ын гишүүд асуулт асуухад Ц.Нямдорж гуай “Хүн ёсны л харилцаа шүү дээ. Эцэг хүний хувьд тендер төслийг нь дэмжчихээч” гээд хэлж байсныг олон нийт санаж байгаа байх. Түүн шиг л юм болсон.

Дараагийн хэрэг гээд байгаа зүйл бол дүүг маань Хөх хотод байхдаа хүүхдүүдийн сургалтын зардалд 1000 юанийг зарцуулсан гэх хэрэгт буруутгадаг. Бодит байдал дээрээ Консулд ажиллаж байсан бүх ажилтны хүүхдүүд дэмжлэг авдаг байсан юм билээ. Түүнийг дүүгийн маань өмгөөлөгчид тодорхой гаргаж ирсэн. Бид ч энд хүүхдээ сургуульд суралцуулахад нэмэлт сургалт, хоол хүнсний зардалд мөнгө гаргадагтай адил. Үүнийг тодруулъя гээд өмгөөлөгчид хүсэлт гаргасан ч хүлээж аваагүй шүүх шийдвэрээ гаргасан. Ингээд миний дүүгийн буруутгагдаад байгаа нөхцөл байдлыг эргээд харахад ерөөсөө тэр хүний сүүлийн 5-6 жил явсан зам мөр бүрийг эргэж хараад дахин хяналт шалгалт зохион байгуулж хэрэг нялзаажээ л гэж харагддаг.

-Төрийн тусгай албан хаагчдын биед халдсан, бусдын нэр хүндийг гутаасан гэсэн зүйл анги ч байдаг байх аа?

-Эрүүгийн хуульд зааснаар худал мэдээлэл тараасан гэж бас буруутгасан. Үндсэн хуульд заасан иргэн хүний итгэл үнэмшил, үзэл бодлоороо чөлөөтэй байж хуулийн хүрээнд үзэл бодлоо илэрхийлнэ гэсэн зарчмынхаа хүрээнд миний дүү байр сууриа илэрхийлж байсан. Лайв бол нэг талаасаа түүний цэвэр үзэл бодол байсан. Бас итгэл үнэмшил, шүүмжлэл хандлага нь ч байсан. Худал мэдээлэл тараасан гэж буруутгасан зүйл ангид шал өөрөөр тайлбарласан байдаг юм билээ. Тэнд “Тус гэмт хэргийн субъектив тал нь шууд санаатай бөгөөд илт худал гүжирдлэгийг өөрөө тараасан байвал худал мэдээлэл тараах гэмт хэрэгт оруулна” гэж заасан. Д.Мөнх-Эрдэнийн хувьд тодорхой баримттай, факттай ярьж байсан хүн.

Мөн Гадаад харилцааны яаманд очиж тусгай албан хаагчдын бие махбодид халдсан гэдэг. Тэр лайвыг үзсэн Монголын ард түмэн мэднэ. Миний дүү тэнд очоод гаран гартлаа лайваа хийсээр байсан. Хэзээ ч тэр хажуудаа байсан хүмүүсийг зодоод, үс гэзгийг нь зулгаагаагүй. Дипломат алба нь тухайн үед Төрийн албаны тухай хуульд хамаардаг байсныг Нийтийн албан тушаалтны хуульд хамруулсан. Түүнээс гадна Гадаад харилцааны яаманд 2022 оны арванхоёрдугаар сарын 13-нд лайв хийхэд төрийн тусгай хамгаалалтын ажилчид гомдол гаргасан юм билээ. Гэтэл төрийн тусгай албан хаагчдыг 2022 оны арванхоёрдугаар сарын 26-ны шинэ хуулиар “хууль сахиулагч” гэх статустай болгосон. Бас л хууль урвуулан хэрэглээд 2.7 сая төгрөгөөр торгосон гэх мэт асуудал бий.

-Улсын дээд шүүхэд чухам ямар гомдол гаргав?

-Улсын дээд шүүх шүүхийн шинэчилсэн хууль болон ЭХХШТХ-ийнхаа хүрээнд ямар тохиолдолд гомдлыг хүлээж авдаг юм бэ гэдэг хуулийн зохицуулалт байдаг юм билээ. Тус хуулийн 40.1-д заасан анхан болон давж заалдах шатны шүүх хууль хэрэглээний зөрүүг арилгах зорилгоор хуулийг өөр өөрөөр тайлбарласан, тухайн хүнийг гэм буруутай гэж үзвэл оногдуулж байгаа ял эрүүгийн хариуцлагад ялгамжтай байдлаар хандсан тохиолдолд шүүх эцсийн байдлаар дээд шатны шүүхийн шүүгчид хянах хуулийн зохицуулалттай юм байна. Тиймээс дүү маань болон өмгөөлөгч Булгамаа, Оросоо, Дамбажийжин нар гомдол гаргасан. Улсын дээд шүүхийн хурал болохоос өмнө нийт шүүгчдийн хурлаар Дээд шүүхээр авч хэлэлцэх үү, үгүй юу гэдгийг магадлан хэлэлцдэг юм байна. Тэр хурал нь маргааш буюу баасан гаригт товлогдсон.

-Д.Мөнх-Эрдэнийн давж заалдах шатны шүүх хурлаас хойш хоёр сар гаруйн хугацаа өнгөрөөд байна. Та байнга уулзаж байгаа байх аа. Өөрийнх нь байр байдал ямар байна, юу ярьж байх юм бэ?

-Давж заалдах шатны шүүх хурлын дараа бид дүүгээ эргэхээр 461 дүгээр ангид очиход байгаагүй. Ар гэрт нь болон өмгөөлөгчдөд нь мэдэгдэхгүйгээр Зүүнхараа дахь нээлттэй 413 дугаар хорих анги руу шилжүүлсэн байсан. Одоо тэнд дүүгийн маань эрх зүйн байдал зөрчигдсөөр байна гэж үзэж байна. Нээлттэй хорих ангид хоригдож байгаа иргэн гэр бүл рүүгээ утсаар ярих эрхтэй. Үүний дагуу дүү маань гэр бүл рүүгээ утсаар ярихаар хорих ангиас утсаа чанга яригч дээр тавь, бидний хяналтад байх ёстой гээд бичлэгийг нь хийж авдаг гэсэн.

Мөн хуулийн хүрээнд хоригдож байгаа хүмүүс нийтэд тустай ажил хийж, хоног тооцуулж хорих хугацаагаа хасуулдаг юм билээ. Дүү маань тэр дагуу ажил хийе гэхэд өнөөдөр хүртэл энэ эрхийг нь эдлүүлэхгүй байна.

Эцэст нь хэлэхэд миний дүүгийн хоёр шатны шүүхийн шийдвэр ялгамжтай байна гэдгийг Давж заалдах шатны магадалалд дурдсан учраас шударга ёсны, хууль хэрэглээний зарчмаар Улсын дээд шүүхийн шүүгчид эргэж харж нягтална гэдэгт эргэлзэхгүй байна. Тийм ч учраас өнөөдрийг хүртэл бид хууль, шүүхийн байгууллагын үйл ажиллагаанд хүндэтгэлтэй хандаж ирсэн. Бүх зүйл цаг хугацаатай байдаг. Сөрөг хүчингүй засаг ганц залууд эр бяраа гаргасан. Улсын дээд шүүх хуулиа сахин, зарчимч хандана гэж итгэж байна. Үүнийг Монголын ард түмэн ч харж байгаа.

 

Дотоодын үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлж, экспортын салбарыг солонгоруулах шаардлагатайг олон жил ярьж ирсэн. Гадагшаа гаргаж чадвал монгол бүтээгдэхүүнүүд өндөр эрэлттэй байдгийг үйлдвэрлэгчид ярьдаг. Гол нь экспортын эрх авах, бараа бүтээгдэхүүнээ экспортод гаргах үйл явц хүндрэлтэй байдаг гэдэг.

Уул уурхайн бүтээгдэхүүний хувьд улсын төсвийг дагнан бүрдүүлж байгаа учраас экспорт талдаа асуудал багатай, дэмжлэгтэй байдаг. Харин уул уурхайн бус экспортын хувьд тэр дундаа хүнсний бэлэн бүтээгдэхүүний экспортын хэмжээ үнийн дүнгээр 2018 онд хамгийн өндөр түвшин буюу 91.4 сая америк долларт хүрч, уул уурхайн бус экспортын 11.5 хувийг эзэлж байсан дүн мэдээ МҮХАҮТ-аас гаргасан экспортлогч аж ахуйн нэгжүүдийн нөхцөл байдлын сэдэвчилсэн судалгаанаас харагдаж байгаа юм. Гэвч 2019 оноос экспортын дүн буурч, 2021 онд 47.1 сая америк долларын экспорт хийж, уул уурхайн бус экспортын 6.7 хувийг эзэлжээ. Мэдээж энэ нь дэлхий дахинд гарсан цар тахалтай холбоотой хүчин зүйл гэдгийг эдийн засагчид хэлж байна.

Харин өнөөдөр нөхцөл байдал ямар байгаа, уул уурхайн бүс бараа бүтээгдэхүүн экспортлоход хичнээн шат дамжлага дамждаг, тэдгээр нь хэр ажиллагаатай байгаа асуудал чухал юм. Салбар бүрийн бараа бүтээгдэхүүний экспортын зөвшөөрөл авах дэс дараалал, шат дамжлага өөр өөр байдаг аж. Манай улсын хувьд бараа бүтээгдэхүүн экспортод гаргахад дунджаар 11 төрлийн бичиг баримт шаарддаг юм байна. Түүнд 168 цаг зарцуулдаг. Энэ нь цаг хугацааны хувьд ч бүрдүүлж байгаа бичиг баримтын тооны хувьд ч дэлхийн олонх улс орнуудын гадаад худалдаанд шаардагдах бичиг баримтын тоо болон зарцуулагдаж байгаа цаг хугацааны хувьд нэлээд их байгаа нь манай улсын тулгамдсан асуудлуудын нэг болжээ. Харин Зүүн Ази, Номхон далайн орнуудад 6-7, Эдийн засгийн хөгжлийн хамтын ажиллагааны нийгэмлэгийн орнуудад дөрвөн баримт бүрдүүлдэг. Монгол Улс энэ үзүүлэлтээрээ 1,5-4 дахин өндөр байгааг МҮХАҮТ-аас гаргасан экспортын замын зурагт дурдсан байгаа юм.

Салбар бүрийн бараа бүтээгдэхүүний экспортын зөвшөөрөл авах дэс дараалал, шат дамжлага өөр байдгийг дээр дурдсан. Ноос, ноолуурын салбар, тэр дундаа ноолуур экспортлох үйл явц 2018 онд гэхэд загварын дээжид дүгнэлт гаргуулах, гаалийн лабораториар код тодорхойлуулах, ХХААХҮЯ-наас биржийн бичиг авах, МҮХАҮТ-аас гарал үүслийн гэрчилгээ авах, тээврийн байгууллага гаалийн зуучлагч байгууллагаас ачааны манифест, төмөр замын баримт бичиг бүрдүүлдэг. Ингээд цаашлаад гааль дээр гаалийн бүрдүүлэлт хийгдэх ёстой гэнэ. Үүнд, гаальд мэдүүлэх, үнэлгээ хийлгэх, бичиг баримтаа шалгуулах, татвар төлөх, R дугаар авах, гаалийн биет шалгалт хийгдэх зэргээр үргэлжилдэг байлаа. Харин өнөөдөр энэ процесс нэлээд хумигдаж, экспортын эрх авах ажиллагаанд хугацаа бага шаарддаг болсныг үйлдвэрлэгчид хэлж байна.

Харин махны экспортын хувьд квот авах асуудал хамгийн бэрхшээлтэй гэнэ. Хэрэв авсан тохиолдолд хамгийн түрүүнд загварын дээжид өгч дүгнэлт гаргуулах ёстой. Үүнд ажлын тав хоног зарцуулагддаг. Цаашлаад Стандартчлал хэмжил зүйн газраас тохирлын гэрчилгээ авах шаардлагатай. МҮХАҮТ-аас гарал үүслийн гэрчилгээ авдаг. Энэ үйлчилгээ цахимжсан учраас өдөртөө гарчихдаг гэж байна. Түүний дараа Мал эмнэлгийн эрүүл ахуйн гэрчилгээ авах ёстой. Үүнд хамгийн их хугацаа шаарддаг ажээ. Хуулийн хугацаа 14 хоног байдаг аж. Түүний дараа тээврийн байгууллага гаалийн зуучлагч байгууллагаас ачааны манифест, төмөр замын баримт бичиг бүрдүүлдэг. Мөн дээр нь гааль дээр гаалийн бүрдүүлэлт хийгдэх ёстой гэнэ. Үүнд, гаальд мэдүүлэх, үнэлгээ хийлгэх, бичиг баримтаа шалгуулах, татвар төлөх, R дугаар авахад нэг өдөр, гаалийн биет үзлэгт орох, бодит шалгалтад хамрагдаж экспортлох зөвшөөрөл авахад нэг өдөр, тээвэрлэлтэд 2-3 өдөр шаардагддаг байна.

Бид байгалийн ургамлыг тарималжуулан БНХАУ руу экспортын зөвшөөрөл авахаар хөөцөлдөж буй Өмнөговь аймгийн нэгэн компанийн захиралтай холбогдож дараах мэдээллийг авсан юм.

-Бараагаа экспортлох зөвшөөрөл авахад ямар шат дамжлага дамжиж байна вэ?

-Манайх байгалийн ургамлыг таримал руу шилжүүлэн ургуулдаг. Хүний эрүүл мэндэд тустай ургамлын бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг гэсэн үг. Мэдээж эрүүл мэндийн гаралтай бүтээгдэхүүн бий болгох хүртэл урт удаан хугацаа шаардагддаг. Ингээд экспортлох зөвшөөрөл авахаар хөөцөлдөж эхэлсэн. Хамгийн түрүүнд энэ салбар маань Байгаль орчны яаманд хамаарах уу, Хөдөө аж ахуйн яаманд хамаарах уу гээд л эргэлзээтэй асуудал эхэлдэг юм байна. Ямартаа ч Байгалийн ургамлын тухай хуулийн дагуу Батоникийн цэцэрлэгт хүрээлэнгээр нотлуулдаг.

-Батоникийн цэцэрлэгт хүрээлэнгийн нотолгоо ямар хэрэгтэй юм бол?

-Түүнийг нь үндэслэж байж Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яамнаас тодорхойлолт гаргаж өгдөг юм байна. Уг нь Батоникийн цэцэрлэгт хүрээлэнд хандах ямар ч шаардлагагүй баймаар юм. Байгаль орчны газар, ХАА-н газар гээд байгаа. Тэд ч өөрсдөө нотолгоо гаргачихмаар санагдсан. Илүү л ажиллагаа юм билээ.

-Цаашлаад ямар алхам хийсэн бэ?

-Ингээд МҮХАҮТ-д хандаж гарал үүслийн гэрчилгээ авсан. Тэр үйл явц нэг их цаг хугацаа, мөнгө төгрөг шаардсангүй. Одоо яг процесс дээрээ явж байна. Гаалийн бичиг баримт бүрдүүлэлт дээр шаардлагатай зүйлсийг харахад хүндрэл бага гарах болов уу гэж харсан. Яг очоод газар дээр ямар байхыг мэдэхгүй байна. Одоогоор Байгаль орчны яамнаас дүгнэлт хүлээж байна.

-БНХАУ руу экспортолно гэлээ. Импортлогч талаас ямар бичиг баримт шаардаж байна вэ?

-БНХАУ-д өнгөрсөн нэгдүгээр сараас Худалдааны хууль хэрэгжиж эхэлсэн юм билээ. Энэ хуулиар импортоо нэлээд чөлөөтэй болгож өгсөн юм байна. Тиймээс хүндрэл бага байна. Ялангуяа энэ хуулиараа иргэдийнхээ дархлаа дэмжих эм бэлдмэл, ургамлын амин дэмтэй бүтээгдэхүүний импорт дээр нэлээд чөлөөтэй болгосон юм байна.

Гол нь манайд дотооддоо экспортын бараа бүтээгдэхүүний шат дамжлага дээр анхаарах хэрэгтэй санагдсан. Дээр хэлснээр Батоникийн цэцэрлэгт хүрээлэнгийн шат дамжлага илүүц ажил. Хүнд сурталтай, бүрдүүлэх бичиг баримт ойлгох ойлгохгүйгээс эхлээд асуудал гардаг юм билээ. Экспортлогч бидний хувьд тэр бүрийг хүлээнэ, хүлцэнэ. Өөр яах билээ.

Б.ЭНХЗАЯА

 

Хууль зүйн үйлчилгээний төвийн хуульч, өмгөөлөгч Г.Цолмонгэрэлтэй Шүүх байгуулах тухай хуулийн төслийн талаар ярилцлаа.

-Шүүх байгуулах тухай хуулийн төслийг УИХ-д өргөн барихад бэлэн болсныг ХЗДХЯ-наас өнгөрсөн долоо хоногт мэдэгдлээ. Шүүхийг тойргийн зарчмаар байгуулахдаа Иргэний шүүхэд хандах эрхийн баталгааг бодитой болгохыг тусгасан гэж хуулийн төсөл боловсруулагчид мэдэгдэж байсан. Тэгэхээр өнөөдөр Иргэний шүүхэд хандах эрхийн баталгаа ямар байдаг, цаашлаад ямар болох ёстой талаар хуульчийн хувьд байр сууриа илэрхийлэхгүй юу?

-Шинэ үеийн эрх зүйн хөгжлийн эхлэлийг 1990 оноос тооцож болно. Энэ үеэс өнөөдрийг хүртэл Шүүх байгуулах тухай хууль нь 1993, 2013, 2015 онуудад гурван удаа батлагдсан байна.

Эдгээр хуулийн хэрэгжилтийн үед 2002 онд Захиргааны хэргийн шүүх байгуулах, 2010 онд Захиргааны хэргийн Давж заалдах шатны шүүх байгуулах тухай хуулиуд батлагдсан. “Алсын хараа 2050” Монгол Улсын урт хугацааны хөгжлийн бодлогын хүрээнд гурван үе шаттайгаар Шүүх эрх мэдлийг бэхжүүлэх зорилт тавьсны хүрээнд нутаг дэвсгэр, ачаалал, хэргийн нөхцөл байдалд тохирсон оновчтой бүтцийг бий болгохын тулд хуулийн төсөл боловсруулах ажлыг эхлүүлсэн талаар Хууль зүй, дотоод хэргийн яамнаас мэдээллээ. Гэвч тус хуулийн төсөл одоогоор олон нийтэд нээлттэй хэлэлцэгдэж хараахан эхлээгүй байна. Зөвхөн Хууль зүй, дотоод хэргийн яам, Шүүхийн ерөнхий зөвлөл болон Улсын дээд шүүхийн хүрээнд хуулийн төслийн ажлын албаныхан хуулийн төслөө бичээд бэлтгэсэн, цаашдаа журмын дагуу танилцуулагдаж хэлэлцүүлэгдэх юм байна гэж харж байна. Төсөлд хэрхэн тусгагдсаныг удахгүй бид тодорхой харж санал бодлоо тусгацгаана. Одоогийн Шүүх байгуулах тухай хуулиар Улсын дээд шүүхээс бусад шүүхийн байршил, дагнасан байдал, шүүхүүдийн тоо хүрэлцээг зохицуулдаг. 2015 оны Шүүх байгуулах тухай хуулиар бид Иргэний эрүүгийн хамтатгасан давж заалдах шатны шүүх 24, нийслэлийн хэмжээнд нэг, Эрүүгийн хэргийн давж заалдах шатны шүүх ес, Захиргааны давж заалдах шатны шүүх нэг байдаг бол есөн дүүрэг 21 аймгийн Иргэн болон Эрүүгийн анхан шатны шүүх, Сум дундын найман шүүх, Захиргааны шүүх нийслэлийн хэмжээнд нэг, 21 аймагт тус бүр нэг байна.

-Энэ нь хүрэлцээтэй байж чадсан уу?

-Харьцангуй хүрэлцээтэй боловч улсын хэмжээнд Захиргааны давж заалдах шатны шүүх нэг, бусад алслагдсан аймаг, сумдын хувьд харьяа шүүх дээр хүрч очиход хүндрэлтэй. Мөн нийслэл хотын хэмжээнд шүүхүүдийн ачаалал хэт их байгаагаас иргэдийн шүүхэд хандах эрхийн хүртээмжид сөргөөр нөлөөлдөг гэж үзэх талтай. Жишээлбэл, өмгөөллийн үйлчилгээ үзүүлэх явцад иргэний шүүхүүдийн ачаалал өндөртэй байдлаас үүдэлтэй хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаа удаашрах, үл ялиг шалтгаанаар нэхэмжлэлийг хүлээн авахаас татгалзах, шүүх хуралдааны танхим хүрэлцээгүй, шүүхийн хурал давхацсан, шүүхийн туслахууд болон шүүгч нарын ажлын ачаалалтай байдлаас болж шүүгчид болон шүүхийн ажилтнуудын дунд стресс бухимдал үүсэх зэрэг асуудал олон тохиолддог. Гэвч манай шүүхүүд аль болох хуулийн дагуу иргэний шүүхэд мэдүүлэх эрхийг хангахын төлөө цаг наргүй ажилладаг. Загасчны морь усгүй гэдэг шиг Хөдөлмөрийн хуульд заасан ажлын цагийн хязгаар, илүү цаг түүнээс авах цалин хөлсийг тоо ёсоор олгох асуудал шүүхийн байгууллагын ажилтнуудын хувьд үйлчилдэггүй шахуу байдагт эмзэглэдэг, цаашид иргэний шүүхэд хандах, шударга шүүхээр шүүлгэхийн баталгаа шүүхийн ачааллыг зохист хэмжээнд байлгахаас эхлэх ёстой. Үүний тулд шүүхийн ажилтнуудын тоог нэмэгдүүлэхээс гадна шүүхийн тоог ихэсгэх, дагнасан байдлаар байгуулах зэргээр ачааллыг бууруулж тэнцвэржүүлж болно.

-Иргэн, захиргаа, эрүүгийн хэргийн шүүхүүдээс ачаалал өндөртэй нь аль нь вэ. Нөгөө талд нэг шүүхэд хэт төвлөрөл үүсэх нь эрсдэлтэй гэж зарим нь үздэг?

-Улсын хэмжээнд хамгийн их ачаалалтай шүүх нь Иргэний шүүх. Жилд нэг шүүгчид ногдох иргэний хэргийн ачаалал 200 байх ёстойгоос Баянзүрх дүүргийн Иргэний хэргийн анхан шатны шүүх 346, Сүхбаатар 341, Чингэлтэй 363, Баянгол 277, Сонгинохайрхан 353 бол Хан-Уул дүүргийн Иргэний хэргийн анхан шатны шүүх 387 хэргээр буюу үндсэн ачааллаас 187 буюу 93.5 хувиар илүүдсэн ачаалалтай байна. Мөн дараагийн нэг асуудал нь шүүхэд итгэх итгэл. “Нээлттэй нийгэм форум” ТББ, “Оюуны инноваци” ТББ-аас Монгол Улсын шүүхийн индекс 2021 судалгааг хийж дүнг нийтэд танилцуулсан. Судалгааны дүнд 100 онооноос 51.94 гэсэн үнэлгээг хийсэн. Энэ нь шүүхэд итгэх итгэл хангалттай хэмжээнд биш болохыг илтгэнэ. Шүүх байгуулах тухай хууль буюу түүний тоо, байршлыг өөрчлөх замаар шүүхэд итгэх итгэлийг нэмэгдүүлж болох дараагийн нэг шийдэл нь шүүх эрх мэдлийн төвлөрлийг судалж, шаардлагатай бол төвлөрлийг сааруулах асуудал. Дээр дурдсанчлан Улсын хэмжээнд Захиргааны хэргийн давж заалдах шатны шүүх нэг байна, бүх аймгийн болон есөн дүүргийн захиргааны маргаан тухайн шүүхэд шийдвэрлэгдэж байгаа. Шүүхийн тухай хуулийн шинэчилсэн найруулга, Захиргааны хэрэг хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн нэмэлт өөрчлөлтийн хүрээнд шүүх хэргийг бүхэлд нь хянан шийдвэрлэдэг. Анхан шатны шүүхийн шийдэлд өөрчлөлт оруулах боломжтой болсон бөгөөд Улсын дээд шүүх тэр бүр бүх Захиргааны давж заалдах шатны шүүхийн хэргийг хянахгүй болсон. Тодруулбал, нийт гомдлын 90 гаруй хувийг хяналтын журмаар харьяалан шийдвэрлэхгүй болсон.

Тэгвэл улсын хэмжээнд нэг Захиргааны давж заалдах шатны шүүхтэй байгаа нь шүүх эрх мэдлийн төвлөрлийг үүсгэж байгаа юм. Онолын хувьд эрх мэдлийн хэт төвлөрлийг саармагжуулах ёстой гэж үздэг. Тиймээс хөндлөнгийн судалгааны байгууллага болон хуульч, судлаачид Захиргааны хэргийн давж заалдах шатны шүүхийн асуудлыг судлах л шаардлагатай гэвэл эрх мэдлийн төвлөрлийг сааруулах санаачилгыг гаргаж болох юм. Нийслэлд 1.5 сая орчим хүн байна. Түүнийгээ дагаад захиргааны маргаан төдий чинээ олон. Гэтэл ганцхан Захиргааны хэргийн давж заалдах шүүхтэй байна. Хэдийгээр хэргийн ачаалал бага ч гэсэн эрх мэдлийн төвлөрөл нийслэл дэх захиргааны хэргийн шүүх дээр үүссэн байх боломжтой.

-Шүүгчийн ачааллыг тэнцвэржүүлэх заалт хуулийн төсөлд тусгагдсан. Мэдээж өнөөдрийн нөхцөл байдал маш ачаалалтай байдгийг судалгаа харуулдаг. Үүнийг тойргийн зарчмаар шийдвэрлэх боломжтой юу?

-Шүүхээс өөрсдийн бо-ломжийн хэмжээнд шүүг-чийн туслахуудын тоог нэмэгдүүлэх, ачааллыг бууруулах арга хэрэгжүүлж байгаа ажиглагддаг. Гэвч өнөөх л шүүхийн байр танхим хүрэлцээгүй, цалин хөлс хангалтгүй байгаагаас шүүгчийн туслахаар ажиллах сонирхолгүй байх хүндрэл байсаар байна. Хамгийн харамсалтай нь эдгээр ачаалал, хөдөлмөрийн үнэлэмж сул байгаа асуудлаас болж шилдэг хуульчид шүүгч болох сонирхолгүй байгаад байна. Салбарын сайдын танилцуулснаар “шүүхийг заавал засаг захиргааны нэгжээр бус тойргийн зарчмаар байгуулж, дагнасан байдлаар байгуулж ачааллыг бууруулна” гэснийг сонсоод талархан хүлээж сууна. Ямар ч байсан шүүхийг ачаалал төвлөрөл, алслагдсан байдлыг харгалзан тойргийн зарчмаар байгуулахаар болсон юм байна гэж ойлгосон. Урьд нь манай улс тойргийн шүүхүүдтэй байсан, засаг захиргааны нэршилд баригдана гэхээсээ илүү бүсчлэлээр эдийн засгийн ачаалал онцлогоор тойргийн зохион байгуулалттай байх, цаашдаа дагнасан байдлаар шүүхийг байгуулах нь зүйтэй гэж олон хуульч санал нэгддэг.

-Шүүгчид мэргэших асуудлыг хуульчлахаар болж байгаа юм байна. Хуульчид, шүүгчдийн мэргэшсэн байдал, ур чадварын асуудал маш хангалтгүй байгаа талаар хэлдэг. Шүүгчийн шалгалтад тэнцэх хуульч байдаггүй гэх нь ч бий. Тэгэхээр энэ асуудалд ямар гарц байж болох вэ?

-Хуульч бүр судлаач байх, хуульч өмгөөлөгчөөр ажиллаж эхэлсэн тодорхой үеийн дараа 3-5 дахь жилээс дагнан хууль зүйн зөвлөх үйлчилгээ үзүүлдэг байх нь иргэдийн хууль зүйн асуудлыг бодитой үр дүнтэй шийдвэрлэхэд ихээхэн нөлөөтэй. Өмгөөлөгчид, хууль зүйн зөвлөх үйлчилгээ үзүүлэгч, шүүгч нь тухайн асуудлаар дагнасан байх нь хэргийг шударга, үр дүнтэй шийдвэрлэх хамгийн зөв гарц байж мэдэх юм. Манай Хууль зүйн үйлчилгээний төв хуульчдаа дагнан сургах, чадавхжуулах, хэрэг маргаанд дагнан ажиллахад анхаарч ажилладаг. Хэдийгээр Монголын зах зээл жижиг тэр бүр дагнах боломжгүй гэж ярьдаг ч бүх талын чанартай мэдлэгтэй байна гэдэг боломжгүй, хууль зүйн маргаан гэдэг хүний амьдралд төдийлөн элбэг биш бас амин чухал шинжтэй байдаг тул хөнгөн мэдлэгээр хандах боломжгүй юм. Бүх талаараа хүчтэй нь бүх талаараа сулын шинж гэдэг. Тиймээс зах зээл хөгжихийн хэрээр хууль зүйн салбар яваандаа дагнах чиг хандлага аяндаа тогтоно.

-Шүүхэд итгэх олон нийтийн итгэл гэдэг том агуулга яригддаг. Манайд энэ итгэл суларсан гэж үзэх нь ч бий. Тиймээс үүнийг нэмэгдүүлэх, баталгаажуулах асуудлыг яаж зохицуулах ёстой вэ?

-Шүүхэд итгэх итгэлийг нэмэгдүүлэхийн тулд хүн бүр хичээх хэрэгтэй гэж боддог, энэ нь дан хуульчдын хийх ажил биш, эцсийн дүнд хувь иргэн бүрийн цаашлаад улсын үндэс тусгаар тогтнолын асуудал байдаг. Өмгөөлөгчийн хувьд өөрийн туслалцаа үзүүлж буй хэрэг маргааны үед шүүх үйлчлүүлэгч хоёрын гүүр, шүүхэд итгэх итгэлийг тавих анхны цэг болж ажиллах ёстой гэж үздэг. Үйлчлүүлэгчдээ хуулийг ойлгомжтой тайлбарлан, гаргалгааг олох, үйлчлүүлэгчийн эрх ашгийг тууштай хамгаалан, бүхий л шударга арга хэрэгслээр түүнд туслалцаа үзүүлэх маань шүүхэд итгэх итгэлийг төрүүлдэг анхны алхам. Цаашлаад шүүгчийн туслах, түүний харилцаа хандлага, шүүх хуралдааны танхим зэрэг нь шүүхэд итгэх итгэлийн нэг хэсэг. Хамгийн чухал нь шүүгчийн шийдвэр юм, шүүгч шийдвэрээрээ хэргийн үнэн мөнийг сайхан тайлбарлаад, гарцаагүй шударга шийдэл гаргахад хэн хүнгүй ойлгож хүндэлж хүлээн зөвшөөрнө шүү дээ. Сайхан шийдсэн хэргүүд зөндөө байдаг, уран гоё шийдэлтэй хэргүүд олон тохиолдоно. Хэдийгээр нэг тал гомдолтой үлддэг байж болох ч хамгийн зөв шийдэл гэдгийг хэн хэн нь ухамсарлан үлдэх тэр мөчид шүүхэд итгэх итгэл бий болж байдаг.

Б.ЭНХЗАЯА

 

Нийгмийн эрүүл мэндийн үндэсний төвийн эрдэм шинжилгээний ажилтан О.Оюун-Эрдэнэтэй ярилцлаа.

-Барилгын дотор заслын материал хүний эрүүл мэндэд хортой үр дагавар учруулж байгаа асуудлыг манай сонин хөндөж бичсээр ирсэн. Эрүүл мэндийн салбарын судлаачдын хийсэн Улаанбаатар хотод дотоод орчин дахь агаарын бохирдлын талаарх судалгаа олон улсын сэтгүүлд хэвлэгдсэнийг уншлаа. Нэлээд ноцтой үр дүн гарсан байна. Судалгааг ахалж ажилласны хувьд та энэ талаар дэлгэрүүлэхгүй юу?

-Улаанбаатар хотын гэр хорооллын айл өрхүүдэд сайжруулсан түлшийг хэрэглэж эхлэхтэй зэрэгцээд угаарын хийн хордлого гарч эхэлсэн. Бид нарийн судлах шаардлагатай байсан. Мөн барилгын материалаас ялгардаг олон төрлийн химийн бодисыг судлах шаардлагатай ч тухайн бодисуудыг хэмжих лаборатори хомс, дээр нь дотоод орчин дахь угаарын хийн ялгарлын мэдээлэл цуглуулах, бичих багаж байгаагүй. Тиймээс судалгааны бэлтгэл ажлыг 2015 оноос хангаж байгаад 2019 онд НЭМҮТ-өөс НҮБ-ын Хүүхдийн сангийн дэмжлэгтэйгээр энэ цогц судалгааг эхлүүлсэн. Бид өмнө нь энэ төрлийн судалгааг 2008 онд түлш болон зуухтай холбож судалсан байдаг. Бидний дотоод орчны агаарын чанарын судлах судалгааны түүвэрт Улаанбаатар хотын Захирагчийн албанаас агаарын бохирдлыг бууруулах бүс гэж гаргасан. Энэ бүсээс гал түлдэг 80 айл өрхийг сонгож аваад 24 цагийн хэмжилтээр бүтэн долоон сарын хугацаанд РМ2.5 тоосонцор, нүүрсхүчлийн дутуу исэл буюу угаарын хий, нүүрстөрөгчийн давхар исэл буюу СО2-ыг үзсэн.

Мөн азотын хий, хүхрийн давхар исэл, азотын давхар ислийг хэмжсэн. Үүнээс гадна “Ногоон титэм” ХХК-тай хамтран Эрүүл мэндийн сайд болон Барилга хот байгуулалтын сайдын 2018 оны 05/08 тушаалын журмын хэрэгжилтийг хангах үүднээс шинээр ашиглалтад орсон болон засвар хийсэн барилга байгууламжийн дотоод орчинд дэгдэмхий органик нэгдлүүдийг урт хугацааны турш хэмжилт хийсэн.

Өөрөөр хэлбэл, сургууль, цэцэрлэг, эмнэлэг, орон сууц, хаус, оффис, худалдааны төв, монгол гэр зэрэг 123 объектын 583 дээжид бензол, формальдегид, ксилол, толуол гэсэн хорт бодисуудын нэгдэл ямар байгааг судалсан.

-Судалгааны аргачлал нэлээд онцлогтой байсан. Ялангуяа хавдраар өвчлөх магадлалын тооцооллыг хүртэл гаргасан байв уу?

-Дэгдэмхий органик нэгдлүүд буюу барилгын материалаас ялгардаг нэгдлүүдийн хүний эрүүл мэндэд нөлөөлж байгаа эрсдэл, үүнийг ямар нэгэн байдлаар бууруулахгүй бол эрсдэл хэрхэн нэмэгдэх вэ гэдгийг тооцоолсон. Бид судалгаандаа эрсдэлийн үнэлгээ хийдэг олон улсын аргачлалыг ашигласан. Тодруулбал, АНУ-ын Өвчнөөс урьдчилан сэргийлэх газар болон АНУ-ын Байгаль орчныг хамгаалах агентлагаас хавдраас урьдчилсан сэргийлэх эрсдэлийг тооцоолдог аргачлалыг ашигласан гэсэн үг. Хорт бодистой орчинд хүн тодорхой хугацаанд амьдрахад хорт хавдар тусах уу, тусвал хэзээ тусах вэ гэх тооцооллыг хийсэн.

-Энэ удаа барилгын материалаас үүдэлтэй дотоод орчны агаарын бохирдлыг дэлгэрүүлж ярихыг хүсч байна. Судалгааны үр дүнг энгийнээр тайлбарлаж өгөхгүй юу?

-Дотоод орчинд дөрвөн төрлийн хорт бодисын агууламж ямар байгааг тодорхойлсон гэсэн шүү дээ. Бензол хорт хавдар үүсгэгч А-1 ангилалд багтдаг бодис. Мөн нөхөн үржихүйд хортой, амьсгалахад хортой, олон удаагийн өртөлтөөр тодорхой эрхтэн системд нөлөөлдөг хоруу чанар үүсгэдэг, арьс үрэвсүүлэгч болон цочроогч бодисын тоонд ордог. Формальдегид ч мөн хорт үүсгэгч ангилалд багтдаг. Арьс мэдрэгшүүлэгч буюу харшил үүсгэгч, үрэвсэл үүсгэгч бодисын тоонд орно. Толуол нөхөн үржихүйн эрүүл мэндэд хортой бодис. Ксислол хортой бодисын ангилалд ордог.

Судалгааны үр дүнд формальдегид цэцэрлэгт нийт дээжийн 94.7 хувьд, сургуульд 100 хувь, эмнэлэгт 100 хувь, орон сууцанд 97.2 хувьд, оффист 85.7 хувь, хауст 23.1 хувь, гэрт илрээгүй. Бензол цэцэрлэгт нийт дээжийн 26.3 хувьд, сургуульд 33.3 хувьд, орон сууцанд 16.2 хувь, оффист 62.9 хувь, эмнэлэгт 42.9 хувь, худалдааны төвүүдэд 12.5 хувь, монгол гэрт 100 хувь, хауст 100 хувьд илэрсэн. Толуол цэцэрлэгт нийт дээжийн 10.5 хувьд, сургуульд 22.2 хувьд, орон сууцанд 11.1 хувьд, хауст 30 хувьд, оффист 25 хувь, эмнэлэгт 7.1 хувьд, гэрт 33 хувьд илэрсэн. Дандаа улсын санхүүжилттэй сургууль, цэцэрлэг, эмнэлэгт хорт бодисууд илэрсэн гэсэн үг. Мөн нийтийн орон сууцанд ч хорт бодисууд ялгарч байдгийг тодорхойллоо.

-Маш ноцтой тоон мэдээллүүдийг та хэллээ. Эдгээр нь хоруу чанарын хувьд ямар хэмжээнд байна гэсэн үг вэ?

-Эрүүл мэндийн сайд болон Барилга хот байгуулалтын сайдын 2018 оны 05/08 тушаалаар батлагдсан барилгын материалаас дотоод орчны агаарт ялгарах дэгдэмхий органик нэгдлийн зөвшөөрөгдөх дээд хэмжээнд формальдегидын гурав хоногийн дундаж 50 мкг/м3 байхыг зөвшөөрдөг. Харин олон улсад ДЭМБ-ын зөвлөмжид 0.1 мкг/м3 байх ёстой гэдэг. Бидний судалгаагаар формальдегид нийт дээжид дундаж нь 8.7 мкг/м3 гарсан. Хамгийн ихдээ 225 мкг/м3 илэрсэн.

Бензол нийт дээжид дундаж 25.4 мкг/м3 байсан. Хамгийн их нь 180 мкг/м3, хамгийн бага нь 1.5 мкг/м3 гэж гарсан. Гэтэл олон улсад, ДЭМБ бензолыг дотоод орчинд байх ёсгүй бодис гэж үздэг. Харин манайд хоёр сайдын тушаалаар батлагдсан хавсралтад 1 мкг/м3-аас ихгүй байх ёстой гэж заасан. Гэтэл бодит байдал дээр ямар гарсныг та сонслоо.

-Хорт хавдар үүсгэгч үндсэн бодисуудаар дотоод орчинд хүмүүс амьсгалсаар байдаг юм байна гэж ойлгогдож байна. Тэгвэл өнөөдөр бидэнд тулгамдаж байгаа хавдрын өвчлөлийн өсөлтөд дотоод орчны агаарын бохирдол нөлөөлж байна гэж үзэж болох уу?

-ДЭМБ-ын мэдээллээр 2013 онд агаарын бохирдол нь хавдарт нөлөөлдөг орчны хүчин зүйл мөн гэж зарласан. Иймээс байх боломжтой. Нөлөөлөх хүчин зүйлийн нэг нь яах аргагүй энэ бодисууд. Бид судалгаагаа Улаанбаатар хотод л хийсэн. Гэтэл хөдөө орон нутагт сургууль цэцэрлэгийн нөхцөл байдал ямар байгаа вэ. Сургууль, цэцэрлэгийн засвар үйлчилгээ хийдэг хүмүүс энэ талаар мэдэж байгаа юу. Тендерийн хуулийн зарим заалтад бараг хамгийн хямд будаг, хамгийн хямд үнэтэй материал авахыг шаарддаг. Хамгийн хямд байна гэдэг хамгийн хортой байна гэсэн үг. ЭХЭМҮТ-өөс гаргасан судалгаагаар жил бүр хавдраар өвчилж байгаа хүүхдүүдийн 40 хувь нь цусны цагаан эсийн хорт хавдар эзэлж байна гэж үзсэн байдаг. Цусны цагаан эсийн гол эх үүсвэр бензол, формальдегид. Мэдээж энэ хавдрыг үүсгэх олон хүчин зүйл бий. Гэхдээ орчны талаас энэ хоёр бодис шууд нөлөөлдөг.

-Хорт бодисоор хэр хугацаанд амьсгалахад хавдрын өвчлөл үүсэх талаар тооцооллыг олон улсын аргачлалаар гаргасан гэлээ. Ямар үр дүн гарсан бэ?

-Бидний судалгаагаар бензолын агууламж хамгийн ихдээ дотоод орчинд 0.042 мкг/м3-аар ялгарч байхад тийм орчинд тогтмол байгаа 0-19 насны хүүхдүүд хорт хавдрын эрсдэл хэзээ үүсч байгааг судалсан. Яг ийм орчинд 24 цагаар 70 жил ажиллаж амьдрахад хорт хавдар үүсэх магадлалтай үр дүнг та бүхэн судалгааны өгүүллээс харсан байхаа. Ялангуяа долоон сартайгаас дөрвөн нас хүртэлх хүүхдүүд хамгийн өндөр эрсдэлтэй. Учир нь энэ насны хүүхдийн физиологийн өсөлт хамгийн эрчимтэй явагддаг. Унтаж байх үедээ хэрэгцээт хүчилтөрөгчөөр амьсгалдаг хэмжээ нь маш өндөр байдаг.

-Гэтэл өнөөдөр хүүхэд багачууд сургууль, цэцэрлэгтээ, гэртээ 0.042 мкг/м3-аас хэд дахин өндөр тунгаар амьсгалж байна шүү дээ. Эрсдэл бүр илүү гэж ойлгож болох уу?

-Энэ бол өнөөдрийн байдлаар дотоод орчинд дээж цуглуулаад, хэмжилтийн хамгийн өндөр тунгаараа тооцоолоход нэг өдөрт дунджаар амьсгалж байгаа тун гэж ойлгож болно. Бидний судалгааны аргачлал АНУ-ын Байгаль орчныг хамгаалах агентлаг болон өвчнөөс сэргийлэх төвийн аргачлалаар хийсэн тооцооллын үр дүн. Цаашид улам нарийн судлах шаардлагатай, бид бас судалгааны хөрөнгө судлах, олох, судалгааг хийх шаардлагатай байна.

-Гарц юу байж болох вэ. Мэргэжлийн хүний хувьд та бүхэнд тооцоолсон гаргалгаа байгаа байх?

-Монгол Улс өнөөдөр MNS 4585:2016 гэсэн гадаад орчны ганцхан стандарттай. Стандартын тухай хуулиар таван жил тутамд стандартуудыг шинэчлэх ёстой. Байгаа энэ стандарт маань чанарын шаардлага хангадаггүй. Энэ стандартаар бол РМ-2.5-ын агууламж 24 цагийн дундаж 50 мкг/м3 гэж үздэг.

ДЭМБ РМ-2.5-ын агууламжийг бууруулах дөрвөн үе шатыг зааж өгсөн. Нэгдүгээр шатанд РМ-2.5-ын агууламжийг 75, хоёр дахь 50, гурав дахь 37, дөрөв дэх нь 15 гээд явдаг. Өнөөдөр ДЭМБ РМ-2.5-ын агууламжийг 37 хувьд хүргэхийг улс орнуудад зөвлөж байгаа. Гэтэл манай улс нэгдүгээр үе шатан дээр ч очиж чадаагүй байна. Тиймээс MNS 4585:2016 стандартыг яаралтай шинэчлэх ёстой. Энэ талаар асуудал хариуцсан мэргэжлийн байгууллага мэргэжилтнүүдэд ханддаг ч “2016 онд баталсан стандарт байгаа” гэсэн ойлгомжгүй, мэргэжлийн бус тайлбар өгдөг.

Хамгийн чухал нь өнөөдөр Монгол Улсад дотоод орчны агаарын чанарын стандарт гэж байхгүй. Дотоод орчны стандартыг яаралтай баталж, үндэсний хэмжээнд мөрдөх шаардлагатай. Гэвч байгаагүйн хор уршгаар дотоод орчинд ямар хорт бодисууд ялгарч байдгийг бидний судалгаа харууллаа. Хэрэв дотоод орчны агаарын чанарын стандарттай бол барилгын компаниудад, барилгын материал дээр шаардлага тавьчихна шүү дээ. Ядаж л нэгдүгээр зэрэглэлийн орон сууц болох хүн байнга амьдардаг сургууль, цэцэрлэг, эмнэлэг, орон сууцыг шинээр барихдаа, засвар үйлчилгээ хийхдээ барилгын материалд нь стандартын шаардлага тавьдаг болох ёстой.

Бид аль эрт 2019 онд дотоод орчны агаарын чанарын стандартын шаардлагыг мэргэжлийн хүрээнд боловсруулаад холбогдох хүмүүст нь хүргэсэн. Гэвч өнөөдөр хүртэл ажил хэрэг болоогүй л байна. Стандартчилал хэмжил зүйн төвийн зохих мэргэжилтнүүд хүртэл дэмжээд энэ дотоод орчны стандартын ач холбогдлыг үнэлж батлахаар хэлэлцсэн ч эрх зүйн хувьд зөрчилтэй зохицуулалтууд гарч ирээд байгаа. Гэхдээ бидний сэтгэл нэгтэй судлаачид мэргэжилтнүүд дахин хэлэлцүүлэхээр хүлээн авсан байгаа. Удахгүй стандарттай болох байх гэж хичээж байна.