Author: БААСАНЖАВЫН ЭНХЗАЯА

Т.Ням-Очир: Японы Тоёота дэлхийг байлдан дагуулсныг Чингис хааны маркетинг ашигласан гэж ярьдаг DNN.mn

Өнөөдөр Монгол бахархлын өдөр. Японы монголч эрдэмтэн Кобаяши Такаширогийн бичсэн “Чингис хаан” ном уншигчдын гарт хүрэхэд бэлэн болжээ. Номын редактор, Төвөд судлаач Т.Ням–Очиртой япон эрдэмтэн Чингис хааныг хэрхэн харж “нээсэн” талаар ярилцлаа.

-Чингис хааны талаарх ном бүтээл дотоодод болон олон улсад олон бий. Тэр дундаа Кобаяши Такаширогийн энэ бүтээл ямар онцлогтой юм бэ?

-Кобаяши Такаширо 1940 онд Монголын нууц товчоог япон хэлээр орчуулсан хүн. Тэрбээр 1960 онд япон хүний нүдээр Чингис хааны тухай ном гаргасан. Чингис хаан ном тухайн үедээ их алдаршсан. Кобаяши Такаширо Дэлхийн II дайн дараа Ойрхи Дорнодод дипломатаар ажиллаж байх үедээ перс, араб хэл сураад тэдгээр хэл дээрх Чингис хааны тухай сурвалжуудыг судалсан байгаа юм. Ингээд Чингис хаан номыг бичсэн. Тус үтээлдээ Чингис хаан гэдэг хувь хүнийхээ талаас ямар сонирхолтой хүн байсан юм бэ гэдгийг гаргасан. Өнөөдөр энэ ном бичсэн цагаас хойш 63 жил өнгөрсөн байна. Энэ хугацаанд мэдээж олон зүйл өөрчлөгдсөн. Гэхдээ сонирхолтой зүйлийг бидэнд үлдээсэн. Жишээ нь, Тэмүүжин гэдэг үг бол төмөрчин, төмрийн дархан гэсэн утгатай үг юм байна гэж Кобаяши Такаширо анх санал дэвшүүлж гаргаж байсан тавьдаг.

Бид Монголын нууц товчоо гээд том байлдан дагуулалт, олон үйл явдлыг хамаарсан судалгаа хийдэг байхад энэ хүн зөвхөн Чингис хаан гэдэг хувь хүнийг төрснөөс нь авахуулаад нас барах хүртэл бүх амьдралыг задлан шинжилсэн. Ингэхдээ хятад, орос, араб, перс, монгол хэл дээрх сурвалжуудыг ашигласан нь маш өргөн цар хүрээтэй бүтээл болж чадсан байдаг. Харин манайд сүүлийн 33 жил зөвхөн Монголын нууц товчоог судлаад Чингис хаан хувь хүнийхээ хувьд хэн байсныг шинжлэх ухааны хялбарчилсан загвараар бичиж үзээгүй юм билээ.

-Энэ бүтээлийг эхлээд монгол бичгээр хөрвүүлсэн гэв үү?

-Өмнөдмонголын эрдэмтэн Даланбаяр анх монгол хэл рүү хөрвүүлж, надад Монголд монгол бичгээр хэвлүүлэх хүсэлт тавьсан юм. Түүнийг нь ёсоор болгосон. Гэхдээ энэ бүтээлийг ингээд орхих ёсгүй, кириллээр монголчуудад дэлгэрүүлье гэж бодсон.

Миний мэргэжил бол монгол хэл, уран зохиолын багш. 2008-2023 он хүртэл 15 жилийн хугацаанд Монгол болон Өмнөдмонголд Чингис хаан тахилга байдаг газарт судалгаа хийсэн хүн. Монгол бахархлын өдрийг нийтээрээ тэмдэглэж эхэлснээс хойш жил бүр энэ өдрийг угтаж Чингис хааны талаарх бүтээл түмэнд хүргэхийг хүсдэг. Анх “Чингис хааны шүтээн хөрөг” ном, Чингис хааны Эзэн сангийн тайлбар, “Чингис хааны тайлга тахилгын соёлын чадавх” зэрэг ном гаргасан. Түүнээс гадна би сүүлийн гурван жил Хэнтий аймгийн Батноров сумын Тэнгэрийн андгай цогцолбор дээр эвент мастер бэлдсэн. Ингээд харахад бид ерөнхий боловсролын сургуулийн хүүхдүүдэд Чингис хааны талаарх уншчих шинжлэх ухааны хялбаршуулсан ном бичдэггүй юм байна. Эсвэл сургуулийн өмнөх насныханд зориулсан комикс, эсвэл шууд Монголын нууц товчоо уншуулдаг. Энэ дунд 3-9 дүгээр ангийнхан гэсэн хоосон оройн зай үлддэг. Энэ орон зайг нөхөхөд Кобаяши Такаширогийн “Чингис хаан” ном тохирно гэж харж байгаа. Энэ бүтээлээ цөөхөн хувиар хэвлэж, Гандантэгчэнлин хийдийн ойролцоох номын дэлгүүрүүдэд худалдаалана.

-Кобаяши Такаширогийн “Чингис хаан” ном Японы бизнес эрхлэгч, маркетингийнханд бизнесийн гарын авлага болсон гэдэг. Үүнийг тодруулж ярьж өгөхгүй юу?

-Япон хүн гэж хэн билээ. Ямар нарийн нягт нямбай хүмүүс билээ. Энэ хүмүүс 1960 онд дэлхийн тэргүүлэгч гүрэн болохоор ид ажиллаж, бүтээж байх үед Кобаяши Такаширогийн “Чингис хаан” ном тэр үеийн маркетер буюу маркетингийн менежрүүдийн гарын авлага болсон байдаг. Японы бизнесменүүд хоорондоо ярьдаг байж. “Чингис хааны маркетинг гэж ном байна. Жишээ нь, Японы “Тоёота” дэлхийн бүх улсад яг Чингис хаантай адилхан байлдан дагуулсан маркетинг” гэж үздэг. Тоёота үйлдвэрлэл дэлхийн хэрэглээ болж чадсаныг өөр хоорондоо “Чингис хааны маркетинг” гэж хэлдэг байжээ. Өөрөөр хэлбэл, 1960-аад онд Японд бизнес хийж эхэлсэн хүмүүсийн хамгийн их унших дуртай ном нь энэ бүтээл байсан байна. Мэдээж цагийн эрхээр өнөөдөр мартагдсан. Гэхдээ Японы 80-аас дээш насны бизнесменүүдэд энэ ном бол дэлхийг эзэлсэн бизнес босгож гаргахад сэтгэлийн урам зориг өгсөн гэж хэлдэг юм байна.

–Чухам ямар үйл явдал, Чингис хааны ямар зан, үйлдлийг япончууд онцолсон байдаг юм бэ?

-Чингис хааны амьдралын түүх бол маш олон хот улсыг дайлаар мордож, эзэлсэн, маш олон хүнийг хөнөөсөн. Их хатуу түүх. Чингис хаан усыг хамгаална. Газар тариалан эрхэлж байгаа бүх газрыг адууны бэлчээр болгоно гэсэн зорилго тавьсан байдаг. Япончууд бид ямар ч газарт сонгодог технологи зарж, ямар ч шашинтай ямар ч улс төртэй улс байлаа гэсэн хүний хэрэгцээг хангаж чадна гэдэг туйлын зорилго тавьсан. Тэр туйлын зорилгын эрч хүчийг Чингис хааны намтар буюу Кобаяши Такаширогийн “Чингис хаан” номоос авсан гэж үздэг.

Чингис хааны эрхшээлд бүх шашны төлөөлөл, улс үндэстэн орсон. Тэр ганцхан зорилго тавьсан нь энэ бүх үндэстэнд таалагддаг байх ёстой агуулга. Түүнтэй адил Японы компаниуд яг л ийм маркетинг барьдаг байсан. Түүгээрээ “Чингис хаан” номыг бизнесийн цагаан толгой гэж хэлдэг.

-Кобаяши Такаширо олон хэл дээрээс сурвалжаа авсан гэлээ. Магадгүй бидний мэдэхгүй түүх энэ номд дурдагддаг уу?

-Байлгүй яах вэ. Чингис хаан хятад хүнийг хүндэлдэг байсан. “Би хятад хүнийг маш их хүндэлж байна. Ямар ч хувийн өш хонзон байхгүй” гэж хэлсэн байдаг. Гэтэл өнөөдөр Чингис хаан зарлигаар үлдээчихсэн юм биш бид нийтээрээ хятадуудыг үзэн яддаг үзэл байна. Ер нь бид Чингис хааны тухай, юу гэж хэлсэн ямар байр суурьтай байсныг олон хэлний сурвалжаар судалж амжаагүй. Харин перс, турк, араб хэлтэй түүхчид бий болж эхэлж байна. Чингис хаан нөхөрлөл гэдэг зүйлийн үнэ цэнийг байнга төлсөн шүү гэдгийг энэ ном дээр сайн гаргасан. Тиймдээ ч Японы компаниудад байдаг, нэг компанидаа үнэнч байх, насан туршдаа ажилладаг зарчим сүүлийн 100 гаруй жилийн хугацаанд л бий болсон соёл. Энэ соёлыг бий болгоход Кобаяши Такаширогийн “Чингис хаан” бүтээл их нөлөө үзүүлсэн гэж яригддаг.

Б.ЭНХЗАЯА

мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Монголд нэг шөнийн дотор найман хүн цасан шуурганд амиа алдах нь бараг Изриаль Хамасын дайнаас ч ширүүн үү DNN.mn

Одоогоос зургаа хоногийн өмнө буюу энэ сарын 4-5-нд шилжих шөнө орон нутагт цаг агаарын хүндрэлийн улмаас долоон том хүн, нэг хүүхэд амиа алдсан харамсалтай явдал болов. Эндсэн хүмүүсийн долоо нь Төв аймгийн Лүн, Эрдэнэсант сумын нутагт бол нэг нь Өвөрхангай аймгийн Зүүнбаян-Улаан суманд нүүдэл хийж байгаад, зарим нь малаа хариулж яваад цасан шуурганд төөрч, осгосон болохыг Онцгой байдлын байгууллага мэдээллээ. Энхийн цагт нэг шөнийн дотор олон хүн эндэнэ гэдэг хачирхалтай явдал. Тэр тусмаа нүүдэлчин уламжлалтай, хөдөө аж ахуйн орон гэгддэг Монгол орны малчид мал дээрээ олноороо амиа алдах нь байж болох үзэгдэл үү.

Монгол орон угаас эрс тэс уур амьсгалтай. Өвөлдөө -45 хэм хүрч хүйтэрдэг, зундаа +45 гарах аймаг, сумд олон. Цас, бороо, шуурга жилийн дөрвөн улиралд байдаг л үзэгдэл. Манайх шиг оронд саяны цасан шуурга цаг уурын хэвийн нэг үзэгдэлдээ орно. Харин ч өвлийн эхэн сар учраас агаарын хэм тэгтлээ хүйтрээгүй байсан үе. Ийм нөхцөлд бид найман хүнээ цаг бусаар алдчихаад хоосон эмгэнэн суух тийм ч зохистой үйлдэл биш ээ.

Өнөөдөр малчдын хэрэглээнээс бараг гарсан радио гэдэг хэвлэл мэдээллийн нэг төрлийн хэрэгсэл хуучин үед чухамдаа цаг агаарын мэдээг авдаг гол хэрэгсэл байв шүү. Мэдээж улсын баяр наадам, дуу хөгжим, цаг үеийн мэдээллийг сонсож ирсэн. Гэхдээ радио хэрэглэх гол зорилго бол хуучны малчид тэнгэр хангайгаа хэрхэх төлөвийг

сонсож, аж амьдрал, нүүдэл суудлаа тохируулдаг нэг ёсны соёл болон төлөвшсөн байлаа. Хуучны малчид, хөгшид радиогоороо цас борооны мэдээг сонсож байгаад нүүдэл суудлаа товлодог, айл саахалтдаа дуулгадаг уламжлалтай байв. Ерөөсөө л малчин хүний амьдрал цаг агаартай салшгүй холбоотой.

Харин өнөөдөр цаг өөр болж, радио ч ихэнх малчны хэрэглээнээс гарсан. Малчин өрх бүр гэртээ телевиз суурилуулчихсан, гар утас хэрэглэдэг болсон үе. Бүхий л шугамаар цаг уурын мэдээллийг бараг хахтал гэдэг шиг авч байгаа гэсэн үг. Энэ удаагийн цаг агаарын хүндрэх төлөвийг бараг нэг сарын өмнөөс цаг уурын байгууллага анхааруулж эхэлсэн. Ид есийн үе биш, өвлийн эхэн сар, бараг эхний шахам их хэмжээний цас орж, цасан шуурга шуурах тухай урьдчилсан мэдээлэлд Монголын бүх хэвлэл анхааруулга хандуулж, мэдээлсэн. Анхааруулга сэрэмжлүүлэг өгсөөр байхад найман хүний алтан амь үрэгддэг байдал Монголоос өөр байхгүй. Дэлхийн хоёр талд өрнөж буй Орос Украин, Израил Хамасын дайн биш. Өөрийн эх орондоо, даваа нугачаа бүрийг нь мэддэг эх нутагтаа цас шуурах төдийд ийм олуулаа эндэж байгаа үндэстэн манайх л болж таарлаа.

Үнэндээ нэг цаг хугацаанд олон хүн эрсэддэг явдал бол дайн, байгалийн том хэмжээний гамшиг, гэнэтийн осол аваар зэрэг л байдаг. Хойд мөсөн далайд аялж явсан аялагчдад, магадгүй Эверестэд авирч буй уулчдад гэнэтийн ийм явдал тохиолдож болзошгүй юм. Гэтэл Монголын хөдөөд, төрж өссөн нутагтаа, малчид ганц шөнийн дотор ийм олуулаа эндэж, олон хүүхэд, гэр бүл өнчирч үлдэнэ гэдэг тун харамсалтай.

Үүний гол шалтгаан ерөөсөө бид үгэн дохио анхааруулга яриа зэргийг огт тоодоггүй, хүлээн авдаггүй болчихжээ. Хатуухан хэлэхэд үгэн яриагаар дохио авч сураагүй байна. “Цас орно, шуурна гэнэ” гэхэд “Хөөх, тийм үү” гэж эргэцүүлдэггүй, боддоггүй болчихсоны илрэл. Нэг сарын өмнөөс бүх сувгаар цаг агаарын төлөв байдлыг сэрэмжлүүлээд байхад нүүдэл суудал хийж, ямар ч бэлтгэлгүй малд гарч явсан болж таарлаа шүү дээ. Нөгөө, Монголын “яагуузай л гэж” гэдэг алдарт зан яг ийм үед үйлчилсэн гэсэн үг. Хүнээ алдсан хүмүүст хатуухан л сонсогдож мэднэ. Гэвч ард үлдсэн ар гэрийн хүмүүст ийм л харуусал хамгийн түрүүнд бууж буй. Тусламж, дэмжлэг шуурхай байх, байхгүй тухай дараагийн асуудал. Магадгүй сум, багийн дарга нар нь малчдаа нэг бүрчлэн татаж чангааж байгаад бас шилэн хүзүү рүү нь нэг сайн дэлсэж өгөөд “Хөөе, сэрэмжлээрэй. Цас орох нь, шуурах нь байна шүү” гэж хэлэх байсан уу.

Ер нь бид яагаад ийм сэрэмжгүй, нэгнийхээ хэлсэн, анхааруулсныг үл тоодог болчихов. Монголчууд бид нийтээрээ нэгэндээ худлаа ярьдаг хэрэг үү. Дөрвөн уулын дундаа сошиал сүлжээнд дэвж, улстөржиж суудаг нийслэлчүүд нэгэндээ худлаа ярьдаг гэвэл бараг итгэхээр. Хүн юм ярихаар огт үнэмшдэггүй, худал дэмий ярьж байна гэж боддог болсны гай юм. Хэт их мэдээлэл хүмүүсийг ийм байдалд оруулдаг. Хүн толгойтой болгон нь мэдэмхийрээд байхад ингэхээс ч яах вэ. Телевиз, утсаар мэдээлэл аваагүй гэвэл ядаж саахалт айлууд нэгэндээ орж гарах зуурт цаг агаарын сэрэмж мэдээг дамжуулмаар юм. Өвлийн сар гарчихлаа гэдгийг хэн бүхэн мэдээд малд явахдаа дулаан дээл хувцас, холбоо барих хэрэгсэл, хоол ундаа зэхээд гардаггүй хэрэг үү. Хээр талд яваа хэнд ч энэ бүхэн хэрэгтэй эд зүйлс. Гэнэт цаг агаар муудах эрсдэлийг малчид тооцоолж сурсан баймаар.

Өнөөдрийн малчид хүн хүч муу болсон. Энэ байдлаа бодоод цаг агаар хүнд өдөр малаа хашаа хороондоо хашаад өнгөрөөж ч болох байлаа. Ерөөсөө 21 дүгээр зуунд мэдээллийн эрин үе төгсөрч байгаа нөхцөлд ямар ч эрсдэлийг даван туулах боломжийг А-Я хүртэл заачихсан шүү дээ. Эрс тэс уур амьсгалтай Монгол орны малчид энэ талаар нийслэлчүүдээс ч илүү мэдлэг, мэдээлэлтэй суух ёстой. Хуучны өвгөчүүд бол амьдралаараа заадаг байсаан. Тэр уламжлал, дээр нь орчин үеийн мэдээллээс аваад хөдөөд эрсдэл, эндэгдэл битгий хэл хэнээс ч тансаг сайхан амьдарчих боломж бүрэн дүүрэн бий болсон. Даанч манай малчид дур зоргын мал аж ахуй “эрхэлдэг” болсоор өнөөдөр ийм эрсдэл үүрэхэд хүргэж байна гэж хэлэхэд ч болох. Энэ тухай манай сонин байнга хөндөж ирсэн. Мал маллагаа гэдэг арга ухаан хаягдчихсан, зоргоор нь бэлчээрлүүлдэг. Өглөө малаа дагаад гардаг малчин ховор болсон. Гэрээсээ дурандаж байгаад эрх биш орой нэг хотлуулдаг. Бүх малчин ийм биш л дээ. Ийм үзэгдэл мал аж ахуйн салбарт бий болчихсон учраас цаг уурын хүндрэлтэй үед хүнд үр дагаврыг хүртэж байгаа явдал шүү дээ. Ийм байдалтай малчин өрхүүд гэнэт цас, бороо ороход “Мал” гээд л ухасхийгээд гарцгаадаг. Дулаан бүлээн хувцас, хэрэглэл, гэнэтийн нөхцөл байдалд хэрэглэх эд зүйлс базаахгүйгээр гэрийн нимгэн цамцан дээрээ тэрлэг нөмрөөд л, бүсээ хагас дутуу бүслээд хаалга саван одоцгоодог. Байгалийн хуулийг хүн өөрийн нүцгэн биеэр сөрж гарах боломжгүй. Малаа олохгүй бол яах вэ, гэрээсээ хэр хол зайд яваад буцах вэ гэх мэт наад захын амьдралтай боломжуудыг малчин өрхүүд аль ч улиралд хэвшүүлчихсэн байх ёстой. Үр хүүхдүүддээ ч зааж зөвлөж сургаж байх. Дэлхийн хүн ам ийм л байдаг. Өнөөдөр цас, зуднаас цаадахыг яаж давж амьд гарах тухай арга замыг шинжлэх ухаанаар батлаад, тайлбарлаад зөвлөсөн үй олон мэдээллүүд интернэтээр нэг бий. Амьдралд хэрэгтэй ийм зүйлсэд суралцаж, ашиглахгүй байгаагийн илрэл шүү дээ.

Ерөөсөө энэ удаа ч биш, ганц мал аж ахуйн салбарт ч биш. Улаанбаатар хотод хэдхэн сарын өмнө ид зуны улиралд буюу өнгөрсөн тавдугаар сарын 31-нд их хэмжээний бороо ороод л цаг агаар сэрүүсэхэд нүүрс түлж, тэр шөнө 25 хүн угаартаж, найман хүн газар дээрээ амиа алдсан айхавтар явдал болсон доо. Мэргэжлийн байгууллагууд энэ цаг зуурын ослыг хохирогчид гэрийнхээ өрхийг бүтээчихсэн, яндангаа авчихсан, хаалтаа хаачихсан, утаа мэдрэгчээ ажиллуулаагүй гэх зэргээр тайлбарлаад өнгөрсөн.

Үүнээс харахад бид аливаа эрсдэлтэй зүйлд бэлэн байх, эрсдэлээс хамгаалах нөхцөл боломжийг бүрдүүлэх, бэлдэх, өөрөөр хэлбэл сөрөн тэсвэрлэх чадвараа алдсаар байгаагийн гашуун түүхүүд эдгээр л болж таарч байна. Нийгэм ч ийм эмх замбараагүй, сахилга батгүй болж гүйцсэн. Нийтээрээ бид амьдралаа ийм маягаар л хөтлөн явуулж байна гэхэд хилсдэхгүй. Өглөө ажил эхлэхэд яс цагаа бариад чанартай бүтээмжтэй ажиллаад, гэр бүлдээ цаг зарцуулаад, өөртөө цаг гаргадаг бүтээлч байдалтай монгол хүнийг олоод ирээч гэвэл цөөхөн дөө. Мэдээж хөндлөнгийн хүчин зүйлүүд нөлөөлж буй ч монголчууд бидний амьдрал нийтээрээ ийм зохион байгуулалтгүй, хашир хэрсүү биш, аливаа эрсдэлд бэлтгэлгүй болсон нь үнэн. Өнгөрсөн зуны үерийн нөхцөл байдлыг эргэн санахад ч тэр.

Б.ЭНХЗАЯА

мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал эдийн-засаг

Доктор Ц.Батсүх: Манайд бараа бүтээгдэхүүний үнэ 1991 онтой харьцуулахад 600 дахин өссөн DNN.mn

СЭЗИС-ийн багш Экономиксийн тэнхимийн профессор, доктор Ц.Батсүхтэй бараа бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтийн талаар ярилцлаа.

-Зах зээл дээрх бараа бүтээгдэхүүний үнэ өсөөд байна гэсэн нийгмийн бухимдал их бий. Яг үндэслэлтэй өсч байгаа юу гэдэг ил тод тооцоо судалгаа хараахан алга. Тиймээс үнийн өсөлтийг хардах сэдэл бий болсоор байна. Хэрэглээний бараа бүтээгдэхүүний үнийг яаж тооцдогоос та эхэлж тайлбарлаж өгөхгүй юу?

-Хэрэглээний үнийн индекс тооцож байгаа гол зорилго бол өрхүүдийн худалдан авах чадварыг хэмжих явдал юм. Бараа бүтээгдэхүүний үнийн өсөлт өрхүүдийн орлогын өсөлт хоёрын хооронд ямар холбоо хамаарал байна гэдгийг харна. Бараа бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтөөс өрхүүдийн орлогын өсөлт их байх юм бол асуудалгүй. Харин бараа бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтийн хурдаас орлогын өсөлтийн хурд удаан байгаа учраас хүмүүсийн худалдан авах чадвар жил ирэх тутам унаад байгаа юм.

Хүмүүсийн сайн сайхан байдлыг бууруулахгүйн тулд бараа бүтээгдэхүүний үнийн өсөлт хэр зэрэг явж байгаа нь түүнтэй уялдуулж өрхүүдийн орлого, бусад нэмэлт янз бүрийн тэтгэмжүүдийг яаж олгох вэ гэдэг асуудлыг шийдэхэд энэ индексийг тооцдог зарчимтай.

Үүнийг тооцохдоо өрхийн нийгэм эдийн засгийн судалгааг Үндэсний стаститикийн хорооноос авдаг. Өрхүүдийн хамгийн өргөн хүрээтэй хэрэглэж байгаа бараа бүтээгдэхүүнийг сонгож аваад, түүгээр сагс үүсгэдэг. Сагсныхаа үнийг сарын дотор, заримд нь долоо хоног бүр хэмжилт хийж байгаад бүтээгдэхүүний үнэ тухайн сард, долоо хоногт хэдэн хувиар өссөн байна гэдгийг тооцоолно.

Ингээд үнэ дунджаар тэдэн хувь өсч байна гэдэг мэдээллийг эндээс авдаг юм. Манай улс 1991 оноос өдийг хүртэл 5-6 удаа сагсаа сольж байгаа. Ер нь сагсыг таван жил тутамд сольдог. Учир нь бараа бүтээгдэхүүн зарим нь хэрэгцээнээс гарчихдаг, цоо шинэ бараа бүтээгдэхүүн ороод ирдэг. Жишээ нь, 1996 он хүртэл гар утасны хэрэглээ гэж байсангүй. Гэтэл одоо хүн бүр гар утас барьж байна. Кабелийн телевиз ч байхгүй байлаа. Бараг машин ч ховор байв. Ийм бүтээгдэхүүнүүд тэр үед байхгүй, сүүлийн үед нэмэгдэж гарч ирж байгаа учраас анх 1991 онд 150 гаруй бараа бүтээгдэхүүнтэй сагстай байсан Монгол өнөөдөр 400 гаруй бүтээгдэхүүнтэй болчихож байгаа юм. Энэ 30 орчим жилийн хугацаанд бид хэр их хэрэглээтэй, хэр их бараа бүтээгдэхүүний ялгавартай болсон нь эндээс харагдаж байгаа байх. Шинээр орж ирэхээс гадна хүмүүсийн бараа бүтээгдэхүүнээс авч байгаа таашаал өөр болчихдог. Хуучин контик печень байсан бол түүнийг орлосон өөр нэг печень ороод ирсэн байх жишээтэй. Бараа бүтээгдэхүүний хэрэглээний байдал нь ч бас өөрчлөгддөг учраас сагсыг байнга сольж шинэчилж байдаг юм.

-1991 оноос өнөөдрийг хүртэл бараа бүтээгдэхүүний үнэ 600 дахин өссөн гэсэн судалгааг та тооцоолж гаргасан байсан. Маш цочирдом үр дүн гэж харж болохоор. Яагаад ийм байдалд хүрэв?

-1991 онтой харьцуулахад бараа бүтээгдэхүүний үнэ 600 дахин өссөн гэдэг дүр зураг харагддаг. Он, онд бараа бүтээгдэхүүний үнэ янз бүрээр өсдөг. Гэхдээ энэ нь цаанаа олон шалтгаантай. Эдийн засгийн агуулгаар эрэлт болон нийлүүлэлт талаас нь харах ёстой. Бараа бүтээгдэхүүний нийлүүлэлт сайн, хангалттай байвал үнэ буурна гэдэг зарчим байгаа шүү дээ. Гэтэл манайд хэрэглэж байгаа ихэнх бараа бүтээгдэхүүн импортынх. Тэр нь хил гаалиас болоод гацдаг, нийлүүлэлт нь улирлын шинж чанартай өөрчлөгддөг. Ингээд нийлүүлэлт нь тогтворгүй. Тиймээс үнэ өсч буураад байдаг. Нөгөө талдаа эрэлт буюу худалдан авагч талаас янз бүрийн баяр тэмдэглэх, эсвэл хаврын сард юм ховор болчих үеийг далимдуулаад юмны үнэ хөөрөгддөг талууд бий. Зах зээлийн зарчмаараа үнэ эрэлт нийлүүлэлтээрээ зохицон өөрчлөгдөх ёстой гэдэг боловч яг үнэндээ өнөөдрийн Монголд нийлүүлэгч буюу үйлдвэрлэгч, худалдагч тал нь үнэ тогтоож, хэрэглэгч нь тэр үнээр л аваад байгаа юм. Үйлдвэрлэгч, худалдан авагч тал нь хүчтэй буюу цөөвтөр байгаад учир байна. Тэр тал нь үнээ эхэлж тогтоочихоод олон жижиг хэрэглэгч үнэд нөлөөлөх боломж байдаггүй. Ийм байдлаар үнийн хяналт тогтооход нэлээд хэцүү байгаа юм.

-Үнийг хяналтыг хэн хянах ёстой юм бэ. ШӨХТГ гэж бий. Гэхдээ өнөөдөр үнийн өсөлт дээр ажиллаж харагдахгүй л байгаа?

-Олон улсад монополын эсрэг юм уу, үнийн өсөлтийн эсрэг хууль байна. ШӨХТГ-ынхан хэт үнийн өсөлттэй байгаа бараа бүтээгдэхүүн дээр очоод өртөг зардал, нэмэгдэж байгаа ашгийг тооцоод монопол биш ААН дээр торгууль тавих арга хэмжээг авах ёстой. Бодвол хүчин чадал нь хүрдэггүй юм уу. Зайлшгүй монопол гэж байна. Ганцхан үйлдвэрлэгчтэй салбарууд Монголд байна. Энэ газар түүнийг бас зарлана, хяналттай байлгах ёстой. Үнийн өсөлт чинь тэдэн хувиас давсан байх юм бол болохгүй гэх мэтээр. Төрөөс үнийн хяналт тавих ганц боломж нь энэ газраар дамжиж хэрэгждэг. Өөрөөр хэлбэл, хэрэглэгчид энэ байгууллага руу гомдол гаргана. Талхны үнэ хэт өсөөд байна гэхэд ШӨХТГ үйлдвэрүүд дээр очоод өртөг зардлын тооцоо хийгээд яг зардал нь өсөөд талхны үнэ өсөв үү, хомсдолыг далимдуулаад хөөрөгдөөд байна уу гэдгийг ялгаж салгаж тогтоох ёстой.

-Өртөг зардлын тооцоолол манайд их нууцлагдмал юм. Тийм байлгахыг ч хүсдэг байх. Жишээ нь, талх хэдэн төгрөгийн өртгөөр бүтдэг. Үнэ нь өсөхөд ямар нөхцөл байдал шалтгаалав гэдгийг хэрэглэгч мэддэг байж болох уу?

-Зардлын инфляци гэдэг ойлголт бий. Талх хийхэд гурил, тог зэрэг зүйл оролцоно. Тэдгээрийн үнэ өссөн бол яах аргагүй бүтээгдэхүүний үнэ өснө. Өртөгийн үнэ өсөөгүй байхад үнэ өсчхөөд байгаа бол ямар нэгэн хомсдолоор далимдуулаад нөхцөл байдалд тохируулж байгаад үнээ өсгөөд байна гэсэн үг. Хэрэглэгч тал нь үнэд нөлөөлөх чадваргүй байгаа тохиолдолд үйлдвэрлэгч хүчтэй, үнэ өсгөх боломжтой.

-Үйлдвэрлэл л олшрох ёстой байх нь ээ?

-Үйлдвэрлэлийг олон болгох ёстой, нийлүүлэлтийг нэмэгдүүлэх ёстой. Бидний хүссэн хэмжээнд нэмэгдэж өгөхгүй л байгаа. Бас нэг аюултай тал нь хуучин зах зээлийг эзэлчихсэн байгаа компаниуд бий. Тэр чинь шинэ өрсөлдөгч орж ирэхийг ямар нэг аргаар шахдаг. Тиймээс өнөөдрийг хүртэл өрсөлдөөн цэврээр явна гэдэг асуудал хүндрэлтэй байгаа юм.

-Бараа бүтээгдэхүүний үнэ 600 дахин өссөний дотор хамгийн өндөр өсөлттэй нь хүнсний бараа бүтээгдэхүүн байсан. Хүнс гэхээр мах, гурилаа бид дотооддоо үйлдвэрлэдэг. Гэвч хамгийн өндөр өсөлт үзүүлжээ. Учрыг нь тайлбарлаж болох уу?

-Манайд хуучин бол бараа бүтээгдэхүүний ангилал арай цөөн байсан. Одоо 12 бүлэг бүтээгдэхүүн байгаа. Нэгдүгээр бүлэг нь хүнсний бүтээгдэхүүн, хоёрдугаар бүлэг нь согтууруулах ундаа, тамхи гэх мэт байдаг. Тэгээд хувцас, эм, нийтийн тээвэр гээд салбарладаг. Гэхдээ үнэн чанартаа эдгээр бүлгүүдээс 2-3-хан бүлгийн үнэ л хүчтэй нөлөө үзүүлдэг. Тэр нь хүнсний бүтээгдэхүүн, төрөөс зохицуулдаг бараа бүтээгдэхүүний үнэ. Төрөөс зохицуулдаг гэдэг нь төрөөс дулаан, цахилгааны үнийг нэг удаа нэмчихээр мэдэгдээд байдаг. Түүнээс гадна зуны саруудад аялал жуулчлалын бүтээгдэхүүнүүдийн үнэ хүчтэй өсчихдөг. Намрын 8-9 дүгээр сарын хооронд сургалтын төлбөр нэмэгдэхэд нэг удаа нөлөөлөөд нөлөө нь хадгалагддаг онцлогууд бий.

Хүнсэн дотор гурил мах голлодог. Одоо болтол бидний тайлж чадахгүй байгаа оньс нь энэ. Гурилаа бид дотоодоосоо зуун хувь хангадаг. Махаа ч тэр. Тэгсэн мөртлөө яагаад энэ бараа бүтээгдэхүүний үнэ өндөр хэвээр хадгалагдаад байдаг оньсыг олохгүй байгаа юм. Нэг талаасаа үүн дээр хүч тавиад юунаас болоод байгааг судлах үйлдлийг төрөөс хийхгүй байна.

Махан дээр сонирхолтой үр дүн нь мэдээж улирлын нөлөө л дөө. Намар тарган байхад нь малаа нядлахад үнэ хямдарчихдаг мөртлөө хаврын саруудад тэртээ тэргүй нийлүүлэлтийн хомсдолоос болж өсдөг. Тэгэхээр III, IV, V сард махны үнийн өсөлтөөс манай инфляци хамгийн өндөр харагдаад байдаг юм.

-Ийм өсөлтүүд л инфляцид нөлөөлж, хоёр оронтой тоон дээр байсаар байгаа. Өнөөдөр гурил, гурилан бүтээгдэхүүний үнэ өсөлттэй хэвээр байна. Талх хэдхэн сарын дотор 2000 гарчихлаа шүү дээ. Энэ өсөлт үндэслэлтэй байсан уу?

-Хамгийн сүүлд инфляцид маш хүчтэй нөлөө үзүүлсэн зүйл бол гурил, түүнийг дагасан гурилан бүтээгдэхүүн байгаа. Түүний учир нь 2022 оны есдүгээр сард улаан буудайг улс тариаланчдаас худалдаж авахдаа геополитикийн нөхцөлөөс болсон. Украин Орос дэлхийн улаан буудайны нийлүүлэлтийн маш том хувийг эзэлдэг улсууд.

Дайн болж байгаа учраас дэлхий даяар улаан буудайн нөөцийн хомсдол үүснэ гээд үнийг нь өндөрсгөөд авчихсан. Тонн тутамд нь 100-150 мянган төгрөг нэмж байгаад хуучнаасаа авчихсан. Улаан буудай үнэтэй авахаар гурилын үйлдвэрүүд гурилынхаа тонн тутамд 150-180 мянган төгрөгөөр нэмчихэж байгаа юм. Гурилын үйлдвэрээс асуухаар “Манайх хуучин ашгаараа байгаа. Өртөг нэмэгдсэн” гэдэг. Үйлдвэрлэгчид үнэтэй гурилаар гурилан бүтээгдэхүүн хийхээр үнэ нэмсэн шалтгаанаа бас ингэж тайлбарлаад байгаа. Ийм маягаар гурил, гурилан бүтээгдэхүүний цикл жил гаруй явчихлаа. Сүүлийн 10 хэдэн хувьтай инфляцид маш том импакт үзүүлсэн зүйл бол дотоодын гурилын үнэ нэмэгдсэн энэ явдал.

-Геополитикийн нөхцөл байдал нэрээр төр өндөр үнэтэй улаан буудай авах нь зөв байсан уу?

-Улаан буудайн үнийг анх зохицуулсан төрийн зохицуулалт дээр алдаа гарсан нь жил орчим айхтар үнэ хадгалагдахад хүргэжбайгаа юм.

2022 оны есдүгээр сард хурааж авсан улаан буудай явсаар энэ жилийн есдүгээр сар хүртэл хэрэглэсэн. Одоо энэ есдүгээр сард хурааж авсан улаан буудайн дээр нэмэлт байсан уу гэдгийг мэдэхгүй. Хэрэв нэмсэн бол энэ түүхээ давтаад үнэ нэмэгдсэн гэсэн санаа.

-Манайд бараа бүтээгдэхүүний үнэ нэг өссөн бол эргэж буурдаггүй. Өссөн. Дахиад л өснө. Ийм нөхцөл байдал ганц манайд л байна уу?

-Эдийн засгийн онолоор төгс өрсөлдөөнтэй зах зээл дээр маш олон хэрэглэгчтэй, маш олон нийлүүлэгчтэй тохиолдолд зах зээлийнхээ тэнцвэрээр үнэ тогтох ёстой. Үнэ тогтоно гэдэг нийлүүлэлт ихсээд ирвэл үнэ буудаг, эрэлт ихсээд ирвэл үнэ өсдөг. Хоёр тийшээ савах нь төстэйдүү байх ёстой. Эдийн засгийн онол дээр хэдийгээр ингэж ярьж байгаа ч бодит амьдрал дээр ажиглаад байхад өсөх үзэгдэл илүү явагддаг. Өссөний дараа бууралт хэр баргийн бараан дээр харагддаггүй. Бензиний үнэ байнга өсдөг боловч дэлхийн зах зээл дээр нефтийн үнэ буулаа гээд ганц хоёрхон удаа багаар буудаг.

Зөвхөн манайд ч биш. Дэлхий даяараа тийм зүй тогтолтой. Нэгэнт ашгийн төлөө байгууллагууд өндөр болгоод авчихсан үнийг бууруулна гэж тэр бүр байдаггүй. Тэгэхээр манай Монголын онцлогтой зүйл ч биш, нийтлэг гэсэн үг. Тиймээс үүнийг эдийн засагчид тэгш хэмтэй биш, өсөхдөө хурдан, буурдаггүй процесс илүү явж байна гэж үздэг.

-Манайх дэлхийн чиг хандлагаар үнийг үндэслэлтэй, цэврээр өсгөдөг гэдэг эргэлзээтэй. ШӨХТГ үнийн хяналтыг төрийг төлөөлж тавих ёстой гэлээ. Гэхдээ хангалтгүй байна. Худалдааны хууль батлах ёстой юу?

-Манайд хүчгүй асар олон жижиг хэрэглэгч байна. Олон улсад зохицуулдаг арга нь хэрэглэгчийн хүчтэй төлөөлөлтэй болох ёстой. Хэрэглэгчийн холбоо ч юм уу байгуулаад ажиллах ёстой гэсэн үг. Үйлдвэрчний эвлэл цалин хөөцөлдөөд яваад байдаг шиг хэрэглэгчийнхээ эрх ашгийг хамгаалаад үнийн өсөлттэй хөөцөлдөж явах хэрэглэгчийн багц төлөөний байгууллага байх хэрэгтэй. Тэр нь тодорхой хэмжээнд хуулиар хамгаалагдах ёстой.

Манайд хуультай олон нийтийн байгууллага хоёрхон байдаг. Мэргэшсэн нягтлан бодогчдын холбоо, МҮХАҮТ хоёр хуультай. Хэрэглэгчийн эрх ашгийг хамгаалдаг хуультай олон нийтийн байгууллага гараад тэр нь янз бүрийн ажил хийгээд эхэлбэл үнэ буурах боломжууд бүрдэж магадгүй.

-Гурилын хувьд ийм байж. Тэгвэл махыг дотоодоосоо хангадаг. Үнэтэй хэвээр байна. Яагаад тэр вэ?

-Өмнө нь үхрийн мах хямд байсан. 7000, 8000-аар авдаг байснаа гэнэт үсрээд 10 гаруй мянга болоод буухаа больчихсон. Үүний гол шалтгаан нь эхлээд үнэ өссөн нөлөө байгаа. Тэр бол Хятад руу мах экспортлоод зах зээл томорсон үе. Тэгэнгүүт махны үнэ гэнэт өсөөд түүнээс хойш буурахаа больчихсон. Малчид нэг удаа өсчихөөр бууруулахгүй байгаа юм. Бас л нөгөө зах зээлийн зарчим. Хоёрт, мах үнэтэй байдгийн шалтгаан бөөний, жижиглэнгийн процесс дээр алдаа байна гэж би хардаг. Архангайн малчин үхрийн махаа ачаад Хүчит шонхор зах дээр ирээд 9000 мөнгөн төгрөгөөр зардаг. Тэгвэл Эмээлтийн цаана яармаг худалдаа үүсгээд, тэнд нь хорио цээр эрүүл ахуйн байдлыг хангачихвал ченжийн нөлөөгүйгээр эндээс хотынхон давхиж очоод малчнаас 10.000-аар авчих боломжтой. Тэгвэл малчин 1000-аар, бид нар 7000-аар хямд мах аваад байх болно. Гэвч манайд мах нийлүүлэлтийн сүлжээ дундын зуучлагчтай. Малчнаас 9000-аар мах авангуут 40 хувь нь яс байдаг гээд тэр хувиа малчнаас авсан үнээр үржүүлээд 4000-5000 нэмчихэж байгаа юм. Ингээд 13000 болдог. Жижиглэнгийн худалдааачин лангууныхаа мөнгө, ашгаа бодсоор бидэнд 17000-аар ирээд байгаа юм. Нийлүүлэгч хэрэглэгч хоёрыг саадгүй холбодог худалдааны механизм үүсгэчихвэл ядаж үхрийн махны үнэ 4000-5000-аар хямдрахаар байгаа юм. Бодвол үүний цаана энэ хэдэн ченжүүд үүнийг алга болгодоггүй “улс төрийн нөлөөтэй” байх. Бид малчдыг загнах ямар ч боломжгүй. Үүнийг зөв зохицуулаад ирвэл махан дээр хяналттай болоод ирнэ.

-Үнийн өсөлтөд Ковид бас их нөлөө үзүүлсэн үү?

-2021, 2022 оны өндөр инфляци гарч ирсэн шүү дээ. Ялангуяа 2022 он гараад маш өндөр гарч ирсэн. Үүний гол шалтгаан нь ковид. Ковидоос болоод дэлхийн бараа бүтээгдэхүүн нийлүүлдэг сүлжээн дээр тасалдлууд үүсчихсэн. Нэг улс нь хилээ хаадаг, нөгөө нэгийнх нь зам хаагддаг. Түүнээс болоод улсууд хаагуур яаж бараагаа татах вэ гэсээр байгаад хугацаа алдсан. Тээвэр ложистикийн асуудлаас болоод импортын бараан дээрээс үнэ өсчихсөн. Нөгөө талаар улс болгонд Ковид гараад үйлдвэрлэл зогсоод нийлүүлэлт багассан учраас бүх улсын бүтээгдэхүүний үнэ өссөн. Ингээд импортын бараа цаанаасаа үнэтэй орж ирээд байгаа юм. Ковид зогсоод сэргэлт гараад иртэл нэмэгдчихсэн, үнэтэй бараа зарагдаад байгаа учир нь тэр.

Одоо тэр нөлөөлөл арилж байгаа. Хамгийн сүүлд БНХАУ ковидын хоригоо авлаа. Хуучин явдаг байсан тээврийн сүлжээ зөв замаараа яваад холбогдоод ирэхээр импортын талын нөлөө харьцангуй багасч байгаа.

мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Хуульч Б.Наранцэцэг: Төсвийн тухай хуулийг батлах нэрээр өөр олон хуульд хуулиас гадуур өөрчлөлт оруулдаг жишиг тогтсон DNN.mn

Өмгөөллийн “Фиделитас Партнерс” ХХН-ийн гүйцэтгэх захирал, өмгөөлөгч Б.Наранцэцэгтэй ярилцлаа.

-Монгол Улсын 2024 оны Төсвийн тухай хуулийн төсөлтэй хамт нэлээд олон хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахаар байгаа. Өмнө нь ч ингэж өөрчилж ирсэн. Төсвийн тухай хуулийг дагалдаад өөрчлөх шаардлагагүй хуульд засвар оруулчихдаг гэсэн хардлага байдаг. Энэ удаагийн өөрчлөлтүүдийг хэр үндэслэлтэй гэж үзэж байна?

-Монгол Улсын 2024 оны төсвийн тухай хуулийн төсөлтэй хамт таван хуульд өөрчлөлт оруулах, таван хуульд нэмэлт оруулах, 11 хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах буюу нийт 21 хуульд өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийг Хууль тогтоомжийн тухай хуульд заасан аргачлалаас гадуур боловсруулж, ямар ч тооцоо судалгаагүй өргөн мэдүүлсэн. Монгол Улсын тухайн жилийн төсвийн тухай хуулийн төслийг боловсруулахад хэрэгцээ, шаардлагыг урьдчилан тандан судалсан байх, олон нийтээр хэлэлцүүлж санал авсан байх Хууль тогтоомжийн тухай хуулийн шаардлага тавигддаггүй. Тиймээс тухайн жилийн төсвийн тухай хуулийн төслийг дагуулж олон тооны хуульд өөрчлөлт оруулдаг жишиг тогтсон. Тухайлбал, Хууль тогтоомжийн тухай хуулийг хүчин төгөлдөр мөрдсөн 2017 оны нэгдүгээр сарын 1-ний өдрөөс хойш баталсан 2018 оны Төсвийн тухай хуультай хамт гурав, 2019 оны төсвийн тухай хуультай хамт 10, 2020 оны төсвийн тухай хуультай хамт 14, тодотголтой хамт 22, 2021 оны төсвийн тухай хуультай хамт 10, тодотголтой дөрөв, 2022 оны төсвийн тухай хуультай хамт 30, хоёр удаагийн тодотголтой хамт 17, 2023 оны төсвийн тухай хуультай хамт 106, тодотголтой хамт 10 хуульд өөрчлөлт оруулах тухай хууль баталсан байгаа юм. Угтаа бол Тухайн жилийн улсын төсвийн тухай хуулийг Ирээдүйн өв сангийн төсөв, Нийгмийн даатгалын сангийн төсөв, Эрүүл мэндийн даатгалын сангийн төсвийн төслийг хамт өргөн мэдүүлэхээр Төсвийн тухай хуульд заасан. Эдгээрээс өөр хуулийг хууль хоорондын давхардал, зөрчлийг арилгах зайлшгүй шаардлагатай тохиолдолд хамт өргөн мэдүүлэхээр хуульчилсан байдаг. Гэтэл Монгол Улсын 2024 оны төсвийн тухай хуультай хамт өргөн барьсан 21 хууль, үүн дотроос 11 хуульд оруулах өөрчлөлт агуулгын хувьд хууль хоорондын нийцлийг хангах, зайлшгүй шаардлагатай өөрчлөлтүүд биш байна.

-Тухайлбал, Төсвийн тухай хуулийг дагалдаж газрын харилцаатай холбоотой хуулиуд өөрчлөгдөхөөр орж ирж байгаа. Энэ агуулгууд хэр нийцэлтэй юм бэ?

-Газрын харилцаа, геодези, зураг зүйн асуудлыг Ерөнхий сайдын эрхлэх асуудлаар нэмэхтэй холбоотой зургаан хуульд оруулах өөрчлөлт нь Монгол Улсын газар зохион байгуулалтын ерөнхий төлөвлөгөө, аймаг, нийслэлийн газар зохион байгуулалтын ерөнхий төлөвлөгөө, хотын хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөө болон хэсэгчилсэн ерөнхий төлөвлөгөөнд нийцсэн эсэх талаар гаргасан газрын асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны байгууллагын дүгнэлтэд үндэслэн иргэн, ААН, байгууллагад газар эзэмшүүлэх, ашиглуулах эрх олгох шийдвэр гаргах эрхийг Ерөнхий сайдад олгосон. Газартай холбоотой харилцаанд шийдвэр гаргах эрх хэмжээ, бүтэц, зохион байгуулалтыг бүхэлд нь өөрчилсөн агуулгатай байгаа. Тодруулбал, 2024 оны Төсвийн тухай хуулийн орлого, зарлагад шууд нөлөөтэй гэхээс илүү зохион байгуулалт, эрх мэдлийн хуваарилалтын өөрчлөлтийг Монгол Улсын Засгийн газрын тухай, Газрын тухай, Кадастрын зураглал ба газрын кадастрын тухай, Газрын төлбөрийн тухай, Геодези, зураг зүйн тухай болон Зөвшөөрлийн тухай хуулиудад оруулж байна. Эдгээр төслүүд нь Монгол Улсын 2024 оны төсвийн тухай хуультай шууд холбоогүй. Харин Газрын тухай хуульд газрын харилцаа, геодези, зураг зүйн асуудлыг Ерөнхий сайдын эрхлэх асуудал байхаар нэмсэн өөрчлөлтөд бусад хуулийг нийцүүлэх зорилгоор өөрчлөх агуулга, зорилготой байна.

-Татварын хөнгөлөлт, чөлөөлөлттэй холбоотой өөрчлөлтүүд нэлээд анхаарал татаж байгаа. Ер нь ингэж татварын хувь хэмжээ рүү орох нь улсын төсөвт халтай гэж эдийн засагчид анхааруулсаар байгаа. Хууль тогтоомж талдаа яах юм бол?

-Татварын хөнгөлөлт, чөлөөлөлт болон татвар ногдох орлогыг тодорхойлох, тайлагнахтай холбоотой НӨАТ-ын тухай, Малын тоо толгойн албан татварын тухай, ААНОАТ-ын тухай, ХХОАТ-ын тухай, Гаалийн тариф, гаалийн татварын тухай таван хуульд өөрчлөлт оруулах хуулийн төсөл өргөн баригдсан. Тухайлбал, Нэмэгдсэн өртгийн албан татварын тухай хуульд нэмэлт оруулах тухай хуулийн төсөлд НӨАТ-аас чөлөөлөх барааны жагсаалтад “малчин, мал бүхий этгээдийн борлуулсан таван хошуу мал, анхан шатны боловсруулалтад ороогүй мах, сүү, арьс шир, ноолуур, хонь болон тэмээний ноос, сарлагийн хөөвөр” гэж нэмэх нэг заалттай төсөл байгаа. Эдгээр өөрчлөлтүүд Монгол Улсын 2024 оны төсвийн тухай хуулийн орлого, зарлагатай хэрхэн уялдаж байгаа нь хуулийн төслийн баримт бичгээс тодорхой харагдахгүй байгаа юм. Гэхдээ татвар ногдох орлогыг тодорхойлох, тайлагнах, төлөх журмыг өөрчлөх, тэдгээрийг хуулиас тусдаа журмаар батлах талаарх өөрчлөлт нь тухайн хуулийн хувьд зарчмын шинжтэй өөрчлөлт, шинэ агуулга болж байгаа. Уг нь бол хуулийн төслийн үзэл баримтлалт тухайн төсөл боловсруулах болсон үндэслэл, шаардлага болон хууль батлагдсаны дараа үүсч болох эдийн засаг, нийгэм, хууль зүйн үр дагавар, тэдгээрийг шийдвэрлэх талаар авч хэрэгжүүлэх арга хэмжээний санал тусгахаар хуульчилсан. Гэтэл Монгол Улсын 2024 оны төсвийн тухай хуулийн хамт 21 хуульд өөрчлөлт оруулах төсөл яагаад боловсруулсан талаарх агуулга үзэл баримтлалд тусгагдаагүй, уялдуулан нийцүүлэх ямар хэрэгцээ, шаардлага байсныг хуулийн төслүүдийн танилцуулгад огт дурдаагүй. Ингэж хуулийн төслийн үзэл баримтлал, танилцуулгыг хуулийн шаардлагад нийцүүлж бичихгүй байгаа нь хэрэгцээ, шаардлагыг урьдчилан тандан судлах, эсвэл анхдагч хуулийн хэрэгжилтийн үр дагаварт үнэлгээ хийх, олон нийтээр хэлэлцүүлэх төсөл өргөн мэдүүлсэн.

-Хуулийн өөрчлөлтүүдэд олон нийтээс санал авдаг байх аа?

-Олон нийтээс санал авч, хэлэлцүүлэх процессын хувьд Хууль тогтоомжийн тухай хуульд худалдаа, хөрөнгө оруулалт, татвар зэрэг бизнесийн орчинд нөлөөлөх хууль тогтоомжийн төслийг баримт бичгийн хамт албан ёсны цахим хуудас болон эрх зүйн мэдээллийн нэгдсэн санд 60 хоногоос доошгүй хугацаанд байршуулж, олон нийтээс санал авахаар тухайлан зохицуулсан. Гэтэл 2024 оны төсвийн тухай хуультай хамт Үнэт цаасны зах зээлийн тухай, Уул уурхайн бүтээгдэхүүний биржийн тухай; Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын тухай; Хувь хүний орлогын албан татварын тухай; Нэмэгдсэн өртгийн албан татварын тухай хуульд нэмэлт оруулах тухай болон Гаалийн тариф, гаалийн татварын тухай хуулиудад нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийг өргөн барьж, шууд хэлэлцэж байна. Хэлэлцэж байна ч гэж хамт өргөн мэдүүлсэн хуулиудыг ер нь хэлэлцэхгүй, ийнхүү хууль зөрчиж өргөн барьж байгааг анзаарахгүй байна.

Нөгөөтэйгүүр Монгол Улс Эдийн засгийн хамтын ажиллагаа, хөгжлийн байгууллага (OECD)-ын Татварын суурийг багасгах, ашиг шилжүүлэхийн эсрэг байгууллага (BEPS)-ын гишүүн орны хувьд хүлээсэн үүргийг хэрэгжүүлж, татварын суурийг багасгах өөрчлөлтөд судалгаатай хандах шаардлагатай.

-Тэгэхээр 2024 оны Төсвийн тухай хуулийг дагаж өөр бусад хуулиудад нэмэлт, өөрчлөлт оруулахдаа процессын алдаанууд их байна гэж үзэж болох уу?

-Ер нь хууль тогтоомж нь нийгмийн харилцааг зохицуулах зорилготой тул бодитой, тогтвортой зохицуулах чанартай байх шааардлагатай байдаг. Гэтэл Хууль тогтоомжийн тухай хуулийг зөрчиж хууль баталснаас төсвийн үргүй зардал гардгийн тод жишээг Ковидын тухай хуулиас харж болно.

Тус хуулийг хэрэгжүүлэх жил гаруй хугацаанд нийт дөрвөн удаагийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр давхардсан тоогоор 95, давхардаагүй тоогоор 92 зүйл, хэсэг, заалтад нэмэлт өөрчлөлт оруулсан байдаг. Ковидын хуулийг судалгаа, шинжилгээгүй батлахын тулд хууль тогтоомжийн тухай хуулийн хуульд заасан хэрэгцээ, шаардлагыг урьдчилан тандан судлах аргачлалыг алгасч, шууд боловсруулж 2020 оны дөрөвдүгээр сарын 29-ний өдөр баталсан. Ингэж батлахаас 20 өдрийн өмнө Хууль тогтоомжийн тухай хуулийн 12 дугаар зүйлийн 12.2.7-д “болон онц байдал, дайн бүхий болон дайны байдал, Гамшгаас хамгаалах тухай хуульд заасан бэлэн байдлын зэрэгт шилжүүлсэн, олон улсын хөл хориот өвчин гарсан онцгой нөхцөлийн хугацаанд хууль санаачлагчаас тухайн нөхцөлийг арилгах, түүнийг даван туулахтай холбоотой санаачилсан хууль” гэх нэмэлтийг 2020 оны дөрөвдүгээр сарын 09-ний өдөр оруулж байсан.

-Жил бүрийн төсөвтэй холбоотойгоор Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулийг өөрчилсөөр юу ч биш болгосон гэж салбарын хүмүүс шүүмжилдэг. Үүн шиг Хууль тогтоомжийн тухай хууль ч олон өөрчлөлт орох нь ээ?

-Хууль тогтоомжийн тухай хууль 2017 оны нэгдүгээр сарын 01-ний өдөр хүчин төгөлдөр болсноос хойш дөрвөн сарын дараа Тухайн жилийн улсын төсөв, төсвийн тодотгол; Дунд хугацааны төсвийн хүрээний мэдэгдэл; Улсын хөрөнгө оруулалтын хөтөлбөр; Засгийн газрын өрийн удирдлагын стратеги; Улсын төсвийн гүйцэтгэл батлах тухай; асуудлыг аргачлал хамаарахгүй боловсруулах, олон нийтийн хэлэлцүүлэг зохион байгуулахгүй байж болох өөрчлөлт оруулсан. Үүнээс хойш хоёр удаагийн нэмэлт өөрлөлтөөр Хууль тогтоомжийн тухай хуулийн 12 дугаар зүйлийн 12.1.2-12.1.6 дах хэсгүүдэд заасан аргачлал хамаарахгүй шууд боловсруулж, батлах хууль тогтоомжийн жагсаалтыг улам өргөжүүлж, нийт 20 төрлийн хууль тогтоомжийн төслийг шууд боловсруулж, батлах үндэслэл бүрдсэн байна. Ийнхүү хууль тогтоомжийн төслийг судалгаа, шинжилгээнд үндэслэхгүй шууд боловсруулах зохицуулалтын агуулгыг өргөтгөж ирсэн нь хууль боловсруулах, ялангуяа санхүү, төсвийн үр нөлөөг урьдчилан тооцож, үр дагаврыг үнэлэх ажлын чанарт нөлөөлдөг.

Ер нь сүүлийн жилүүдэд Хууль тогтоомжийн тухай хуулийг баримтлахгүй, тус хуулиас гадуур хууль баталдаг гурван аргатай болоод байна. Нэгд, батлах гэж байгаа хуульдаа зориулж Хууль тогтоомжийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулж байна. Үүний жишээ Ковидын тухай хууль. Хоёрт, Монгол Улсын Их Хурлын тухай хууль болон Монгол Улсын Их Хурлын чуулганы дэгийн тухай хуулийг барьж “үндэсний эдийн засгийн аюулгүй байдлыг хангах”-тай холбоотой хууль гэж яаралтай горимоор өргөн барьж байна. Үүний жишээ Олон нийтийн сүлжээнд хүний эрхийг хамгаалах тухай хууль байна. Энэ намрын чуулганаар хэлэлцэх асуудалд багтаагүй байсан бүх хуулийг сая ингэж оруулж ирлээ. Гуравт, тухайн жилийн төслийн тухай хуультай хамт өргөн мэдүүлж байна. Гэтэл тэдгээр нь шууд хамааралгүй байгааг дээр ярилаа. Ийнхүү Тухайн жилийн төсвийн тухай хууль, түүнд өөрчлөлт оруулах хуультай хамт олон тооны хуулийн өөрчлөлтийг хэрэгжилтийн үр дагаварт үнэлгээ хийхгүй, эсвэл өөрчлөлтийн хэрэгцээ шаардлагыг урьдчилан тандан судлахгүй шууд тодорхойлж, зөвхөн Төсвийн тухай хуульд заасан хэлэлцүүлгийн үе шатнаас баталж байгаа нь Хууль тогтоомжийн тухай хуулийн холбогдох зохицуулалт болоод Монгол Улсын Үндсэн хуульд заасан төрийн үйл ажиллагааны үндсэн зарчмаас гадна Хууль тогтоомжийн тухай хуулийн дөрөвдүгээр зүйлд заасан олон нийтийн оролцоог хангах, судалгаа, шинжилгээнд үндэслэсэн байх нийтлэг зарчимд нийцэхгүй байгаа юм.

Б.ЭНХЗАЯА

мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл эдийн-засаг

О.Батчулуун: Гаднын банк оруулж ирэх нь банкны өрсөлдөөнийг нэмэгдүүлэх, гадаад хямд эх үүсвэр татахад чухал үүрэгтэй DNN.mn

Эдийн засагч О.Батчулуунтай гадаадын банк Монгол Улсад оруулж ирэхтэй холбоотойгоор ярилцлаа.

-Монгол Улсад гадаад улсын банк оруулж ирэх асуудал олон жил яригдаж байна. Манай улсын санхүүгийн тогтолцоонд арилжааны банкууд гол тоглогч болчихсон яваа. Ийм нөхцөл байдалд гаднын банк оруулж ирэх нь ямар үр дагавар бий болгох вэ?

-Манай санхүүгийн зах зээлийн дийлэнх хувь нь банкны салбар бүрдүүлдэг. Арилжааны 10 гаруй банк үйл ажиллагаагаа явуулж байна. 2023 оны III улирлын байдлаар банкны нийт актив 49.5 их наяд төгрөг. Энэ нь манай эдийн засгийн 90 гаруй хувьтай тэнцэх үзүүлэлт юм. Эндээс банкны салбар ямар том хэмжээтэйг харж болно.

Бид ямар төрлийн банкны тухай ярьж байна гэдгээ нэг талдаа гаргах хэрэгтэй болов уу. Одоогоор ярьж байгаа асуудлын хүрээнд гаднын хувийн хөрөнгө оруулалтын банк оруулж ирэх тухай яригдаж байгаа. Арилжааны банк биш.

Арилжааны банк нь иргэд, ААН-үүдээс мөнгө татаж, түүнийгээ зээл гаргах замаар ашиг олдог байгууллага. Харин хөрөнгө оруулалтын банк нь иргэдтэй харилцахгүй, иргэдээс эх үүсвэр татахгүй. Энэ нь томоохон төсөл хөтөлбөрт санхүүжилт олгож, тухайн төслийн явцтай уялдуулж хөрөнгө оруулалт хийдэг. Мөн хөрөнгө оруулалтын банк нь өргөн утгаараа хөрөнгийн захаас бонд босгож, хувьцааны IPO ч хийдэг. Тэгэхээр гаднын банк оруулж ирэх хуулийн төсөл нь хөрөнгө оруулалтын банк шүү гэдгийг ялгах хэрэгтэй. Зөвхөн төсөл, хөтөлбөрүүдэд санхүүжилт олгоно. Иргэдэд үйлчлэхгүй.

-Та дотоодын банкуудын нөхцөл байдлыг тодорхой хэллээ. Гадны банк оруулж ирвэл дотоодын банкуудын хүү буурах хүлээлт байдаг. Ер нь манай дотоодод банкны хүү яагаад өндөр байдгийг тайлбарлаад өгөхгүй юу?

-Монголд арилжааны банкнаас зээл авч, бизнесээ явуулж буй ААН-үүдийн амьдрах нас нь тав орчим л жил байдаг. Ийм бага насжилттай байдаг шалтгаан нь ч ойлгомжтой. Монгол бол дэлхийн хамгийн өндөр зээлийн хүүтэй 20 улсын нэг, хамгийн өндөр хадгаламжийн хүүтэй 10 улсын нэг. Гэвч суурь хүү өндөр байгаа асуудал нь маш олон хүчин зүйлээс хамаарна. Монголд инфляци байнга хоёр оронтой тоонд байдаг. Дагаад бодлогын хүү, хадгаламжийн хүү ч хоёр оронтой тоонд багтана. Нэгэнт банк гэх байгууллага өндөр хадгаламжийн хүүн дээр үйл ажиллагааны зардал, ашгаа нэмээд зээлийн хүү тогтоно. Тэгэхээр дагаад зээлийн хүү ч өндөр байхад гайхах зүйлгүй. Асуудлын эх сурвалж нь инфляци өндөр, ханш байнга унадагт байгаа биз. Энэ бол манай улсын суурь эрсдэлийн түвшин өндөр байгааг илтгэнэ. Түүхий эдийн үнээс хүчтэй хамаардаг, сонгууль тойрсон популист бодлого, дааж давшгүй өр гээд энэ бүхэн чинь дээрх эрсдэлийн уг шалтгаан нь юм. Тиймээс дан банкнаас хамаарсан үзэгдэл биш гэдгийг бид харах хэрэгтэй. Банкуудыг зээлийн хүүгээ буулгаач гээд шахах юм бол үсрээд л нэг пунктээр л буулгана. Энэ нь мэдээж үйл ажиллагааны зардлаа танах, ашгаа багасгах замаар л буурна гэсэн үг. Банк өөрөө ашгийн төлөө байгууллага. Тиймээс энэ сонголтыг хийхгүй. Гэвч иргэд, ААН-үүдийн хүсэлт бол таван пунктээр дор хаяж бууруулах хүсэлтэй байна. Ингэж байж үр дүн гарна. Тэгэхээр цогцоор нь хөдөлгөж байж зээлийн хүү буурах боломжтой. Мэдээж гадны банк оруулж ирэх нь банкны өрсөлдөөнийг нэмэгдүүлэх, хямд гадаад эх үүсвэр татахад нэлээд чухал. Гэвч энэ нь зээлийн хүүг бууруулах нэг төрлийн арга гэдгийг ойлгох хэрэгтэй. Гаднын банк ороод ирвэл тэр зээлийн хүүг бууруулаад иргэд, ААН-үүд бага хүүтэй зээл авна л гэсэн таамаглал хүн бүрд бий. Үнэндээ энэ бол өрөөсгөл ойлголт.

-Гаднын зарим оронд өөр улсаас банк орж ирэхэд зээлийн хүү чамлахаагүй хувиар буурч байсан судалгаа байдаг юм билээ. Манайд гаднын банк орж ирлээ гэхэд банкны салбар нь байх уу, төлөөлөгчийн газар нь байх ёстой юу?

-Гаднын банк оруулж ирэх нь зөв үү, эсвэл буруу юу гэх олон талт асуудлыг харуулсан гаднын судалгаанууд их бий. Эдгээр судалгаануудаас харахад сайн ч нөлөөлөл бий, муу ч нөлөөлөл бий. Түүнчлэн яг төлөөлөгчийн газар уу, банкны салбар уу гэдгээс хамаарч үр дүн нь янз бүр байна.

Тухайн улс нь хүн ам ихтэй, эдийн засгийн багтаамж том, олон улсад худалдааны нээлттэй бодлого явуулдаг гэх мэт орно. Тэгэхээр гаднын арилжааны банк ашиг талаасаа харвал Монголд орж ирэх боломж бага.

Нэгэнт гаднын арилжааны банк бусад улсуудад нэвтэрсэн олон туршлага бий. Эдгээр улсад дунджаар зээлийн хүүг 3-4 пунктээр бууруулж байсан. Гэвч иргэдэд бус тухайн улсын хамгийн том корпорациудад зээл олгож эхэлсэн. Өөрөөр хэлбэл, тухайн зах зээлийн өрмийг нь хамж байна гэсэн үг. Харин дотоодын банкууд нь иргэд, жижиг дунд бизнес дээрээ өрсөлдөнө. Тэгэхээр бидний таамаглал өрөөсгөл байх магадлалтай.

Нөгөө талдаа гаднын банк орж ирэх нь мөнгөний бие даасан бодлого явуулах боломжийг хумьдаг. Яагаад гэхээр гаднын банк өөрөө тухайн улсын төв банкны хяналтаар явах боломжгүй байдаг. 2008-2009 оны санхүүгийн хямралаас өмнө гадаадын санхүүгийн байгууллагуудаас дотоодын санхүүгийн системд олгох зээлийн өсөлт нь дотоодын банкуудаас их буюу мөчлөгийн далайцыг нэмэгдүүлж байсан бол санхүүгийн хямралын үеэр Ази болон Европын гадаадын банкуудын зээл олголт нь харьяа улс болон дотоодын захын аль алинд нь эрс буурсан байдаг. Өөрөөр хэлбэл, гадаадын банкууд нь эдийн засгийн мөчлөгийг дагаж, хямрал үүсэх үед дотоодын санхүүгийн салбарын нөхцөл байдлыг хүндрүүлж байсныг ялангуяа Европ, Азийн харьяатай гадаадын банкуудын жишээнээс харж болохоор юм.

-Гаднын банк оруулж ирэхэд тухайн банкууд өөрийн улс руу хийж байгаа экспортыг өргөжүүлдэг, улсынхаа нөлөөллийг тухайн орны экспорт, импортоор дамжуулан томруулдаг гэж үздэг. Манай улсын хувьд хэрэгжүүлж чадвал нэлээд таатай л дүр зураг харагдаад байх юм?

-Гадны кэйст суурилсан судалгаагаар, урьдчилан тооцоолох хэд хэдэн эрсдэл бий. Тухайлбал, гаднын арилжааны банкууд нь өөрийн улс руу хийж буй экспортыг өргөжүүлж, улсынхаа нөлөөллийг тухайн орны экспорт, импорт, бизнес сүлжээгээр дамжуулан томруулдаг. Хамгийн гайгүй дотоодын бизнесүүдийг нь онилдог байна. Өөрөөр хэлбэл, хүчтэй, хөрөнгө мөнгө ихтэй гадаадын банкны салбар бодлогын шинж чанартай зээл олгож, шууд “сорчлох ажиллагаа” явуулдаг жишиг бий.

Харин хөрөнгө оруулалтын банкны хувьд бол тухайн улс хоорондын экспорт, импортын худалдаа гэхээс илүү төсөл, хөтөлбөрийн ашигтай байдлыг л харна. Ялангуяа Монгол Улсыг сонирхох суурь шалтгаан нь уул уурхайн салбар. Харин бусад салбарын хувьд, гадны сонирхлыг татах зах зээлийн хэмжээ, төсөл хөтөлбөр байхгүй. Гадны хувийн хөрөнгө оруулалтын банкыг оруулж ирэх нь уул уурхайн салбарт хөрөнгө оруулалт нэмэгдэх, дагаад тухайн төслийн давхар нөлөө их бий. Жишээ нь, Оюу толгойгоор л харъя. Төслийн санхүүжилт тогтмол, тасралтгүй хийгдэж байна. Тиймээс төсөл нь эдийн засагт эерэг нөлөөлдөг. Гаднын хувийн хөрөнгө оруулалтын банк нь том төсөл, хөтөлбөр дээр орж ирэх нь мөн л Оюу толгой шиг нөлөөллийг өгнө л гэж ойлгох хэрэгтэй.

-Засгийн газар энэ цаг үед төсөвтэй холбоотойгоор гаднын банк оруулж ирэх асуудлыг нэлээд хөндөж байгаа. Таны өмнөх оны нийтлэлд Монголд гадаадын таван банкны төлөөлөгчийн газар ажилладаг тухай дурдагдсан байсан. Дөрөв нь банкны тусгай зөвшөөрөл авах эрхтэй. Тэр дундаас Bank of China нэлээд магадлалтай гэв үү?

-Гаднынхан хэд хэдэн байдлаар орж ирэх боломжтой. Нэгдүгээрт, дотоодын банкны тодорхой хувийг гаднынхан эзэмшиж байна. Жишээ нь, Хаан банкны хөрөнгө оруулагч Япон, Хас банкны хөрөнгө оруулагчид нь EBRD-ээс эхлээд зөндөө бий. Худалдаа хөгжлийн банкны багахан хувийг ч Голдман Сакс эзэмшдэг шүү дээ. Хоёрдугаарт, төлөөлөгчийн газар байгуулах замаар орж ирсэн. Нийт төлөөлөгчийн газрын гурван их наяд орчим төгрөгийн зээлийн үлдэгдэл бий. Төлөөлөгчийн газар нь зөвхөн энд байгаа санхүүжилтийн хүсэлтийг толгой банк руугаа явуулж өгдөг. Тэр үүднээсээ иргэд үйлчлэхгүй гэсэн үг.

Эдийн засгийн аюулгүй байдал талаасаа хөрш улсуудын төрийн банкны төлөөллийг оруулах нь хэр вэ гэдгийг үнэлэх хэрэгтэй. Миний харж буйгаар, хөрш орнуудын төрийн оролцоотой банк байх нь аюултай. Тиймээс энэ хуульд “хувийн хөрөнгө оруулалтын банк” гэж онцолж нэрлээд байгаа юм.

Дээрх төлөөлөгчийн газраас Bank of China банк нь төрийн оролцоотой, хувь эзэмшлийн ихэнх буюу 67.7 хувийг Хятадын Засгийн газрын эзэмшлийн Central Huijin Investment Ltd компани эзэмшдэг. Bank of China-ийн төлөөлөгчийн газраас банк байгуулах хүсэлтээ Монголбанканд ирүүлэх тохиолдолд Хөрөнгө оруулалтын тухай хуулийн 3.1.11-т заасан “Гадаадын төрийн өмчит хуулийн этгээд”-ийн тодорхойлолтыг хангасан байх тул Эдийн засгийн хөгжлийн яаманд эхний ээлжинд хүсэлтээ гарган холбогдох зөвшөөрөл авсан байх шаардлагатай.

Гаднын банк Монголд охин компани байгуулж орж ирэх нь дараах нөлөөтэй. Төв банк бүрэн хяналт тавих боломжтой бөгөөд хуулийн этгээд байх учраас Монгол Улсад орлогын албан татвар төлнө, дотоодын банкуудтай ижил төрлийн үйл ажиллагаа явуулах, улмаар дотоодын зах зээлийн цар хүрээг өргөтгөж, өрсөлдөөнийг нэмэгдүүлж, эх үүсвэрийн хүүг бууруулах боломжтой. Гаднын банкны салбар нэгж орж ирэх нь мөн л өөр нөлөөтэй. Эдийн засгийн хямралын үед толгой компаниасаа санхүүгийн дэмжлэг хурдан хугацаанд авч, эрсдэлээс хамгаалагдах боломжтой. Харин төв банк зохистой хяналт тавих боломж хязгаарлагдмал. Төв банк шууд харьцах, шаардлагатай мэдээлэл авах боломж хязгаарлагдмал. Зөвхөн толгой компанийнхаа заавар журмыг мөрдөнө.

Тэгэхээр гаднын банк гэдэгт бид яг юуг ойлгож байгаагаа нэгтгэн ойлгох нь чухал байна. Охин компани, салбар эсвэл төлөөлөгчийн газар байхаас хамааран давуу болон сул талууд харагдаж байна. Тиймээс саалиа бэлдэхээр саваа бэлд гэдэг шиг хууль эрх зүйн хувьд маш тодорхой болгох нь чухал байна.

-Энэ дашрамд, банктай холбоотой өөр нэг зүйл тодруулъя. Манайд гүйлгээний шимтгэлийг аль ч банк аль ч тохиолдолд авч байгаа. Хүн тус бүр дээр 50, 100 төгрөг гээд багахан үнийн дүн харагдаж байгаа ч төвлөрч байгаа дүн томроод явчихдаг. Хэрэглэгч талдаа хохирч байгаа үйлдэл гэж харж болохоор. Энэ үйлдэл үндэслэлтэй юу, хэрэв тийм бол хязгаарлах боломжтой юу?

-Чөлөөт зах зээлд үнэгүй юм гэж байхгүй. Төлж чадахгүй бол тэр үйлчилгээг авч чадахгүй л гэсэн үг. Төлөх үнэ нь тухайн банкуудын өрсөлдөөн дээр л тогтдог. Банкууд шимтгэлээр өрсөлдсөөр анх 500 төгрөг байсан шимтгэл 100, 200 төгрөг болсон шиг санагдаж байна. Цаашид ч дижитал шилжилт хийж буйтай холбоотой энэ өртөг буурах болов уу. Тиймээс ямар нэг үйлчилгээ бүрийн цаана хүн ажиллаж, тоног төхөөрөмж зарцуулж, бичиг цаас болж буйг бид мартаж болохгүй.

мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Ц.Уянга: “Тэнүүн-Огоо”-д Засгийн газар шууд эрх олгосон нь төсвийн мөнгийг МАН-д угааж гаргаж өгсөн схем DNN.mn

АН-ын гишүүн, АН дахь Ногоон автобусны худалдан авалтыг хянах ажлын хэсгийн ахлагч Ц.Уянгатай ярилцлаа.

-Ногоон автобусны худалдан авалтын гэрээ, төлбөр тооцооны баримтыг олж чадсан гэв үү. Ямар нөхцөл байдал харагдаж байх юм бэ?

-Хамгийн анх л 318 тэрбумын төсөвтэй автобус алга боллоо, буух эзэнгүй боллоо гэх үеэс л бид санхүүгийн луйвар байж болзошгүй. 318 тэрбум төгрөгийг Төсвийн хуулиар баталдаг дүн. Үүнийг яаж зарцуулахыг Засгийн газар шийдвэрлэнэ. Үүний дараа мөнгө нь албажаад Монголбанкаар дамжих ёстой. Гэтэл МАН-ынхан гэнэт л ийм хулгай луйвар гараад ирлээ, бид тэмцэж байна, шалгаж байна, хулгайчийг олно гэж байгаа нь бидэнд маш эргэлзээтэй, инээдэмтэй санагдсан. Нөгөө талаар зөвхөн ногоон автобус ч биш хоттой холбоотой их мөнгөн дүнтэй мөнгө угаалгын схем явж байна гэж хардсан. Энэ байдлаар үргэлжилсээр АН-аас ногоон автобусны худалдан авалтыг хянах ажлын хэсэг байгуулагдан, таван гишүүнтэйгээр ажлаа эхлүүлсэн. Өнгөрсөн хугацаанд багагүй ажиллагаа явуулж, нэлээд мэдээлэл цуглууллаа

Мөн шинээр томилогдсон Хотын дарга Х.Нямбаатарт шаардлага хүргүүлсэн. Энэ шаардлагыг ямар нэгэн байдлаар улстөржүүлээд, эсвэл өөр сенсаци гаргаад замхруулахгүй байх хамгаалалтын зүйлийг ч нэлээд хийлээ. Нийгмээрээ хамтарч, хянаж, тавьж байгаа асуудлынхаа хариуг авахаар шахъя гэсэн зорилгоор өнгөрсөн хугацаанд ажиллаж ирлээ.

Бидний тавьсан үндсэн шаардлага бол ногоон автобустай холбоотой худалдан авалтын гэрээ, гэрээтэй холбоотой мөнгөн төлбөрүүдийн шилжүүлгийг өгөөч. Худалдан авалтуудтай холбоотой гаалийн бүрдүүлэлтийн баримтуудыг өгөхийг шаардсан. Өнгөрсөн хугацаанд биднийг хэрэгтэй, хэрэггүй янз бүрийн баримтаар аргалах гэж үзлээ. Эцэст нь ямартаа ч өчигдөр /пүрэв гаригт/ хоёр цаг гаруй нохой шиг үүд хаалгыг нь сахиж суусаар баримтууд авч чадлаа. Шууд худалдан авалтыг хэд хэдэн удаа хувааж хийсэн гэрээг нь авсан. Гэрээний дагуу мөнгөн төлбөрийн шилжүүлгийн Сангийн яамнаас хийх даалгаврын баримтыг өгсөн. Харин гаалийн бүрдүүлгийг тэндээс нь ав гэдэг тайлбар өгсөн. Бид хотын өмнөөс гаалиас нэхэмжлээд явах эрх байхгүй гэдгээ хэлсэн. Хүсэлт гаргаад авч өгье гэсэн.

-Гэрээ, төлбөрийн баримтаас ноцтой зүйлс юу байна вэ?

-Найман багц материал байгаа юм байна. Тэдгээр баримтуудыг харахаар Д.Сумъяабазар гэдэг хүнээсээ салах гээд байгаа юм уу, Ардын нам дотор ямар зодоон болж байгааг бид мэдэхгүй. Тэр нь ч бидэнд хамаагүй. Бидний зорилго бол төрийн хулгайг зогсоох, илчлэх. Баримтууд бол Д.Сумъяабазар гэж хүн Хотын дарга байхдаа Сангийн яамнаас хэдэн удаагийн мөнгө хүссэн албан тоотууд байсан.

Үндсэндээ гэрээнийх нь дагуу мөнгөний хүсэлтийг тулгаж үзлээ. Цахилгаан автобус, дунд оврын автобус, дизель хөдөлгүүртэй “Daewoo” гэх мэт хэд, хэдэн төрлөөр гэрээнүүд хийгдэж. Ингэхдээ гэрээний дүгнэлт гэж байх ёстой. Ямар нэгэн гэрээгээр бараа бүтээгдэхүүн бүрэн авсан бол түүнийгээ хөтлөөд дүгнэсэн протокол гаргадаг. Гэрээнийх нь дүгнэлтийг шүүгээд үзэхэд бүрэн дүүрэн үйл ажиллагаатай, худалдан авах гэрээн дээр заагдсанаар шаардлага хангасан байна гэж тавиад ард талд нь хавсралт баримтууд бүгд байгаа гэсэн байна. Жишээ нь, “Тэнүүн-Огоо” ХХК-ийн оруулж ирсэн цахилгаан хөдөлгүүртэй 20 автобус техникийн шаардлагыг бүрэн хангаж байна. Гаалийн нэвтрүүлэх барааны мэдүүлэг, техникийн баримт бичгийг ажлын хэсгийн дүгнэлтэд хавсаргав гэсэн байх жишээтэй. Гэтэл бидэнд гэрээгээ өгөхдөө гаалийн бүрдүүлэлт нь байхгүй. Гаалийн бүрдүүлэлтэд гол зүйл бий. 20 автобус ирсэн юм уу, 10 ирсэн юм уу. Шинэ ирсэн үү, техникийн үзүүлэлтүүд таарч байгаа юу гэдэг нь гаалийн бүрдүүлэлтээс харагдах ёстой юм.

-Тэгвэл хэчнээн автобус орж ирээд, хэдэн төгрөг зарцуулсан болж таарав?

-Дээр цахилгаан хөдөлгүүртэй 20 автобусны талаар дурдсан. Үүнээс гадна өөр нэг гэрээн дээр “Тэнүүн-Огоо”-гоос оруулж ирсэн их багтаажмийн дизель хөдөлгүүртэй 20 ширхэг автобус, цахилгаан хөдөлгүүртэй 115 автобус, цэнэглэгч иж бүрэн шаардлагыг хангаж байна. Гаалийн нэвтрүүлэх барааны мэдүүлэг, техникийн баримт бичгийг ажлын хэсгийн дүгнэлтэд хавсаргав гээд заачихсан.

Гэтэл хавсралт нь бас байхгүй. Нийт дөрвөн удаагийн санхүүгийн хүсэлтийн дагуу Сангийн яамнаас 134.5 тэрбум төгрөгийг гаргасан байна. Гэтэл өнөөдөр оруулж ирээд нийлүүлчихсэн гээд байгаа тоон үзүүлэлт энэ тоотой нийлэхгүй. Нийт оруулж ирсэн автобусныхаа тоо ширхэгтэй ч нийлэхгүй байгаа. 50 орчим тэрбумын худалдан авалт л хийчихсэн байна. Бараагаа бүрэн нийлүүлээгүй. Нийлүүлсэн гээд бараа нь техникийн шаардлага хангаагүй. Цэвэр залилан л гэж харж байна.

-Санхүүгийн шинжээчид үүний ард авлига байж болзошгүй гэж таамаглаж байна лээ. Та бүхэн энэ талаар судалж үзэв үү?

-2022 онд 318 тэрбумаар нийтийн тээврийн парк шинэчлэлийн хүрээнд 816 ширхэг автобус авна гээд төсөв баталчихсан. Бараа нь нийлүүлэгдээгүй байхад төлбөрийнхөө тал хувийг авчихсан байгааг харахад санхүүгийн луйвар байх боломжтой. Яг шинэ автобус оруулж ирэв үү, хуучин байсан уу гэдгийг харах гэхээр гаалийн бүрдүүлэлтээ өгдөггүй. Салгаж авчхаад өөрсдөө гаалиас олж ав гэдэг байдалтай хариу өгчхөөд байна. АН-аас энэ гэрээнд заагдсан хавсралтыг авах талаар Хотын захиргаанд албан бичгээр хүргүүлэх гэж байна.

-АН дотроо хуваагдалтай хэвээрээ байгаа. Та бүхний энэ ажиллагааг дэмжих юм уу?

-Бидний анхнаасаа хардсан зүйл бол төсвөөс бүх төрлийн худалдан авалт, ажил гүйцэтгэлийг ямар схемээр яаж бүрдүүлж байгаагийн нэг том жишээ бол ногоон автобус гэж л харсан. Тиймээс бид тусгайлан энэ асуудлыг шалгах ажлын хэсэг байгуулаад ажиллаад явж байгаа юм. Энэ талаар намын удирдлагуудтай байнга уулзалт хийж байгаа. Ажлынхаа талаар тайлагнаад үйл явцыг танилцуулсан.

Эрх баригч нам магадгүй хамгийн анхны удаа аль нэг намын тавьж байгаа шаардлагыг биелүүлж байгаа явдал байх. Маш дуулгавартай биелүүлж байгаа байх. Гэхдээ цаана нь хулгайгаа ямар нэгэн хүнээр, эсвэл улстөрчөөр золио гаргаад өөрсдийнхөө Нийслэлийн намаа булаацалдаж байгаа тоглоом ч байх магадлалтай. Гэхдээ энэ бол бидний сонирхох асуудал биш. Эсвэл биднийг түүхий нойтон гээд өөрсдөдөө ашигтай гэж бодож байж магадгүй. Бидэнд манай намын ч хүмүүс байсан, хүний намынх ч байсан төрд хулгай байлгахгүй. Хулгайн шавхруугаар амьдардаг байдлыг хүлээн зөвшөөрөхгүй. Ялангуяа АН-д шинээр гишүүд бүрдсэний хувьд хуучных шиг МАН-ын дохиураар ажилладаг улс төрийн хүчин биш.

Цэвэр ард иргэдийн өмнөөс дуу хоолой, чих болж явахаар ажиллаж байна. Тэгэхээр энд удирдлагын зүгээс ч сайшааж байгаа. Намын удирдлага бидэнд ямар нэгэн шахалт дарамт үзүүлээгүй.

-АТГ-аас ногоон автобусны худалдан авалт хууль зөрчсөн нь тогтоогдож эхэлсэн. Тэнүүн огоо ХХК-д давуу эрх олгосон гэх мэтээр үндэслэлүүдийг тодорхой хэлнэ лээ. Үүний ард авлига, албан тушаалын үйлдлүүд байжээ гэж харж болохоор. Та юу гэж харж байна?

-Ногоон автобусны худалдан авалт бол ашгийн бус буюу нийтийн тээвэрт зарцуулагдаж байгаа төсөв. Тиймээс бүх төрлийн худалдан авалт, гаалийн татвар, нэмүү өртгийн татвар зэргээс бүгдээс чөлөөлөгдсөн. Гэтэл чөлөөлөгдөөд тавьсан үнийн дүн нь тэнгэрт хадчихсан. 318 тэрбум төгрөг үнэхээр манай улсын Засгийн газрын халаасанд бэлэн байсан бол яагаад юу ч хийгээгүй, 20 дугаар зууны байдалтай утаа гардаг автобустай, тэр нь хүрэлцдэггүй. Нийтийн тээврийн масс автобусны эргэлтийн зам шугам гаргаж чадаагүй нь үнэхээр гайхал төрүүлж байгаа юм.

Угаас амьдралыг хүнд байлгах нь эрх баригчдад ашигтай. Хүнд байдгийн ард юм авахгүй байна уу гэхээр жил бүр л 200 автобус авсан байдаг. Тэгвэл одоо зам дээрээ бараг 2000 автобус явж байх ёстой юм биш үү. Яг процедурын үйл ажиллагааг хангах ёстой байгууллага нь Хотын захиргааны байгууллагууд. Банк зээлийн эргэн төлөлтөө яаж хийлгэдэг билээ. Ийм зүйлийг мэдэхгүй зүгээр хэдэн нөхдөд хэдэн зуун тэрбумаар “май” гээд өгчихөөгүй нь тодорхой. Тэгэхээр үүний анхаарлыг өөр тийш нь эргүүлж, өөр хүмүүс, хэдэн ААН-ийг хараан зүхэж муухай харагдуулж байгаад тэр хугацаанд цаг хожиж, сонгуультай золгоно. Сонгууль болохоор нийгмээрээ галзууралд автаад дараа нь энэ бүхэн алга болчихно гэж бодож байх шиг байна. Тиймээс сонгуулийн дөрвөн жилийн хугацаанд амьдардаг ой санамжийн мөчлөгт амьдрахгүй. Сонгууль болдгоороо болно биз. Бидний амьдрал үргэлжилнэ.

Тэгж л үзэж байгаа. Тиймээс мөнгөн шилжүүлгийн баримтыг өгөөч гэхээр банкны хуулга баримтыг өгдөггүй. Сангийн яамнаас гаргасан төлбөрийн даалгавруудыг өгч байгаа. Төлбөрийн даалгавар өгнө гэдэг мөнгө нь шилжсэн гэсэн үг. “Тэнүүн-Огоо” ХХК руу шилжсэн байж таарна. “Тэнүүн-Огоо” гэдэг нь дархан эрхтэй, Засгийн газрын томилоод л худалдан авалтын шууд гэрээ байгуулаад явсан нь угаасаа МАН-ын баталж өгч байгаа мөнгийг угааж буцааж гаргаж өгч байгаа схем. Одоо “Тэнүүн-Огоо”-той яаж тохиролцоод шоронд суулгасан болоод хоёр жилийн дараа суллаад авчих ажиллагааг явуулж байгааг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ ингээд л яваад ирсэн. Энэ удаад бид хууртахгүй. Бид улс төрд орж ирсний хувьд хууртдаг, мэдэн будилдаг, ой санамжаа алддаг байдлыг тэвчихгүй. Ийм улс төрийн соёлыг үргэлжлүүлэхгүй гэдэг үүднээс л явж байгаа юм.

-Хотын дарга Х.Нямбаатар өмнөх хотын дарга нарын худалдан авалтыг цохож зарласан. Түүнд танай намын дарга нарын нэр дуулдсан. Э.Бат-Үүл, С.Баярцогт гээд. Тэр үеийн худалдан авалтыг тодруулмаар байна?

-Бид ч түүнийг шалгаж үзсэн. Э.Бат-Үүл даргын үед шууд худалдан авалтаар АСЕМ-д зориулсан тусгай үйлчилгээний автобусууд авсан юм билээ. Тэр нь ҮАБЗ-ийн зөвлөмжөөр олон улсын төрийн тэргүүнүүдэд үйлчлэх тусгай нөхцөлийг хангасан автобус байх ёстой байсан. Тиймээс яалт ч үгүй шууд худалдан авалт хийсэн. Өөрөөр хэлбэл, цонх нь хагардаггүй, сум нэвтэрдэггүй гэх мэтээр. Тэр хүрээнд ҮАБЗ-ийн гаргасан дүгнэлтийн дагуу худалдан авсан байдаг. Тэр үед тухайн нөхцөлд заагдсан 2009 онд үйлдвэрлэгдсэн, цоо шинэ, тоо ширхэг, техникийн үзүүлэлтүүд бүрэн хангасан, худалдан авалтынхаа үнийн дүнд нийцсэн байдаг юм билээ.

Нийтийн тээврийн бусад худалдан авалтуудын үед МАН-ын л нөхөд байсан шүү дээ. Яахав, Сангийн сайд С.Баярцогт байсан. С.Баярцогтод юу цохогдож ирж байна, түүнийг л хуваарилж өгөх үүрэгтэй. Эд нарт бүгдэд нь тэр үеийн худалдан авалтын баримт нь байгаа. Хэрэв үнэхээр хулгай байсан бол аль хэдийнээ аваачаад шоронд хийчихнэ биз дээ. Хийж болохгүй болохоор тойрч байгаад Батбаярыг баривчилж, хулгайтай тэмцэж байгаа дүр үзүүлж байна.

Нөгөө талаар цаг хугацааны үед аль нам хэн эрх барьж байсан байж болно. Төсөвтэй холбоотой буруу санхүүгийн үйл ажиллагаа явуулсан бол хэнтэй юутай нь шалгадаг процесс байх ёстой. Түүн дээр аль нэг нам хамгаалж ёсгүй. Гагцхүү тэр хянан шалгах процесс хуулийн дагуу нээлттэй, хүнийг хэлмэгдүүлэхгүй байх зарчмыг хангасан байх шаардлагатай. Яагаад гэвэл улс төр, төсвийн мөнгөтэй харьцаж байгаа хэн бүр хардлагад өртөнө. Хардлагад өртөхгүй гэж байвал бусдын мэдэх эрхийг бүрэн хангаж байх ёстой. Тиймээс баримтуудаа л гаргаад тавьчих. Гэтэл “Тэрийг хар аа, тэнгэрийн хаяа” гэдэг шиг өөр хүмүүс рүү заагаад яриад байж болохгүй. Хоёр сарын өмнө болсон бусармаг хулгайгаа ярьж чадахгүй байж 2009 оны үйл явдлыг яриад бужигнуулах гэж байгаа бол бантсан хүний л гаргадаг зан авир.

-Д.Сумъяабазарыг онилсон баримтуудыг өглөө гэж та дээр хэлсэн. Гэхдээ ногоон автобусны будилаан Д.Сумъяабазарын үед эхэлсэн учраас энэ хүн хариуцлага хүлээх ёстой гэсэн нийгмийн хэсэг бий. Хариуцлага яг зөв хүндээ очиж чадах юм уу?

-Үнэндээ Х.Нямбаатар тэмцээд л, нийслэл дээр болсон хулгай луйврыг илчлэх гэж ирсэн юм биш. Х.Нямбаатар сул гишүүн байгаагүй. Эсвэл тэр орлуулшгүй мундаг, хот захирах менежер, хот төлөвлөгч биш. Эдийн засгийн хөрөнгө оруулалтын ойлголттой хүн ч биш. Ядаж компанийн засаглал ч мэдэхгүй. Яахав хуульч байж болно. Хувийн сургууль төгссөн, ажиллаад мэргэшсэн хүн байж болно. Гэхдээ улсын тулгуур гурван яамны нэгийг толгойлоод явж байсан хүн тэр том эрх мэдлээсээ татгалзаад наашаа ирж байна гэдэг бол намын даалгавар. МАН-ын хулгай нь баригдсан. Үүнийг яаралтай зохицуул гэдэг даалгавар өгсөн гэж бид харж байгаа.

Учир нь Д.Сумъяабазар, Х.Нямбаатар хоёр зуузай холбосон, Сонгинохайрханаас сонгогдсон нөхөд. Энэ хоёрыг тойрч байгаа бүх хүн Сонгинохайрханых. Тэр хоёр хаашаа л явна, дагаж байдаг. Х.Нямбаатар Хууль зүйн яам руу орвол тэр чигээрээ Сонгинохайрханыхан болдог. Д.Сумъяабазар хот руу ирэхэд бас л тойрон хүрээлдэг. Тэгэхээр энэ хоёрыг яаж салгаж харж ойлгох юм бэ. Бодвол МАН-ынхаа нийслэлийн Намын хороог Д.Сумъяабазар баригдсандаа ёс зүйн хариуцлага аваад огцруулж байгаа юм шиг боловч нөгөө нүүрээр нь солиод тавибал Д.Сумъяабазар сууж байх ёстой. Д.Сумъяабазарыг ямар нэгэн байдлаар огцрууллаа гэж бодоход яг л номер хоёр Д.Сумъяабазарын хүүхэлдэй сууж байх ёстой.

Их хулгай илрүүлэх гэж байсан хүн 700 автобус худалдаж авлаа гэж ярьж суухгүй. Долоо хоногийн өмнө болж байсан асуудлыг шийдвэрлэж явахгүй байж “Одоо ёстой жинхэнэ хулгайгүй гоё шинэ 700 автобус ирнэ” гэж хэнийг хуураад байгаа юм бэ. Энэ бол угаасаа ёс зүйгүй, увайгүй, доромжилсон хэрэг. Тэгэхээр улс төрийн өндөр албан тушаалтан хамгийн түрүүнд хариуцлага хүлээх. Хариуцлагыг хүлээлгэх гэж ирсэн хүн тэр хариуцлагыг мартуулаад дахиад мөнгө нэмж байгаад 700 автобус авах тухай болоод явчихлаа. “Хараач дээ хүмүүсийн амьдрал хэцүү байна, гудамжинд хөлдөж байна шүү дээ” гээд хүмүүсийг тултал нь зовоочхоод зовлон дээр нь мөнгө хийдэг л үйл ажиллагаа нь үргэлжилж байна.

Д.Сумъяабазартай ямар хариуцлага ярьж байгаа юм бэ. Хотын захирагчаас л огцрууллаа. Нийслэлийн Намын хорооны дарга хэвээрээ байна. Хотод хийж байсан мөнгөн луйврынхаа угаалгыг “Эрдэнэс Тавантолгой” дээр хийх гэж байгаа юм уу, тийшээ нэр нь яригдаад явж байна. МАН доторх том эдийн засгийн фракцын толгойлогч хэвээрээ явж л байна шүү дээ. Өнөөдөр тэр хүн чинь “Ганц худаг”-т сууж байх ёстой. Юун Батбаяр. Хүн олдохгүй болохоор ядарсан амьтныг олж ирээд хийчихлээ. Бодвол тэр доторх Жунайдаа сануулга өгч байгаа юм уу даа.

Б.ЭНХЗАЯА

мэдээ улс-төр

Эрхэм гишүүд ээ, бүгдээрээ хожъё DNN.mn

Post author By БААСАНЖАВЫН ЭНХЗАЯА
Post date 2023-11-03
No Comments on Эрхэм гишүүд ээ, бүгдээрээ хожъё DNN.mn

НӨАТ-ын буцаан олголтын хоёр хувийг таван хувь болгоно, болгохгүй гэх маргаан олон нийтийн анхаарлын төвд байна. УИХ иргэдийн саналыг цахимаар хүлээн авах “Д-өргөдөл” платформ нэвтрүүлж, эхний нийтийн өргөдөл долоо хүрэхгүй хоногийн дотор 100 мянган дэмжлэг авч орхив. Энэ нь өнөөдөр бидний маргаад байгаа НӨАТ-ын буцаан олголтын тухай юм. Товчхондоо, иргэд, аж ахуйн нэгжүүдийн олон жил ярьж байгаа санаачилга. Үүнийгээ ч тэд дэмжсэн. Гэвч Засгийн газрын нэр бүхий сайд нар тэргүүтэй УИХ-ын зарим гишүүд илтэд эсэргүүцэж буй.

Сонгууль дөхсөн попрол гэж нэг талаас даапаалж байгаа ч 100 мянган хүний саналыг үл тоолоо, иргэдээ сонсоогүй түшээдэд санал өгөхгүй зэрэг уриалгууд ч давхар явж харагдана. Энэ бүхнийг хойш тавиад бодит тооцоонд үндэслэн харах гээд үзье.

Иргэд, ААН-үүд, УИХ-ын даргатайгаа эсрэгцээд байгаа Сангийн яамныхны албан, албан бус, ам дамжсан олон шалтаг, тайлбаруудаас эхлээд тоймлоё.

Нэгд, НӨАТ-ын иргэдийн урамшууллын буцаан олголтын хэмжээг 50 хувь болгон нэмэгдүүлэх нь дундаж давхаргыг бус цөөн тооны өндөр хэрэглээтэй чинээлэг иргэдийг дэмжсэн үр дүнгүй бодлого. Буцаан олголтын хэмжээг нэмэгдүүлэхэд төсөвт 600 тэрбум төгрөг шаардлагатай боловч энэ эх үүсвэрийн 50 хувийг хамгийн өндөр орлоготой 10 хувь л хүртэх юм.

Хоёрт, НӨАТ нь эдийн засгийн аль ч хямралын үед эдийн засаг, төсвийн хамгийн тогтвортой найдвартай эх үүсвэр байдаг. Иймд НӨАТ-ын урамшууллын буцаан олголтыг нэмэх нь эдийн засаг, төсвийн тогтвортой байдлыг алдагдуулах, өрийн дарамтыг нэмэгдүүлэх цаашлаад гадаад өрийн дефолтод орох ноцтой үр дагавартай.

Гуравт, Бүх төрлийн И-баримт өгдөггүй далд эдийн засгийн хамрагдалтыг нэмэх зорилт туссан.

Татварын орлого 23.9 хувиар өсч байхад бид НӨАТ дээр далд эдийн засгаа бууруулж И-баримтаа нэмэгдүүлж хамрагдалтыг нэмэгдүүлнэ гэдгээ тооцоолж 34 хувиар нэмж тооцсон” гэсэн гурван агуулгаар л Сангийн сайд Б.Жавхлан еөрнхийдөө тайлбарлаж буй. Тэрбээр УИХ-ын чуулган дээр “НӨАТ-ын буцаан олголтыг нэмэх ямар ч боломжгүй. Сонгууль дөхсөн хийрхэл” гэж хүртэл чанга дуугараад амжсан. Нэг талаас төсвөө зоригтой хамгаалж байгаа үйлдэлд нь баяр хүргэмээр.

Гэхдээ…

Энэ бүх шалтгаан үндэслэлтэй юу.

Нэгд, Засгийн газрын гишүүд 2021 оны тавдугаар сард Төрийн ордонд бизнес эрхлэгчдийн төлөөлөлтэй уулзах үеэр Сангийн сайд Б.Жавхлан “…Том татвар төлөгчдөө яаж дэмжих вэ гэвэл татвар, мөнгөний бодлогын орчин тогтвортой байна, төр зээлжих зэрэглэлээ сайжруулах үүрэгтэй…” гэсан агуулгыг ярьж байв. Харин өнөөдөр тэрбээр том татвар төлөгчдөө “…Цөөн тооны өндөр хэрэглээтэй чинээлэг иргэдийг дэмжсэн үр дүнгүй бодлого” гэж тодорхойлж байгаа нь маш ноцтой тайлбар. Улсын төсвийн гол орлого татвар мөн. Татварын хувь хэмжээ багасах, татвар төлөгчид цөөрөх маш аюултай. Тэр утгаараа татвар төлөгчдийг их, бага гэж ялгаварлах нь зохимжгүй үйлдэл. Ялангуяа том татвар төлөгчдөө “…Баян чинээлэг” хэмээн матаж буй үйлдэл төрийн сайд хүнд байх ёсгүй юм. Нөгөө талаар НӨАТ-ын урамшууллын буцаан олголт гэдэг бол татвар төлөгчид урамшуулалд багахан хувийг буцааж авч байгаа л явдал. Их татвар төлбөл их урамшуулал авна, бага төлбөл багыг л авна. Хэний ч бодоод ойлгочих энгийн тооцоолол. Улсад их татвар төлсөн иргэн, ААН түүндээ тохирсон урамшуулал авахад юу нь буруу байна вэ. Баялаг бүтээгчид, хөрөнгөтэй нэгнээ үзэн ядах сэтгэлгээг төрийн түшээ хүн дэвэргэж болохгүй юм.

Хоёрт, НӨАТ бол төсвийн тогтвортой байдлыг хангах хэрэгсэл огт биш ээ. Төсөв хэлэлцэх үеэр УИХ-ын гишүүн Н.Алтанхуяг үүнийг маш тодорхой сануулж, үрэн таран хийчихээд байгаа Төсвийн тогтвортой байдлын сангаа зориулалтын дагуу ашиглах ёстой болохоос иргэдийн татвараар төсвөө нөхөж болохгүйг Сангийн сайдад сануулаад амжсан. Үүнээс гадна НӨАТ-ын урамшууллын хувийг далд эдийн засагтай холбож буй. Сангийн сайд өөрөө ч “…НӨАТ-аар дамжуулж далд эдийн засаг руу орох гэсэн эрсдэлтэй хэсгийг бага ч гэсэн хумьж байгаа нь жил ирэх тусам хүрээгээ тэлнэ. Тэр хэмжээгээр далд эдийн засгийн хэмжээ буурч байна” гэж хэлж байсан удаатай. Зөв өө. НӨАТ-ын хуулийг баталсан зорилго ерөөсөө л энэ. Үүргээ ч биелүүлж буй. Гэхдээ хуулийн хэрэгжилтийг чамбайруулснаар төсөвт нэмэлтээр олж болох орлогын дүнг тэр мартав уу. Тэгээд ч төсвийн ачааг НӨАТ-аа шударгаар төлөгчид нуруундаа үүрч буй нь зөв гэж үү.

Гуравт, УИХ-ын дарга Г.Занданшатар УИХ-ын Төсвийн байнгын хорооны өнгөрсөн лхагва гаригийн хуралдаан мэдээлэл хийхдээ “Монголбанк, Үндэсний статистикийн хороо зэрэг холбогдох байгууллагууд тооцоо, судалгаа хийсэн. НӨАТ-ын тухай хуулийн хэрэгжилтийг бүрэн хангаж, сайжруулснаар төсөвт төвлөрөх орлогыг нэмэгдүүлэх боломжтой гэсэн үндэслэлийг дээрх байгууллагууд холбогдох олон улсын зөвшөөрөгдсөн аргачлалаар тооцон ирүүлсэн. Уг тооцооллоор хуулийн хэрэгжилт сайжирч, холбогдох арга хэмжээнүүдийг авснаар төсвийн орлого 534-635 тэрбум төгрөгөөр нэмэгдэх боломжтой. Мөн буцаан олголтыг нэмэгдүүлснээр иргэдийн оролцоотойгоор татварын орчин дахь хууль зөрчсөн, шударга бус үйлдлийг илрүүлэх, авлигатай тэмцэх асуудалд эерэг нөлөө гарна. Одоогоор татвараас зайлсхийх асуудлаар улсын хэмжээнд 620 хэрэг шалгагдаж байна” гэжээ. Сангийн яам зөвхөн зардал яриад буй ч орлого ярихгүй байгаа нь хачирхалтай. Зарим судалгаагаар ДНБ-ий 20 хувьд хүрсэн гэгдэх далд эдийн засагт хэдэн төгрөг эргэлдэж байгааг эрхэм Сангийн сайд маань мэдэх болов уу.

Өөр нэг сонин тооцооллыг хуваалцъя. НӨАТ бол ямар ч нөхцөлд автоматаар Улсын төсөв руу 10 хувь нь шилжиж байдаг тогтолцоо. Харин эргээд яг тэр тооцоолол, бараа бүтээгдэхүүн бүрээр хоёр хувийн урамшууллаа иргэд авдаг уу гэвэл ҮГҮЙ. Энд маш том алдагдал, иргэдийн бухимдлын гогцоо бий гэж хэлж болно. 2022 онд Монгол Улс 3.9 их наяд төгрөгийн НӨАТ-ын орлого төсөвтөө бүрдүүлжээ. Үүнээс 261 тэрбум төгрөгийг НӨАТ-ын буцаан олголтын урамшуулалд өгсөн байна. 261 тэрбум төгрөг нь 3.9 их наяд төгрөгийн 6.7 хувь. Үлдсэн 93.3 хувь нь улсын төсөвтөө үлдсэн. Төсөв талаасаа 20 хувь буцаагаад иргэдэд урамшуулалд гарч байгаа биш, 6.7 хувь л гарч байгаа гэсэн үг. Хэрэв НӨАТ-ын буцаан олголт таван хувь байсан бол 652.5 тэрбум төгрөг буюу 16.7 хувь болох байсан. Өөрөөр хэлбэл, 83.3 хувь нь төсөвтөө үлдэнэ. НӨАТ-ын иргэдэд урамшуулал болгон өгөх буцаан олголтыг таван хувь болгохоор НӨАТ-ын орлогын 50 хувиа алдана гэж айлгаж байгаа нь өөрөө буруу юм. Одоо ч 20 хувиа буцаагаад өгч байгаа гэж байгаа ч төсөв талаасаа 6.7 хувийг л өгч байгааг ийм хялбархан тооцож болно. Үлдсэн 13.3 хувийг ААН, компаниудын төлсөн НӨАТ-тай холбоотой бөгөөд тэд энэ урамшууллыг авдаггүй хэмээн уг санаачилгыг анхлан гаргасан талуудын нэг болох СЕО клубийн ерөнхийлөгч Б.Гантулга хэвлэлд тайлбарласан байна.

Дахиад нэг тооцоо, судалгаа. 2022 оны байдлаар 1.1 сая иргэн буюу насанд хүрсэн иргэдийн дөнгөж 48.6 хувь нь И-баримтад бүртгүүлсэн. Улаанбаатар хотын 15 худалдааны төвийн 279 цэгээс авсан тандан судалгаагаар худалдаа эрхлэгчдийн 53.0 хувь нь И-баримт өгдөг байна. Тэгэхдээ И-баримтыг зөвхөн иргэд шаардсан тохиолдолд, эсвэл үнийн дүн өндөртэй бараанд л ихэвчлэн өгч байгаа нь тогтоогджээ. Харин хувиараа хөдөлмөр эрхлэгчдийн 34.9 хувь нь И-баримтад бүртгүүлсэн байдаг аж. 50 сая төгрөгөөс дээш борлуулалттай, НӨАТ төлөгч биш 4292 хувиараа хөдөлмөр эрхлэгч байгаа бөгөөд тэдний нийт борлуулалт 2022 онд 1.9 их наяд төгрөг байна. 50 сая төгрөгөөс дээш борлуулалттай 5.4 мянган аж ахуйн нэгж НӨАТ төлөгч биш байна. Тэдний нийт борлуулалт 2022 онд 2.5 их наяд төгрөгт хүрсэн байна. НӨАТ-ын буцаан олголтыг нэмэгдүүлснээр татварын системд бүртгүүлсэн ч төлөөгүй байгаа эдгээр 4.4 их наядын орлогод татвар тооцох боломж бүрдэнэ гэж үздэг. НӨАТ-ын урамшууллын буцаан олголтын хувь хэмжээ бага байгаа нь далд эдийн засагтай холбогдож байгаа шалтгааны гол тайлбар ердөө л энэ. Урамшууллын хувь хоёроос тав руу шилжих нь төсөвт ирэх дарамт тийм ч хүнд биш. Харин эсрэгээрээ далд эдийн засгийг хумьж, татварын орлого их наядаар нэмэгдэх гарц шийдэл харагдаж байна. Бидэнд гарц, шийдэл хангалттай байна Эрхэм гишүүд ээ.

УИХ-ын Төсвийн байнгын хорооны лхагва гаригийн хуралдаанаар НӨАТ-ын буцаан олголтын хоёр хувийг таван хувь болгож нэмэгдүүлэх талаар нийтийн өргөдлийг хэлэлцэж, ажлын хэсэг байгуулсан. Ажлын хэсгийн гишүүд далд эдийн засгийн дээрх тооцоолол дээр тогтож харах ёстой.

Үүнээс гадна Сангийн сайд Б.Жавхлан НӨАТ-ын урамшуулал таван хувь болбол 600 тэрбум төгрөгийн эх үүсвэр шаардагдана гэж буй. МҮХАҮТ-ын ерөнхийлөгч Д.Энхтүвшин “Бодит тооцоолол 600 тэрбум биш 400 тэрбумын эх үүсвэр шаардагдана. НӨАТ-ын татварыг жигд төлье. Зарим нь төлөөд зарим нь төлдөггүй байж болохгүй. Төлөхгүй хэсгээс авч байгаа ажил үйлчилгээ бизнесүүдийн хувьд зардал болдог. Энэ утгаараа жигд төлдөг болъё” гэсэн нь татвар төлөгчдийн зүгээс тавих л шаардлагын нэг. Энэ тухай УИХ-ын гишүүн, Хууль зүйн байнгын хорооны дарга Д.Цогтбаатар “НӨАТ-ын буцаан олголтыг нэмэгдүүлэхэд Сангийн яам 600 гаруй тэрбум шаардлагатай гэсэн бол Худалдаа аж үйлдвэрийн танхимынхан 400 гаруй тэрбум гэсэн тоо хэлсэн. Ингэж 200 тэрбумын зөрүү гаргаж болохгүй. Тооцоо тодорхой бус байна. Аж ахуйн нэгжийнхэндээ илүү итгэж байна. Яагаад вэ гэвэл тэд өөрийнхөө мөнгийг тоолж байна шүү дээ. Тиймээс бодит, тооцоо судалгааг гаргахын тулд хэлэлцэх ёстой” гэснийг орхиж болохгүй юм.

Харин энэ нэмэлт үүсвэрийг хэрхэн олох талаар УИХ-ын гишүүн, Ёс зүй, сахилга хариуцлагын байнгын хорооны дарга Б.Баттөмөр “Татварын үндсэн зарчим тэгш шударга байх ёстой. НӨАТ-ын буцаан олголтыг нэмэгдүүлснээр 615 тэрбум олох хэцүү гээд байна. Энэ үгүй юм. 2022 онд Авлигатай тэмцэх газар төсөвт 2.3 их наяд төгрөгийг төвлөрүүлсэн. Уул уурхайн биржийн тухай хуулийг баталсан. Нүүрс, төмрийн хүдрийг зарж орлого олсон. Одоо зэсээ худалдах хэрэгтэй. Зэс тойрсон шимэгчдийг болиулах хэрэгтэй. Зэсийг худалдвал их наядаар орлого нэмэгдэх магадлалтай. Бидэнд боломж байна. Зохицуулалтай төртэй улс орон хөгжиж байна. Бид ядаж төсвөө алдагдалгүй батлах хэрэгтэй. Зардлаа хэмнэх хэрэгтэй. Энэ мэт олон хэмнэлтээс 615 тэрбум байтугайг олно. 100 мянган хүн санал өгнө гэдэг асуудал байна гэсэн үг учраас УИХ хэлэлцэх ёстой” гэжээ. Энэ бол байж болох хувилбаруудын нэг юм.

Үүнээс харахад НӨАТ-ын урамшууллын хувийг нэмэгдүүлэх нь чинээлэг хэсэг бүлгийг тэтгэсэн явдал гэдэг ойлголт байх боломжгүй. Урамшууллын хувийг нэмэгдүүлэх нь далд эдийн засгийг хумих том хөшүүрэг гэдэг нь тооцоо судалгаатайгаа гараад ирж байна. Эх үүсвэрийн хувьд шийдвэрлэх боломж Сангийн яам, Засгийн газар, УИХ-д бүрэн нээлттэй. Яг үнэндээ сонгуульд зориулсан усалгааг татвар төлснийхөө хэрээр авах гэж байгаа иргэдийн урамшууллаас илүү 2024 оны төсвөөс суга татаад гаргаад ирж болно. Сонгуулиас хоёрхон сарын өмнө төрийн албан хаагчдын цалинг 10-20 хувиар нэмэх, 21 аймагт тэнгэр, газар шиг ялгаатай хөрөнгө оруулалтын төсвүүд баталсан гээд л ярих боломжтой. Ерөөсөө энэ бүхэн зөв эдийн засгийн тогтолцоо биш гэдгийг Б.Жавхлан сайд хамгийн сайн мэдэж байгаа. Ерөөсөө НӨАТ тойрсон энэ асуудалд бодит байдал дээр нэмэхээс аргагүй нөхцөлд байгаа нь харагдаж байна. Цаг хугацаа тулсан үед улсын төсвийг задлах амаргүй ч үр дагавар нь олон нийтийн, ард түмний төлөө, татварын шударга тогтолцоог бүрдүүлэх, далд эдийн засгийг бууруулах ач холбогдол илүү өндөр байгааг албаныхан өнгөрсөн хугацаанд хангалттай ойлгосон болов уу.

Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Гуравдугаар зүйлийн 1-д “Монгол Улсад засгийн бүх эрх ард түмний мэдэлд байна. Монголын ард түмэн төрийн үйл хэрэгт шууд оролцож, мөн сонгож байгуулсан төрийн эрх барих төлөөлөгчдийн байгууллагаараа уламжлан энэхүү эрхээ эдэлнэ” гэж заасан. Мөн 16 дугаар зүйлийн 12-т “төрийн байгууллага, албан тушаалтанд өргөдөл, гомдлоо гаргаж шийдвэрлүүлэх эрхтэй. Төрийн байгууллага, албан тушаалтан нь иргэдийн өргөдөл, гомдлыг хуулийн дагуу шийдвэрлэх үүрэгтэй” гэж заасан байдаг. Монгол Улсын Их Хурлын тухай хуулийн 391 дүгээр зүйлд Үндсэн хуульд заасан энэхүү засаглах эрхээ ард түмэн эдлэхдээ “…тодорхой асуудлыг шийдвэрлүүлэх талаар асуулт асуух, санал өгөх эрхээ УИХ-ын албан ёсны программ хангамжаар дамжуулан хэрэгжүүлж болно” гэж заасан. Энэ бол өнөөдрийн парламентын гишүүдийн батлалцсан, дагаж мөрддөг хуулиуд. Монголын ард түмэн эдгээр эрхээ эдэлж, саналаа өглөө. Тэр утгаараа УИХ-ын гишүүдийн хувьд анхаарах, дэмжих том агуулга юм. Сонгогчид бэлэн мөнгө, халамж хүссэнгүй. Тэд татварын шударга орчин бүрдүүлэхийг, төлсөн татварынхаа хэмжээгээр урамшуулал авах эрхээ эдлэхийг л хүслээ. Өнөөдрийн ард түмний нуруун дээр энэ улсын эдийн засгийн хүндрэл, татварын олон дарамт, үнийн дарамтууд явж буй. Угтаа чөлөөт эдийн засагтай, улс төрийн чадварлаг хүчинтэй улс орны ард түмэн нуруу тэнэгэр, ажлын байртай, боломжийн орлоготой, эрүүл аюулгүй орчинд амьдрах эрхтэй. Гагцхүү тэр эрхүүдийг өнөөдрийн төр засаг, УИХ-ын гишүүд, Засгийн газар хангах үүргийг хүлээн сонгогдсон. Тиймээс өнөөдрийн ард түмний дуу хоолой, итгэл тээн илгээсэн цахим санал асуулгад парламентын гишүүд ч, Засгийн газрын гишүүд ч санаачилгатай, шийдэлтэй оролцох нь тэдний үүрэг юм. Эрхэм гишүүд ээ, бүгдээрээ хожъё л доо.

Б.ЗАЯА

мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Ч.Ганзориг: Охиныг эсэн мэнд олно гэж бүрэн итгэж байсан DNN.mn

Дорноговь аймгийн Сайншанд суманд 12 настай охин бусдын гарт амиа алдсан хэрэг өнгөрсөн сарын 6-нд гарсан.

Охиныг эрэн сурвалжлах явцад орон нутагт камерын нэгдсэн хяналт, хүүхэд хамгаалал зэрэг олон чиглэлийн үйлчилгээ хангалтгүй байгааг нийтээрээ харцгаасан. Тэгвэл өнөөдөр энэ чиглэлд тус аймаг ажиллаж байгаа эсэх талаар аймгийн Цагдаагийн газрын урьдчилан сэргийлэх ажил хариуцсан чиглэлийн ахлах мэргэжилтэн, цагдаагийн хошууч Ч.Ганзоригтой ярилцлаа.

– Бага насны хүүхэд сураггүй алга болж, гурав хоногийн дараа амиа алдсан байдалтай олдсон хэрэг олон нийтийг цочроосон. Орон нутагт энэ төрлийн гэмт хэргээс урьдчилсан сэргийлэх ажил хэрхэн хийгдэж байна вэ?

– Аймгийн ИТХ-аар Хүүхэд хамгааллын хөтөлбөр шинэчлэн батлагдаад байна.

Энэ хүрээнд “Намайг хамгаал-хамтдаа хамгаалъя” нөлөөллийн том аяныг аймгийн хэмжээнд зохион байгуулж эхлээд байна. Бүх салбарт, бүх чиглэлд хөдөлж байна.

Ялангуяа ерөнхий боловсролын сургуулиуд, МСҮТ, Анагаах ухааны коллежид нөлөөллийн сургалт мэдээллүүд хийгдэж эхэлсэн. Хүүхдийг гэмт хэргийн хохирогч болохоос хамгаалах, зам тээврийн осол гэмтлээс урьдчилан сэргийлэх чиглэлээр манай цагдаагийн байгууллагаас идэвхийлэн оролцож байгаа.

– Хяналтын камерын асуудал юу болсон бэ?

– Хяналтын камерыг иж бүрэн шинэчлэх ажил эрчимтэй үргэлжилж байна. Энэ ажил 2.2 тэрбум төгрөг төсөвлөгдсөн. Саяхан болсон аймгийн ИТХ-ын 11 дүгээр хуралдаанаар төсөв санхүү нь бүрэн шийдэгдээд өнөөдөр /өчигдөр/ тендерээ зарлах гэж байна. Ажлын хэсэгт манай байгууллагаас төлөөлөл орон ажиллаж байгаа.

– Энэ төсвөөр камержуулалт аймгийн хэмжээнд бүрэн хийгдэж чадах уу?

– Бидний зүгээс эхний байдлаар хангалттай гэж үзэж байгаа. Гол нь цаашдын ашиглалт, шинэчлэлийг хаяж болохгүй. Үүн дээр жил бүр урсгал зардлыг аймгаас шийдвэрлээд явахаар болж байна. Энэ бол сайн тал шүү дээ.

– Цагдаагийн алба хаагчид бол бодит амьдрал дунд ажиллаж байгаа. Хүүхэд хамгаалалд хамгийн тулгамддаг асуудал таныхаар юу байх юм?

– Ерөөсөө ганц тулгамддаг асуудал бол эцэг эхийн хараа хяналт шүү дээ. Үүн дээр л толгой гашилж явдаг. Магадгүй саяын хэрэгт хараа хяналт сайн байсан бол гэх бодол төрж л байлаа. Нөгөө талаар хүүхэд хамгааллын асуудалд аюулгүй орчин, нөхцөл чухал.

– Багш, сургуулийн орчин хүүхэд хамгаалалд том хувь нэмэртэй гэдгийг харлаа. Талийгаач охины багш хоёр цагийн дотор ар гэрийнхэнд мэдэгдсэнээр эрэн хайх ажил эхэлж байсан. Та бүхэн энэ чиглэлд анхаарч байна уу?

– Тэгэлгүй яах вэ. Сургуулийн орчинд “Өсвөрийн сэргийлэгч” үйл ажиллагааг идэвхжүүлж байна.

Тухайн сургуулийн орчинд гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх, хорт зуршлаас хамгаалах зорилгоор өсвөрийн сэргийлэгчид үр дүнтэй. Нэг ёсондоо хүүхдүүдийн дундах цагдаа гэсэн үг.

Багш, сургуулийн ажилтнууд хүүхэд хамгааллыг хэрхэн анхаарах вэ, яаж ажиллах талаар сургалт хэлэлцүүлгүүд явагдаж байгаа. Манай аймагт идэвхтэн багш н.Мөнх-Эрдэнэ гээд залуу бий. Цагдаагийн байгууллагын зүгээс энэ багштай болон бусад сургуулийн багш нартай хамтран ажиллаж байна.

Мэдээж эцэг эхийн хараа хяналтыг сайжруулах чиглэлээр нөлөөллийн арга хэмжээ авч байгаа. Эцэг эхчүүд маань өглөө ажилдаа яваад орой ядарсан хүмүүс ирээд л амарцгаадаг. Хүүхдүүдээ сонсдоггүй. Гэвч өнөөдрийн бидний амьдрал, нөхцөл байдал ямар ч үед хүүхдүүдээ сонсохыг, анхаарал тавихыг шаардаж байна. Хүүхдүүдтэйгээ түлхүү ярилцах хэрэгтэй болж байна. Энэ чиглэлд сургалт мэдээллийг эцэг эхчүүд, зөвлөлүүдэд өгч байна.

– Такси үйлчилгээг хяналттай болгож чадсан уу?

– Аймгийн Авто тээврийн төв, UBcab-тай хамтраад такси үйлчилгээг бүртгэлжүүлэх ажил эхэлсэн. Одоогоор такси үйлчилгээнд явдаг 200 орчим тээврийн хэрэгслийг бүртгэлд оруулаад байна. Орон нутаг дотор таксинд явдаг жолооч нарыг UBcab-д нэгтгэсэн. Ингэснээр найдвартай баталгаатай таксинд суух, суусан тохиолдолд хүүхдийн мэдээлэл эцэг эхийн гар утсанд ирдэг байдлаар зохицуулж байна. Такси үйлчилгээний таних тэмдэггүй машин үйлчилгээнд явахыг хориглож байна.

Үүнээс гадна бүх сургуулийн орчинд утасгүй интернэт байрлуулсан. Хүүхдүүд фэйсбүүк зэрэг олон нийтийн сүлжээнд орох боломжгүй. Зөвхөн тэндээс мэдээлэл авах, ар гэрийнх нь эцэг эх нь хүүхдээ хаана яваа байршлыг хянах боломжтой. Энэ ажил нэлээд үр дүнтэй байгаа.

– Талийгаач охиныг эрэн сурвалжилсан гурав хоног ар гэрийнхний хувьд ч, нийгэмд хүнд цаг хугацаа байсан. Газар дээр нь ажиллаж байсан цагдаагийн алба хаагчдад ч хүнд туссан байх. Эрлийн ажиллагааг зогсоож байгаа таны мэдэгдлээс л харагдаж байсан. Нийгэмд юуг анхааруулмаар байв?

– Сэтгэл маш их эмзэглэсэн. Би өөрөө гурван охинтой хүн. Талийгаач охиныг амьд олно гэсэн бүрэн итгэлтэй байсан. Мэдээж тодорхой хэмжээний хохирол амсах нь гарцаагүй. Гэхдээ л амьд олдоно гэж итгэж байсан. Маш харамсалтай явдал болсон.

Хүүхдийг зөвхөн хүүхдийн байгууллага, цагдаа анхаарна гэхээс илүү ард түмэн, нийт хүмүүс хүүхдэдээ анхаарах цаг болсон байна гэдгийг л сайн захимаар байна. Нийгэм өөр болсон. Түүнийг дагаад хүүхдийн сэтгэхүй хүртэл өөр. Тиймээс хүүхдийнхээ үгийг сонс. Тэдэнтэй ярилц. Хаана юу хийж явааг, тэд юу сонирхдогийг, гар утсанд нь ямар мэдээлэл байдаг зэргийг эцэг эхчүүд мэддэг байх хэрэгтэй. Ингэж байж болзошгүй эрсдэлээс урьдчилан сэргийлэх юм. Үүнийг л анхаараач гэж захья даа.

мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Д.Тэгшбаяр: Монголд хуурамч бараа бүтээгдэхүүний зах зээл хяналтаас гарах нь терроризмыг санхүүжүүлэх, мөнгө угаах гэмт хэрэгт дэмжлэг үзүүлсэнд тооцогдох эрсдэлтэй DNN.mn

Санхүүгийн гэмт хэргийн шинжээч Д.Тэгшбаяртай ярилцлаа.

-Дэлхийн улс орнуудын Зохион байгуулалттай гэмт хэргийн индексийн үнэлгээ гарч, Монгол Улсад зарим төрлийн гэмт хэрэг хяналтаас гарах эрсдэлтэй гэж үнэлэгдсэн талаар та мэдээлсэн. Үүнийг дэлгэрүүлэхгүй юу?

-Үндэстэн дамнасан зохион байгуулалттай гэмт хэрэгтэй тэмцэх олон улсын санаачилга гэж байгууллага байдаг. Энэ байгууллагаас хоёр дахь удаа дэлхийн улс орнуудын зохион байгуулалттай гэмт хэргийн индексийг гаргаснаа есдүгээр сарын сүүлчээр зарлалаа.

Өмнө нь 2021 онд анх удаа зарлагдаж байсан. 2022 оныг үнэлсэн индексийг сая зарлахад Монгол Улс олон улсын жишгээс зарим талаараа доогуур, зарим талаараа арай боломжийн үзүүлэлттэй үнэлэгдсэн.

Дээрх индексийг хоёр бүлгээр үнэлдэг. Нэгд, зохион байгуулалттай үйлдэгддэг гэмт хэргийн нөхцөл буюу үүн дотроо гэмт хэргийн зах зээл, гэмт хэрэгтнүүдийн зохион байгуулалт ямар байна вэ гэдгийг үнэлнэ. Хоёр дахь бүлэгт нь тухайн улсын гэмт хэрэгтэй тэмцэх орчин нөхцөл буюу улс төрийн манлайлал, ил тод байдал, Засгийн газрын хариуцлага, олон улсын хамтын ажиллагаа, шүүн таслах ажиллагаа, хүний эрхийн хууль тогтоомж нь ямар юм бэ, системийн хувьд зохион байгуулалттай гэмт хэрэгтэй тэмцэх нөхцөл байдлыг сайжруулах чадварыг үнэлдэг.

НҮБ-ын гишүүн 193 орноос манай улс эхний бүлэг буюу зохион байгуулалттай үйлдэгддэг гэмт хэргийн нөхцлийн тухайд олон улсын жишгээс арай доогуур. Гэмт хэрэгтэй тэмцэх орчин нөхцөл, системийн хувьд чадавхаараа олон улсын жишиг хавьцаа байна. Дундаж оноогоор манай улс 2021 оноос бага зэрэг сайжирсан байна лээ.

Зохион байгуулалттай үйлдэгддэг гэмт хэргийн орчныг үнэлэхдээ 15 орчим төрлийн гэмт хэргийг авч үздэг. Харин системийн хувьд үзэхдээ 10 орчим хүчин зүйлийг үнэлдэг.

-Хуурамч бараа бүтээгдэхүүний эргэлт хяналтаас гарах эрсдэлтэй гэдэг нь анхаарал татсан. Ямар төрлийн бараа бүтээгдэхүүн хуурамчаар орж ирдэг гэсэн үг вэ?

-2022 оны үнэлгээн дээр хэд, хэдэн зүйлийг нэмж оруулж ирсэн нь санхүүгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх чадавх, цахим гэмт хэргийн орчин, хууль бус бараа борлуулалт, хөрөнгө дээрэмдэх, хүч хэрэглэж олж авах зэрэг таван төрлийн гэмт хэргийг нэмж оруулж ирж үнэлсэн байсан. Яг энэ нэмэгдэж орж ирсэн үзүүлэлт дээр Монгол Улс сайн үнэлэгдсэнгүй. Онцгой бараа, хууль бус бараа борлуулах эрсдэл хяналтаас гарах шинжтэй байна гэж үзсэн. Өөрөөр хэлбэл, манайх хил гаалиар нэвтрүүлж оруулж ирж байгаа хуурамч бараа бүтээгдэхүүн дээр хяналт сул байна. Дэлхийн брендийн бүтээгдэхүүнүүд хуурамчаар орж ирж байна. Gucci-гийн цүнхнээс эхлээд маш олон төрлийн бараа орж ирдэг. Хуурамч бараа бүтээгдэхүүний зах зээлийг дэмжих нь өөрөө үй олноор хөнөөх зэвсэг, терроризмыг санхүүжүүлэх, мөнгө угаах гэмт хэрэгт дэмжлэг үзүүлэх эрсдэл гэсэн өргөн утгаараа ноцтой асуудалд тооцогддог.

Нөгөө талаар хуурамч бараа бүтээгдэхүүний зах зээл гэмт хэргээс олдсон мөнгөн хөрөнгө дахиад гэмт хэрэгт орж байдаг гэдэг утгаараа анхнаасаа олдсон хэлбэр гэмт хэргийн гаралтай, цаашлаад дахиад хуурамч бараа бүтээгдэхүүн өөр төрлийн гэмт хэрэг үйлдэгдэж, эндээс олсон орлого ашгийг дахин гэмт хэрэгт ашиглах магадлалтай гэж үздэг. Энэ утгаараа хуурамч бараа бүтээгдэхүүн борлуулалт гэдэг дээр дэлхий нийт өндөр ач холбогдол өгч эхэлж байна.

-Хар тамхины хэрэглээ өндөр улс гэж манайхыг үздэг. Энэ байгууллага ч бас үүнийг баталжээ?

-Манай уналттай гарсан өөр нэг асуудал бол хар тамхины хэрэглээ, зах зээл. 2021 оны индекс дээр ч үнэлэгдэж байсан энэ үзүүлэлт 2022 оных дээр илүү нарийвчилж орж ирлээ. 2021 онд Монгол Улсад хар тамхины зах зээл байна, өсч байна гэж байсан бол 2022 онд тухайн хар тамхины зах зээлийг дотор нь задлаад үзсэн байна. Каннабис, синтетик хар тамхины худалдаа, зах зээл өндөр өсөлттэй гэж үзсэн. Геройн, кокейны зах зээл дээр нэг их өөрчлөлт гараагүй харагдаж байна. Харин синтетик дээр өсөлт өндөр байгаа нь маш эрсдэлтэй. Синтетик байх тусам донтолт хурдан бөгөөд хүчтэй явагддаг учраас өндөр эрсдэл байхаас гадна цаашаа өргөн хүрээг хамрах, тархах магадлалтай гэж үздэг. Энэ бол маш том анхааруулга.

УИХ-ын гишүүн С.Одонтуяа хэд хоногийн өмнө УИХ-ын чуулган дээр залуучууд, хүүхдүүдийн хар тамхины хэрэглээ өсч байна. Цаашдаа 43 хувиар өсөх магадлалтай. Тиймээас хэрэглээг хумих, хяналт хариуцлагын механизмыг сайжруулах тал дээр анхаарах ёстой гэж хэлсэн нь цагаа олсон мэдэгдэл.

-Рекетлэх, хүч хэрэглэж хүний эд хөрөнгийг өөрийн болгох гэмт хэрэг хяналтаас гарах магадлалтай гэжээ. Тэр бүр мэдээлэгддэггүй гэмт хэргийн төрөл хяналтаас гарах хэмжээнд хүрэх гол шалтгаан юу юм бол?

-Онолын хувьд 1920-иод оны АНУ, 1900-гаад оны эхээр Европын холбоо, Англи гэх мэт улсуудад авлигатайгаа эрчимтэй тэмцээд ирэхээр рекет дээрмийн үйл ажиллагаа өссөн гэсэн судалгаа байдаг. Пропорционал харилцаатай гэсэн үг. Нэг талд авлига буурахад нөгөө талд дээрэм өсөх магадлалтай. Авлигыг системээр нь бууруулна гэж үзэхдээ нөгөө талдаа ажлын байр, хөрөнгө, оюуны өмч хамгаалах, хөдөлмөрийн баталгаа бий болгох, аюулгүй байдал талаас нь анхаарах тогтолцоог бүрдүүлэх шаардлагатай байдаг. Хэрэв энэ тогтолцоо бүрдэж чадахгүй бол нөгөө талд хүч хэрэглэж хөрөнгө олж авах бүлэг өсөлттэй гарч байдаг гэсэн үг юм. Манайд энэ төрлийн

хэрэг өсөх хандлагатай, эрсдэл нь хяналтаас гарах магадлалтай байна гэж үнэлэгдэж байна. Тэгэхээр энэ бол анхаарал хандуулах зайлшгүй шаардлагатай бас нэгэн хэсэг. Нэг талдаа хууль хяналтаа сайжрууллаа. Авлигын гэмт хэргээр гэмт хэрэгтнийг барих хориход илүү фокус өгч байгаа үед системийн хувьд тогтвортой байлгах, хүний хөрөнгө өмч, оюуны өмчийг хамгаалах хамгаалалтаа сайжруулах хэрэгтэй.

-Хуурамч барааны эргэлтийг хянадаг эсэх нь нэлээд бүрхэг юм. Цагдаагийн байгууллага ажиллах ёстой юу?

-Цагдаагийн байгууллагад хуурамч бараа бүтээгдэхүүний худалдаатай тэмцэх тусгай нэгж алба байдаг байх гэж бодож байна. Дотоод үйл ажиллагааг нь мэдэхгүй юм. Бид яаж харвал илүү үр дүнтэй вэ гэвэл хэдийгээр шинэ индекс боловч ялангуяа цагдаагийн байгууллага холбогдох бусад хууль хүчний байгууллага үүн дээр анхаарал хандуулах шаардлагатай болсны дохио. Нэгэнт эдгээр асуудлыг үнэлээд байгаа юм чинь бид өгч байгаа мэдээллээ тодорхой болгох хэрэгтэй, дотоод чадавхаа бэхжүүлэх, хүний нөөцөө бэлтгэх арга хэмжээ мөн иргэдэд хүргэх нөлөөллийн ажлаа зөв чиглэлд хандуулах ёстой. Хууль тогтоомжид өөрчлөлт оруулах ёстой юу, хүн хүчээ нэмэгдүүлэх үү, эсвэл цахим хөгжил дээрээ илүү анхаарах уу, хил гаалийн хяналтаа чангаруулах уу эрсдэлээ үнэлээд үнэлгээнийхээ дагуу үйл ажиллагаагаа үе шаттай явуулах ёстой юм. Ер нь аливаа үнэлгээ улс орнуудаас тов тодорхой, төгс юм шаарддаггүй. Бид ойлгомжтой, ил тод, өгч байгаа мэдээллээ системтэй, үнэлэгдэхүйц байлгаж л чадахгүй байна. Тодруулах шаардлагатай бол хэн нь ч, хэдийд ч холбогдох боломжтой шүү дээ.

-Цахим гэмт хэргийн нөхцөл байдал ямар юм бэ, манайд?

-Үнэнийг хэлэх үү. Цахим гэмт хэрэг дээр манай улсын төрийн хэмжээний дата хадгалдаг сервер нь олон улсын хакеруудын халдлагад өртсөн асуудлаас болж цахим аюулгүй байдал тал дээр сайн үнэлгээтэй гарахгүй байгаа.

-Хэзээний халдлагыг та хэлж байна?

-2020 оных. Одоо ч манайд халдлага гарч байгаа. Ер нь атемт буюу халдах оролдлого өдөрт секундээр хэмжигддэг. Ялангуяа хоёр хөрш талаас цахим халдлага хийх эрсдэл өндөр байна гэж гарч ирсэн. Дээрээс нь бид өмнө нь том мэдээллүүдээ алдаж байсан. Жишээ нь, банкны 1.7 сая харилцагчийн мэдээлэл алдагдаж, Курдын хакерууд манай төрийн байгууллагын яаж хакадсанаа дарквеб дээр цацаад, мэдээллийг нь харуулаад, сайтыг нь харуулаад онигоогоо чирсэн шүү дээ. Тэр үед арилжааны банкийг буруутгаад өнгөрсөн боловч яг алдсан нь төрийн байгууллага байсан. Нэрийг нь дурдаад яахав. Цахим гэмт хэрэг, мөнгө угаах, санхүүгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх чиглэлээр бодлого боловсруулах, ФАТФ-ын өмнө тайлангаа хамгаалахад оролцдог байгууллага л байсан. Өөрсдөө цахим сайтаа шинэчилж байгаа гэх мэдээллийг иргэдэд өгч төөрөгдүүлсэн. Гол нь эндээс бид юу сурсан бэ гэдэг нь тодорхойгүй байна.

-Яаж тэмцэх ёстой вэ?

-Ер нь цахим вирус 97 хувь нь полиморфик буюу илрүүлэлтээс зугтаах чадвартай болж хувираад байна. Омекрон, альфа, дельта гэж хувирдагтай адилхан цахим вирус хувирна гэсэн үг. Бид төрийн байгууллагын мэдээллийг хооронд нь холбох дээр анхаарах хэрэгтэй. Гэхдээ холбохоос гадна хамгийн гол зүйл нь цахим аюулгүй байдал. Энэ асуудал зөвхөн энэ индекс дээр гарч байгаа юм биш. Олон улсын Серфшарк байгууллагаас гаргадаг Дижитал амьдралын чанарын индекст манайх цахим аюулгүй байдал дээр дэлхийн 121 орноос 102-т явж байна. Цахим аюулгүй байдал тал дээр дэлхийн жишгээс нэлээд хол тааруу байна.

Цахим хөгжил харилцаа холбооны сайд нь үндэсний аюулгүй байдлыг цахим аюулгүй байдлаар алдагдах гэж байна гэж мэдэгдчих шиг болсон. Анхаарах ёстой зүйл рүүгээ л анхаар. Иргэдийн дуу хоолойг боох, цахимаар шүүмжлэл хэлэх, иргэдийн эвлэлдэн нэгдэх эрх рүү халдахын оронд энэ ажлаа л хиймээр байна.

-“Е-монголиа”системд манай нийт хүн амын мэдээлэл нэгтгэгдэж байгаа. Магадгүй эрсдэл үүсэх үү?

-Манайд цахим хөгжил дээр давуу тал олон байдаг. Нэг зүйл бий. Манайхаас илүү үнэлэгдээд байгаа улсуудаас Монгол Улс уг нь давуу тал олонтой. Бид яагаад үүнийгээ харуулж чаддаггүй юм бэ гэдэг л асуудал. Олон улсын үнэлгээг дан гаднынхан үнэлдэг юм биш. Жишээ нь, эрсдэлийн индекс эсвэл нэгдсэн тайлан дээр дан гаднынхан үнэлэх тохиолдол бий ч ихэвчлэн дотоодын зөвлөхүүд олон улсын үнэлгээ руу ямар нэгэн байдлаар оролцсон байдаг. Тэгэхээр дотоод зөвлөхийн олж авч байгаа мэдээлэл дутуу байгаад байна. Дутуу байгаа нь тэр зөвлөхүүдийн буруу биш. Төрийн байгууллага баахан тууз хайчилсан, баахан нээлт хийсэн мэдээллээ энд тэнд цацахын оронд яг тодорхой хэрэгтэй, авч хэрэглэж болохуйц мэдээллийг мэдээлэх хэрэгтэй байна. Муу үнэлэгдэж байгаа бол манай улсын хэрэгтэй мэдээллийг өгч чадахгүй байгаатай холбоотой.

Б.ЭНХЗАЯА

мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

МАН улсын нийслэлийг Улаанбаатараас хулгайлах гээд л нууцаар гэтээд байна DNN.mn

МАН-аас сонгогдсон Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, Өвөрхангай аймгаас гаралтай гишүүд улсын нийслэлийг Хархорумд байгуулах тухай идэвхтэй ярьцгаадаг боллоо. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх 2022 оны арванхоёрдугаар сард Хархорум хотыг сэргээн байгуулах зарлиг гаргаж, 2023 оны хичээлийн шинэ жилийн нээлтээр сурагчдад энэ сэдвээрээ хичээл заав. Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дарга, Өвөрхангайн харьяат Я.Содбаатар нийслэлийг өөрийн нутаг руугаа нүүлгэх тухай хэвлэлүүдэд үе үе ярьж, барьц ахиулдаг болоод удаж байна. Хамгийн сүүлд Ерөнхийлөгчийн институтийг түрүүлж нүүлгэх тухай яригдаад намжлаа. Араас нь төрийн байгууллагууд, хууль шүүхийнхэн гээд иргэдэд үйлчилгээ үзүүлдэг гол тогтолцоог авааччихна гэсэн яриа ч дэгдлээ. Ийнхүү МАН-ын гишүүд улсын нийслэлийг Улаанбаатараас хулгайлахаар нууцаар гэтэж эхэллээ. Арай л ил тод нүүлгэнэ гэж ярьж чадахгүй байна. Хэрэв тэгж яриад эхэлбэл Үндсэн хууль зөрчинө гэж түүнээсээ болоод ширээнээсээ шилжиж магад гэж айж байгаа. Мэдээж хотын олон иргэн ингэж хэлэхийг нь хүлээгээд анаад байж байгаа. Хэлээд хөөрцөглөөд эхлэхээр нь Үндсэн хуулийн цэцэд өгөх гээд.

МАН-ын улсын нийслэлийг Улаанбаатараас хулгайлах ажиллагаа эртнээс эхтэй. 2004 онд Хархориныг жишиг хот болгон хөгжүүлэх УИХ-ын тогтоолыг баталж байв. МАН төр барьсан жилүүддээ энэ сэдвийг ярьсаар л байдаг. Ялангуяа Өвөрхангай аймаг, Хархорин сум байгуулагдсан ойн жилүүдээр нэлээд идэвхэждэг. 2016 онд гэхэд Хархорин сумын 60 жилийн ой тохиож, УИХ-ын гишүүн байсан Я.Содбаатар Хархориныг хот болгон хөгжүүлж, улсын нийслэл болгох санаагаа алсуур ярьж л байв. Өнөөдөр ч идэвхийлэн ярьж буй.

Үндсэн хуулийн 10 дугаар зүйлийн 10.1-д “Монгол Улсын төрийн дээд байгууллагууд байнга оршдог хотыг Улсын нийслэл гэнэ. Монгол Улсын нийслэл Улаанбаатар хот мөн” гэж заасан. Монголчуудын түүхэнд анх удаа нэг сая хол давсан хүн амтай хот байгуулж чадсан нь нийслэл Улаанбаатар юм. 400 орчим жилийн хугацаанд монголчууд унаж, босч явсаар дэлхийн хотуудыг бараадах хотыг байгуулаад буй нь энэ нийслэл маань юм.

Шийдвэрлэж чадаагүй олон ч хүндрэл бэрхшээл бий. Гэтэл өөр нэг газарт нийслэл хот байгуулна хэмээн ярьж хэлж, олон нийтийн санаа бодлыг талцуулдаг боллоо. Хэрэв Хархорин руу нийслэлийг нүүлгэвэл Улаанбаатар ч үгүй, Хархорин ч үгүй замхрах асуудал энүүхэнд. Улаанбаатараас Дархан хүртэлх 200 км замыг найман жилийн хугацаанд барьж байгуулж чадаагүй, өнөөдөр ч үргэлжилж байгаа. Гэтэл бүхэл бүтэн нийслэл хотыг 360 км-ийн алсад байгуулна гэдэг үнэмшилгүй зүйл. Хотын төвөөс барилгын зах, машины захыг нүүлгэнэ гэж олон жил яриад өнөөдөр ямар дүр төрхтэй байгаа билээ. Төвөөс зах хүртэл 30 км-т нүүлгэн шилжүүлэлт хийж чаддаггүй хүмүүс улсын нийслэлийг нүүлгэнэ ч гэж юу байх вэ гэж бодмоор. Гэвч ингэж яриад байвал Улаанбаатарын хөгжилд асар их хор нөлөөтөй тусна. Нийслэл Улаанбаатарын утааг шийдэж чадалгүй улсын төсвийг хэдэн их наядаар нь хоосолж, эрх баригчид сонгуульд ялж өөрсдөө л хөлжсөн. Замын түгжрэл ч адилхан. Дэлхийн бусад улс орон энэ бэрхшээлийг удирдагчдынхаа ур чадвар, улс орноо гэсэн сэтгэл зүтгэлээр даван туулаад гарчихсан бэлээхэн жишээнүүд байхад манай улсын эрх баригчид үлгэр жишээ авдаггүй. Эцэстээ агаарын бохирдол, түгжрэлээ шийдэж чадахгүй, өөрсдийнх нь толгой дээр буугаад ирэхээр улсын нийслэлийг нүүлгэх тухай ярих боллоо. Энэ бол хулчгар унаган монгол зангийн илрэл л дээ.

Ерөөсөө Монгол Улсыг хөгжүүлдэггүй нэг том хүчин зүйл бий. Энэ нь бэрхшээл тохиолдоход хаяад нүүчихдэг монголчуудын зан. Яг л үүний жишгээр утаа, түгжрэл хоёроо шийдэж чадахгүй, оюуны потенциал, улс төрийн манлайлал тэг заачихсан гэдгээ баталж, Улаанбаатараас улсын нийслэлийг хулгайлах тухай ярьж байгаа юм. Ингэж харахаас ч аргагүй нөхцөл байдал өнөөдөр бий болсон байна. Асуудлаасаа зугтаадаг, амар хялбар руу урвадаг муухай үйлдэл. Улс орны удирдагчид ийм байх ёсгүй.

Хэрэв Улаанбаатар нүүх болбол 1.7 сая хүн амын эд хөрөнгө юу ч биш болно. Үе удмаараа хөлс хүчээ урсган байж бүтээсэн байр сав, үл хөдлөх хөрөнгүүд, бизнес үнэгүйднэ. Тэд зүгээр л хог

болно. Хэн ч тэрийг чинь худалдан авахгүй. Яагаад гэвэл Улаанбаатар хаягдсан хот болно. Хаягдсан хотыг зүгээр өгсөн ч луйварчин ч тоож авдаггүйг дэлхийн түүх бэлээхэн харуулна.

Харин дарга нар бол өөр. Тэд төсвөө тонодог, ард түмнийхээ боломжийг хулгайлаад хэдэн үеэрээ барж дийлэхгүй хөрөнгийг нэгэнт хураачихсан. Энэ л зангаараа Хархорумд хот байгуулах нэрээр туйлна. Ядарсан иргэдийнхээ боломжийг дахиад хулгайлна. Хотынхоо төвд газартай болно, барилга байшин бариулна. Сая нэг өсөж өндийж зах зээлийн өрсөлдөөн дунд өөрийн гэсэн жижиг үйлдвэр, бизнестэй болсон иргэд шууд дампуурна. Насаараа банкны лизинг төлж байртай болсон хүмүүсийн хөрөнгө үнс болоод дуусна. 300 жилийн гадаадын дарлалын дараа сүүлийн гучхан жилд цус хөлсөөрөө арай гэж босгож авсан үндсэн хөрөнгөө гэнэт нэг өглөө сэрээд хотоо нүүлгэж түүхэнд үлдье гэж хөөрцөглөсөн хэн нэгэн охорхон бодлоготны тоглоом болгох хайран биш үү. Үүнийг хэзээ ч зөвшөөрч болохгүй. Бараг хоёр сая монгол иргэнийг хохироон байж нүүдэллэх нь хаанахын хэний бодлого юунд чиглээд байна вэ. Энэ бол Улаанбаатарыг устгах бодлого юм. Улаанбаатар устахад Монгол гэж улс байх юм уу.

Ер нь нүүх тухай яриа монголчуудад маш хортой юм. Нүүх юм чинь юм бүтээдэггүй, барьдаггүй. Наад зах нь хашаандаа мод тарьдаггүй, тухтай сайхан амьдрах байшинтай болдоггүй. Алсдаа аймгийн төв бараадна, хүүхэд сургууль төгсвөл хот руу дөхнө гэх санаа сумын төвийн айл бүрд байдаг. Сумын төвд яагаад гоё үндсэн хөрөнгө бүр ядахдаа мод тарьдаггүйн гол шалтгаан энэ л байсаар ирсэн. Түүхэндээ нүүдэллэж ирсэн уламжлал дэлхий энх тайвнаар оршин тогтнож, суурин соёл иргэншлийг батжуулж байгаа энэ зуунд биднийг хөгжлөөс чангаадаг болсон. Гэвч энэ сонирхол дээр улс төр хийгээд сурчихсан нөхөд л хожиж ирсэн. Одоо нүүх тухай мартаж байж л энэ улс хөгжинө. Нүүх газар дууссан гэж бодож байсан худлаа байж.

УИХ-ын гишүүн гэдэг статус Монгол Улсын хэмжээнд сэтгэж, хэтийн 10, 20 жилийн дараах хөгжлийг зураглаж, түүний төлөө дуу хоолойгоо өргөж явах үүрэгтэй албан тушаал юм. Харин манай Өвөрхангайн гишүүд болох Д.Тогтохсүрэн нарын улсын нийслэлийг Улаанбаатараас хулгайлах санаархал тээж, 1.7 сая хүний бүтээсэн амьдрал, түүхийг гишгэлэхээр завдаж байна. Уг нь тэд монголчуудыг эрүүл аюулгүй орчинд амьдрах эрхийг хангах үүрэг хүлээж парламентад сонгогдсон хүмүүс.

Ийм бодлоготой нөхдийг дэмжих үү, энэ улсыг босгоод, Улаанбаатарын асуудлыг шийдээд өгөх, Улаанбаатарын асуудлыг устгаад хаях улс төрийн хүчин, улстөрчдийн алиныг нь сонгох вэ гэдэг зам дээр бид тун удахгүй очно. Өөрөөр хэлбэл, монголчууд ялангуяа улаанбаатарчууд хэдхэн сарын дараа болох сонгуульд хашир, хэрсүү хандах цаг ирж байна.

Б.ЭНХЗАЯА

Recent Posts

Recent Comments

Archives

Categories