Author: БААСАНЖАВЫН ЭНХЗАЯА

 Тээврийн цагдаагийн албаны Урьдчилан сэргийлэх хэлтсийн ахлах зохицуулагч, цагдаагийн ахмад Д.Ганхуягтай ярилцлаа.

-Согтуугаар тээврийн хэрэгсэл жолоодохтой холбоотой ял шийтгэлийг чангаруулах хуулийн төсөл яригдаж эхлээд олон нийтийн анхаарлыг татлаа. Үүнтэй холбоотойгоор энэ төрлийн зөрчил сүүлийн үед буурсан тухай дууллаа. Тодруулахгүй юу?

-Цагдаагийн байгууллагаас өнгөрсөн онд буюу 2022 онд согтуугаар тээврийн хэрэгсэл жолоодсон 54 мянган зөрчлийг илрүүлж таслан зогсоосон. Энэ оны эхний есөн сарын байдлаар 33164 зөрчлийг замын хяналтаар илрүүлээд байна. Энэ нь өнгөрсөн оны мөн үетэй харьцуулахад 27.8 хувиар буурсан үзүүлэлт юм.

Хуулийн шинэчлэлтэй холбоотойгоор иргэдийн авсан мэдээ, мэдээлэл согтуугаар тээврийн хэрэгсэл жолоодох зөрчилд нөлөөлж байх боломжтой. Сүүлийн үед хоногт илэрч байгаа энэ төрлийн зөрчил бага зэргийн бууралттай байгаа. Өмнө нь хоногт согтуугаар тээврийн хэрэгсэл жолоодсон 80-120 зөрчил илэрдэг байсан бол сүүлийн үед 80 болон буурсан байна. Цагдаагийн байгууллагаас энэ төрлийн зөрчлийг таслан зогсоох зорилгоор “Уусан бол бүү жолоод” нэгдсэн болон хэсэгчилсэн арга хэмжээг зохион байгуулсаар байгаа.

-Зөрчил буурч байна гэдэг таатай мэдээлэл байна. Согтуугаар тээврийн хэрэгсэл жолоодсоны үр дагавар бусдын эрүүл мэнд, амь насанд заналхийлдэг нь гол аюул шүү дээ?

-Тэгэлгүй яахав. Согтуугаар үйлдэгдсэн зам тээврийн осол он гарснаар өнөөдрийг хүртэл 615 бүртгэдсэнээс 74 хүн амь насаа алдсан. Өнгөрсөн жил гэхэд зам тээврийн ослоор 300 гаруй хүн амь насаа алдсан. Үүнээс 38 нь бага насны хүүхэд байсан.

-Согтуугаар жолоо барьсан үед оноодог одоогийн ял шийтгэл ямар байна. Ер нь ямар байх ёстой юм бэ?

-Монгол Улсад өнөөдөр мөрдөгдөж байгаа согтуугаар тээврийн хэрэгсэл жолоодох зөрчилд Зөрчлийн тухай хуулийн 14.7.1.3 буюу 400 мянган төгрөгөөр торгож, нэг жилээр эрх хасдаг. Хуулийн санкцийн тохиромжтой эсэхийг бид хэлэхгүй. Ер нь гадаадын улс орнуудтай харьцуулахад Монгол Улсын энэ хуулийн санкц чангадаа ордоггүй. Мэдээж хуулийн шинэчлэлийг хууль батлах эрх бүхий субъектууд батална. Манай байгууллагаас бусад улс орны нөхцөл байдалтай харьцуулсан судалгааг хийн саналаа хүргүүлсэн.

-Шинэ хуулийн төслөөр ял шийтгэл санкц нэлээд чангарч байгаа. Зарим хэсэг нь үүнийг цагдаажих нь, шоронжих нь гэх зэргээр шүүмжилж байгаа. Заавал ингэж чангаруулах хэрэг байсан уу?

-Хуулийг чанга байна гэж бухимдах нь “Бид зөрчмөөр байна” гэж байгаатай адилхан. Тэгэхээр та зөрчихгүй байхад л хууль чанга, сул байх эсэх асуудал хамааралгүй шүү дээ. Манайд жилд 500 гаруй хүн зам тээврийн ослын улмаас амиа алддаг. Үүний 200 орчим нь согтуугаар үйлдэгдсэн зам тээврийн осолтой холбогддог. Нэг ёсондоо 40 орчим хувь нь согтуугаар үйлдэгдсэн зам тээврийн осол эзлээд байгаа. Тиймээс хяналт шалгалтыг яагаад ч сулруулж болохгүй зөрчлийн нэг. Тийм ч учраас цагдаагийн байгууллага долоо хоногийн 24 цагт шалгалтын ажиллагааг зохион байгуулан ажилладаг.

-Согтуугаар тээврийн хэрэгсэл жолоодоогүй л бол 200 орчим хүн эрүүл саруул, амьд сэрүүн байх боломжтой байж. Жолооч нарт энэ талаар ямар зүйлийг сэрэмжлүүлэх вэ?

-Тээврийн хэрэгслийг согтуугаар жолоодохгүй байх олон сонголт, боломж бий. Мэдээж согтууруулах ундааны зүйл хэрэглэж болохгүй гэж бид хэлэх эрхгүй. Гэхдээ хэрэглэсэн тохиолдолд автомашинаа камерын хяналттай зогсоолд байршуулах, найз нөхдөө, гэр бүлийн хүмүүсээ дуудаж хүргүүлэх зэрэг олон сонголт байгаа. Энэ нь өөрөө жолоочид ч, бусдад ч аюулгүй байх боломж юм.

Б.ЭНХЗАЯА

Нийслэлийн Баянзүрх дүүргийн нутаг дэвсгэрт өнгөрсөн долоо хоногт хий газ мэт үнэр тархаж томоохон асуудал дэгдсэн. Өнөөдөр хүртэл мэргэжлийн байгууллагууд энэ талаар албан ёсны тайлбар мэдээлэл хийгээгүй байна. Энэ асуудлын хүрээнд Эрүүл ахуй, хор судлалын лабораторийн эрхлэгч, анагаах ухааны доктор Д.Нарансүхтэй ярилцлаа.

-Нийслэлийн зүүн хэсгийн оршин суугчид энэ сарын 11-ний өглөө хий газ мэт хурц үнэр гарч байгаа талаар мэдээлж эхэлсэн. Гэвч өнөөдөр хүртэл юу болсон нь тодорхойгүй байна. Мэргэжлийн хүний хувьд та үүнийг анхаарсан байх?

-Авто зам дагуу хурц хүчиллэг хий үнэртсэн. Өглөө, орой ажилдаа ирж очих замдаа мэдэрсэн. Улаанбаатар хот бол химийн хүчил шүлт шингэн хуурай хэлбэрээр химийн үйлдвэр байхгүй. Дээр нь янз бүрийн химийн бодис дамжуулдаг, түгээдэг сүлжээ, хийн хоолой ч алга. Тэгэхээр энэ бол химийн бодис алдагдсан, энэ том орон зайд хүмүүст үнэртэхээр хэмжээний бодис цацагдах эх үүсвэр байгаагүй гэсэн үг. Харин өөр хоёр том эх үүсвэр байгаа. Нэг нь нүүрсэн галлагаатай зуухнаас гарч байгаа утаа болон үйлдвэрийн яндангаас гарч байгаа бохирдол. Хоёр дахь нь авто машинаас ялгарч байгаа утаа.

Энэ хоёр хий харьцангуй том талбай эзэлсэн учраас энэ асуудалтай холбоотой байх магадлалтай. Хэрэв энэ хоёр том агаарын бохирдлын эх үүсвэрээс шалтгаалсан гэж үзвэл түлшинд ямар өөрчлөлт орсон бэ гэдгийг харах ёстой. Тухайлбал, шахмал түлшний найрлага яаж өөрчлөгдөв гэдгийг мэргэжлийн байгууллагууд харах хэрэгтэй байх. Түүнээс гадна Улаанбаатар хотод ашиглаж байгаа бензин нефтийн бүтээгдэхүүнүүдэд ямар найрлага байна вэ, өмнө нь магадгүй хэрэглэж байсан бензинээс өөр найрлагатай бензин орж ирсэн байж магадгүй. Эсвэл тухайн бензин шатахуун үйлдвэрлэл дээр нэмэлт орц хольц хийж үйлдвэрлэдэг болсон байж болох уу. Бензиний найрлага ямар байна гэдгийг үзэх хэрэгтэй болов уу. Тэгж байж энэ түлшнээс болсон уу, бензинээс болсон уу, эсвэл зарим хүмүүсийн яриад байгаа шиг бохирын шугам руу тосолгооны материал асгаснаас болсон уу гэдэг нь нэг талд гарна.

-Нэгэн компани 10 тонн техникийн тосыг бохир усны шугам руу нийлүүлсэн хэргийг цагдаа нар хамгийн сүүлд барьж авсан. Нэг ёсондоо эндээс л үүдсэн гэж Онцгой байдлынхан мэдэгдчихсэн. 10 тонн гэдэг багагүй хэмжээ биз дээ?

-10 тонн гэдэг бага биш л дээ. Гэхдээ бохирын хоолойгоор дамжиж байгаа бохир усны хэмжээ хэдэн зуун тонн, магадгүй хэдэн мянган ч тонн байх. Тэгэхээр асгасан тос ийм хэмжээтэй бохир усанд ороод шингээд явна. Хоёрт, асгасан материал нь тос. Тос бол тийм айхтар хортой хий ялгаруулдаггүй. Тухайн бодисын төлөв бол тосорхог материал учраас хүчтэй химийн бодистой урвалд ороогүй л бол бохирын ус руу орсон техникийн тос тийм хурц үнэр ялгаруулахгүй. Баянзүрх дүүргийн хэмжээнд үнэртсэн гэж яригдаж байна. Хэрэв тийм бол бохирын ус руу нийлүүлсэн техникийн тос ийм том талбайтай газар руу тархаж үнэртэхгүй.

Тэгэхээр миний таамаглал бол магадгүй авто машины утаанаас үүдсэн бохирдолтой холбоотой. Улаанбаатар хотын авто зам өглөө оройны оргил ачааллын үеэр түгжрээд зогсчихдог. Тэнд хэдэн мянган машины хөдөлгүүрээс шатсан, дутуу шатсан бензиний хаягдал агаарт гарч байгаа. Тэр нь салхиар дамжаад орон сууц, ойр хавийн барилга байгууламжид байгаа хүмүүст үнэртсэн байж болно.

-Анхааралд өртөхгүй л таамаглал юм…?

-Боломжит нэг магадлал. Бензин шатахад автомашины хөдөлгүүр дотор өндөр температурын шаталт үүсдэг. Ингэхэд азот агаар дахь хүчилтөрөгчтэй нэгдээд азотын исэл үүсгэнэ. Энэ нь хүний амьсгалын замыг цочроодог хурц үнэртэй бодис. Улаанбаатар хотод өвлийн улиралд агаар дахь азотын исэл зөвшөөрөгдөх дээд хэмжээнээс их байдаг шүү дээ. Хүмүүс хоолой хорсоод байна гэдэг бол азот болон хүхрийн давхар ислийн хийтэй холбоотой. Энэ бол боломжит таамаглал. Үүнийг л мэргэжлийн хүмүүс үгүйсгэх, эсвэл батлах ёстой.

–Түлшинд өөрчлөлт орсон эсэхийг анхаарах хэрэгтэй гэсэн. Гэр хороололд кокс нүүрсний туршилт эхэлсэн гэгдэж байгаа. Энэ байж болох уу?

-Шахмал түлшин дээр үгүй гэж бодож байна. Хагас коксжсон нүүрсийг хэрэглээнд оруулсан эсэх мэдээлэл алга. Хэрэв нүүрснээс бохирдол гарч байгаа бол хүхэрлэг хий их хэмжээгээр гарна. Хүхэрлэг хий бол жаахан өмхийдүү үнэртэй хий. Өнгөрсөн хугацаанд гарсан хий бол азотын давхар ислийн хий болов уу. Азотын давхар исэл хурц үнэртэй, хүчиллэг. Агаарт 70 хувь нь азот байдаг. 20 гаруй хувь нь хүчилтөрөгч. Өндөр температурын нөлөөгөөр азот хүчилтөрөгчтэй нэгдээд азотын исэл үүсгэдэг. Азотын исэл өөрөө хүчиллэг хурц үнэртэй хий. Ийм хий авто машины яндангаас гардаг. Тиймээс ийм таамаглал хэлээд байгаа юм. Гэхдээ үүнийг мөн үү, биш үү гэдгийг мэргэжлийн байгууллагууд нь хэмжих хэрэгтэй. Хэмжихдээ нарийн мэргэжлийн түвшний сайн багажаар лабораторид шинжлүүлж баталгаажуулах ёстой.

-Онцгой байдлын байгууллагаас өөр ямар ч газар тодорхой мэдээлэл өгөөгүй байна. Тиймээс олон нийтийн хувьд маш эргэлзээтэй, эмзэг сэдэв хэвээр байна?

-Улаанбаатар хотын агаарын чанарын суурин станц гээд хэдэн станц бий. Энэ бол энд тэнд байршилтай учраас энэ шалтгааныг тодорхойлоход хангалтгүй. Нөгөө талдаа онцгой байдлын байгууллага ямар нэгэн байдлаар хүн амын эрүүл мэнд, аюулгүй байдлын эсрэг осол аваар гарахад хамгийн түрүүнд очдог. Гэтэл тэд өөрөө химийн хортой бодисын алдагдал, осол гарсан тохиолдолд тодорхойлох шинжилгээ чадавх нь ямар байна вэ гэдэг асуудалтай.

Түүнээс гадна хуучин МХЕГ байгаад одоо байгаль орчны Салбарын хяналтын газар нь БОАЖЯ руу явчихсан. Эрүүл ахуйн хяналтууд нь ЭМЯ-нд оччихсон. Энэ хоёр хяналтын газар ямар ч лаборатори, багаж хэрэгсэлгүй. Уг нь Байгаль орчны хэмжил шинжилгээний лаборатори гэж байгаа. Нийгмийн эрүүл мэндийн үндэсний төв ч бий. Энэ байгууллагууд ажлаа хиймээр байна. Тэнд хэмжилт хийдэг багаж хэрэгсэл, лаборатори нь шаардлага хангасан түвшинд байна уу. Мэргэжилтнүүд нь багажаа ашиглаад хэмжилт дүгнэлт хийх чадвартай хүмүүс байна уу гэдгийг анхаарах хэрэгтэй.

Мэргэжлийн байгууллагууд мэргэжлийн чадамжгүй байгаагаас болж энэ асуудалд хариулж чадахгүй, сүүлдээ цагдаа, тагнуулынхан явж шалгадаг сонин зүй тогтол бий болоод байна. Уг нь мэргэжлийн хүмүүс нь хэмжилтээ хийгээд сорьцоо цуглуулаад эх үүсвэр нь хаана байсныг тодорхойлж юунаас шалтгаалсан бэ гэдгийг тогтоон, түүн дээрээ үндэслээд дараа дахин ийм осол аваар гарахаас сэргийлэх арга хэмжээг төлөвлөж байх ёстой.

-Энэ асуудлаар “Очир дагинас” гээд хиамны үйлдвэр дээр цагдаа, тагнуулынхан өнжсөн. Уг нь мэргэжлийн хүмүүс эхэлж ажиллах ёстой байж шүү дээ?

-Хүнсний үйлдвэр дээр их хэмжээний хурц үнэртэй хий, хүний эрүүл мэндэд сөрөг нөлөө үзүүлэхээр хүний мэдрэхүйн эрхтнийг цочроох хэмжээний хортой бодис хэрэглэх тохиолдол бараг байхгүй. Тиймээс анхнаасаа үндэслэлгүй байсан. Хамгийн гол нь энэ асуудлыг цагдаа, тагнуул биш мэргэжлийн байгууллагууд нь байршил дээр нь маш яаралтай очиж сорьц цуглуулаад хэмжилт хийгээд тодорхойлоод явчих ёстой. Түүний хойноос хэн хэрэглэсэн, хэн оруулж ирсэн бэ гэдэг дээр цагдаа тагнуул орж ирж болно. Хэн нэгэн өвчлөхөд эмч онош тавихын оронд цагдаа тагнуулынхан ирээд “Чи хаанаас юу идээд өвчилчихөв” гээд байвал инээдтэй биз дээ. Манайд ийм л юм болоод байгаа юм.

–Налайхад газны үйлдвэр дэлбэрсэн мэдээлэл энэ үеэр гарсан. Зарим хүмүүс эндээс үүдэлтэй гэсэн таамаглал дэвшүүлж байсан?

-Налайхаас Улаанбаатар хүртэл 40 км зайтай. Дэлбэрлээ гэхэд шатаад дуусна. Тэндээс газ шингэн хэлбэрээр агаарт цацагдсан бол үнэртэнэ. Дэлбэрнэ гэдэг шатаад алга болчихно гэсэн үг. Тэгээд 30 40 км-ийн зайд салхиар ирэхээсээ өмнө задгай орон зайд дэгдэж алга болно. Бас л үндэслэлгүй.

-Энэ тохиолдлоос харахад нийтийг хамарсан аваар осол, хордлого болоход бид ер нь бэлэн байна уу?

-Шийдвэр гаргах түвшний Ерөнхий сайд, Шадар сайд, асуудал хариуцсан Эрүүл мэндийн сайд, Байгаль орчны сайд, Стандарт, хэмжил зүйн газар гэсэн байгууллагуудыг удирдаж ахалж ажиллаж байгаа хүмүүс мэргэжлийн уялдаа холбоотой, ийм үед яаралтай арга хэмжээ авч хэрэгжүүлэх ёстой. Яг үнэндээ уялдаа холбоогүй, сул зохицуулалттай, зохицуулалтууд нь хүнд сурталтай, маш удаан хэрэгждэг. Амьдрал дээр хэрэгждэггүй. Нөгөө талдаа мэргэжлийн байгууллагуудынхаа гар хөлийг дарга нар нь өөрсдөө тасалдаг. Тухайлбал, МХЕГ-ыг өөрчлөхөд хяналтад хэрэглэдэг лабораториудыг Стандартчлал хэмжил зүйн газрын харьяа болгочихсон. Гэтэл ийм хордлого гарсан үед ашиглая гэхээр эрүүл ахуйн байцаагч нар нь ямар ч хэмжилтийн багаж, лабораторигүй. Тэдэнд Стандарт, хэмжил зүйн газрын Үндэсний лавлагаа лабораторийг ашиглуулдаггүй. Дээр нь төсөв байхгүй. Найдвартай нарийн хэмжилтийн багаж худалдаж авдаггүй. Түүнийгээ жил бүр баталгаажуулж найдвартай ажиллагааг нь хангадаггүй, хүмүүсээ сургадаггүй. Ийм асуудлууд байгаа учраас энэ хордлогын шалтгааныг тодорхойлж чадахгүй байна.

-Нийслэлийн 18 дугаар сургуулийн сурагчид дахин дахин хордоод байгаа асуудал анхаарал татаж байна. Юунаас үүдэлтэй байх магадлалтай вэ?

-Өмнө нь ийм асуудал гарсан шалтгаан нь тодорхой болоогүй. Орчны шалтгаантай юу, эсвэл магадгүй санаатайгаар хий цацсан уу, санамсаргүй байдлаар хий алдагдсан уу. Ямартаа ч үүнийг хянадаг байх ёстой. Нэг сургууль дээр ийм асуудал давтагдахаас сэргийлэх ёстой. Сэргийлж чадахгүй байна гэдэг дээрх л хяналтын байгууллага, хордлогоос урьдчилан сэргийлэх үйл ажиллагаа, тогтолцоо сул байгаагийн илрэл.

Одоогоос 18 жилийн өмнө Малайз улсад Монгол Улсын иргэн Ш.Алтантуяа бусдын гарт хэрцгийгээр амиа алдсан хар өдөр энэ сарын 19-н юм. Талийгаачийн аав С.Шаарийбуу охиндоо зориулан мод тарьж байхад нь уулзлаа. Тэрбээр “Маргааш галав юүлэхийг мэдэж байсан ч өнөөдөр алимны мод тарь” гэсэн ухаант үг байдаг юм аа гэснээр бидний яриа эхэллээ.

– Малайзын шүүх 16 жилийн дараа улс төрийн захиалгат хэргийнхээ бурууг хүлээж, таны нэхэмжлэлийг хангаж шийдвэрлэснээ жил орчмын өмнө мэдэгдсэн. Өнөөдөр хүртэл юу болж өнгөрөв?

– Малайзын шүүх 15 жилийн дараа иргэний нэхэмжлэлийн асуудлыг шийдэж, 2020 онд шийдвэрээ танилцуулсан юм. Олон ч хүн надад “Болж дээ, үр дүнд хүрлээ дээ” гэх зэргээр санаа бодлоо илэрхийлсэн. Би ч хүмүүст талархалтай байдаг.

Охиныг минь аймшигтайгаар энэ хорвоогоос холдуулсан өдөр энэ сарын 19-н. Би энэ өдрийг мартаж болохгүй асуудал гэж байдаг юм аа гэж өөртөө болон олон хүнд дахин нэг хэлэхийн тулд чамтай уулзаж байгаа юм.

– Малайз улс давж заалдсан үндэслэлээ юу гэж тайлбарлах юм бэ?

– Тодорхойгүй. Манай Засгийн газар ийм шалтгаанаар давж заалдаж байна, өмнөх шүүхийн шийдвэр ингэж гарлаа гэж албан ёсоор ямар ч тайлбар, мэдээлэл ирүүлдэггүй. Таг болсон. Надаас өөр хөөцөлдөх, хэлэх хүн байхгүй.

– Манай талаас Хууль зүй, дотоод хэргийн яам зэргээр дамжуулаад хөөцөлдөж болдоггүй хэрэг үү?

– Монгол, Малайз хоёр орны хооронд эрх зүйн гэрээгүй болохоор боломжгүй гэж Хууль зүйн яамнаас албан бичиг ирүүллээ. Гадаад харилцааны сайд саяхан намайг хүлээж авсан. Гадаад яам дипломат үйл ажиллагаа явуулдаг. Хуулийн үйл ажиллагаа явуулж, хэн нэгэн хүний хэрэгт орооцолдоод байх боломжгүй. Юуг бичих, ярих нь тусдаа. Тодорхой цензуртэй байдаг болохоор яах вэ, хүлээж авсан нь сайн хэрэг.

Малайзад манайхаас ямар ч төлөөлөл байхгүй. Сүүлийн 13 жил Малайз улсын тал Монгол Улсад итгэмжлэх жуух бичгээ бариагүй. Малайзыг хариуцсан Монголын Элчин сайдад ч итгэмжлэх жуух бичгийг нь бариулаагүй. Ингэхээр хоёр талаасаа ямар ч үйл ажиллагаа явуулах эрх нээгддэггүй. Монгол, Малайз хоёр визгүй зорчдог. Ер нь Малайз хамгийн хариуцлагагүй орон. Би ганцхан өөрийнхөө хүүхдийн тухай яриагүй. Олон монголчууд тэнд амь насаа алдсан. Бүр дайн болж байгаа юм шиг буудуулсан, захын үүдэн дээр дүүжлүүлсэн, сураггүй алга болсон нь ч цөөнгүй бий.

Хүний наймаанд маш олон монгол эмэгтэй очиж хэлмэгдсэн. Би хэдэн арав гэж яриагүй шүү, түүнээс олон тоогоор хэлж байна. Тэр хүмүүс надад ханддаг юм. Манай хүүхэд ингэчихлээ, би ингэж зүдэрч зовж явна гээд. Хүний эрхийн төрийн бус байгууллагуудтай хамтарч эх оронд нь авчирч байсан удаатай.

– Хүний наймаа одоо ч бий гэгддэг…?

– Өчнөөн жил, одоо ч үргэлжилж байгаа. Хүний наймаанд орсон хүн юунд хэрэглэгдээд, эцэст нь яаж хаягддагийг мэднэ. Ингэж баригдсан монголчууд Малайзын шоронд өдөрт өвдгөөрөө сөхөрч суугаад тэдний шүтдэг шашны мөргөлийн үг, төрийн дуулал хоёрыг малайз хэл дээр өдөрт гурван удаа өвдөглөж байгаад дууддаг. Тэгээд өвдөг нь цус нөж болж, ялаа шумуулд баригдаад сүүлдээ хатуурчихсан байдаг.

Би энэ хэргийн төлөө 18 жил явж байна. Чамгүй хугацаа. Өнөөдөр хүртэл үр дүнд хүрээгүй байна. Малайз Монголын харилцааны тухай хамгийн сайн мэдэх хүн нь би. Өөр хүн төдийлөн мэдэхгүй. Тэгэхээр ийм хариуцлагагүй юм бол энэ оронтой ядаж визгүй зорчдогоо болиоч. Бүрмөсөн биш юм гэхэд тодорхой хугацаагаар түдгэлзүүлээд үз гэж төр засаг. Гадаад яаманд санал хүргүүлж байна.

– Болох юм уу?

– Тийм улсыг ямар нэгэн байдлаар доргиох хэрэгтэй. Улс төрийн болон дипломат ямар нэгэн уулзалт өнгөрсөн 18 жилийн хугацаанд нэг ч болоогүй. Төрийн айлчлал гэж хоёр талаас хийж байгаагүй. Ийм харилцаа гэж байх уу. Ийм хөлдүү царцуу харилцаа байхгүй байсан нь дээр. Ямар ч гэсэн бид тоншоод үзэх хэрэгтэй. Ингээд хүлцэнгүй гөлийгөөд, бид хэрэг хийчихсэн биш, хоёр гараа өргөөд сууж байх ямар албатай юм бэ.

– Гадаад харилцааны сайдтай уулзсан гэлээ. Энэ хэргийн талаар нааштай зүйл яригдав уу?

– Нэг ч гэсэн улс оронтой бид эв зүйтэй байх зорилго байдаг гэж хариулна лээ. Гэхдээ бид хэнтэй хэрхэн нөхөрлөх, ямар байдлаар түүнтэй найзлах вэ гэдэг нь асуудал шүү дээ. Монгол хүнд төрөхөд нь төрсний гэрчилгээ өгөөд, 16 нас хүрэхэд нь иргэний үнэмлэх олгодог. Энэ бол таныг төрснөөс энэ хорвоогоос явах хүртэл чинь энэ улсын иргэн бөгөөд хамгийн үнэт зүйл гэдгийг баталгаажуулж буй хэрэг.

Бид таны боловсрол, эрүүл мэнд, амьд явах эрхийн бүхий л зүйлийг хариуцна гэж өгч байгаа баталгаа. Би хүн. Монгол төр давхар иргэнээ алдсан хохирогч мөн. Энэ утгаараа надтай адил байдлаар Малайзад хандах ёстой. Үүрэгтэй бас эрхтэй. Тэгэхгүй байгаа нь харамсалтай. Яах вэ захидал явуулдаг юм. Малайзын тал хэзээ ч хариуг нь өгддөггүй. Тийм муухай аргатай. Аль юм болгон бид Малайзад өртэй юм шиг, найрсаг найзын сэтгэлээр хандах вэ дээ. Үнэхээр хангалтгүй байна гэж би харамсаж байгаа юм. Түүнээс биш би төрөө шүүмжлээд яах вэ дээ.

– Бараг хорь орчим жил гэдэг маш урт хугацаа. Ийм урт хугацаанд явсан таны зам ямар байсныг төсөөлөх хүн үгүй биз. Үгчлээд яривал ямар дүр зураг буух бол?

– Малайзын Засгийн газар 2006 онд миний охиныг цааш нь харуулахдаа Монгол Улсыг төрийнхөө түвшинд “дайсан” гэж үзсэн байдаг. Манай орны аюулгүй байдалд онц ноцтой аюул учруулахаар Монгол Улсын иргэн тэр хүнийг маш хурдан ул мөргүйгээр устгах ёстой гээд тэр үүргийг Ерөнхий сайд нь цагдаа нараа дуудаад өгсөн байдаг. Бүр тодруулбал Ерөнхий сайдын зөвлөх Багиндагийн захиалгаар Батлан хамгаалах яамандаа даалгавар өгч зэвсэг гаргуулан үйлдсэн. Тэгэхээр бид дайсан нь байж таарсан бололтой.

Хүн ер нь бүх хүнтэй сайн байх албагүй. Тийм бололцоо ч байдаггүй. Хүнд таалах таалагдахгүй, болох болохгүй юм зөндөө л байдаг. Бүх хүнийг надад өрөвч сэтгэлээр хандаасай гэж би хүсдэггүй. Намайг, охиныг минь ч элдвээр бичиж, хүүг нь ч зүгээр байлгаагүй. Өчнөөн жил сошиал ертөнцөөр хайр найргүй балбууллаа. Бичиж л байг л дээ. Гэхдээ хэн хүнд ямар нэгэн асуудал хэзээ нэгэн цагт заавал таарна. Эрт үү орой юу гэдэг цаг хугацааны асуудал болохоос биш хүн амьдралын өмнө асуудалтай тулах, шууд хэлэх юм бол зовлон жаргал хоёрыг эдлэх гэдэг хэмжээтэй юм шүү дээ. Хэн бүхэнд таарна. Надад л эрт тааралдаж, олон жил зүдэрч яваа ч хүмүүст сургамж болдог байх аа гэж боддог юм. Сэтгэл зүйн хувьд маш дарамттай. Сүхээр цохисноос дор эд шүү дээ. Явж явж хэвлэл мэдээлэл л тус болж ирлээ.

– Шүүх хурлууд ч олон улсын анхаарлын төвд болж ирсэн байх аа?

– Би юунд эмзэглэдэг вэ гэхээр 2008 онд анх шүүх хуралд очсон юм. Азийн жижигхэн хөгжил муутай орон социализмыг хэчнээн ч жил дагаж навсганасан. Одоо ардчиллыг юу нь ч мэдэхгүй байж гүйж ирцгээсэн ийм улстай яаж ч хандсан яадаг юм гэсэн байдлаар хандаж байгаа нь харагдаж байсан.

Кинон дээр гардаг шиг том биетэй хар арьстай нөхдийг шүүхийн гадна жагсаагаад зогсоочихсон. Тэдгээр нь цаанаа биеэ тоочихсон. Би тамхи татдаггүй л дээ. Гэхдээ би зориуд тамхи асаагаад хөлнийх нь завсраар нясалж билээ. Би монгол хүн гэж хэн байдгийг харуулъя гэж бодсон юм. Удалгүй шүүх хурлын үеэр зодоон болж байж тэдний хүмүүс тусдаа, манай тал тусдаа суудаг болгосон юм.

АНУ-аас “Манай иргэн та эх орноосоо яваад таван cap боллоо. Танд ямар нэгэн юм тохиолдсон уу, асуудал гарсан бол хэлээрэй, эх орондоо эргэж ирээрэй” гэсэн агуулгатай мессэж байна лээ. Иргэн гэдэг ийм үнэтэй байдаг юм байна шүүдээ

Тэнд хийсэн хэвлэлийн хурал дээр би “Монголчуудыг дэлхий мэднэ. Монгол хүнээр оролдож болдоггүй юм шүү гэдгийг би мэдрүүлнэ. Битгий доромжлоорой” гэж ярилцлага өгч байсан юм. Дараа нь нэг очиход сэтгүүлч надаас “Та амьдралдаа инээж үзсэн үү” гэж байна. Би хариуд нь “Би танай нутагт онгоцны буудал дээр буугаад л миний инээд алга болчихдог юм. Гэхдээ байнга уурлаж явдаг хүн биш шүү. Би хорвоод инээдэг, уурладаг, баярладаг цусан зүрхтэй, усан нүдтэй хүн. Гэхдээ танай энд надад инээх шалтгаан алга” гэдгээ хэлсэн.

– Эцэст нь энэ бүхэн явж явж хүний эрхийн асуудал болж хөндөгдөж байгаа юм биш үү?

– Би саяхан Америкийн иргэн болчихсон монгол найзтайгаа тааралдаж жаахан хамт суусан. Биднийг ярьж суух зуурт гар утсанд нь мессэж ирж байна. Тэр нөхөр маань Монголд ирээд таван cap болж байгаа юм байна. Гэтэл АНУ-аас “Манай иргэн та эх орноосоо яваад таван cap боллоо. Танд ямар нэгэн юм тохиолдсон уу, асуудал гарсан бол хэлээрэй, эх орондоо эргэж ирээрэй” гэсэн агуулгатай мессэж байна лээ. Иргэн гэдэг ийм үнэтэй байдаг юм байна шүүдээ.

Гэтэл манай хэдэн зуун мянгаар тоологдох иргэн гадагшаа гараад 20, 30 жил бор зүрхээрээ ажиллаж амьдраад явж байна. Тэдэнд анхаарал тавьж байна уу. Тийм эзэнгүй байж болох уу. Монгол хүн өдөрт ямартаа ч нэг удаа уулан дээр гарч бодоо дурандаад, богоо хариулаад орой хотонд нь авчирч хэвтүүлдэг билээ. Гэтэл хүнээ ингээд мартчихаж болох уу.

Ийм нөхцөлд хүний эрх гэж ярихад ч хэцүү санагдана… Дөрвөн жил болоход “Та минь биднийг сонгоод өг” гээд өнгө өнгийн туг барьж, харайж ирээд хошхируулж гуйгаад л сонгогдож аваад алга болдог. Тэр үед таны эрхийг хангана, гайхалтай болгоно, бүхнийг шийднэ гэсэн уриа лоозон нь тэр л байдаг биз дээ.

Ер нь гадаадад амьдарч байгаа иргэдэд ямар нэгэн асуудал болоход надтай холбогдох нь олон. Гадаадад амьдарч байгаа монголчуудын эрх зүйг хамгаалах албан ёсны бичиг баримт байдаггүй. Тиймээс гадаадад амьдрагсдын эрхийг хамгаалах хуультай болох юм сан гэж боддог юм бэ. Амьдрал, эрүүл мэнд, иргэншил, үр хүүхэд нь үүх түүх, хэл соёлоо сурахад нь хэрэгтэй. Яг амьдрал дээр очоод өмгөөлөгч аваад ажиллах гэхээр “Танайх иргэнээ хамгаалах тухай ямар нэгэн эрх зүйн акт байна уу” гэж асуудаг гэсэн.

Ингэж бид гадаадад хэлмэгдэж явах харамсалтай. Тиймээс болдогсон бол гадаадад амьдарч байгаа хүмүүсийн нэрийн өмнөөс босдог, ноёны бөх гэдэг шиг УИХ-ын гишүүн та болооч гэсэн санал ирж л байдаг юм. Дөрвөн жилийн хугацаанд хэрэгтэй, хэрэггүй олон хуульд оролцож яах юм. Гадаадад амьдарч байгаа монголчуудын эрхийг хамгаалах ганц чухал хууль батлуулчихад болно оо гэцгээдэг.

– Малайзын талтай та хувиараа холбогдож байна уу. Таны өмгөөлөгч байдаг байх аа?

– Саяхан Малайзад байгаа миний өмгөөлөгчөөс Сангитаас захидал ирсэн. Тэрбээр “Би ганцаардаж хүчин мөхөстөж байна. Монголын төр засгаас жаахан ч гэсэн нөлөөлөл маш чухал байна” гэсэн агуулгатай захидал байсан. Түүний аав дэлхийд нэртэй шударга хуульч Карпалл Синх анх миний хэргийг өмгөөлж байсан ч 2012 онд “машины осол” гэдгээр амиа алдсан.

Гэмт хэргийг үйлдсэн хоёр этгээдийн нэг нь Австрали руу зугтаачихсан. Үүнд хамгийн гол буруутан нь монгол хүн байдаг. Олон улсын хурал дээр Малайз хүн монгол хүний амь насыг егүүтгэсэн байвал түүнд цаазын ял оноож болохгүй, тэр ч битгий хэл хүнд ял оноохгүй байхыг хүссэн илтгэл тавьсан нь олон улсын хэвлэлүүдээр гарсан шүү дээ. Бөөн асуудал болсон. Тэгээд л цаазын ял авчихсан байсан хэрэгтнүүдийг чөлөөлчихсөн.

Малайзын өнөөгийн ерөнхий сайд Анвар Ибрахим шударга үнэний төлөө тэмцэгч бөгөөд шоронгоос гарч ирээд 2012 онд надтай уулзаж, “Шантарвал тэмцэх хэрэггүй, үнэн хэзээ нэгэн цагт ялдаг. Тэмцэнэ ээ, хоёулаа” гэж байсан юм. Би түүнд захидал бичсэн. Хүлээж авсан тухайгаа хариу ирүүлсэн. Гэхдээ аливаа асуудалд цаг хугацаа, хэмжээ, тэсвэр гэж байх ёстой. Би цөхөртлөө явлаа. Заримдаа “Хариуг хариугаар л авахаас өөр гарцгүй юм байна” гэж бодогддог үе бий. Зэрлэг асуудал л даа…

“Та ер нь яажшуухан амьдрав даа” гэхэд “Би бригадын бага сургуулиас МУИС хүртэл 50 жил багшилсан хүн. Сүүлийн 20 жилд Монголын бүх алдарт академичдын 100 жилд зориулсан баримтат кинонууд бүтээж амжлаа. Түүнээс гадна төрийн есөн хөлт цагаан сүлдийг шинэчлэн бүтээхэд голлон оролцсон болохоор хэн бүхэнд тохиохгүй хувь шүү гэж бэлгэшээж явдаг” хэмээн дурсав. Төр таныг ивээх болтугай.

Эрдэнэт үйлдвэр 2023 он гарсаар данснаасаа 2.58 их наяд төгрөгийн зарлага хийснээс 1.26 тэрбумынх нь эзэн холбогдогч тодорхойгүй байгаа ажээ. Өөрөөр хэлбэл, ямар аж ахуйн нэгж, иргэнд ямар зориулалтаар шилжүүлсэн баримт, тайлбар байхгүй. Нийтэд нь “Батлагдсан төсвийн дагуу” гэх ерөнхий тайлбартайгаар шилжүүлсэн мэдээлэл тус үйлдвэрийн шилэн дансанд бичигджээ.

Энэ талаар Эрдэнэт үйлдвэрээс тодруулахаар Олон нийттэй харилцах хэлтэстэй холбогдоход “Манай байгууллага хууль зөрчсөн зүйл байхгүй. Бүх зарлага баримттай. Их хэмжээний мөнгөн гүйлгээнүүд учраас нэгтгэж амжаагүй байна. Удахгүй мэдээлэл өгнө” гэснээс өөр тодорхой мэдээлэл өгсөнгүй.

Шилэн дансны тухай хуулийн зургадугаар зүйлд 6.4.4-т таван сая төгрөгөөс дээш үнийн дүн бүхий худалдан авсан бараа, ажил үйлчилгээний нэр, санхүүжилтийн хэмжээ, нийлүүлэгчийн нэр, хаяг, 6.4.5-д цалингийн зардлаас бусад таван сая төгрөгөөс дээш үнийн дүн бүхий орлого, зарлагын мөнгөн гүйлгээг гүйлгээ тус бүрээр, гүйлгээний агуулга, хүлээн авагчийн нэрийг тодорхой бичнэ гэж заажээ

Шилэн дансыг төрийн өмчит байгууллагууд хэрхэн, яаж хөтлөх талаар аудитор И.Туяагаас тодруулахад “Шилэн дансны хууль бол төсвийн зарцуулалтыг ил тод, нээлттэй байлгаж олон нийтийн хяналтыг бий болгох зорилготой батлагдсан хууль. Тендерт оролцсон бол өрсөлдөгч байгууллагууд тухайн мэдээллийг ил тод нээлттэй авах эрхтэй. Мөн хөрөнгө оруулагч, татвар төлөгчид хэн бүхэн төсвийг хянах эрхтэй. Нэг ёсондоо төр нь ч хянана, олон нийт ч хянах зориулалттайгаар хууль батлагдаж, төрийн өмчит байгууллага бүр шилэн дансыг хөтлөх үүрэг хүлээсэн. Шилэн дансыг хөтлөхдөө тухайн байгууллагаас гарч байгаа зарлагыг зориулалт бүрээр нь тодорхой бичих ёстой. Ажил үйлчилгээ нийлүүлэх гэрээ байгуулсан бол түүнийг хавсаргах, тушаал шийдвэрүүд ч баримттайгаар орох ёстой юм. Гэтэл манай төрийн өмчит байгууллагууд тоо биччихээд л хуулиа хэрэгжүүлсэн дүр эсгэдэг болсон. “Батлагдсан төсвийн дагуу” гэдэг тайлбар, агуулга огт байх ёсгүй. Ийм маягаар худалдан авалтаа нууж байна гэсэн үг. Зарцуулалтаа нуух шалтгаан байгаа гэсэн үг” гэсэн юм.

Мэргэжлийн социологичдын холбооны үүсгэн байгуулагч Н.Батзоригтой ярилцлаа.

-Хагархай цонхны онолын тухай нийгмээрээ ярьцгааж байна. Жижиг асуудлыг засч сайжруулахгүй орхивол улам томорсоор нийгмийн асуудал, эмх замбараагүй байдалд хүргэдэг агуулгатай. Энэ онолын үр дагавар манайд бодитоороо бий болчихоод байна уу даа?

-Социологид үүнтэй ижилхэн онолууд бас бий. Девиацийн онолууд, хамтын замналын онолууд дээр энэ тухай илүү чухалчилж авч үлдэг. Эдгээр онолд аливаа нийгмийн асуудал, үзэгдэл үйл явцыг тухайн үеийн төр болон нийгмийн харилцааг зохицуулж байгаа институт богино хугацаанд шийдвэрлэхгүй бол даамжирч нийгмийн өвчин, гажуудал болж хувирдаг гэсэн санаа. Тиймээс нийгэм гэсэн системийн оролцогч талууд болсон иргэд, олон нийт байгууллагад тулгамдаж байгаа асуудал, үйл явцуудыг хагархай цонхны онолын зарчмаар богино хугацаанд шийдвэрлэж явснаар нийгмийн хөгжил, зохион байгуулалттай системийг удаан хугацаанд хадгалах суурь болдог.

Монголын нийгэмд хулгай авлига, нүүрсний хулгай, хүүхдийн хүчирхийллийн асуудал, сошиал сүлжээнд гарч байгаа олон төрлийн хүчирхийллүүдийг шийдэхгүй удаан хугацаанд ужигруулж явж байгаа нь девиаци буюу нийгмийн хэм хэмжээг зөрчсөн суурь хүчин зүйл болж байгаа гэдэгтэй социологич хүний хувьд санал нэг байна

-Шийдэл гарц юу байж болох вэ. Шийдвэр гаргах түвшний хүмүүс ажиллаад л байх шиг байна. Гэвч засарч сайжрахаас илүү улам дордоод байгаа үзэгдэл олон талд байна. Нийгмийн сөрөг үзэгдлүүдэд нийгэм дасчихдаг болсон байна шүү дээ?

-Хүн хоорондын харилцан үйлчлэлийг судалдаг социологийн шинжлэх ухааны хувьд энэ асуудлууд яагаад үүсээд байна вэ гэхээр өнөөдөр хүртэл шалтгаантай биш үр дагавартай тэмцсэн бодлого шийдвэрүүдийг гаргаж, ийм процессоор л явж ирсэн. Үндсэн шалтгаан энэ. Нийгэм даяараа ийм болчихоод байна.

Уг нь үр дагавартай биш шалтгааныг арилгах тал дээр ажиллах ёстой. Жишээ нь, гэр бүлийн хүчирхийлэл, архидалт, авлигаас гарч байгаа үр дагаврыг ярьж, түүнд ач холбогдол өгсөөр байна. Гэр бүлийн хүчирхийлэл гараад байгаа шалтгаан юу байна вэ, хүчирхийлэл, авлига үйлдэгдээд байгаа шалтгаан юу юм бэ гэдэг системийнхээ үндсэн ойлголт, шинж чанарыг таних зүйлийг маш бага хийж байна. Хүүхэд хүчирхийлэлд өртүүлэхгүйн тулд сургууль хэр хүртээмжтэй байна вэ, сургууль дээр зааж байгаа зүйлс хүүхдүүдэд хүрдэг үү, эцэг эхчүүд хүүхдүүдтэйгээ хэр харилцдаг, өрхүүдийн эдийн засгийн чадавхи ямар байна гэсэн суурь асуудлуудаа хамгийн түрүүнд ярьж, шийдэж байж эрсдэл гарахгүй байх суурь болдог. Нийгэм даяараа, ялангуяа шийдвэр гаргах түвшний хүмүүс үүнийг маш сайн ойлгох хэрэгтэй байгаа юм.

-Үр дагавартай тэмцдэг гэдгийг олон хүн ярьдаг. Замын түгжрэлийг шийдэхээр болоход дугаарын хязгаарлалт хүчээр хийж үр дагавартай нь тэмцдэг. Гэвч үр дүн өгдөггүй. Өнөөдөр хүнд ял шийтгэлийн тухай яригдаж байна. Яагаад манайх ингэж эсрэгээр нь ажилладаг юм бол оо?

-Манай улсад шинжлэх ухаанд ач холбогдол өгдөггүй, шинжлэх ухааны ажилчид, судлаачид, аналистуудаа тоодоггүйтэй холбоотой. Нөгөө талаасаа улстөрчдийн өөрсдийнх нь сонирхол ч байна. Сонгууль, улс төрийн ашиг сонирхлууд явж байгааг үгүйсгэхгүй. Уг нь бид анхнаасаа нийгэмд системтэй аливаа асуудалд хандах ёстой гэдгийг ойлгох ёстой. Хууль баталлаа гэхэд ял шийтгэлийг чангаруулах ёстой гэдэг эцсийн үр дагавар дээр ажиллах гээд байна. Үүнээс өмнө хууль хэр хэрэгжиж байна вэ гэж хэрэгжилтэд үнэлэлт дүгнэлт өгч, хэмжээд үнэлээд үүнийхээ дараа бодлогоо гаргах ёстой. Энэ хуулийг олон нийт ингэж үзэж байгаа, мэргэжлийн бүлгүүд ингэж үзэж байна гэх мэтчилэн маш олон удаагийн хэлэлцүүлэг процесс дээрээ үндэслэж хуулиа чангаруулах уу үгүй юу гэдгийг шийддэг байх хэрэгтэй.

Одоо бол хэн нэгэн улстөрч, шийдвэр гаргагч гарч ирээд л үр дагавартай тэмцэх бодлого ярьчихаж байна. Эсвэл сошиал дээр явж байгаа массын мэдээлэл дээр тулгуурлаад шууд шийдвэр гаргах гэж байна. Энэ бол асар буруу юм.

Ер нь хуулийн нэг хэсэг хариуцлагын механизм дээр ажилла гэдэг. Тэр хууль ямар зорилгоор гарсан юм, нийгмийн ямар харилцааг зохицуулдаг юм бэ, энэ асуудал маань нийгмийн ийм асуудлуудыг ингэж зохицуулж байгаа, бүхэл бүтэн механизм юм аа гэдэг талаас авч үзээд нийгмийн анхдагч нэгж болсон гэр бүлд яаж бууж байгаа дээр л системийн анализ, шинжилгээнүүдийг хийх ёстой юм. Харин манайд энэ талаарх судалгаа шинжилгээ огт хийгддэггүй. Асуудлыг цогцоор нь ул суурьтай авч үзэх, суурь судалгаанууд, бодлогын шинжилгээнүүд хийх тал дээр манай улстөрчид, УИХ-ын гишүүд, Засгийн газрын гишүүд ойлголтгүй, мэдлэггүй байгаатай л холбоотой асуудал.

-Энгийнээр ярья л даа. Гудамжинд гараад л харахад эргэн тойронд эвдэрч хэмхэрсэн хайс хашаанаас эхлээд л тулгардаг. Хэдэн сарын дараа ч засагдаггүй, улам л муудаж хотын өнгө зүсийг гутааж байдаг. Хүний сэтгэл зүйд ч сөргөөр нөлөөлдөг гэх юм?

-Тухайн нэг асуудлыг шийдэхгүй явсаар удаан хугацаанд даамжран хямралын түвшинд очдог гэсэн үг. Социологид үүнтэй төстэй толины тусгалын онол, өсөн нэмэгдэх үнэт зүйлсийн онол, ойртолтын онол гээд ижил төстэй онолууд бий. Эдгээр нэг л зүйлийн агуулгыг тайлбарладаг. Жишээ нь, хотод явган хүний зам эвдэрлээ гэхэд түүнийг богино хугацаанд засахгүй бол бордюурууд бутарч хагараад л байдаг. Удалгүй дээр нь машин тавьчихдаг. Тэр асуудлыг шийдэхгүйгээс болоод явган зорчигч явж чадахгүйд хүрч, жолооч нар машинаа тавьдаг болчихсон, хүүхэд түрээд явж байгаа, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэн нийгмийн эмзэг бүлгийн хүмүүс явах боломжууд хумигддаг. Явган хүний зам дээр гэхэд ийм олон асуудал үүсч байдаг. Тиймээс асуудал тулгарсан бол тэр талаар холбогдох байгууллагуудад яаралтай мэдэгдэх иргэдийн оролцоо чухал. Нөгөө талаар төрийн байгууллагууд буюу Нийслэлийн захирагчийн алба, барилга байгууламж, авто зам хариуцдаг газар нь маш богино хугацаанд шийдвэрлэх ёстой. Тэгж байж иргэд аз жаргалтай, сэтгэл ханамжтай байх, аюулгүй орчинд амьдрах эрхүүд хэрэгжиж эхэлнэ гэсэн үг.

Социологийн шинжлэх ухааны нэг салбар бол хотын социологи юм. Энэ нь нийгмийн дэд бүтцийн барилга байгууламж болох сургууль цэцэрлэг, эмнэлэг, цагдаагийн газар зэрэг нь иргэдэд хамгийн ойр, нөгөө талаасаа гэрэлтүүлэг, хяналтын камер зэрэг бусад аюулгүй байдлыг хангах бүтцүүдийг олноор бий болгосноор нийгмийн хэм хэмжээг барих боломжтой гэсэн санааг тайлбарладаг шинжлэх ухаан. Маш энгийнээр бол нийгмийн дэд бүтцүүдийг сайн хийж өгснөөр иргэдийн аюулгүй байдал хангагдаж байдаг.

-Харамсалтай нь өнөөдрийн нийгэмд эдгээр асуудал орхигдсон. Хамгийн түрүүнд ямар алхам хийх шаардлагатай вэ?

-Бидний байгаа өнөөгийн байдал дандаа үр дагавартай тэмцсээр байгаад жижиг асуудлуудыг тоохоо больчихсон. Энэ маань ужиграсаар байгаад нийгмийн гүнзгий хямралд хүргэх хэмжээний асуудал бий болчихоод байна гэж үзэж байна. Энэ нь олон асуудлаар илэрч байгаа. Жишээ нь, Монгол Улс авлигын индексээр жил бүр хойшилсоор дэлхийд 126-д явж байна. Ядуурлын үзүүлэлт гэхэд гурван хүн тутмын нэг нь ядууралтай гэдэг бүр хямралын түвшин. Боловсролын хүртээмжтэй байдлын үзүүлэлт бас л тааруу. Иймэрхүү үзүүлэлт суурь хам шинжтэй, ужиграх шинжтэй болчихсон байна гэдэг маш олон нийгмийн индикаторуудаар илэрч гарч ирж байгаа.

Тэгэхээр бид системийн хэмжээнд яаралтай эмчлэх оношлох шаарлдлага зүй ёсоор бий болчихсон байна гэсэн үг. Нөгөө талаас нийгэмд бий болоод байгаа криминологийн аюултай үзэгдлүүдийг иргэд олон нийттэй харилцдаг нийгмийн ажлын үйлчилгээг сайжруулах хэрэгтэй болно. Барууны орнуудад нийгмийн ажлын үйлчилгээг асар хүчтэй болгож байна. Үүндээ маш их хөрөнгө хаяж байдаг. Энэ нь зөвхөн баг хорооны нийгмийн ажилтнаар тогтохгүй гэмт хэрэгтнүүд, эмзэг бүлэгтэй ажилладаг нийгмийн ажлыг хэлж байна. Ингэснээр тэд нэг талаас тэдэнд сэтгэл зүйн үйлчилгээ үзүүлж, нөгөө талаасаа нийгэм дээр гараад хэрхэн нийгэмшиж ажил хөдөлмөртэй болгох вэ гэдэг дээр цогц сургалтуудыг зохион байгуулж байдаг. Ингэж тогтмол ажилласнаар зан үйлийн өөрчлөлтүүдийг илүү суулгаж өгдөг. Хүмүүс ярьдаг, бүр мэргэжлийн хүмүүс ч хэлж харагддаг зүйл бол гэмт хэрэгтнүүд нийгэмшихгүй гэдэг. Энэ бол буруу ойлголт. Хүн бол нийгэмшлийн бүтээгдэхүүн. Тэр хүмүүсийг нийгмийн ажлын үйлчилгээгээр дадал хандлагынх нь түвшинд өөрчлөх боломж бүрэн бий. Манайд гэхэд хорих анги дахь сэтгэлзүйчдийн үйлчилгээг сайжруулахаас эхлэх учиртай. Түүгээр зогсохгүй тэдгээр хүмүүс суллагдсаны дараа нийгэмд хэрхэн аж төрөх хөтөлбөрүүд бэлэн байх ёстой. Ингэснээр гэр бүл хамгаалагдах, энгийн иргэд, олон нийт хамгаалагдах суурь нөхцөл бүрддэж байдаг.

Б.ЭНХЗАЯА

Дорноговь аймгийн Сайншанд суманд 12 настай охин хичээлдээ явахаар өглөө гэрээсээ гараад сураггүй болсон. Эрэн хайх ажиллагаа гурав хоног үргэлжилсний эцэст бяцхан охин бусдын гарт амиа алдсан байдалтай олдсон харамсалтай явдал боллоо. Энэ хэрэг дээр манай хэвлэл мэдээлэл шуурхай ажиллалаа. Гэмт этгээдийг гурав алхуулахгүй барьж саатуулж чадлаа. Энэ бол хэвлэл мэдээлэл, сошиал сүлжээний ач тус юм. Гэтэл хэрэгтнийг илрүүлэхэд гол үүрэг гүйцэтгэсэн сэтгүүл зүй, сэтгүүлчдийг мөрдөн байцаалтын нууц задруулсан хэмээн буруутгаж эхлээд байна. Сэтгүүл зүй, хуулийнхны үйл ажиллагааны зааг ялгааг мэддэггүй, мэдээллийн боловсролгүй уншигчдыг ашиглах шиг болж байна. Үнэндээ мөрдөн байцаалтын нууц задруулах тухай асуудал сэтгүүл зүйд огт хамаагүй зүйл. Тэр тусмаа эрэн сурвалжлах сэтгүүл зүй тагнуулчийн зарчмаар явдаг. Тэд өөрсдөө мөрддөг, баримт цуглуулдаг, тэгээд нийтэлдэг.

Өндөр хөгжилтэй улс орнуудад цагдаа, сэтгүүлчид энэ тэнцүү баримт цуглуулж ажилладаг. Харин манайд хэвлэлийнхэн заримдаа цагдаагаас түрүүлж хөдлөөд нууц далд баримтуудыг ил болгож байгаа явдал хуулийнханд тун чиг халтай байна. Монголын мөрдөх байгууллага ажлаа хийдэггүй, чадваргүй, залхуу хойрго байдлаа нуугаад өнгөрөх гэтэл тийм байдлаар ажиллаж болдоггүй юм гэдгийг энэ үйл явдал харууллаа. Одоогоос зургаан жилийн өмнө Дорноговь аймгийн Замын-Үүдээс найман настай Д.Сэржмядаг охин сураггүй болсон. Хэрэг явдал болсноос хоёр хоногийн дараа “Өдрийн сонин” халуун мөрөөр нь эрэн сурвалжилж байлаа. Гэвч хуулийнхан өнөөдрийнх шиг хөдлөөгүй. Сураггүй болсон охины талаарх мэдээлэл өнөөдөр шиг хүчээ аваагүй, сошиал орчинд тархаагүй юм. Бодит үнэн л энэ.

Сэтгүүл зүй, тэр дундаа эрэн сурвалжлах сэтгүүл зүй нууц далд байгаа мэдээллийг ил болгож нийтэд мэдээлэх үүрэгтэй. Монголын сэтгүүл зүй энэ үүргээ биелүүлээгүй бол 1998 онд “С.Зориг бусдын гарт амиа алджээ” гэдэг цагдаагийн рапорт шиг мэдээлэл хэзээ хойно хэд хоногийн дараа сонины нэг хуудасны өнцөгт бичигдээд өнгөрөх байлаа. Улс төрийн захиалгат онц ноцтой хэргийн халуун мөрөөр тухайн үеийн сэтгүүлчид уралдан хөдөлж байсны хүчинд өнөөдрийн уншигчид энэ хэргийн талаар үнэн бодит мэдээлэлтэй, үзэж харах баримттай суугаа юм. Мөрдөн байцаалтын нууц гэх үндэслэлээр хэвлэлийнхний амыг барьдаг бол зохион байгуулалттай, онц хэрцгий гэмт хэргүүд, нийгмийн бугшсан асуудлууд хуулийнхны төмөр сейфинд тоосонд дарагдаж үлдэнэ. Тийм ч үүднээс хэвлэлүүдэд мөрдөн байцаалтын нууц гэдэг дөнгө тавихыг оролдож байна. Хэрэв ингэвэл иргэн таны мэдэх эрхийг шууд боомилсон хэрэг болно. Олон нийтийн эрх ашгийг хөндсөн, нийгмийн эсрэг онц ноцтой үйлдлүүд, гэмт хэргүүдийг хэн ч мэдэхгүй өнгөрнө.

Монголын хэвлэл чөлөөт зарчмаараа өнөөдөр ажиллаж чадснаар харамсалтайгаар амиа алдсан охины сургийг гаргаж чадлаа. Гаргах гаргахдаа гэмт этгээдийг цагдаа биш энгийн номхон иргэд зогсоож дөнгөлөө. Тэд номыг нь үзсэн мөрдөгчөөс илүү арга саам сэтгэж онц ноцтой гэмт хэргийг илрүүллээ. Мэдээж тэдэнд хэвлэл мэдээлэл тусалсан. Тэд хэвлэлээс, сошиалаас мэдээлэл авч, түүнийгээ цааш дамжуулан аюулт явдлыг таслан зогсоосон. Улмаар талийгаач охины байсан газрыг мөн л нутгийн иргэд сураг гаргасан тухай хэвлэлүүд бичиж байна. Охиноо алдсан ар гэрийнхэнд хүн чанарын хувьд тэд том буян боллоо.

Энэ хэрэг харин манай хуулийнхан ямар түвшинд ажилладгийг харуулж амжив. Үнэндээ цагдаа нар хэрэг дээр ажилладаггүй, гэмт хэрэгтнийг барьж чаддаггүй. Тэд даргынхаа тушаал, удирдлагынхаа эрх ашиг биш л бол хөдөлдөггүй. Энэ арга барилаа нуухын тулд одоо

тусгай сангуудын хэрэг, нүүрсний хулгайн тухай нийгэм мэдэх байсан уу. Хамгийн ойрын жишээ гэхэд л допингийн хэрэг байна. Энэ асуудал нам дарагдах эрсдэлтэй байлаа. Гадаадаас ирсэн сорьцын хариуг хэвлэлд нийтлэснээр л Архангайн бөхчүүдийн допингийн асуудал дэлбэрсэн. Хэвлэл ийм л хүчтэй салбар. Монголын хэвлэл мэдээллүүд үүргээ гүйцэтгэсээр байгаа гэдгийн баталгаа энэ.

Номоор нь яривал хэвлэл мэдээлэл мөрдөх эрхтэй юм. Ноцтой, но-той мэдээллийн сэжүүр олсон бол хөөх ёстой, баримт цуглуулж, мэдээлэх үүрэгтэй. Барууны орнуудад 200 орчим жилийн түүхийг туулсан чөлөөт хэвлэл, тэр дундаа эрэн сурвалжлах сэтгүүл зүйн онолд ингэж л заадаг. Хэвлэл мэдээлэл алдаа гаргаж болно. Тухайн цаг үед нь засч залруулаад цааш явна. Харин мөрдөн шалгах үүрэгтэй байгууллагууд мэдээллээ хамгаалах нь тэдний ажил. Баримтаа нууж чадаагүйн хорсол, өс хонзонгоо хэвлэл рүү чиглүүлж буй хандлага сошиалд ил цагаан харагдах боллоо. Онц хүнд хэргийг илрүүлж чаддаггүй, түүнээс урьдчилсан сэргийлэх тогтолцоог бий болгох сэтгэл, зүтгэлгүй салбарын жинхэнэ төрх илрээд эхлэхээр хэвлэлийнхнийг мөрдөн байцаалтын нууц задруулсан хэмээн хаа хамаагүй зүйлтэй хутгаж, нийгмийг талцуулах аядаж байна. Наад зах нь нийгмийг цочроогоод байгаа гэмт хэргийн гаралтыг судлах, түүнээс урьдчилан сэргийлэх үүрэгтэй мэргэжлийн криминологичдыг хавьтуулдаггүй. Даргад үйлчилдэг социализмын тогтолцооноосоо салж чадаагүй хэмээн судлаачид ил тод шүүмжилж буй. Монголд буй хамгийн гажиг тогтолцоо энэ. Гэмт хэргийг шуурхай илрүүлэх, мөрдөх үүрэгтэй цагдаа нар, прокурорууд, шүүгчид улс төрийн хамааралтай, улстөрчидтэй сүлбээтэй болчихсон. Улстөрчдийн үзэмжээр хэрэгт хандана. Шүү гэвэл шүүж, хорь гэвэл хорьж, улс оронд үй түмээр нь хохирол учруулдаг цагаан захтнуудыг эрх чөлөөтэй болгож чаддаг нөхөд бол хуулийнхан. Тиймдээ ч өнөөдөр хуулийнхны толгойд улстөрчдийн нутаг нугынхан дүүрчихсэн тухай баримт саяхны дугаарт хөндөгдсөн. Наанадаж Монголын цагдаад 21 аймаг, есөн дүүрэгт шигшмэл мөрдэстэнгүүд эрх биш байх ёстой. Гэтэл тэднээс биш төр засгийн удирдлагад байгаа цөөн хэдэн хүний нутгийн дүү нар л Монголын цагдааг атгаж суугаа. Ийм тохиолдолд хардахаас яахав.

Ядаж л хэвлэлийн хурдыг гүйцдэггүй гүйцэтгэх ажиллагаа гэж байхаар юу хэлэх вэ дээ.

Б.ЭНХЗАЯА

МСНЭ-ийн дэд ерөнхийлөгч, доктор Ж.Батбаатартай ярилцлаа.

-Бага насны хүүхэд бусдын гарт амиа алдсан ноцтой хэрэг гарлаа. Энэ дуулиан дэгдэхтэй зэрэгцэн сэтгүүлчдийг мөрдөн байцаалтын нууц задруулсан гэх шүүмжлэл нийгэмд өрнөж байна. Сэтгүүлч нууц далд мэдээлэл олж авах, түүнийгээ хэвлэн нийтлэхэд мөрдөн байцаалтын нууцын асуудал ямар холбоотой юм бэ?

-Мэдээлэл задруулах, нууц мэдээлэл задруулах гэдэг бол сэтгүүл зүйн хувьд харьцангуй зүйл. Нууц мэдээлэл задруулах тухайд хариуцлагыг мэдээллийн нууцыг хадгалж байгаа илүү субьектэд хамааруулах ёстой. Сэтгүүл зүй, тэр тусмаа эрэн сурвалжлах сэтгүүл зүй бол аливаа нэг албан тушаалтны, хэн нэгний нуун далдлах гэсэн, тэр нь олон нийтэд, нийгмийн аюулгүй байдалд, иргэдийн эрүүл мэнд зэрэгтэй холбоотой мэдээллүүдийг ил болгоход чиглэгддэг.

Ийм мэдээллийг сэтгүүл зүй өөрөө эрж хайх эрхтэй бас үүрэгтэй. Үүний тулд сэтгүүл зүй эрж сурвалжлах, нууц мэдээллийг хайх, олж илрүүлэх, олон нийтэд мэдээлэх өөрийн гэсэн тогтсон, хүлээн зөвшөөрөгдсөн арга техникүүдтэй байдаг. Эрэн сурвалжлах сэтгүүл зүйн тухайд бол мэргэжлийн сэтгүүл зүйн ёс зүйн зарчимтай харшилддаг, зөрчилтэй арга, хэрэгслүүд ч бий. Ингэлээ гээд нийгэмд шуугиад байгаа, онцгой нөхцөл байдалд хэвлэл мэдээллийн үйл ажиллагаанд төр засгийн байгууллагаас янз бүрийн түвшний хориг хязгаарлалт тавих ойлголт байх нь зохисгүй зүйл. Сэтгүүл зүй өөрөө ардчилсан нийгэм дэх бие даасан хараат бус институт. Өөрийн мэргэжлийн үйл ажиллагааны нарийн дүрэмтэй, шалгууртай. Бидний мэдэх олон улсын практик ч бий. Солонгосын Севол хөлөг онгоцны ослоор олон хүүхдийн амь нас эрсэдсэн. Энэ асуудал олон улсын сэтгүүлчдийн дунд маш том хэлэлцүүлэг өрнүүлэхэд хүргэсэн юм. Солонгосын сэтгүүлчид “Бид албаны мэдээллийг хүлээсээр байгаад цаг алдаж, энэ нь олон хүүхдийг эрсдэлт байдалд ороход нөлөөлжээ.

Бид өөрсдийнхөө шугамаар, зарчмаар нөхцөл байдлын талаар илүү нарийн мэдээлэл олж авч, тодруулж нийтэд хүргэсэн бол хурдан шуурхай арга хэмжээ авч, ийм нөхцөл байдал үүсэхгүй байж болох байсан. Үүнийгээ хэлээн зөвшөөрч байна” гэсэн байдаг. Тэгэхээр ямар нэгэн осол гамшиг, онцгой нөхцөл байдлын үед ч хэвлэл мэдээлэл үүргээ гүйцэтгэх хэрэгтэй. Сая болж өнгөрсөн тохиолдолд мөрдөн байцаах ажиллагааны нууцыг задаллаа гэцгээж байгаа нь сэтгүүл зүйн мэргэжлийн өнцгөөс үзвэл тийм ч үндэстэй зүйл биш шүү дээ. Сэтгүүл зүйн онцгой ганц эрх бол нууц эх сурвалжаа хамгаалах. Хэвлэл мэдээллийн үйл ажиллагааны хараат бус байдлыг ингэж хамгаалдаг.

-Мөрдөн байцаалтын нууц задалсан явдлын тухай ярих нь тохиромжгүй зүйл гэж ойлголоо. Харин ч сэтгүүл зүй өөрөө хүч нөлөө, үр дүн бий болгож байдаг юм биш үү?

-Нэг жишээ хэлэхэд Европын нэг оронд 10 настай хүүхэд алга болсон хэрэг гарсан юм. Тэр үед хэвлэлүүд яг цаг цагаар, хүүхэд эндээс алга болжээ, ингэжээ гээд бүх мэдээллийг эрэн сурвалжилж гаргаж байсан. Хууль хяналтын байгууллагуудын эрэн хайх ажиллагаатай зэрэгцээд л мэдээллүүд ингэж олон нийтэд ил болж байдаг. Өдөр өдрөөр нь, маршрут зургууд гарч ирж, одоо хаана хүрээд байгаа юм, цаашаа яах боломжтой вэ гэх зэргээр өөр өөрсдийнхөө таамгийг ч дэвшүүлнэ, эх сурвалжуудынхаа баримтыг ч гаргана. Сэтгүүл зүй ийм л дүрмээр явдаг.

Харин манайд социалист үзэл санаатай холбоотой юм уу, хэвлэлийн талаар буруу үзэл ойлголт хадгалагдаж байна. Нийгэмд муу муухай зүйлийг л хэвлэл ярьж байна, дэвэргэж байна. Сайн, сайхан юм ярих ёстой гэцгээдэг. Энэ бол социализмын үеийн хэвлэлийн талаарх үзэл шүү дээ. Гэтэл сэтгүүл зүй өөрөө аль болохгүй байгаа зүйлийг гаргаж илчлэх, гаргаж тавих, нийгэм олон нийт, төр засгийн сонорт хүргэх замаар, засч залруулах үүрэгтэй. Бид энэ дээр жаахан туйлшраад байгаа юм. Одоо бүр мэдээллийн сэтгүүл зүй хэрэггүй ээ, шийдлийн сэтгүүл зүй хэрэгтэй гэж туйлшруулан ярьж эхэлсэн. Ингэснээр сэтгүүл зүйг шүүн таслах байгууллага болгочих гээд байна. Энэ бол нэг төрлийн хэтэрхийлэл. Асуудлыг шийддэг субьектууд нь тусдаа бий. Хэвлэл хэдийгээр өвөрмөц нөхцөлд үүргээ гүйцэтгэдэг боловч ямар ч үед шийдэх, таслах үүргийг гүйцэтгэх боломжгүй.

Орчин үеийн сэтгүүл зүй түрүүлж мэдээлэх гэдэг ойлголт бараг байхаа больчихсон. Сошиал дээр ямар ч иргэн пост оруулаад, лайв хийгээд мэдээлчихдэг болсон. Гэхдээ огт үгүйсгэгдсэн зүйл биш. Мэдээж хэрэг хэвлэл мэдээлэл хурдан шуурхай ажиллахыг хичээнэ. Онцгой тулгамдсан үед албаны мэдээлэл гэдэг бол ам таглах аргацаах хэрэгсэл болох нь ч бий. Мөрдөн байцаалтын нууц, тогтоогдоогүй байна гэх мэтээр. Үүнийг сэтгүүл зүй хүлээн зөвшөөрдөггүй. Тийм учраас өөрсдийнхөө арга хэрэгслээр мэдээллийг олж илрүүлэхийг зорьдог.

Иргэд,хэрэглэгчид нь яасан бол гээд санаа зовничихсон, мэдэхийг хүсч байгаа, хэвлэл мэдээллийг чагнаж, эрж хайж байхад хариултыг нь олж өгөхийг л зорино биз дээ. Яг тэр мэдэхийг хүсч байгаа мэдээллийг нь олж өгөх гэдэг бол сэтгүүл зүйн өөрийнх нь үүрэг юм. Энэ утгаараа хэвлэл мэдээлэл сая үүргээ биелүүлж байгаа хэрэг. Энэ үүргээ биелүүлэхийн тулд мэдээлэл авах арга хэрэгсэл нь мэдээллийн нууц эх сурвалж болдог. Ер нь дэлхийн аль ч хэвлэл хамгийн чухал мэдээлэл, илрэхэд түвэгтэй мэдээллүүдийг нууц эх сурвалжаас авсан байдаг. Хэвлэл мэдээлэл урд нь ч өөрийнхөө сүлжээгээр мэдээлэл олж авч түгээсээр ирсэн, одоо ч тийм байгаа, хойшдоо ч тийм байна. Тиймээс мэдээллийн нууц эх сурвалжийг хамгаална гээд олон улс оронд хуульчилчихсан. Бүх улс орны хэвлэлийн ёс зүйн дүрэмд байдаг. Манайд ч Үндэсний олон нийтийн радио, телевизийн тухай хуулинд энэ заалт бий. Ингэж нууц эх сурвалжийг сэтгүүл зүйд хуулиар хамгаалдаг, ёс зүйн дүрэм, зарчмаар хамгаалдаг. Үүнийг бид ялгаж салгаж ойлгох хэрэгтэй.

-Хүнлэг байх тухайд та ярихгүй юу. Сэтгүүлч мэдээлэл бэлтгэхдээ мэдээж мэдрэмжтэй хандах ёстой. Хүнлэг байх ёстой гээд мэдээлэхгүй өнгөрнө гэсэн үг биш байх?

-Сэтгүүл зүйд нэг зовлонтой зүйл байдаг. Дандаа цаг хугацаатай өрсөж уралдаж шийдэл гаргах хэрэгцээ гардаг. Өөрөөр хэлбэл, сэтгүүлчид тулсан цаг хугацааны хайчинд шийдэл хийх хэрэгцээ шаардлагууд ажил мэргэжлийнх нь онцлогоос хамаарч тулгарч байдаг гэсэн үг. Жишээ нь, Сэтгүүлч тухайн асуудлаар таван баримт оллоо гэхэд би үүнийхээ алиныг нь олон нийтэд хүргэх вэ гэдэг шийдэл юм. Үүндээ л хүнлэг энэрэнгүй байх гэх зэрэг ёс зүйн зарчмуудаа баримтлах ёстой. Харамсалтай нь цаг хугацааны ийм шахуу байдлаас болж ёс зүйн алдаа гаргах тохиолдол олон гардаг. Ялангуяа бага насны хүүхдийн хүчирхийлэлтэй холбоотой мэдээлэл, асуудлыг ёс зүйн баримтлалын дээд эрэмбэд авч үзэх ёстой. Энэ бол сэтгүүл зүйн нягт нямбай үйл ажиллагааны шалгуур. Тиймээс ийм асуудалд хариуцлагагүй хандах эрх сэтгүүлчид байхгүй.

Баримтыг нотлон шалгах, сэтгүүлчийн няхуур нямбай байдал, ямар ч мэдээллийг нягтлан хүргэх тал дээр алдаа их гараад байгаа юм. Бид нэгд, техник технологи хурдан болсон яарч түрэгдээд түргэн түүхий мэдээлэл хүргэхдээ алдаж байна. Нөгөө талаар сэтгүүлч ямар ч нөхцөлд баримт үйл явдлаас өөрийгөө салгаж өөрийнхөө үзэл бодол сэтгэл хөдлөлөөс ангид сэтгүүл зүйн үйл ажиллагаагаа явуулах ёстой. Хувь хүний сэтгэл хөдлөл, сэтгүүлчийн ажил хоёр чинь заагтай байж байж, өөрөөр хэлбэл баримт, үйл явдлыг хувийн хандлага, үзэл бодлоосоо ангид байлгаж л мэдээлэл бодитой байх нөхцөл бүрддэг.

-Мөрдөн байцаалтын нууцыг задруулсан гэх агуулга дээр хууль тогтоогч, хууль сахиулагч төрийн байгууллагын зүгээс оролцож эхэлж байна. Жишээ нь, Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд үүнийг буруушааж сошиалд байр сууриа илэрхийлсэн харагдсан. Энэ нь сэтгүүл зүйд хэр нөлөөтэй вэ?

-Чөлөөт хэвлэл нь төр засгийн, хуулийн ямар нэгэн шахалт, хязгаарлалтаас ангид байж хараат бусаар ажиллах нөхцөл бүрдэнэ. Чөлөөт хэвлэл тогтсон дүрэм, зарчмаараа үйл ажиллагаагаа явуулах үүрэгтэй. Гэтэл ямар нэгэн байгууллагаас түүнийг мэдээлж болно, түүнийг болохгүй гэх нь Монгол Улсын хуулиар ч хориотой зүйл. Хэвлэлийн эрх чөлөөний хуульд байгаа. Энэ бол хэвлэлийн агуулгад цензур тавих явдал болж хувирна. Яахав, өнөөдрийн дуулиант нөхцөл байдалд тийм байж болох юм шиг боловч алсдаа хэвлэлийн агуулгыг цензурдах гэсэн асуудал болно. Хэвлэлийн өөрийнх нь дүрэм, дотоод зохицуулалтаар зохицуулагдаад явдаг зүйлийг хориглох явдал байж таарахгүй.

-Олон нийтийн сүлжээнд боловсруулаагүй, баталгаажуулаагүй мэдээллүүд ихээр түгдэг. Олон нийт шууд хүлээж авдаг. Сөрөг үр дагавар гарахад сэтгүүл зүйг буруутгадаг болсоор удаж байна. Үүний ялгаа заагийг яаж харах ёстой юм бэ?

-Асуудлын гол нь манай уншигчид, хэрэглэгчдийн мэдээллийн боловсролын түвшинд байгаа юм. Ер нь хэвлэл мэдээллийн байгууллага, мэргэжлийн сэтгүүл зүй гэдэг шалгаж баталгаажсан, мэдээллийг иргэд олон нийтэд хүргэдэг, тэдний мэдэх эрхэнд үйлчилдэг үйлчилгээ.

Харин сошиал бол иргэд олон нийт энэ талбарт үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, мэдээлэл солилцох, асуудлыг хэлэлцэх, шүүмжлэх, шийдэл гарц эрж хайх нээлттэй талбар нь. Гэтэл бид мэдээллийн боловсрол дутмаг байдлаасаа болж ийм хоёр эрс ялгаатай зүйлийг нэг зүйл мэт ойлгодог. Сошиалд нэг зүйл биччихсэн байвал түүнийг сэтгүүл зүй л гэж хараад байна. Яахав, орчин үеийн сэтгүүл зүй технологийн ололтод тулгуурлаад олон нийтэд хүрэх хэрэгсэл, унаагаа олон нийтийн сүлжээгээр хийсэн. Өөрөөр хэлбэл, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд мэдээллээ үйлдвэрлээд түүнийгээ аль болох хялбар, шуурхай арга замаар иргэд олон нийтэд хүргэх ёстой. Тэр унаа нь сошиал болсон гэсэн үг л дээ.Үүнийг заагтай авч үзэх ёстой юм.

Би нэг зүйлийг олон жил хэлж, ярьж ирсэн. Энэ бол сэтгүүлчид өөрсдөө сошиалд хязгаартай, “хамжаарга”-тай “ажиллах”явдал. Сэтгүүлч Цэцгээ гэж нүүр хуудсаа нэрлээд, бичээд ирэхээр чинь сэтгүүл зүй гэж л олон нийтэд ойлгогддог. Хувийн орон зай гэж тодорхойлогддог хэсэг дээр сэтгүүл зүйн ажлаа явуулдаг байдал нь зааггүй болчихоод байна. Энэ нь нийгэмд төөрөгдөл үүсгэх, сэтгүүлчийн талаарх ойлголт буруу ташаа болох, хэрэглэгчдийн сэтгүүл зүйд итгэх итгэл үнэмшил нь буурахад сөрөг нөлөө үзүүлж байгааг бид ойлгох хэрэгтэй.

-Сэтгүүл зүйд итгэх олон нийтийн итгэл буурсан гэлээ. Ер нь Монголын сэтгүүл зүй үүргээ хэр биелүүлж байна гэж та хардаг вэ?

-Монголын өнөөгийн нийгэмд чөлөөт хэвлэл, хэвлэл мэдээлэл өөрийнхөө үүргийг гүйцэтгээд л явж байгаа. Мэдээж хэвлэл мэдээлэл жинхэнэ чөлөөт хэвлэлийн зарчмаар ажиллаад үүргээ маш сайн биелүүлж байгаа гэж хэлэх боломжгүй. Түүн дотор муу муухай, хүмүүсийн шүүмжлээд байдаг дутагдалтай зүйлүүд ч байгаа.

Хэдийгээр сэтгүүл зүй муу, сайн гэж хэлүүлээд байгаа ч гэсэн нийгэмд бий болоод байгаа энэ олон авлига, хулгай луйвар, хээл хахууль, хүчирхийлэлтэй холбоотой олон асуудлыг хэвлэл мэдээллийн салбар, сэтгүүлчид л гаргаж тавьж байна. Хамгийн сүүлд, энэ золгүй явдал, энэ онцгой нөхцөлд хэвлэл мэдээллийнхэн хэдий шүүмжлэлд өртсөн ч өөрсдийнхөө үүргийг гүйцэтгээд явсан. Үгүйсгэж огт болохгүй. Яахав алдаа оноо бий. Гэхдээ муу үйл ч заавал сайн тал руугаа ахиж байдаг гэгчээр эндээс сургамж, туршлага аваад ахиж урагшилна. Гэхдээ хамгийн гол зүйл нь сайн, муу хэлүүлээд нийгмийн бугшсан асуудлыг хэн гаргаж тавьж байна вэ, хэн үүний төлөө явж байна вэ, сэтгүүл зүй шүү дээ. Ер нь бусад улс орнуудад ардчилсан хэвлэл 200 хол илүү жилийн түүхтэй бол Монгол Улсад 30 жилийн л түүхтэй шүү дээ. Тэгэхээр бид чөлөөт хэвлэлийнхээ алдаа, оноог шүүн хэлэлцэж улам бэхжүүлээд явах нь нийгэмд, иргэд бидэнд л тустай.

Б.ЭНХЗАЯА

Монголын Криминологичдын холбооны Удирдах зөвлөлийн дарга, доктор профессор Б.Батзоригтой ярилцлаа.

– Бага насны хүүхэд бусдын гарт амиа алдсан харамсалтай явдал боллоо. Нийгэмд онц ноцтой гэмт хэрэг гарахаас урьдчилан сэргийлэх асуудал нийгэмд ихээр яригдаж байна. Үүнийг авч үздэг нэг том салбар криминологи. Монголд байгаа энэ салбарын томчууд танай холбоонд бий. Тэгэхээр нийгмийн энэ аюулт үзэгдлийг хэрхэн багасгах талаар та бүхэн ямар байр суурьтай байна вэ?

– Криминологи бол хүүхэд алга болохоос, хүүхэд алуулахаас, хүчирхийлүүлэхээс урьдчилан сэргийлдэг. Гэмт хэргийн шалтгааныг судалж, урьдчилан сэргийлэх арга замыг судалдаг. Энгийнээр гэмт хэрэг зөрчил, авлига, хүний наймаа. компаниудын хууль зөрчсөн үйлдэл, архидалт гэх мэт үзэгдлийг өвчин гэж үзвэл өвчин гарахаас сэргийлдэгтэй адилхан оношлоод, судалдаг гэсэн үг.

Уучлаарай, гэмтлийн эмнэлгийн эмч гэмтсэн хүмүүсийг хараад байдаг л юм гэж байгаа шиг ярьж магадгүй. Судлаачийн хувьд энэ бол гэмт хэрэг. Үүнээс ч ноцтой хэргүүд гардаг. Цаашдаа ч гарна. Бүр аюултай хэргүүд ч гарна.

Манайх 30 жилийн турш нэг бүтэн үе бүтээчихсэн. Энэ 30 жилийн дотор ямар үнэт зүйлтэй, эмгэгтэй, гаж донтой, хэний ч төсөөлшгүй араатан шиг хүн болох бүрэн боломжтой. Тийм орчин Монгол Улсад 30 жил бүрдчихсэн. Тиймээс судлаачид бидний хувьд хуулийн байгууллагуудад нэг хүсэлт тавьж ирсэн. “Энэ ноцтой хэргүүдийг судалъя. Дахиад ийм хэрэг гаргуулахгүйн тулд судалж, арга зам эрэлхийлье” гэдэг. Судлуулдаггүй.

– Яагаад?

– Яг ямар орчинд өсөж торнисон, ямар орчинд байсан хүмүүс ийм төрлийн хэрэг хийгээд байна вэ. Энэ хүмүүсийг хэрэг хийлгэхгүйн тулд яах ёстой юм бэ гэдэг л бидний ажил.

Үндсэндээ манай хуулийн байгууллага, монгол төр хүнээ зүгээр шоронд л явуулдаг. Хүүхдээ сайн хүн болгож хүмүүжүүлэхийн тулд аав, ээж нь ажилладаг байтал зүгээр л зодоод байгаатай адилхан. Эсвэл хүйтэнд гадна гаргаад зогсоочихдогтой ижилхэн хатуу төр байна. Тийм ч учраас олон улсад олон мянган жилийн турш тухайн төр засаг ард түмэндээ яаж хандаж байгааг мэдэхийн тулд шоронд нь очиж үз гэдэг. Манай Монголд хүүхэд, эмэгтэйчүүд шоронгоор дүүрэх нь. Эмзэг хамгаалалт бүхий ийм хүмүүсийг шорон руу түлхдэг бодлого манай улсад явдаг.

Манайх 30 жилийн турш нэг бүтэн үе бүтээчихсэн. Энэ 30 жилийн дотор ямар үнэт зүйлтэй, эмгэгтэй, гаж донтой, хэний ч төсөөлшгүй араатан шиг хүн болох бүрэн боломжтой

Уг нь эмэгтэй хүн, хүүхдүүд жигшүүрт гэмт хэрэг үйлдэх нь маш ховор. Ихэвчлэн амьдрахын тулд, зүгээр хоол идэхийн тулд, эсвэл өөрийгөө хамгаалахын тулд гэмт хэрэг үйлддэг. Мэдээж ноцтой, санаатай айхавтар хэргүүд бий л дээ.

Өнөөдрийнх шиг ийм хэргүүд зөндөө гарч байсан. Бүр хүүхдийг үе мөчөөр таслаад цүнхлээд явж байсан шүү дээ. Өөр ч жишээ дурдаж болох боловч хэрэг гарсан хойно нэг хүн хохироод, амиа алдах, нэг хүнийг шоронд явуулахаас илүү урьдчилан сэргийлэх бодлогыг зөв хийчих юм бол хүн хохирохгүй, хүн шоронд явахгүй.

– Сая болж өнгөрсөн явдал нийгэмд олон зүйлийг харуулж байна л даа. Эрэн сурвалжлах ажиллагаа гэхэд маш олон төөрөгдөл, таамаглалыг бий болголоо. Мэдээж мөрдөн байцаалтын нууц байх?

– Манайх хүүхэд, сэтгэцийн эмгэг өөрчлөлтэй хүн алга болоход шуурхай эрэн сурвалжлаад байх шиг байна. Гэхдээ олон янзын аргаар тэмцдэг байх л даа. Жишээ нь та бүхэн нийтийн сүлжээ рүү ороод авран хайх ажиллагаа гээд хайгаад үзвэл онцгой байдлын журам л гарч ирнэ. Цагдаагийн сураггүй алга болох, эрэн сурвалжлах журмыг хайвал олдохгүй. Байхгүй болохоор л хүмүүс хардаад байна.

Ялангуяа том хүмүүс сураггүй болсон тохиолдолд мөрдөхгүй байсаар цогцсыг олж байгаа тохиолдол байгаа. Уг нь энэ журмыг нуугаад байх шаардлагагүй. Яах вэ, нарийн ажиллагаанууд хаалттай байх боловч иргэн хүн хуулийн байгууллагад шаардлага тавихын тулд журам нь ил тод байх ёстой юм.

Хүүхдийн олон байгууллага байна. Тэдгээр нь цогцоороо болж байж хүүхэд бусдын халдлагад өртөхөөс сэргийлдэг. Аргаа бараад цагдаад хүүхдийн байцаагч бий болгож байна шүү дээ. Тэгээд ч үр дүнгээ өгөхгүй байгаа.

Тиймээс манайд Гэмт хэрэг зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх тухай хууль гэж бий. Тэр хуулиа л мөрдчихмөөр байгаа юм. Хуулиа бариад байгууллага бүр ажиллачих ёстой. Урьдчилан сэргийлэх буюу криминологи өөрөө бодлогын түвшинд тодорхой болгож байдаг. Даанч манайд бодлогын баримт бичиг байхгүй. Монгол Улсад хүнээ алуулахгүйн тулд ямар бодлого байдаг вэ, байхгүй.

Хүүхдээ бусдын гарт хүчирхийлүүлж, алуулахгүйн тулд юу хийдэг вэ, байхгүй. Ерөөсөө Монгол Улсад сүүлийн жилүүдэд зам тээвэр, хүүхэд, согтуугаар үйлдсэн гэмт хэрэг замбараагаа алдсан. Ийм байдлаараа бидний урд дуулж байгаагүй гэмт хэргүүд гарч эхэлнэ. Дуулиан болоод байгаа нь л энэ болохоос биш.

– Тэгвэл ямар бодлого байх ёстой вэ?

– Энэ үед нь бид социализмын үеийн аян, зурагт хуудас, ухуулгын аргаар тэмцмээргүй байгаа юм. Гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх арга замыг дэлхий нийт аль эрт бодож олоод шийдчихсэн. Одоо бүр нарны идэвхжилээс болж хүн ямар хэрэг хийдэг вэ гэдгийг судалж эхэлж байна. Өөрөөр хэлбэл, энгийн зүйлээ судлаад, шийдэл гарцуудыг нь тодорхой болгочихсон. Жишээ нь, хашаа нурааж байна. Энэ бол гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх том арга хэмжээ мөн.

Манайх үүнийг мэдэхгүйгээр л хийж байгаа болохоос. Гэтэл зарим хүмүүсийн айдсын түвшинг нэмдэг. Хамгаалалтгүй юм шиг сэтгэгдэл төрдөг. Тиймээс харанхуй гудамж талбай олон болдог учраас хэрэг гарах магадлал нэмэгддэг.

Гэмт хэрэгтэн амьтан. Яг л олзоо хайж байгаа араатан шиг байдаг. Тэдэнд өгөөш болсон нуугдаж болох газар манайд үй түмээрээ байна. Гэтэл үүний шийдэл бүгд бэлэн. Барилгын архитектур хөгжөөд, төгсөрчхөөд байхад манайх аанай л хуучин аргаа ашиглаад байна

Одоо 80-90 см-ийн түвшинд ургамлан далан бий болгож эхэлж байна. Нэгд, тэр хүнд хашаатай гэдэг мэдрэмж төрж байна. Хоёрт, удаан хугацаанд хашаатай мэдрэмжтэй байсаар тэр хүн ганцаарддаг, түүнээс улбаалж буруу зүйл хийдэг гэдэг. Тиймээс цэлгэр болгоод ирэхээр уужирдаг. Ийм түвшинд хүрч байна.

Нэг улсад хүчингийн гэмт хэрэг гараад дийлдэхээ болиод бослогын түвшинд хүрч ирсэн. Тиймээс хотын дарга нь баар дэлгүүрийнхээ эздийг дуудаад “Та нар ойр орчмынхоо эргэн тойронд рекламны самбаруудаа гэрэлтүүлээд гоё болгочих” гэсэн. Тэгээд хот тэр чигээрээ гэрэлтэй болсон. Тэнэг л биш бол гэрэлтэй үед гэмт хэрэг хийгээд явдаг хүн байхгүй. Тэгэхээр орчин гэдэг зүйл маш чухал. Гучин жил бэлдсэн сэтгэлгээг бид өөрчлөх гээд оролдоод байна. Түүний оронд орчныг л өөрчлөх ёстой.

– Стандарт журмаа бариад эхлэхэд үр дүн гарна гэж харлаа, тийм үү?

– Гэмт хэрэгтэн амьтан. Яг л олзоо хайж байгаа араатан шиг байдаг. Тэдэнд өгөөш болсон нуугдаж болох газар манайд үй түмээрээ байна. Гэтэл үүний шийдэл бүгд бэлэн. Барилгын архитектур хөгжөөд, төгсөрчхөөд байхад манайх аанай л хуучин аргаа ашиглаад байна. Тиймээс чаддаг хүнээр нь чаддаг юмаа л хийлгэ. Цагдаагаар чадахгүй юм битгий хийлгэ. Өөрөөр хэлбэл, хүүхдийн гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх гэдэг бол гэрэлтүүлэг нэмэх, тоглоомын талбайн стандартыг барих, барилгын стандартыг мөрдөх ажлаас л эхэлнэ. Барилгын шинжлэх ухаан бүх зүйлээ шийдчихсэн. Стандарт журмаа мөрдөхгүй мөртлөө цагдаагаар бүх орон сууцны хаалтуудыг шалгуулах юм уу.

Цагдаа бол хойноос нь хөөж явдаг улс. Урьдчилан сэргийлэх бодлого бол гэмт хэрэг үйлдэгдэх бүх замыг хааж сэргийлдэг. Нэг ёсондоо, яагаад хүүхдүүд маш олноор гэмт хэрэгт өртөөд байна вэ гэвэл УИХ-ын буруу бодлоготой холбоотой. Тэд хэдэн хүүхдийн аминд хүрч дуугарах вэ. Зам тээврийн ослоор цөөн хүн үхээд байгаа учраас дуугарахгүй байгаа юм уу. Согтуу хүн олон хүнийг нэг дор алсан тохиолдолд согтуурлыг ярих ёстой юм уу. Хэдэн хүний амь хэрэгтэй юм бэ. Одоо бол зүгээр л тоо болчхоод байна.

Украины дайнд амиа алдсан хүүхдүүдээс олон хүүхэд бусдын гарт амиа алдчихаад байна. Тэгээд аргаа бараад иргэний хөдөлгөөнүүд нэгдэж эхэлж байна. Тэднийг тоохгүй шүү дээ. Манай үйл ажиллагаанд саад болж байна, зогс, боль гэнэ. Манайх социализмын маш олон хуультай. Хаана, хорино, цагдана гэдэг.

Гэхдээ яах вэ, монгол хүний хувьд ямагт хүүхэд, эмэгтэйчүүдийг хамгаалдаг инстиктийг хэн ч хорьж дийлэхгүй. Гэхдээ хуулийн байгууллагын гэмт хэрэг илрүүлэх ажиллагаа арай л өөр байх ёстой.

– Хүүхдийн эсрэг гэмт хэрэгт түгээмэл ажиглагддаг зүйл гачигдалтай байдал. Хагас өнчин, аав ээж нь архины хамааралтай, эсвэл үл хайхрах хүчирхийлэлд өртсөн хүүхдүүд хохирогч болдог. Энэ асуудалд хамгийн түрүүнд ямар гарц байна вэ?

– Тэр бол нийгмийн ажилтнуудын ажил. Тэд сонгуулийн ажилд биш үүн дээр анхаарах хэрэгтэй. Баг, хорооныхон үүнийг маш сайн мэддэг. Сонгуульд хэрэг болдог учраас тэдэнд бүх мэдээлэл бий. Тиймээс сонгуульдаа зориулж биш иргэнээ хамгаалах чиглэлээр ажиллах ёстой. Нийгмийн ажилтнуудыг нийгмийн ажлаа хийх боломжийг олго. Битгий хорооны Засаг даргын зарлагаар ажиллуулаад бай.

Нийгмийн ажилтан сайн ажиллаад эхэлбэл нийгэм их өөр болно. Уг нь энгийн дуудлага дээр цагдаа биш нийгмийн ажилтан очих ёстой. Тэд чинь сэтгэл зүйч, иргэнээ мэднэ. Цагдаа хувцастай хүн очих өөр, нийгмийн ажилтан очих бүр өөр. Буруу замд орохоос сэргийлэх, хохирогч болох эрсдэлийг бууруулах боломжтой. Тэдэнд гурил өгөх үү, цай өгчих үү гэхийн оронд энэ хүнийг нэг ажилд оруулчих юм сан, архины эмчилгээнд явуулчих юм сан, хүүхэд нь сургуулиа завсардах вий, энэ хүүхэд өнөөдөр хичээлдээ яваагүй модоо хагалж байна, яасан юм бол гэж хийдэг ажил. Дээрээс нь мэргэжлийн удирдлагаар хүүхдийн байгууллагууд хангаад, цагдаа нь туслаад явах ёстой. Гэтэл манайд хамтарсан баг гэж завхарсан юм бий. Хүчирхийлэлд өртсөн нь хойно нь олдог.

Бид аливаа зүйлийг тогтолцоогоор нь харж хөдлөхгүй байна. Ерөөсөө дэлхийн аль ч улс ард иргэдэд хоёрхон зүйлийг бий болгохын төлөө байдаг. Эрүүл байлгахын тулд, тайван амгалан байлгахын тулд. Энэ хоёрыг л бүрдүүлдэг. Эрүүл байлгах чиглэлээр манайх чадлаараа ажиллаад байна. Харин тайван амгалан байлгах асуудал байхгүй. Үүний төлөө юу хийх вэ гэхээр бодлого байхгүй. Дур дураараа л явж байна. Ийм байдлаар явсаар хүүхдүүдээ алуулж, хүчирхийлүүлээд байх юм уу. Ямар бодлогоор тэмцэх юм, түүнийгээ гаргах ёстой.

Монгол Улсын хуулийн тогтолцоо хуулийн дагуу биш, хүний арга барилаар ажилладаг болсон. Загнахаар ажилладаг, эсвэл тушаал өгөхөөр сайн ажилладаг. Хууль өөрөө систем. Машиныг түлхүүрдэж асаачхаад унтар гэж хэлэхээр унтрахгүй. Гэтэл манайд унтарчихдаг. Үнэндээ олон жил бугшсан систем. Даргад суурилсан ийм системийг өөрчлөхгүй бол үүн дээр гэмт хэрэгтнүүд тоглож эхэллээ.

Хэзээ ч гэмт хэрэгтэн баригдана гэж хэрэг хийдэггүй. Баригдахгүйн тулд боддог. “Тэнэгүүд ийм юм уу, за за тэгвэл ингэж хөдлөх юм байна” гэж. Үүнийг 1968 онд Эдийн засгийн нобелийн шагнал хүртсэн хүн эдийн засгийн ухаанаар тооцоод гаргачихсан юм шүү дээ. Криминологи бол ерөөсөө урьдчилан сэргийлэхийн тулд ажилладаг. Та бид 1968 оны үед дэлхий тогтоочихсон зүйлийг цоо шинэ юм шиг л ярьж сууна даа