Author: БААСАНЖАВЫН ЭНХЗАЯА

Эрхэм гишүүд ээ, бүгдээрээ хожъё DNN.mn

Post author By БААСАНЖАВЫН ЭНХЗАЯА
Post date 2023-11-03
No Comments on Эрхэм гишүүд ээ, бүгдээрээ хожъё DNN.mn

НӨАТ-ын буцаан олголтын хоёр хувийг таван хувь болгоно, болгохгүй гэх маргаан олон нийтийн анхаарлын төвд байна. УИХ иргэдийн саналыг цахимаар хүлээн авах “Д-өргөдөл” платформ нэвтрүүлж, эхний нийтийн өргөдөл долоо хүрэхгүй хоногийн дотор 100 мянган дэмжлэг авч орхив. Энэ нь өнөөдөр бидний маргаад байгаа НӨАТ-ын буцаан олголтын тухай юм. Товчхондоо, иргэд, аж ахуйн нэгжүүдийн олон жил ярьж байгаа санаачилга. Үүнийгээ ч тэд дэмжсэн. Гэвч Засгийн газрын нэр бүхий сайд нар тэргүүтэй УИХ-ын зарим гишүүд илтэд эсэргүүцэж буй.

Сонгууль дөхсөн попрол гэж нэг талаас даапаалж байгаа ч 100 мянган хүний саналыг үл тоолоо, иргэдээ сонсоогүй түшээдэд санал өгөхгүй зэрэг уриалгууд ч давхар явж харагдана. Энэ бүхнийг хойш тавиад бодит тооцоонд үндэслэн харах гээд үзье.

Иргэд, ААН-үүд, УИХ-ын даргатайгаа эсрэгцээд байгаа Сангийн яамныхны албан, албан бус, ам дамжсан олон шалтаг, тайлбаруудаас эхлээд тоймлоё.

Нэгд, НӨАТ-ын иргэдийн урамшууллын буцаан олголтын хэмжээг 50 хувь болгон нэмэгдүүлэх нь дундаж давхаргыг бус цөөн тооны өндөр хэрэглээтэй чинээлэг иргэдийг дэмжсэн үр дүнгүй бодлого. Буцаан олголтын хэмжээг нэмэгдүүлэхэд төсөвт 600 тэрбум төгрөг шаардлагатай боловч энэ эх үүсвэрийн 50 хувийг хамгийн өндөр орлоготой 10 хувь л хүртэх юм.

Хоёрт, НӨАТ нь эдийн засгийн аль ч хямралын үед эдийн засаг, төсвийн хамгийн тогтвортой найдвартай эх үүсвэр байдаг. Иймд НӨАТ-ын урамшууллын буцаан олголтыг нэмэх нь эдийн засаг, төсвийн тогтвортой байдлыг алдагдуулах, өрийн дарамтыг нэмэгдүүлэх цаашлаад гадаад өрийн дефолтод орох ноцтой үр дагавартай.

Гуравт, Бүх төрлийн И-баримт өгдөггүй далд эдийн засгийн хамрагдалтыг нэмэх зорилт туссан.

Татварын орлого 23.9 хувиар өсч байхад бид НӨАТ дээр далд эдийн засгаа бууруулж И-баримтаа нэмэгдүүлж хамрагдалтыг нэмэгдүүлнэ гэдгээ тооцоолж 34 хувиар нэмж тооцсон” гэсэн гурван агуулгаар л Сангийн сайд Б.Жавхлан еөрнхийдөө тайлбарлаж буй. Тэрбээр УИХ-ын чуулган дээр “НӨАТ-ын буцаан олголтыг нэмэх ямар ч боломжгүй. Сонгууль дөхсөн хийрхэл” гэж хүртэл чанга дуугараад амжсан. Нэг талаас төсвөө зоригтой хамгаалж байгаа үйлдэлд нь баяр хүргэмээр.

Гэхдээ…

Энэ бүх шалтгаан үндэслэлтэй юу.

Нэгд, Засгийн газрын гишүүд 2021 оны тавдугаар сард Төрийн ордонд бизнес эрхлэгчдийн төлөөлөлтэй уулзах үеэр Сангийн сайд Б.Жавхлан “…Том татвар төлөгчдөө яаж дэмжих вэ гэвэл татвар, мөнгөний бодлогын орчин тогтвортой байна, төр зээлжих зэрэглэлээ сайжруулах үүрэгтэй…” гэсан агуулгыг ярьж байв. Харин өнөөдөр тэрбээр том татвар төлөгчдөө “…Цөөн тооны өндөр хэрэглээтэй чинээлэг иргэдийг дэмжсэн үр дүнгүй бодлого” гэж тодорхойлж байгаа нь маш ноцтой тайлбар. Улсын төсвийн гол орлого татвар мөн. Татварын хувь хэмжээ багасах, татвар төлөгчид цөөрөх маш аюултай. Тэр утгаараа татвар төлөгчдийг их, бага гэж ялгаварлах нь зохимжгүй үйлдэл. Ялангуяа том татвар төлөгчдөө “…Баян чинээлэг” хэмээн матаж буй үйлдэл төрийн сайд хүнд байх ёсгүй юм. Нөгөө талаар НӨАТ-ын урамшууллын буцаан олголт гэдэг бол татвар төлөгчид урамшуулалд багахан хувийг буцааж авч байгаа л явдал. Их татвар төлбөл их урамшуулал авна, бага төлбөл багыг л авна. Хэний ч бодоод ойлгочих энгийн тооцоолол. Улсад их татвар төлсөн иргэн, ААН түүндээ тохирсон урамшуулал авахад юу нь буруу байна вэ. Баялаг бүтээгчид, хөрөнгөтэй нэгнээ үзэн ядах сэтгэлгээг төрийн түшээ хүн дэвэргэж болохгүй юм.

Хоёрт, НӨАТ бол төсвийн тогтвортой байдлыг хангах хэрэгсэл огт биш ээ. Төсөв хэлэлцэх үеэр УИХ-ын гишүүн Н.Алтанхуяг үүнийг маш тодорхой сануулж, үрэн таран хийчихээд байгаа Төсвийн тогтвортой байдлын сангаа зориулалтын дагуу ашиглах ёстой болохоос иргэдийн татвараар төсвөө нөхөж болохгүйг Сангийн сайдад сануулаад амжсан. Үүнээс гадна НӨАТ-ын урамшууллын хувийг далд эдийн засагтай холбож буй. Сангийн сайд өөрөө ч “…НӨАТ-аар дамжуулж далд эдийн засаг руу орох гэсэн эрсдэлтэй хэсгийг бага ч гэсэн хумьж байгаа нь жил ирэх тусам хүрээгээ тэлнэ. Тэр хэмжээгээр далд эдийн засгийн хэмжээ буурч байна” гэж хэлж байсан удаатай. Зөв өө. НӨАТ-ын хуулийг баталсан зорилго ерөөсөө л энэ. Үүргээ ч биелүүлж буй. Гэхдээ хуулийн хэрэгжилтийг чамбайруулснаар төсөвт нэмэлтээр олж болох орлогын дүнг тэр мартав уу. Тэгээд ч төсвийн ачааг НӨАТ-аа шударгаар төлөгчид нуруундаа үүрч буй нь зөв гэж үү.

Гуравт, УИХ-ын дарга Г.Занданшатар УИХ-ын Төсвийн байнгын хорооны өнгөрсөн лхагва гаригийн хуралдаан мэдээлэл хийхдээ “Монголбанк, Үндэсний статистикийн хороо зэрэг холбогдох байгууллагууд тооцоо, судалгаа хийсэн. НӨАТ-ын тухай хуулийн хэрэгжилтийг бүрэн хангаж, сайжруулснаар төсөвт төвлөрөх орлогыг нэмэгдүүлэх боломжтой гэсэн үндэслэлийг дээрх байгууллагууд холбогдох олон улсын зөвшөөрөгдсөн аргачлалаар тооцон ирүүлсэн. Уг тооцооллоор хуулийн хэрэгжилт сайжирч, холбогдох арга хэмжээнүүдийг авснаар төсвийн орлого 534-635 тэрбум төгрөгөөр нэмэгдэх боломжтой. Мөн буцаан олголтыг нэмэгдүүлснээр иргэдийн оролцоотойгоор татварын орчин дахь хууль зөрчсөн, шударга бус үйлдлийг илрүүлэх, авлигатай тэмцэх асуудалд эерэг нөлөө гарна. Одоогоор татвараас зайлсхийх асуудлаар улсын хэмжээнд 620 хэрэг шалгагдаж байна” гэжээ. Сангийн яам зөвхөн зардал яриад буй ч орлого ярихгүй байгаа нь хачирхалтай. Зарим судалгаагаар ДНБ-ий 20 хувьд хүрсэн гэгдэх далд эдийн засагт хэдэн төгрөг эргэлдэж байгааг эрхэм Сангийн сайд маань мэдэх болов уу.

Өөр нэг сонин тооцооллыг хуваалцъя. НӨАТ бол ямар ч нөхцөлд автоматаар Улсын төсөв руу 10 хувь нь шилжиж байдаг тогтолцоо. Харин эргээд яг тэр тооцоолол, бараа бүтээгдэхүүн бүрээр хоёр хувийн урамшууллаа иргэд авдаг уу гэвэл ҮГҮЙ. Энд маш том алдагдал, иргэдийн бухимдлын гогцоо бий гэж хэлж болно. 2022 онд Монгол Улс 3.9 их наяд төгрөгийн НӨАТ-ын орлого төсөвтөө бүрдүүлжээ. Үүнээс 261 тэрбум төгрөгийг НӨАТ-ын буцаан олголтын урамшуулалд өгсөн байна. 261 тэрбум төгрөг нь 3.9 их наяд төгрөгийн 6.7 хувь. Үлдсэн 93.3 хувь нь улсын төсөвтөө үлдсэн. Төсөв талаасаа 20 хувь буцаагаад иргэдэд урамшуулалд гарч байгаа биш, 6.7 хувь л гарч байгаа гэсэн үг. Хэрэв НӨАТ-ын буцаан олголт таван хувь байсан бол 652.5 тэрбум төгрөг буюу 16.7 хувь болох байсан. Өөрөөр хэлбэл, 83.3 хувь нь төсөвтөө үлдэнэ. НӨАТ-ын иргэдэд урамшуулал болгон өгөх буцаан олголтыг таван хувь болгохоор НӨАТ-ын орлогын 50 хувиа алдана гэж айлгаж байгаа нь өөрөө буруу юм. Одоо ч 20 хувиа буцаагаад өгч байгаа гэж байгаа ч төсөв талаасаа 6.7 хувийг л өгч байгааг ийм хялбархан тооцож болно. Үлдсэн 13.3 хувийг ААН, компаниудын төлсөн НӨАТ-тай холбоотой бөгөөд тэд энэ урамшууллыг авдаггүй хэмээн уг санаачилгыг анхлан гаргасан талуудын нэг болох СЕО клубийн ерөнхийлөгч Б.Гантулга хэвлэлд тайлбарласан байна.

Дахиад нэг тооцоо, судалгаа. 2022 оны байдлаар 1.1 сая иргэн буюу насанд хүрсэн иргэдийн дөнгөж 48.6 хувь нь И-баримтад бүртгүүлсэн. Улаанбаатар хотын 15 худалдааны төвийн 279 цэгээс авсан тандан судалгаагаар худалдаа эрхлэгчдийн 53.0 хувь нь И-баримт өгдөг байна. Тэгэхдээ И-баримтыг зөвхөн иргэд шаардсан тохиолдолд, эсвэл үнийн дүн өндөртэй бараанд л ихэвчлэн өгч байгаа нь тогтоогджээ. Харин хувиараа хөдөлмөр эрхлэгчдийн 34.9 хувь нь И-баримтад бүртгүүлсэн байдаг аж. 50 сая төгрөгөөс дээш борлуулалттай, НӨАТ төлөгч биш 4292 хувиараа хөдөлмөр эрхлэгч байгаа бөгөөд тэдний нийт борлуулалт 2022 онд 1.9 их наяд төгрөг байна. 50 сая төгрөгөөс дээш борлуулалттай 5.4 мянган аж ахуйн нэгж НӨАТ төлөгч биш байна. Тэдний нийт борлуулалт 2022 онд 2.5 их наяд төгрөгт хүрсэн байна. НӨАТ-ын буцаан олголтыг нэмэгдүүлснээр татварын системд бүртгүүлсэн ч төлөөгүй байгаа эдгээр 4.4 их наядын орлогод татвар тооцох боломж бүрдэнэ гэж үздэг. НӨАТ-ын урамшууллын буцаан олголтын хувь хэмжээ бага байгаа нь далд эдийн засагтай холбогдож байгаа шалтгааны гол тайлбар ердөө л энэ. Урамшууллын хувь хоёроос тав руу шилжих нь төсөвт ирэх дарамт тийм ч хүнд биш. Харин эсрэгээрээ далд эдийн засгийг хумьж, татварын орлого их наядаар нэмэгдэх гарц шийдэл харагдаж байна. Бидэнд гарц, шийдэл хангалттай байна Эрхэм гишүүд ээ.

УИХ-ын Төсвийн байнгын хорооны лхагва гаригийн хуралдаанаар НӨАТ-ын буцаан олголтын хоёр хувийг таван хувь болгож нэмэгдүүлэх талаар нийтийн өргөдлийг хэлэлцэж, ажлын хэсэг байгуулсан. Ажлын хэсгийн гишүүд далд эдийн засгийн дээрх тооцоолол дээр тогтож харах ёстой.

Үүнээс гадна Сангийн сайд Б.Жавхлан НӨАТ-ын урамшуулал таван хувь болбол 600 тэрбум төгрөгийн эх үүсвэр шаардагдана гэж буй. МҮХАҮТ-ын ерөнхийлөгч Д.Энхтүвшин “Бодит тооцоолол 600 тэрбум биш 400 тэрбумын эх үүсвэр шаардагдана. НӨАТ-ын татварыг жигд төлье. Зарим нь төлөөд зарим нь төлдөггүй байж болохгүй. Төлөхгүй хэсгээс авч байгаа ажил үйлчилгээ бизнесүүдийн хувьд зардал болдог. Энэ утгаараа жигд төлдөг болъё” гэсэн нь татвар төлөгчдийн зүгээс тавих л шаардлагын нэг. Энэ тухай УИХ-ын гишүүн, Хууль зүйн байнгын хорооны дарга Д.Цогтбаатар “НӨАТ-ын буцаан олголтыг нэмэгдүүлэхэд Сангийн яам 600 гаруй тэрбум шаардлагатай гэсэн бол Худалдаа аж үйлдвэрийн танхимынхан 400 гаруй тэрбум гэсэн тоо хэлсэн. Ингэж 200 тэрбумын зөрүү гаргаж болохгүй. Тооцоо тодорхой бус байна. Аж ахуйн нэгжийнхэндээ илүү итгэж байна. Яагаад вэ гэвэл тэд өөрийнхөө мөнгийг тоолж байна шүү дээ. Тиймээс бодит, тооцоо судалгааг гаргахын тулд хэлэлцэх ёстой” гэснийг орхиж болохгүй юм.

Харин энэ нэмэлт үүсвэрийг хэрхэн олох талаар УИХ-ын гишүүн, Ёс зүй, сахилга хариуцлагын байнгын хорооны дарга Б.Баттөмөр “Татварын үндсэн зарчим тэгш шударга байх ёстой. НӨАТ-ын буцаан олголтыг нэмэгдүүлснээр 615 тэрбум олох хэцүү гээд байна. Энэ үгүй юм. 2022 онд Авлигатай тэмцэх газар төсөвт 2.3 их наяд төгрөгийг төвлөрүүлсэн. Уул уурхайн биржийн тухай хуулийг баталсан. Нүүрс, төмрийн хүдрийг зарж орлого олсон. Одоо зэсээ худалдах хэрэгтэй. Зэс тойрсон шимэгчдийг болиулах хэрэгтэй. Зэсийг худалдвал их наядаар орлого нэмэгдэх магадлалтай. Бидэнд боломж байна. Зохицуулалтай төртэй улс орон хөгжиж байна. Бид ядаж төсвөө алдагдалгүй батлах хэрэгтэй. Зардлаа хэмнэх хэрэгтэй. Энэ мэт олон хэмнэлтээс 615 тэрбум байтугайг олно. 100 мянган хүн санал өгнө гэдэг асуудал байна гэсэн үг учраас УИХ хэлэлцэх ёстой” гэжээ. Энэ бол байж болох хувилбаруудын нэг юм.

Үүнээс харахад НӨАТ-ын урамшууллын хувийг нэмэгдүүлэх нь чинээлэг хэсэг бүлгийг тэтгэсэн явдал гэдэг ойлголт байх боломжгүй. Урамшууллын хувийг нэмэгдүүлэх нь далд эдийн засгийг хумих том хөшүүрэг гэдэг нь тооцоо судалгаатайгаа гараад ирж байна. Эх үүсвэрийн хувьд шийдвэрлэх боломж Сангийн яам, Засгийн газар, УИХ-д бүрэн нээлттэй. Яг үнэндээ сонгуульд зориулсан усалгааг татвар төлснийхөө хэрээр авах гэж байгаа иргэдийн урамшууллаас илүү 2024 оны төсвөөс суга татаад гаргаад ирж болно. Сонгуулиас хоёрхон сарын өмнө төрийн албан хаагчдын цалинг 10-20 хувиар нэмэх, 21 аймагт тэнгэр, газар шиг ялгаатай хөрөнгө оруулалтын төсвүүд баталсан гээд л ярих боломжтой. Ерөөсөө энэ бүхэн зөв эдийн засгийн тогтолцоо биш гэдгийг Б.Жавхлан сайд хамгийн сайн мэдэж байгаа. Ерөөсөө НӨАТ тойрсон энэ асуудалд бодит байдал дээр нэмэхээс аргагүй нөхцөлд байгаа нь харагдаж байна. Цаг хугацаа тулсан үед улсын төсвийг задлах амаргүй ч үр дагавар нь олон нийтийн, ард түмний төлөө, татварын шударга тогтолцоог бүрдүүлэх, далд эдийн засгийг бууруулах ач холбогдол илүү өндөр байгааг албаныхан өнгөрсөн хугацаанд хангалттай ойлгосон болов уу.

Монгол Улсын Үндсэн хуулийн Гуравдугаар зүйлийн 1-д “Монгол Улсад засгийн бүх эрх ард түмний мэдэлд байна. Монголын ард түмэн төрийн үйл хэрэгт шууд оролцож, мөн сонгож байгуулсан төрийн эрх барих төлөөлөгчдийн байгууллагаараа уламжлан энэхүү эрхээ эдэлнэ” гэж заасан. Мөн 16 дугаар зүйлийн 12-т “төрийн байгууллага, албан тушаалтанд өргөдөл, гомдлоо гаргаж шийдвэрлүүлэх эрхтэй. Төрийн байгууллага, албан тушаалтан нь иргэдийн өргөдөл, гомдлыг хуулийн дагуу шийдвэрлэх үүрэгтэй” гэж заасан байдаг. Монгол Улсын Их Хурлын тухай хуулийн 391 дүгээр зүйлд Үндсэн хуульд заасан энэхүү засаглах эрхээ ард түмэн эдлэхдээ “…тодорхой асуудлыг шийдвэрлүүлэх талаар асуулт асуух, санал өгөх эрхээ УИХ-ын албан ёсны программ хангамжаар дамжуулан хэрэгжүүлж болно” гэж заасан. Энэ бол өнөөдрийн парламентын гишүүдийн батлалцсан, дагаж мөрддөг хуулиуд. Монголын ард түмэн эдгээр эрхээ эдэлж, саналаа өглөө. Тэр утгаараа УИХ-ын гишүүдийн хувьд анхаарах, дэмжих том агуулга юм. Сонгогчид бэлэн мөнгө, халамж хүссэнгүй. Тэд татварын шударга орчин бүрдүүлэхийг, төлсөн татварынхаа хэмжээгээр урамшуулал авах эрхээ эдлэхийг л хүслээ. Өнөөдрийн ард түмний нуруун дээр энэ улсын эдийн засгийн хүндрэл, татварын олон дарамт, үнийн дарамтууд явж буй. Угтаа чөлөөт эдийн засагтай, улс төрийн чадварлаг хүчинтэй улс орны ард түмэн нуруу тэнэгэр, ажлын байртай, боломжийн орлоготой, эрүүл аюулгүй орчинд амьдрах эрхтэй. Гагцхүү тэр эрхүүдийг өнөөдрийн төр засаг, УИХ-ын гишүүд, Засгийн газар хангах үүргийг хүлээн сонгогдсон. Тиймээс өнөөдрийн ард түмний дуу хоолой, итгэл тээн илгээсэн цахим санал асуулгад парламентын гишүүд ч, Засгийн газрын гишүүд ч санаачилгатай, шийдэлтэй оролцох нь тэдний үүрэг юм. Эрхэм гишүүд ээ, бүгдээрээ хожъё л доо.

Б.ЗАЯА

Ч.Ганзориг: Охиныг эсэн мэнд олно гэж бүрэн итгэж байсан DNN.mn

Дорноговь аймгийн Сайншанд суманд 12 настай охин бусдын гарт амиа алдсан хэрэг өнгөрсөн сарын 6-нд гарсан.

Охиныг эрэн сурвалжлах явцад орон нутагт камерын нэгдсэн хяналт, хүүхэд хамгаалал зэрэг олон чиглэлийн үйлчилгээ хангалтгүй байгааг нийтээрээ харцгаасан. Тэгвэл өнөөдөр энэ чиглэлд тус аймаг ажиллаж байгаа эсэх талаар аймгийн Цагдаагийн газрын урьдчилан сэргийлэх ажил хариуцсан чиглэлийн ахлах мэргэжилтэн, цагдаагийн хошууч Ч.Ганзоригтой ярилцлаа.

– Бага насны хүүхэд сураггүй алга болж, гурав хоногийн дараа амиа алдсан байдалтай олдсон хэрэг олон нийтийг цочроосон. Орон нутагт энэ төрлийн гэмт хэргээс урьдчилсан сэргийлэх ажил хэрхэн хийгдэж байна вэ?

– Аймгийн ИТХ-аар Хүүхэд хамгааллын хөтөлбөр шинэчлэн батлагдаад байна.

Энэ хүрээнд “Намайг хамгаал-хамтдаа хамгаалъя” нөлөөллийн том аяныг аймгийн хэмжээнд зохион байгуулж эхлээд байна. Бүх салбарт, бүх чиглэлд хөдөлж байна.

Ялангуяа ерөнхий боловсролын сургуулиуд, МСҮТ, Анагаах ухааны коллежид нөлөөллийн сургалт мэдээллүүд хийгдэж эхэлсэн. Хүүхдийг гэмт хэргийн хохирогч болохоос хамгаалах, зам тээврийн осол гэмтлээс урьдчилан сэргийлэх чиглэлээр манай цагдаагийн байгууллагаас идэвхийлэн оролцож байгаа.

– Хяналтын камерын асуудал юу болсон бэ?

– Хяналтын камерыг иж бүрэн шинэчлэх ажил эрчимтэй үргэлжилж байна. Энэ ажил 2.2 тэрбум төгрөг төсөвлөгдсөн. Саяхан болсон аймгийн ИТХ-ын 11 дүгээр хуралдаанаар төсөв санхүү нь бүрэн шийдэгдээд өнөөдөр /өчигдөр/ тендерээ зарлах гэж байна. Ажлын хэсэгт манай байгууллагаас төлөөлөл орон ажиллаж байгаа.

– Энэ төсвөөр камержуулалт аймгийн хэмжээнд бүрэн хийгдэж чадах уу?

– Бидний зүгээс эхний байдлаар хангалттай гэж үзэж байгаа. Гол нь цаашдын ашиглалт, шинэчлэлийг хаяж болохгүй. Үүн дээр жил бүр урсгал зардлыг аймгаас шийдвэрлээд явахаар болж байна. Энэ бол сайн тал шүү дээ.

– Цагдаагийн алба хаагчид бол бодит амьдрал дунд ажиллаж байгаа. Хүүхэд хамгаалалд хамгийн тулгамддаг асуудал таныхаар юу байх юм?

– Ерөөсөө ганц тулгамддаг асуудал бол эцэг эхийн хараа хяналт шүү дээ. Үүн дээр л толгой гашилж явдаг. Магадгүй саяын хэрэгт хараа хяналт сайн байсан бол гэх бодол төрж л байлаа. Нөгөө талаар хүүхэд хамгааллын асуудалд аюулгүй орчин, нөхцөл чухал.

– Багш, сургуулийн орчин хүүхэд хамгаалалд том хувь нэмэртэй гэдгийг харлаа. Талийгаач охины багш хоёр цагийн дотор ар гэрийнхэнд мэдэгдсэнээр эрэн хайх ажил эхэлж байсан. Та бүхэн энэ чиглэлд анхаарч байна уу?

– Тэгэлгүй яах вэ. Сургуулийн орчинд “Өсвөрийн сэргийлэгч” үйл ажиллагааг идэвхжүүлж байна.

Тухайн сургуулийн орчинд гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх, хорт зуршлаас хамгаалах зорилгоор өсвөрийн сэргийлэгчид үр дүнтэй. Нэг ёсондоо хүүхдүүдийн дундах цагдаа гэсэн үг.

Багш, сургуулийн ажилтнууд хүүхэд хамгааллыг хэрхэн анхаарах вэ, яаж ажиллах талаар сургалт хэлэлцүүлгүүд явагдаж байгаа. Манай аймагт идэвхтэн багш н.Мөнх-Эрдэнэ гээд залуу бий. Цагдаагийн байгууллагын зүгээс энэ багштай болон бусад сургуулийн багш нартай хамтран ажиллаж байна.

Мэдээж эцэг эхийн хараа хяналтыг сайжруулах чиглэлээр нөлөөллийн арга хэмжээ авч байгаа. Эцэг эхчүүд маань өглөө ажилдаа яваад орой ядарсан хүмүүс ирээд л амарцгаадаг. Хүүхдүүдээ сонсдоггүй. Гэвч өнөөдрийн бидний амьдрал, нөхцөл байдал ямар ч үед хүүхдүүдээ сонсохыг, анхаарал тавихыг шаардаж байна. Хүүхдүүдтэйгээ түлхүү ярилцах хэрэгтэй болж байна. Энэ чиглэлд сургалт мэдээллийг эцэг эхчүүд, зөвлөлүүдэд өгч байна.

– Такси үйлчилгээг хяналттай болгож чадсан уу?

– Аймгийн Авто тээврийн төв, UBcab-тай хамтраад такси үйлчилгээг бүртгэлжүүлэх ажил эхэлсэн. Одоогоор такси үйлчилгээнд явдаг 200 орчим тээврийн хэрэгслийг бүртгэлд оруулаад байна. Орон нутаг дотор таксинд явдаг жолооч нарыг UBcab-д нэгтгэсэн. Ингэснээр найдвартай баталгаатай таксинд суух, суусан тохиолдолд хүүхдийн мэдээлэл эцэг эхийн гар утсанд ирдэг байдлаар зохицуулж байна. Такси үйлчилгээний таних тэмдэггүй машин үйлчилгээнд явахыг хориглож байна.

Үүнээс гадна бүх сургуулийн орчинд утасгүй интернэт байрлуулсан. Хүүхдүүд фэйсбүүк зэрэг олон нийтийн сүлжээнд орох боломжгүй. Зөвхөн тэндээс мэдээлэл авах, ар гэрийнх нь эцэг эх нь хүүхдээ хаана яваа байршлыг хянах боломжтой. Энэ ажил нэлээд үр дүнтэй байгаа.

– Талийгаач охиныг эрэн сурвалжилсан гурав хоног ар гэрийнхний хувьд ч, нийгэмд хүнд цаг хугацаа байсан. Газар дээр нь ажиллаж байсан цагдаагийн алба хаагчдад ч хүнд туссан байх. Эрлийн ажиллагааг зогсоож байгаа таны мэдэгдлээс л харагдаж байсан. Нийгэмд юуг анхааруулмаар байв?

– Сэтгэл маш их эмзэглэсэн. Би өөрөө гурван охинтой хүн. Талийгаач охиныг амьд олно гэсэн бүрэн итгэлтэй байсан. Мэдээж тодорхой хэмжээний хохирол амсах нь гарцаагүй. Гэхдээ л амьд олдоно гэж итгэж байсан. Маш харамсалтай явдал болсон.

Хүүхдийг зөвхөн хүүхдийн байгууллага, цагдаа анхаарна гэхээс илүү ард түмэн, нийт хүмүүс хүүхдэдээ анхаарах цаг болсон байна гэдгийг л сайн захимаар байна. Нийгэм өөр болсон. Түүнийг дагаад хүүхдийн сэтгэхүй хүртэл өөр. Тиймээс хүүхдийнхээ үгийг сонс. Тэдэнтэй ярилц. Хаана юу хийж явааг, тэд юу сонирхдогийг, гар утсанд нь ямар мэдээлэл байдаг зэргийг эцэг эхчүүд мэддэг байх хэрэгтэй. Ингэж байж болзошгүй эрсдэлээс урьдчилан сэргийлэх юм. Үүнийг л анхаараач гэж захья даа.

мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Д.Тэгшбаяр: Монголд хуурамч бараа бүтээгдэхүүний зах зээл хяналтаас гарах нь терроризмыг санхүүжүүлэх, мөнгө угаах гэмт хэрэгт дэмжлэг үзүүлсэнд тооцогдох эрсдэлтэй DNN.mn

Санхүүгийн гэмт хэргийн шинжээч Д.Тэгшбаяртай ярилцлаа.

-Дэлхийн улс орнуудын Зохион байгуулалттай гэмт хэргийн индексийн үнэлгээ гарч, Монгол Улсад зарим төрлийн гэмт хэрэг хяналтаас гарах эрсдэлтэй гэж үнэлэгдсэн талаар та мэдээлсэн. Үүнийг дэлгэрүүлэхгүй юу?

-Үндэстэн дамнасан зохион байгуулалттай гэмт хэрэгтэй тэмцэх олон улсын санаачилга гэж байгууллага байдаг. Энэ байгууллагаас хоёр дахь удаа дэлхийн улс орнуудын зохион байгуулалттай гэмт хэргийн индексийг гаргаснаа есдүгээр сарын сүүлчээр зарлалаа.

Өмнө нь 2021 онд анх удаа зарлагдаж байсан. 2022 оныг үнэлсэн индексийг сая зарлахад Монгол Улс олон улсын жишгээс зарим талаараа доогуур, зарим талаараа арай боломжийн үзүүлэлттэй үнэлэгдсэн.

Дээрх индексийг хоёр бүлгээр үнэлдэг. Нэгд, зохион байгуулалттай үйлдэгддэг гэмт хэргийн нөхцөл буюу үүн дотроо гэмт хэргийн зах зээл, гэмт хэрэгтнүүдийн зохион байгуулалт ямар байна вэ гэдгийг үнэлнэ. Хоёр дахь бүлэгт нь тухайн улсын гэмт хэрэгтэй тэмцэх орчин нөхцөл буюу улс төрийн манлайлал, ил тод байдал, Засгийн газрын хариуцлага, олон улсын хамтын ажиллагаа, шүүн таслах ажиллагаа, хүний эрхийн хууль тогтоомж нь ямар юм бэ, системийн хувьд зохион байгуулалттай гэмт хэрэгтэй тэмцэх нөхцөл байдлыг сайжруулах чадварыг үнэлдэг.

НҮБ-ын гишүүн 193 орноос манай улс эхний бүлэг буюу зохион байгуулалттай үйлдэгддэг гэмт хэргийн нөхцлийн тухайд олон улсын жишгээс арай доогуур. Гэмт хэрэгтэй тэмцэх орчин нөхцөл, системийн хувьд чадавхаараа олон улсын жишиг хавьцаа байна. Дундаж оноогоор манай улс 2021 оноос бага зэрэг сайжирсан байна лээ.

Зохион байгуулалттай үйлдэгддэг гэмт хэргийн орчныг үнэлэхдээ 15 орчим төрлийн гэмт хэргийг авч үздэг. Харин системийн хувьд үзэхдээ 10 орчим хүчин зүйлийг үнэлдэг.

-Хуурамч бараа бүтээгдэхүүний эргэлт хяналтаас гарах эрсдэлтэй гэдэг нь анхаарал татсан. Ямар төрлийн бараа бүтээгдэхүүн хуурамчаар орж ирдэг гэсэн үг вэ?

-2022 оны үнэлгээн дээр хэд, хэдэн зүйлийг нэмж оруулж ирсэн нь санхүүгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх чадавх, цахим гэмт хэргийн орчин, хууль бус бараа борлуулалт, хөрөнгө дээрэмдэх, хүч хэрэглэж олж авах зэрэг таван төрлийн гэмт хэргийг нэмж оруулж ирж үнэлсэн байсан. Яг энэ нэмэгдэж орж ирсэн үзүүлэлт дээр Монгол Улс сайн үнэлэгдсэнгүй. Онцгой бараа, хууль бус бараа борлуулах эрсдэл хяналтаас гарах шинжтэй байна гэж үзсэн. Өөрөөр хэлбэл, манайх хил гаалиар нэвтрүүлж оруулж ирж байгаа хуурамч бараа бүтээгдэхүүн дээр хяналт сул байна. Дэлхийн брендийн бүтээгдэхүүнүүд хуурамчаар орж ирж байна. Gucci-гийн цүнхнээс эхлээд маш олон төрлийн бараа орж ирдэг. Хуурамч бараа бүтээгдэхүүний зах зээлийг дэмжих нь өөрөө үй олноор хөнөөх зэвсэг, терроризмыг санхүүжүүлэх, мөнгө угаах гэмт хэрэгт дэмжлэг үзүүлэх эрсдэл гэсэн өргөн утгаараа ноцтой асуудалд тооцогддог.

Нөгөө талаар хуурамч бараа бүтээгдэхүүний зах зээл гэмт хэргээс олдсон мөнгөн хөрөнгө дахиад гэмт хэрэгт орж байдаг гэдэг утгаараа анхнаасаа олдсон хэлбэр гэмт хэргийн гаралтай, цаашлаад дахиад хуурамч бараа бүтээгдэхүүн өөр төрлийн гэмт хэрэг үйлдэгдэж, эндээс олсон орлого ашгийг дахин гэмт хэрэгт ашиглах магадлалтай гэж үздэг. Энэ утгаараа хуурамч бараа бүтээгдэхүүн борлуулалт гэдэг дээр дэлхий нийт өндөр ач холбогдол өгч эхэлж байна.

-Хар тамхины хэрэглээ өндөр улс гэж манайхыг үздэг. Энэ байгууллага ч бас үүнийг баталжээ?

-Манай уналттай гарсан өөр нэг асуудал бол хар тамхины хэрэглээ, зах зээл. 2021 оны индекс дээр ч үнэлэгдэж байсан энэ үзүүлэлт 2022 оных дээр илүү нарийвчилж орж ирлээ. 2021 онд Монгол Улсад хар тамхины зах зээл байна, өсч байна гэж байсан бол 2022 онд тухайн хар тамхины зах зээлийг дотор нь задлаад үзсэн байна. Каннабис, синтетик хар тамхины худалдаа, зах зээл өндөр өсөлттэй гэж үзсэн. Геройн, кокейны зах зээл дээр нэг их өөрчлөлт гараагүй харагдаж байна. Харин синтетик дээр өсөлт өндөр байгаа нь маш эрсдэлтэй. Синтетик байх тусам донтолт хурдан бөгөөд хүчтэй явагддаг учраас өндөр эрсдэл байхаас гадна цаашаа өргөн хүрээг хамрах, тархах магадлалтай гэж үздэг. Энэ бол маш том анхааруулга.

УИХ-ын гишүүн С.Одонтуяа хэд хоногийн өмнө УИХ-ын чуулган дээр залуучууд, хүүхдүүдийн хар тамхины хэрэглээ өсч байна. Цаашдаа 43 хувиар өсөх магадлалтай. Тиймээас хэрэглээг хумих, хяналт хариуцлагын механизмыг сайжруулах тал дээр анхаарах ёстой гэж хэлсэн нь цагаа олсон мэдэгдэл.

-Рекетлэх, хүч хэрэглэж хүний эд хөрөнгийг өөрийн болгох гэмт хэрэг хяналтаас гарах магадлалтай гэжээ. Тэр бүр мэдээлэгддэггүй гэмт хэргийн төрөл хяналтаас гарах хэмжээнд хүрэх гол шалтгаан юу юм бол?

-Онолын хувьд 1920-иод оны АНУ, 1900-гаад оны эхээр Европын холбоо, Англи гэх мэт улсуудад авлигатайгаа эрчимтэй тэмцээд ирэхээр рекет дээрмийн үйл ажиллагаа өссөн гэсэн судалгаа байдаг. Пропорционал харилцаатай гэсэн үг. Нэг талд авлига буурахад нөгөө талд дээрэм өсөх магадлалтай. Авлигыг системээр нь бууруулна гэж үзэхдээ нөгөө талдаа ажлын байр, хөрөнгө, оюуны өмч хамгаалах, хөдөлмөрийн баталгаа бий болгох, аюулгүй байдал талаас нь анхаарах тогтолцоог бүрдүүлэх шаардлагатай байдаг. Хэрэв энэ тогтолцоо бүрдэж чадахгүй бол нөгөө талд хүч хэрэглэж хөрөнгө олж авах бүлэг өсөлттэй гарч байдаг гэсэн үг юм. Манайд энэ төрлийн

хэрэг өсөх хандлагатай, эрсдэл нь хяналтаас гарах магадлалтай байна гэж үнэлэгдэж байна. Тэгэхээр энэ бол анхаарал хандуулах зайлшгүй шаардлагатай бас нэгэн хэсэг. Нэг талдаа хууль хяналтаа сайжрууллаа. Авлигын гэмт хэргээр гэмт хэрэгтнийг барих хориход илүү фокус өгч байгаа үед системийн хувьд тогтвортой байлгах, хүний хөрөнгө өмч, оюуны өмчийг хамгаалах хамгаалалтаа сайжруулах хэрэгтэй.

-Хуурамч барааны эргэлтийг хянадаг эсэх нь нэлээд бүрхэг юм. Цагдаагийн байгууллага ажиллах ёстой юу?

-Цагдаагийн байгууллагад хуурамч бараа бүтээгдэхүүний худалдаатай тэмцэх тусгай нэгж алба байдаг байх гэж бодож байна. Дотоод үйл ажиллагааг нь мэдэхгүй юм. Бид яаж харвал илүү үр дүнтэй вэ гэвэл хэдийгээр шинэ индекс боловч ялангуяа цагдаагийн байгууллага холбогдох бусад хууль хүчний байгууллага үүн дээр анхаарал хандуулах шаардлагатай болсны дохио. Нэгэнт эдгээр асуудлыг үнэлээд байгаа юм чинь бид өгч байгаа мэдээллээ тодорхой болгох хэрэгтэй, дотоод чадавхаа бэхжүүлэх, хүний нөөцөө бэлтгэх арга хэмжээ мөн иргэдэд хүргэх нөлөөллийн ажлаа зөв чиглэлд хандуулах ёстой. Хууль тогтоомжид өөрчлөлт оруулах ёстой юу, хүн хүчээ нэмэгдүүлэх үү, эсвэл цахим хөгжил дээрээ илүү анхаарах уу, хил гаалийн хяналтаа чангаруулах уу эрсдэлээ үнэлээд үнэлгээнийхээ дагуу үйл ажиллагаагаа үе шаттай явуулах ёстой юм. Ер нь аливаа үнэлгээ улс орнуудаас тов тодорхой, төгс юм шаарддаггүй. Бид ойлгомжтой, ил тод, өгч байгаа мэдээллээ системтэй, үнэлэгдэхүйц байлгаж л чадахгүй байна. Тодруулах шаардлагатай бол хэн нь ч, хэдийд ч холбогдох боломжтой шүү дээ.

-Цахим гэмт хэргийн нөхцөл байдал ямар юм бэ, манайд?

-Үнэнийг хэлэх үү. Цахим гэмт хэрэг дээр манай улсын төрийн хэмжээний дата хадгалдаг сервер нь олон улсын хакеруудын халдлагад өртсөн асуудлаас болж цахим аюулгүй байдал тал дээр сайн үнэлгээтэй гарахгүй байгаа.

-Хэзээний халдлагыг та хэлж байна?

-2020 оных. Одоо ч манайд халдлага гарч байгаа. Ер нь атемт буюу халдах оролдлого өдөрт секундээр хэмжигддэг. Ялангуяа хоёр хөрш талаас цахим халдлага хийх эрсдэл өндөр байна гэж гарч ирсэн. Дээрээс нь бид өмнө нь том мэдээллүүдээ алдаж байсан. Жишээ нь, банкны 1.7 сая харилцагчийн мэдээлэл алдагдаж, Курдын хакерууд манай төрийн байгууллагын яаж хакадсанаа дарквеб дээр цацаад, мэдээллийг нь харуулаад, сайтыг нь харуулаад онигоогоо чирсэн шүү дээ. Тэр үед арилжааны банкийг буруутгаад өнгөрсөн боловч яг алдсан нь төрийн байгууллага байсан. Нэрийг нь дурдаад яахав. Цахим гэмт хэрэг, мөнгө угаах, санхүүгийн гэмт хэрэгтэй тэмцэх чиглэлээр бодлого боловсруулах, ФАТФ-ын өмнө тайлангаа хамгаалахад оролцдог байгууллага л байсан. Өөрсдөө цахим сайтаа шинэчилж байгаа гэх мэдээллийг иргэдэд өгч төөрөгдүүлсэн. Гол нь эндээс бид юу сурсан бэ гэдэг нь тодорхойгүй байна.

-Яаж тэмцэх ёстой вэ?

-Ер нь цахим вирус 97 хувь нь полиморфик буюу илрүүлэлтээс зугтаах чадвартай болж хувираад байна. Омекрон, альфа, дельта гэж хувирдагтай адилхан цахим вирус хувирна гэсэн үг. Бид төрийн байгууллагын мэдээллийг хооронд нь холбох дээр анхаарах хэрэгтэй. Гэхдээ холбохоос гадна хамгийн гол зүйл нь цахим аюулгүй байдал. Энэ асуудал зөвхөн энэ индекс дээр гарч байгаа юм биш. Олон улсын Серфшарк байгууллагаас гаргадаг Дижитал амьдралын чанарын индекст манайх цахим аюулгүй байдал дээр дэлхийн 121 орноос 102-т явж байна. Цахим аюулгүй байдал тал дээр дэлхийн жишгээс нэлээд хол тааруу байна.

Цахим хөгжил харилцаа холбооны сайд нь үндэсний аюулгүй байдлыг цахим аюулгүй байдлаар алдагдах гэж байна гэж мэдэгдчих шиг болсон. Анхаарах ёстой зүйл рүүгээ л анхаар. Иргэдийн дуу хоолойг боох, цахимаар шүүмжлэл хэлэх, иргэдийн эвлэлдэн нэгдэх эрх рүү халдахын оронд энэ ажлаа л хиймээр байна.

-“Е-монголиа”системд манай нийт хүн амын мэдээлэл нэгтгэгдэж байгаа. Магадгүй эрсдэл үүсэх үү?

-Манайд цахим хөгжил дээр давуу тал олон байдаг. Нэг зүйл бий. Манайхаас илүү үнэлэгдээд байгаа улсуудаас Монгол Улс уг нь давуу тал олонтой. Бид яагаад үүнийгээ харуулж чаддаггүй юм бэ гэдэг л асуудал. Олон улсын үнэлгээг дан гаднынхан үнэлдэг юм биш. Жишээ нь, эрсдэлийн индекс эсвэл нэгдсэн тайлан дээр дан гаднынхан үнэлэх тохиолдол бий ч ихэвчлэн дотоодын зөвлөхүүд олон улсын үнэлгээ руу ямар нэгэн байдлаар оролцсон байдаг. Тэгэхээр дотоод зөвлөхийн олж авч байгаа мэдээлэл дутуу байгаад байна. Дутуу байгаа нь тэр зөвлөхүүдийн буруу биш. Төрийн байгууллага баахан тууз хайчилсан, баахан нээлт хийсэн мэдээллээ энд тэнд цацахын оронд яг тодорхой хэрэгтэй, авч хэрэглэж болохуйц мэдээллийг мэдээлэх хэрэгтэй байна. Муу үнэлэгдэж байгаа бол манай улсын хэрэгтэй мэдээллийг өгч чадахгүй байгаатай холбоотой.

Б.ЭНХЗАЯА

мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал улс-төр

МАН улсын нийслэлийг Улаанбаатараас хулгайлах гээд л нууцаар гэтээд байна DNN.mn

МАН-аас сонгогдсон Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, Өвөрхангай аймгаас гаралтай гишүүд улсын нийслэлийг Хархорумд байгуулах тухай идэвхтэй ярьцгаадаг боллоо. Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх 2022 оны арванхоёрдугаар сард Хархорум хотыг сэргээн байгуулах зарлиг гаргаж, 2023 оны хичээлийн шинэ жилийн нээлтээр сурагчдад энэ сэдвээрээ хичээл заав. Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дарга, Өвөрхангайн харьяат Я.Содбаатар нийслэлийг өөрийн нутаг руугаа нүүлгэх тухай хэвлэлүүдэд үе үе ярьж, барьц ахиулдаг болоод удаж байна. Хамгийн сүүлд Ерөнхийлөгчийн институтийг түрүүлж нүүлгэх тухай яригдаад намжлаа. Араас нь төрийн байгууллагууд, хууль шүүхийнхэн гээд иргэдэд үйлчилгээ үзүүлдэг гол тогтолцоог авааччихна гэсэн яриа ч дэгдлээ. Ийнхүү МАН-ын гишүүд улсын нийслэлийг Улаанбаатараас хулгайлахаар нууцаар гэтэж эхэллээ. Арай л ил тод нүүлгэнэ гэж ярьж чадахгүй байна. Хэрэв тэгж яриад эхэлбэл Үндсэн хууль зөрчинө гэж түүнээсээ болоод ширээнээсээ шилжиж магад гэж айж байгаа. Мэдээж хотын олон иргэн ингэж хэлэхийг нь хүлээгээд анаад байж байгаа. Хэлээд хөөрцөглөөд эхлэхээр нь Үндсэн хуулийн цэцэд өгөх гээд.

МАН-ын улсын нийслэлийг Улаанбаатараас хулгайлах ажиллагаа эртнээс эхтэй. 2004 онд Хархориныг жишиг хот болгон хөгжүүлэх УИХ-ын тогтоолыг баталж байв. МАН төр барьсан жилүүддээ энэ сэдвийг ярьсаар л байдаг. Ялангуяа Өвөрхангай аймаг, Хархорин сум байгуулагдсан ойн жилүүдээр нэлээд идэвхэждэг. 2016 онд гэхэд Хархорин сумын 60 жилийн ой тохиож, УИХ-ын гишүүн байсан Я.Содбаатар Хархориныг хот болгон хөгжүүлж, улсын нийслэл болгох санаагаа алсуур ярьж л байв. Өнөөдөр ч идэвхийлэн ярьж буй.

Үндсэн хуулийн 10 дугаар зүйлийн 10.1-д “Монгол Улсын төрийн дээд байгууллагууд байнга оршдог хотыг Улсын нийслэл гэнэ. Монгол Улсын нийслэл Улаанбаатар хот мөн” гэж заасан. Монголчуудын түүхэнд анх удаа нэг сая хол давсан хүн амтай хот байгуулж чадсан нь нийслэл Улаанбаатар юм. 400 орчим жилийн хугацаанд монголчууд унаж, босч явсаар дэлхийн хотуудыг бараадах хотыг байгуулаад буй нь энэ нийслэл маань юм.

Шийдвэрлэж чадаагүй олон ч хүндрэл бэрхшээл бий. Гэтэл өөр нэг газарт нийслэл хот байгуулна хэмээн ярьж хэлж, олон нийтийн санаа бодлыг талцуулдаг боллоо. Хэрэв Хархорин руу нийслэлийг нүүлгэвэл Улаанбаатар ч үгүй, Хархорин ч үгүй замхрах асуудал энүүхэнд. Улаанбаатараас Дархан хүртэлх 200 км замыг найман жилийн хугацаанд барьж байгуулж чадаагүй, өнөөдөр ч үргэлжилж байгаа. Гэтэл бүхэл бүтэн нийслэл хотыг 360 км-ийн алсад байгуулна гэдэг үнэмшилгүй зүйл. Хотын төвөөс барилгын зах, машины захыг нүүлгэнэ гэж олон жил яриад өнөөдөр ямар дүр төрхтэй байгаа билээ. Төвөөс зах хүртэл 30 км-т нүүлгэн шилжүүлэлт хийж чаддаггүй хүмүүс улсын нийслэлийг нүүлгэнэ ч гэж юу байх вэ гэж бодмоор. Гэвч ингэж яриад байвал Улаанбаатарын хөгжилд асар их хор нөлөөтөй тусна. Нийслэл Улаанбаатарын утааг шийдэж чадалгүй улсын төсвийг хэдэн их наядаар нь хоосолж, эрх баригчид сонгуульд ялж өөрсдөө л хөлжсөн. Замын түгжрэл ч адилхан. Дэлхийн бусад улс орон энэ бэрхшээлийг удирдагчдынхаа ур чадвар, улс орноо гэсэн сэтгэл зүтгэлээр даван туулаад гарчихсан бэлээхэн жишээнүүд байхад манай улсын эрх баригчид үлгэр жишээ авдаггүй. Эцэстээ агаарын бохирдол, түгжрэлээ шийдэж чадахгүй, өөрсдийнх нь толгой дээр буугаад ирэхээр улсын нийслэлийг нүүлгэх тухай ярих боллоо. Энэ бол хулчгар унаган монгол зангийн илрэл л дээ.

Ерөөсөө Монгол Улсыг хөгжүүлдэггүй нэг том хүчин зүйл бий. Энэ нь бэрхшээл тохиолдоход хаяад нүүчихдэг монголчуудын зан. Яг л үүний жишгээр утаа, түгжрэл хоёроо шийдэж чадахгүй, оюуны потенциал, улс төрийн манлайлал тэг заачихсан гэдгээ баталж, Улаанбаатараас улсын нийслэлийг хулгайлах тухай ярьж байгаа юм. Ингэж харахаас ч аргагүй нөхцөл байдал өнөөдөр бий болсон байна. Асуудлаасаа зугтаадаг, амар хялбар руу урвадаг муухай үйлдэл. Улс орны удирдагчид ийм байх ёсгүй.

Хэрэв Улаанбаатар нүүх болбол 1.7 сая хүн амын эд хөрөнгө юу ч биш болно. Үе удмаараа хөлс хүчээ урсган байж бүтээсэн байр сав, үл хөдлөх хөрөнгүүд, бизнес үнэгүйднэ. Тэд зүгээр л хог

болно. Хэн ч тэрийг чинь худалдан авахгүй. Яагаад гэвэл Улаанбаатар хаягдсан хот болно. Хаягдсан хотыг зүгээр өгсөн ч луйварчин ч тоож авдаггүйг дэлхийн түүх бэлээхэн харуулна.

Харин дарга нар бол өөр. Тэд төсвөө тонодог, ард түмнийхээ боломжийг хулгайлаад хэдэн үеэрээ барж дийлэхгүй хөрөнгийг нэгэнт хураачихсан. Энэ л зангаараа Хархорумд хот байгуулах нэрээр туйлна. Ядарсан иргэдийнхээ боломжийг дахиад хулгайлна. Хотынхоо төвд газартай болно, барилга байшин бариулна. Сая нэг өсөж өндийж зах зээлийн өрсөлдөөн дунд өөрийн гэсэн жижиг үйлдвэр, бизнестэй болсон иргэд шууд дампуурна. Насаараа банкны лизинг төлж байртай болсон хүмүүсийн хөрөнгө үнс болоод дуусна. 300 жилийн гадаадын дарлалын дараа сүүлийн гучхан жилд цус хөлсөөрөө арай гэж босгож авсан үндсэн хөрөнгөө гэнэт нэг өглөө сэрээд хотоо нүүлгэж түүхэнд үлдье гэж хөөрцөглөсөн хэн нэгэн охорхон бодлоготны тоглоом болгох хайран биш үү. Үүнийг хэзээ ч зөвшөөрч болохгүй. Бараг хоёр сая монгол иргэнийг хохироон байж нүүдэллэх нь хаанахын хэний бодлого юунд чиглээд байна вэ. Энэ бол Улаанбаатарыг устгах бодлого юм. Улаанбаатар устахад Монгол гэж улс байх юм уу.

Ер нь нүүх тухай яриа монголчуудад маш хортой юм. Нүүх юм чинь юм бүтээдэггүй, барьдаггүй. Наад зах нь хашаандаа мод тарьдаггүй, тухтай сайхан амьдрах байшинтай болдоггүй. Алсдаа аймгийн төв бараадна, хүүхэд сургууль төгсвөл хот руу дөхнө гэх санаа сумын төвийн айл бүрд байдаг. Сумын төвд яагаад гоё үндсэн хөрөнгө бүр ядахдаа мод тарьдаггүйн гол шалтгаан энэ л байсаар ирсэн. Түүхэндээ нүүдэллэж ирсэн уламжлал дэлхий энх тайвнаар оршин тогтнож, суурин соёл иргэншлийг батжуулж байгаа энэ зуунд биднийг хөгжлөөс чангаадаг болсон. Гэвч энэ сонирхол дээр улс төр хийгээд сурчихсан нөхөд л хожиж ирсэн. Одоо нүүх тухай мартаж байж л энэ улс хөгжинө. Нүүх газар дууссан гэж бодож байсан худлаа байж.

УИХ-ын гишүүн гэдэг статус Монгол Улсын хэмжээнд сэтгэж, хэтийн 10, 20 жилийн дараах хөгжлийг зураглаж, түүний төлөө дуу хоолойгоо өргөж явах үүрэгтэй албан тушаал юм. Харин манай Өвөрхангайн гишүүд болох Д.Тогтохсүрэн нарын улсын нийслэлийг Улаанбаатараас хулгайлах санаархал тээж, 1.7 сая хүний бүтээсэн амьдрал, түүхийг гишгэлэхээр завдаж байна. Уг нь тэд монголчуудыг эрүүл аюулгүй орчинд амьдрах эрхийг хангах үүрэг хүлээж парламентад сонгогдсон хүмүүс.

Ийм бодлоготой нөхдийг дэмжих үү, энэ улсыг босгоод, Улаанбаатарын асуудлыг шийдээд өгөх, Улаанбаатарын асуудлыг устгаад хаях улс төрийн хүчин, улстөрчдийн алиныг нь сонгох вэ гэдэг зам дээр бид тун удахгүй очно. Өөрөөр хэлбэл, монголчууд ялангуяа улаанбаатарчууд хэдхэн сарын дараа болох сонгуульд хашир, хэрсүү хандах цаг ирж байна.

Б.ЭНХЗАЯА

мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл

Ч.Чулуунцэцэг: УИХ-ын гишүүд 300 хүүхдийн эрхийг хамгаалах мөнгөөр кофе уунгаа зовлон ярьсаар гарч ирсэн дээ DNN.mn

Төрийн ордонд өнгөрсөн лхагва гаригт болсон хүүхэд хамгааллын сонсголын үеэр Боловсролын судалгаа арга зүйн чадвар төвийн тэргүүн Ч.Чулуунцэцэг “Зочдод зориулсан кофены нийт үнэ 300 хүүхдийг бүтэн жил хамгаалах төсөвтэй тэнцэж байна” хэмээн шүүмжилсэн нь олон нийтийн анхаарлыг татаад буй. Түүнтэй хүүхэд хамгааллын асуудлаар ярилцлаа.

-Төрийн ордонд хэлсэн таны үг товчхон хэрнээ нэлээд юм бодогдуулсан. Олон нийт ч ингэж харж байгаа нь нийтийн сүлжээнд бичигдэж байна. Ерөөсөө бид хүүхэд хамгаалал, хүний эрхийн асуудлыг ярихдаа мэдрэмжтэй байхаас л эхлэх ёстой юм биш үү гэж бодогдсон?

-Өчигдөр (лхагва гаригт) хүүхэд хамгааллын асуудлаар УИХ-ын хяналтын сонсгол Төрийн ордонд болсон. 12 настай охины амиа алдсан хэрэг болон сүүлд хүүхдийн эрх зөрчигдсөн хүнд кейсүүд гарсан. Үүнтэй холбоотойгоор УИХ дээр Хүүхэд хамгааллын хуулийг хэлэлцүүлж батлуулахаар ард нийтээс сонсгол явуулсан нь тэр. Тэнд би байгууллагынхаа өмнөөс оролцогчоор бүртгүүлээд орсон. Миний хүлээлт өөр байсан. Ер нь хуулиа чангатгах юм байна, хүүхэд хамгааллын асуудлаар дорвитой хөдлөх нь. Сонгууль ойртож байгаа учраас эмзэг сэдэв рүү орж байгаа ч далимдуулаад хүүхэд хамгааллын хууль батлагдаад авбал болж байна гэж харсан. Тэртээ тэргүй улстөрчдийн арга барил ийм шүү дээ. Гэвч үнэндээ үр дүнд хүрэх ямар ч зорилгогүй сонсгол байсан. Зүгээр л зовлон яриад кофе уугаад, зовлон яриад кофе уугаад суусан. Үүнийг зүгээр хоёр эмэгтэй гэртээ суугаад хонины мах татаад бууз хийж идэнгээ “Яана аа, энэ хүүхдийн хүчирхийлэл хэцүү байна тэ” гээд ярьж болно. Гэвч ийм яриа Төрийн ордонд өрнөлөө. Болохгүй шүү дээ.

2017 онд хүүхэд хамгааллын зардал 2.5 тэрбум байсан. 2018 онд З.Нарантуяа гишүүн Ажлын хэсгийг ахалж байгаад найман тэрбумд хүргэсэн байдаг юм. Гэтэл өнөөдөр 2023 онд энэ төсөв хэвээрээ л байна. Таван жилийн өмнө талхны үнэ 720 төгрөг байсан. Өнөөдөр хэд хүрсэн билээ. Гэтэл хүүхэд хамгааллын зардал нэг ч төгрөгөөр өсөөгүй. Уг нь хоёр сая хүүхдийг хамгаалах тухай асуудал ярьж байгаа. Хөдөлмөр нийгмийн хамгааллын сайд Х.Булгантуяа “Хүүхэд хамгаалалд мөнгө нэмээд л байна. Гэтэл үр дүнд хүрсэн юм байхгүй. Би одоо хяналтын карт бөглүүлдэг юм бил үү” гэж байсан нь маш цочирдмоор сонсогдсон.

-Юу гэсэн үг вэ?

-Хүн өвчнийхөө картыг алдахад хүртэл осолтой болсон нийгэм. Энэ нь өөрөө хүний эрхийн асуудал. Гэтэл хүүхэд өөрөө хүчирхийллийн карт хөтлөөд биедээ аваад явах юм гэнэ. Ийм юм ярьж болох уу. Би өөр ч олон зүйл яримаар байсан. Гэтэл үг хэлэх хугацааг гурван минутаар хязгаарлачихсан. УИХ-ын гишүүд өөрсдөө болохоор 20 минут ярих эрхтэй, нэмэлт цаг нь 10 минут. Ингээд 30 минут нэг гишүүний ярихыг сонсож бид өдөржин суусан. Өглөө 09:30 цагт очоод 16:00 цагт гарч ирсэн. Гэвч ямар ч үр дүн байхгүй. Хүүхэд хамгаалалд найман тэрбум төгрөг төсөвлөснөө уулга алдаад байгаа хэрнээ сонсголд оролцсон 100 гаруй хүнд кофе тавьчихсан. Дундаж үнэ нь 8900 төгрөг гэхээр 300 хүүхдийн нэг бүтэн жилийн хамгааллын зардал. Ийм том зардлыг нэг удаагийн сонсголоор уучхаж байна. Ийм арга хэмжээ сүүлийн гурван жилийн хугацаанд тав дахь удаагаа болж байгаа. Тэгэхээр 1500 хүүхдийн эрхийг хамгаалах төсвийг уучихсан хэрэг.

-Хүүхэд хамгаалалд асуудал нь тодорхой байна. Ноцтой кейсүүд гарсан. Тодорхой шийдэл, гарц л хүлээгдэж байгаа. Энэ тухай яригдсан уу?

-УИХ-ын гишүүд ерөөсөө “Маш их мөнгө зарцуулж байна, яагаад хүүхэд хамгаалж чадахгүй байна вэ. Энэ цагдаа нар яагаад ажиллаж чадахгүй байгаа юм бэ. Яагаад, яагаад вэ гэдэг асуулт л тавьж суусан. Уг нь бид энэ асуултыг тавьж, хариулт авах гэж очсон шүү дээ. Хууль тогтоогч, төсөв баталж байгаа хүмүүс “Яагаад чадахгүй байгаа нь ийм шалтгаантай байна” гэж хэлэх юм байх гэтэл биднээс асуугаад л сууцгааж байсан. Уг нь түүний оронд “Энэ асуудлыг ингэж шийдмээр байна. Барилгын салбарт хүүхэд хамгааллыг ингэмээр байна. Та нарт ямар санал байна. Уул уурхай дээр ингэж хиймээр байна, эрүүл мэндийн салбарт хүүхэд хамгааллын ийм ажлыг үр дүнд хүргэмээр байна. Дунд шатны агентлагууд бодлогын хувьд ингэж ажиллах ёстой. Иргэд, төрийн бус байгууллагын төлөөлөл та ямар санал хэлэх вэ” гэж асууж, ярилцах юм байх гэж очсон. Үгүй, чадаагүй. Хөдөлмөр нийгмийн хамгааллын сайд нь “Яагаад хүүхдийг хамгаалж болохгүй байна вэ” гэж асуугаад суухаар гудамжинд байгаа би юу гэж хариулах вэ.

Тэгээд л хурал тарчихсан. Сүүлийн хүмүүсийг үг хэлүүлээгүй. Олон хүн үг хэлэх байсан. Гэвч асуудал эвгүй тийшээ эргэхээр хаачихсан байх. Хүмүүс ярих болохоор “Тарах цаг боллоо” гээд сануулаад байсан. Миний дараа ганц нэг хүн яриад л хаачихсан. Ер нь төрийн түшээд шүүмжлэл хүлээж авахаас асар их эмзэг ханддагийн л илрэл. Айлын гурван настай охин хүүхэд хүчиндүүлээд нас барахад эмзэглээгүй мөртлөө иргэд өөрсдийг нь шүүмжлээд эхлэхэд маш эгдүүцэж байсан. Ер нь энэ байдлыг бид олон жил харлаа шүү дээ.

-Нэг удаагийн кофены зардалд 300 хүүхдийг хамгаалах төсөв байна гэдэг харьцуулалт олон зүйлийг хэлж байна л даа. Бид хүүхдэдээ хайргүй, элэггүй юм?

-Төрд байгаа хүмүүс хүүхдийн асуудалд эмзэглэдэггүй. Гал хэвээр нь үлдээчихдэг. Жаахан юмаар дараад л газар авахуулдаггүй. Өөрсдийнх нь талаар том асуудал босоод ирэхээр дарахын тулд хүүхдийн асуудлыг сөхөөд гаргаад ирдэг технологитой болчихсон. Сая бол сайд нараа томилохын тулд 12 настай охины асуудлыг сөхөж гаргаж ирлээ. Дараа нь дөрвөн хүүхэд алга боллоо. Олон нийтийн анхааралд орохгүй байна. Тэгэхээр энэ хүмүүс хүүхэд хамгааллыг хүсэхгүй байна гэж хардахаас аргагүй.

Үнэндээ хүүхэд хамгаалалд найман тэрбум төгрөг их мөнгө биш шүү дээ. Энэ мөнгө чинь АТҮТ-ийн нэг ажилтны оймсон дотроос гарч ирдэг л мөнгө. Гаалийн ажилтан Цэцгээгийн хоёрхон үл хөдлөх хөрөнгийн үнэ. Цаана нь гаруй үл хөдлөхтэй гэж хэвлэлээр баримтууд нь гарна лээ. Ингээд харахаар хүүхдийг төрийн хамгаалалтад оруулах ёстой, бодлогыг зангидаж байх ёстой хүмүүст бидний хүүхэд сонин биш. Улныхны хүүхэд олуулаа ч байх шаардлагагүй гэж тэд үздэг. Ядарсан ард түмний хүүхэд үхэх, хорт хавдартай болох хэнд ч хамаагүй. Харин тэд өөрсдийнхөө хүүхдийг төрийн мөнгөөр хамгаалчихдаг. Гэрийн үйлчлэгчтэй, хичээлийг нь бэлдүүлдэг багштай, хоолыг нь хийдэг тогоочтой. Зөвхөн сургуульд нь зөөдөг тусгай жолоочтой. Баянхошуунд байгаа айлын охин машинд дайруулж үхэх, Дарь-Эхэд байдаг айлын охин гудамжинд явж байгаад гэмт этгээдэд хүчиндүүлээд жорлонд хаягдах аймшигт хэргүүд сонин биш. Б.Баярсайхан гишүүн гишүүн Боловсролын яамны төрийн нарийн бичгийн дарга байсан хүн биз дээ. Гэтэл саяны сонсгол дээр “Эцэг эхчүүд утсаа ухаад хүүхдээ харж хандахгүй байна шүү дээ” гэж маш мэдрэмжгүй зүйл ярина лээ. Өнөөдрийн нийгэмд эцэг эхчүүд утсаа ухах завтай байна уу. Яаж хүүхдээ хоолтой хонуулах вэ гэж хөлсөө урсгаж яваа. Харин тэд өөрсдөө чуулган дээрээ утсаа ухаад суудаг биз дээ. Ядарсан ард түмэн утсаа ухаад гурван минут суухад ард нь 500 төгрөг олох боломж алдагдана. Гишүүн хүн улны хэдэн боловсрол мэдлэггүй ядуу хоосон нөхөд утсаа ухаад, эсвэл архи ууж сууж байтал хүүхэд нь үхээд байна гэж тавлаж байна шүү дээ.

-Бусад гишүүд ямар байр суурь илэрхийлэв. Гарц гаргалгаа ярьсан гишүүн байна уу?

-Хөдөлмөр нийгмийн хамгааллын Х.Булгантуяа сайд “Би хүүхэд хамгааллын сайд, карт авч явж хөтөлдөг юм бил үү гэж бодож байна” гэх жишээтэй. П.Анужин “Энэ хурлыг бид байнга хийдэг. Үр дүн байхгүй. Үр дүнтэй болгомоор байна. Та юу хийгээд суугаад байгаа юм бэ. Ажиллаж чадахгүй” гэж хэлээд гараад явчихсан. Үнэндээ ажиллаж чадахгүй байгаа хүмүүсийн нэг нь өөрөө. Хэнд ялархаад байгааг ойлгоогүй. П.Анужин өөрөө лобби бүлэгтэй. Нам нь 65-уулаа, хууль батлах боломжтой. Өөрөө нөлөөллийн ажил хийж байсан, контент үйлдвэрлэгч. Түүнд маш их боломж бий. Б.Баярсайхан “Найман тэрбум төгрөг бол хангалттай мөнгө. Очих ёстой газартаа очихгүй, дээрээ идчихээд байна” гэж байсан. Дээрээ гэхээр парламентаараа идээд байгаа юм байна гэж ойлгосон. Хурал 10:00 цагт эхлэх ёстой байтал 11:37 цагт эхэлсэн. Нэг цаг 37 минут хоцорсон. Учир нь гишүүд ирж өгөөгүй. Б.Жаргалмаа “Хүүхдийн асуудлыг бүх зүйлээс нэгд тавьдаг байя” гэдгийг сонсголд нэг цаг 40 минут хоцорч орж ирчихээд ярьсан. Хоцорч ирж байгаа хугацаандаа нэг, хоёр, гуравдугаар асуудлаа зохицуулсаар байгаад бараг хоёр цагийн дараа ирээд ингэж ярина лээ.

Харин Цахим хөгжлийн сайд Н.Учрал бүтэн суусан байх. Хүүхдийн байршил тогтоодог “E-kids” аппликэйшн хийснээ танилцуулж байсан. 10 мянган хүн бүртгүүлээд байгаа гэсэн. Ийм байдлаар бүтээлч ажил хийж болмоор юм. Мөн дээр нь хүүхдийн хоолны төсөв яригдсан. Хүүхдийн хоолны төсөв өнөөдөр 1500 төгрөг. Нэг телевизээр гарч байсан. Сурвалжлагч захын гэр хорооллын сургуулийн нэг сурагчаас “Сургуульд сурах гоё уу” гэхэд “Гоё”. “Юу нь гоё байна” гэхэд “Хоол өгдөг” гэж хариулсныг хүмүүс харсан байх. Маш эмзэглэмээр зүйл шүү дээ.

-Гэтэл өнөөдөр 1500 төгрөгөөр талх ч авч чадахгүй байгаа. Ийм төсвөөр хүүхэд хооллож чадаж байгаа юу?

-Бодож үзье л дээ. УБТЗ-ын нэг орлогчийн гэрээс долоон тэрбум төгрөг олдсон. Тэр мөнгөөр нэг хүүхдэд 5000 төгрөгөөр чанартай хоол өглөө гэхэд 1.4 сая хүүхдийг хооллох төсөв. Энэ бол 1-12 дугаар ангийн бүх хүүхдэд чанартай үдийн хоол өгчих мөнгө. Тэгвэл нэг жилийн хугацаанд хүүхэд хичээлд явах өдрийг тооцоод үдийн хоол өгье гэвэл нэг хүүхдэд 990 мянган төгрөг л зарцуулах нь. Нэг сая хүүхэд гэвэл 990 тэрбум төгрөг болно. Авлигын хэргээр их наядаар нь идсэн хэрэг зөндөө байгаа. Монголын нийт сурагчдад бүтэн жил чанартай хоол өгье гэхэд 141 төрийн албан хаагчийн авлигаар авдаг мөнгө л зарцуулагдахаар байна. Өнөөдөр төрийн албан хаагчид үнэтэй машин унадаг болсон. Дундаас дээд албан тушаалтнууд цайны газарт ороод хоёр ширхэг мантуун бууз идэхгүй. Өдөр бүр том ресторанд хооллодог. Гэтэл цалин нь сая гаруй л төгрөг. Үүний цаана юу байх вэ.

-Нэгэнт хүүхэд хамгааллын асуудал ярьсных таны харж байгаагаар ямар ажил хийх шаардлагатай байна вэ. Энэ талаар гарц шийдэл санал болгох уу?

-Засгийн газраас хүүхэд хамгааллын асуудлыг ганц агентлагт хариуцуулаад хаячихсан. Мал төрийн хамгаалалтад байдаг. Хүүхэд байдаггүй. Уг нь эсрэгээрээ хүүхэд төрийн хамгаалалтад байх ёстой. Яагаад гэвэл тэд ирээдүйн Монголын эзэд. Хүүхэд ээжээс төрлөө. 18 жилийн дараа энэ улсын эзэд, энэ улсын хувь заяаг шийдэх иргэн болно. Энэ утгаараа төрийн хамгаалалтад байх ёстой.

Хэрэв би Ерөнхий сайд байсан бол 15 чиглэлийн яамдад, доошоо бүх агентлагт нь чиглэл өгнө. Жилийн нийт төсвийн тодорхой хувийг хүүхэд хамгаалалд зарцуул гэж. Жишээ нь, барилгын салбарт нэг хотхон барихад эхлээд хүүхдийн тоглоомын талбайг байгуул. Хэрэв үүнийг байгуулаагүй бол Улсын комисс хүлээж авахгүй. Уул уурхайн салбар нөхөн сэргээлт хийхээс гадна хүүхдийн ирээдүйд хөрөнгө оруул. Байгалийн баялгийг ашиглаж байгаа бол ирээдүйн хүүхдүүдийн хүртэх ёстой баялгийн өгөөжийн хуримтлал үүсгэх ёстой. Эрүүл мэндийн салбар бол маш чухал салбар. Монголд эмчлэгдэх боломжгүй өвчлөлийн жагсаалт гэж байдаг. Тэнд хүүхдийн өвчлөлийг оруулчихсан. Миний охин зүрхний цоорхойтой байлаа гэж бодъё. Монголд хангалттай эмчилнэ гээд гадагшаа явахыг зөвшөөрдөггүй. Хоёр настай хүүхэд Монголд эмчлэхдээ цээжийг нь ярж нээлттэй хагалгаа хийдэг. Үүний оронд 0-18 насны хүүхэд гадаадад эмчлүүлж болно, төлбөрийг нь төрөөс бүрэн хариуцна гэвэл би охиноо Япон руу аваачаад чанартай эмчилгээ хийлгэчихнэ биз дээ. Цавь руу нь дуран оруулаад л ангиогоор эмчлүүлэх боломжтой. Тэгвэл миний охин цээжээ яруулахгүй, эрсдэлгүй, насжилт нь уртасна. Гэтэл манай төр ийм зэрлэг харгис. Гадаадад эмчлүүлэх жагсаалтад нь ховор төрлийн хэдхэн өвчин багтдаг. Түүгээр бол Монгол Улс анагаах ухаанаар дэлхийд бараг цойлж байгаа юм байна гэж харахаар. Бусдыг нь Монголд эмчилнэ гээд байдаг. Яагаад эдгээрийг хийх сонирхолгүй байна гэхээр сайд гишүүдийн хүүхэд өвдвөл дурын улс руугаа аваад явчихдаг. Учир нь төрөөс мөнгө нь гаргана. Эцэг эхийнхээ ядуу хоосны бурууг хүүхэд үүрэх ёсгүй шүү дээ. Энэ мэтчилэн Хууль зүйн яам, Боловсролын яам, Соёлын яам ажиллах ёстой. Ингээд харвал хүүхэд хамгааллын асуудал ярихгүй салбар гэж байхгүй.

мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл

Д.Мөнхбаатар: Сургууль, цэцэрлэг шинээр барих битгий хэл өргөтгөл хийх боломжгүй болтол газрыг нь авлигадаж, наймаалцаж дууссан DNN.mn

Монголын багш нарын үйлдвэрчний эвлэлийн дарга Д.Мөнхбаатартай ярилцлаа.

–Сургууль, цэцэрлэгийн хүртээмжийн асуудал нийслэл хотод хурцаар тавигддаг. Сургууль, цэцэрлэг ойрхон биш учраас хүүхдээ зөөдөг. Энэ байдал нь олон сөрөг үр дагаврыг бий болгож байна гэж эцэг эхчүүд бухимддаг шүү дээ. Бодит нөхцөл байдал ямар байдаг юм бол?

-Улаанбаатар бол 1.5 сая хүн амтай том хот. Хамгийн тулгамдсан асуудал түгжрэл. Түгжрэлийг үүсгэж байгаа шалтгааны нэг нь сургууль, цэцэрлэг рүү явах урсгал байдаг. Энэ нь нэг ёсондоо манай сургууль, цэцэрлэгийн хүртээмжгүй байдлыг харуулж байгаа юм. Сургууль, цэцэрлэгийн зөв зохион байгуулалт байхгүй. Ерөөсөө л өндөр өндөр хороолол, үйлчилгээний газруудаар л дүүрэн хот болчихсон. Хот төлөвлөлт аль дээр алдагдчихсан. Зөөлөн дэд бүтэц болох сургууль, цэцэрлэг, эмнэлгийн хүртээмжгүй. Одоо шинээр барья гэсэн ч барих газаргүй болчихсон. Сургууль, цэцэрлэгүүд өргөтгөл ч барих сөөм газар алга. Энэ бүхэн юуг харуулж байна вэ гэхээр Улаанбаатар хотын газар наймаачид, авлигачдын гараар ороод дууссан. Тийм болохоор хүн амынхөө өсөлтөд уялдуулж сургууль, цэцэрлэг барьж чадахгүй байна шүү дээ. Газрыг нь авлигаар аваад хувьдаа өндөр байшин барилга болгоод авчихсан ийм л дүр зураг нийслэл хотод байгаа юм. Тэгсэн хэрнээ шаардлагагүй газарт орон нутагт маш олон сургууль барьдаг. Хоосон зай талбай ихтэй, хүүхэд дүүргэлт байхгүй.

Энэ нь өөрөө улс төрийн сонирхолтой, тойргоо усалсан л төсвийн илүү зарцуулалт болоод байгаа юм. Яг хэрэгцээтэй төв суурин газартаа барьдаггүй. Тийм сэтгэл байхгүй. Зөвхөн өөрсдийн ашиг хонжооны төлөө улсын мөнгийг иддэг, авлигаддаг болоод дуусч байна. Бүр бөөн сүр дуулиан болж, нэхэл хатуутай ганц сургууль, цэцэрлэгийн барилга эхлүүлдэг. Дуусгаж өгдөггүй. Барих нэрээр улсаас мөнгө идээд байдаг жишээ ч байна. Тухайлбал, Сонгинохайрхан дүүргийн 12 дугаар сургуулийн барилга 4-5 жил дамнаж байна. Жил бүр төсөв дээр мөнгө тавигддаг. Жилийн дараа тийм ч үнэ өссөн гээд төсөв нь нэмэгддэг. Анх таван тэрбум төгрөгөөр барихаар эхэлж байсан барилгын нийт төсөв 20 тэрбум дөхөж байгаа байх.

-Хүүхдүүд нь суралцах орчин нөхцөлгүй болчихдог?

– Маш хүнд болдог. Зарим нь цахимаар, зарим нь гурван ээлжээр ч хичээллэдэг. Зориулалтын бус хичээлийн байр түрээслэдэг тохиолдол ч байна.

–Хүүхдээ зөөж байгаа эцэг эхчүүдийг буруутгах аргагүй. Гэрийнх нь ойролцоо сургууль, цэцэрлэг хүртээмжгүй байна уу?

-Хүүхдээ зөөнө гэдэг Улаанбаатар хотод зовлон болчихсон. Мэдээж гэрийнх нь ойрхон сургууль байхгүй. Байлаа ч даац хэтэрчихсэн гээд багтдаггүй. Нөгөө талаар хотын захын сургуулиудын чанар муу. Эцэг эхчүүд хүүхдээ гайгүй сайн сургуульд сургачих хүсэлтэй. Буруутгах аргагүй. Ингээд л хотын төвийн сургууль руу зөөж эхэлдэг. Өглөө төв рүүгээ 2-3 цаг түгжирч, шөнөдөө хотын зах руугаа дахиад түгжирдэг. Энд ямар их цаг хугацаа, хөрөнгө мөнгө алдаж байх вэ. Жишээ нь, Шархадны хүүхэд 23 дугаар сургуульд сурахаар дамжиж ирдэг. Нисэхийн хүүхэд хаа байсан Бөмбөгөр рүү 24 дүгээр сургууль руу ирж байна. Үүнийг дагаад хүүхдэд ямар олон эрсдэл үүсэх вэ. Уг нь төр эдгээр хүүхдүүдийг гэрийнх нь ойр цэцэрлэг, сургууль барьчихаад чанартай үйлчилгээ үзүүлчихээд оруулах ёстой юм. Даанч өнөөдөр хүүхдээ бодсон бодлого манайд алга.

–Хичээл эхлэхэд сургууль бүр багш нарын орон тооны дутагдалтай байсан. Одоо нөхөгдсөн үү?

-Нөхөгдөж чадаагүй. Урсгалаараа жаахан буурч л байх шиг байна. Гэхдээ л багш авна гэсэн зар тасрахгүй байна шүү дээ. Уг нь нэг улирал өнгөрчихлөө. Гэтэл жигдрээгүй, орон тоо дутуу хэвээр л байна гэдэг үндсэн багш нар олон цагаар хичээллэх, ялангуяа бага ангийн багш нар хоёр ээлжинд явах нөхцөл үүсч байна. Тэгж хичээллэж ч байгаа. Ингэж ажиллалаа гээд хоёр багшийн цалинг нь өгөхгүй. Нөгөө талаар боловсролын хүртээмж ямар байх вэ. Төрийн авлига, хээл хахууль тасрахгүй л гарах юм. Төсвийг тоносон мөнгөн дүн нь хэдэн их наядаар яригдаад хэвшчихлээ. Гэтэл багш нарынхаа цалинг анхаарч чадахгүй байна шүү дээ. Багш нарын цалин сүүлийн 30 жил 300 доллараас хэтрээгүй. Дандаа үнэ ханшийн өсөлтөд идэгдэж явдаг. Явсаар өнөөдөр нийгмийн дундаж цалингаас ч бага цалинтай болчихоод байгаа юм. Тиймээс Монголын багш нарын Үйлдвэрчний эвлэл багшийн цалинг ам.долларын ханштай дүйцүүлж 1000 ам.долларт хүргэх ёстой гэдэг шаардлагыг тавьж байгаа. Ингэж байж энэ салбар руу шинэ залуу боловсон хүчин орж ирнэ. У ИХ-аас цахим өргөдлийн флатформ бий болгоод байна. Үндсэн хуульд заасан ард түмний төр барих эрх хэрэгжиж эхэлж байна. Түрүүчээсээ саналууд 100 мянгын босгыг даваад эхэллээ. Монголын багш нарын Үйлдвэрчний эвлэлээс багшийн цалинг 1000 доллартай тэнцэхүйц болгоё гэсэн санаагаа төсөл болгон оруулсан байгаа. Энэ саналыг маань 100 мянган хүн дэмжвэл хуулийн төсөл санаачлах боломж нээгдэж, багшийн цалингийн асуудлыг УИХын түвшинд авч хэлэлцэх боломжтой. Тиймээс боловсролын салбарынхан, эцэг эхчүүд, олон нийт маань энэ саналыг дэмжиж өгөөрэй гэж уриалж байна.

– Гэвч багш нарын цалинг ингэж нэмэх боломжгүй гэж мэдэгдэж байсан. Та бүхэн ямар тооцоолол гаргасан юм бэ?

-Бид шууд нэг өдөр нэм гэж шаардаагүй шүү дээ. Төр энэ талаар бодлого гаргаж, шат дараатайгаар нэмээд өгөөч гэж уриалж байгаа юм. Мэдээж улс орны эдийн засгийн нөхцөл байдлыг бид харж мэдэрч байна. Боловсролын салбарын төсөв 2023 онд 3.2 их наяд байсан. 2024 оных 4.2 их наяд болж ирж байгаа. Гэвч багшийн цалинг 10 хувиар л нэмнэ гэж байгаа. Багш нарын цалин урамшууллын сан нийт 1.5 их наяд байдаг. Уг нь нийт төсөв маань нэг их наядаар нэмэгдэж байхад тал хувь болох 500 тэрбумыг цалингийн сандаа зарцуулахад болохгүй юм байхгүй шүү дээ. Цалин хангалттай 30 хувиар нэмэгдэх боломжтой. Гэвч энэ нэг их наядын нэмэгдэл сонгууль дөхсөн шоунд л зарцуулагдана даа гэж харж байна. Нөгөө л хөдөө орон нутагт тойргоо усалсан байдлаар шинэ сургууль цэцэрлэг эхлүүлнэ. Тэнд нь ямар ч хэрэгцээ байхгүй. Түүгээр зогсохгүй боловс ролын салбар үндсэн хэрэгцээгээ хангаж чадаагүй хэрнээ том том поп зориултууд дэвшүүлдэг. Орон даяар бүх сургуулийг компьютертэй болгоно, ухаалаг анги танхим байгуулна гэж ирээд л ярьцгааж байна. Үзүүлэнгийн шинжтэй л хийх байх. Гол нь хүүхэд бүрийн сурах орчин стандартдаа нийцэж байна уу. Ширээ сандал нь бүрэн байна уу, анги танхимдаа стандарт 30-аараа сууж байна уу гэдгээ эхэлж анхаарч шийдмээр байгаа юм. Гэвч энэ асуудал чухал биш, попрох, олон нийтээс оноо авах өнгөц ажил руу хошуурдгаараа л явж байна. Ерөөсөө л манай улсын сүүлийн олон жилийн дүр төрх ийм шүү дээ. Гол нийгмийн салбарынхаа хөгжлийг хаяж, амин хувиа хичээсэн, ашиг хонжоо хай сан, авлигын схем л хамгийн сайн ажиллаж ирлээ.

мэдээ нийгэм

Р.Онончимэг: Хялбар ажиллагааны болон гэр бүл, хүүхдийн хэргийн дагнасан шүүхүүдийг шинээр байгуулна DNN.mn

Шүүх байгуулах тухай хуулийн төсөл, Шүүх эрх мэдлийн хөгжлийн бодлого зэрэг шүүхтэй холбоотой цаг үеийн асуудлаар ШЕЗ-ийн дарга Р.Онончимэгтэй ярилцлаа.

-“Шүүх эрх мэдлийн хөгжлийн бодлого”-ын төслөөр хэд хэдэн удаагийн хэлэлцүүлэг зохион байгуулж байсан. Монголын шүүхийн хэтийн төлөв, 10 жилийн дараах дүр зураг энэхүү бодлогоос шууд шалтгаалах байх?

-Шүүхийн тухай хуулийн 5.11-д шүүх эрх мэдэл хөгжлийн бодлоготой байна, бодлогыг ШЕЗ хуульд нийцүүлэн боловсруулж, Засгийн газар, УДШ-тэй зөвшилцөн УИХ-д

уламжлахаар зохицуулсан. Энэ хүрээнд өнгөрсөн долоо хоногт Шүүх эрх мэдлийн хөгжлийн бодлогын төслийг боловсруулж УИХ-ын даргад уламжлаад байна. Бодлогын төслийг боловсруулахаар Н.Отгончимэг гишүүнээр ахлуулсан Ажлын хэсэг өнгөрсөн оны сүүлээс ажиллаж эхэлсэн. Ажлын хэсэгт Улсын Дээд шүүх, Шүүхийн сахилгын хороо, УЕПГ, ХЭҮК, Монголын хуульчдын холбоо, Монголын өмгөөлөгчдийн холбоо болон бүх шатны шүүхийн шүүгч, шүүхийн Тамгын газрын төлөөлөл багтсан. Төслийг боловсруулахдаа шүүхийн нөхцөл байдлыг бодитой тогтоох зорилгоор хөндлөнгийн байгууллагуудаар болон дотоод нөөц боломжоороо хэд хэдэн судалгааг хийлгэсэн байгаа.

Мөн бодлогын төслөө ШЕЗ-ийн цахим хуудаст байршуулж санал авах ажлыг зохион байгуулах, шүүгч, шүүхийн захиргааны ажилтнууд, иргэний нийгмийн байгууллагын төлөөллийг оролцуулсан цуврал хэлэлцүүлгийг зохион байгуулж, саналуудыг тусгалаа. “Алсын хараа-2050” Монгол Улсын урт хугацааны хөгжлийн бодлогод 2021-2030 онд шүүхийн хараат бус байдал хангагдаж, хариуцлагатай, иргэн төвтэй шүүх тогтолцоо төлөвшинө

2031-2040 онд иргэдийн итгэлийг бүрэн хүлээсэн шүүхтэй болно гэсэн зорилго тавьсан. Шүүх эрх мэдлийн бодлого 10 жилийн хугацаанд хэрэгжинэ. Энэ үр дүнгийн суурь нөхцөлийг бүрдүүлэхэд чиглэж байна.

-Шүүх байгуулах тухай хуулийн төслийг Засгийн газарт хүргүүлсэн. Хуулийн төсөл бүхлээрээ шүүхийн шинэчлэл юм болов уу гэж харагдаж байна. Ямар шүүхүүд яаж байгуулах талаар дэлгэрэнгүй ярихгүй юу?

-Үндсэн хуульд 2019 онд хоёр том зарчмын өөрчлөлт орсон. Нэг нь, ШЕЗ болон Шүүхийн сахилгын хороог хэрхэн бүрдүүлэх, нөгөө нь шүүхийг тойргийн зарчмаар байгуулах тухай юм. Шүүхийг тойргийн зарчмаар байгуулах ажил өмнө нь хийгдэж байсан ч Үндсэн хууль зөрчсөн байна гэдэг агуулгаар хүчингүй болж байсан. Харин Үндсэн хуульд өөрчлөлт орсноор тойргийн шүүх байгуулах боломжтой болсон.

Өнгөрсөн зургадугаар сард ШЕЗ-өөс УДШ-тэй зөвшилцсөн Шүүх байгуулах хуулийн саналын төслөө Засгийн газарт хүргүүлсэн. Хуулийн саналын төсөлд Хууль зүй, дотоод хэргийн яам өөрийн саналыг тусган цахим хуудастаа байршуулан санал авсан. Өөрөөр хэлбэл, ШЕЗ-ийн УДШ-тэй зөвшилцсөн саналд тодорхой өөрчлөлт орсон байсан гэсэн үг. Харин шинэ сайд ажлаа аваад ШЕЗ-ийн УДШ-тэй зөвшилцсөн саналыг Засгийн газарт танилцуулан УИХ-д өргөн барихаар болсон байгаа.

ШЕЗ-өөс Шүүх байгуулах тухай хуулийн саналын төслийг боловсруулахдаа шүүхийн үйлчилгээг хүртээмжтэй байлгах зорилгын дор хүн амын төвлөрөл, шүүх, шүүгчийн ажлын ачаалал, зохион байгуулалт, “Цахим Монгол” болох зорилго зэрэг олон хүчин зүйлийг харгалзсан. Нийслэлд төвийн зургаан дүүргийн шүүхүүдээ хоёр том тойрог болгож, холын дүүрэг болох Багануурыг тусад нь, Налайх, Багахангайг нэг тойрог болгож байгуулахаар тусгасан. Монгол Улсын хот төлөвлөлт, дэд бүтцийн ирээдүйн бодлогоор нийслэлийн төвлөрлийг сааруулахаар зорьж байгаатай уялдуулж холын дүүргүүд тусдаа шүүхтэй байхаар тойроглох нь зүйтэй юм гэж үзсэн. Мөн цоо шинээр хялбар ажиллагааны шүүх, гэр бүл, хүүхдийн дагнасан шүүх байгуулахаар хуулийн төсөлд тусгасан.

-Орон нутгийн хувьд?

-Тухайлбал, Дархан-Уул гэхэд нэг шүүхийн байранд захиргаа, эрүү, иргэний анхан шатны шүүх, мөн давж заалдах шатны шүүх байрладаг. Иргэд үүнийг шүүх л гэдэг статусаар хүлээж авдаг. Захиргаа, эрүү, иргэний шүүх гэсэн ялгаа заагийг төдийлөн ойлгоход хүндрэлтэй, ойлгох ч шаардлага байхгүй. Шүүхээс орж үйлчилгээгээ авахад хялбар байх учиртай. Эрүү, иргэний хэргийн анхан шатны шүүхийг бусад оронд ердийн шүүх гэж үздэг юм байна. Манайд дагнасан шүүх гэхээр захиргааны шүүх байдаг. Тэгэхээр ердийн буюу эрүү, иргэний шүүхийг нэг шүүхээр байлгая. Дотроо танхимын зохион байгуулалттай байж болно. Харин захиргааны шүүх бол онцлогтой учраас дагнасан байя гэдэг байдлаар хуулийн төсөлд саналаа оруулсан.

-Анхан шатны шүүхүүдийн хувьд ийм өөрчлөлт орох нь. Давж заалдах шатны шүүхийг тойроглох уу?

-Давж заалдах шатны шүүхийг орон нутагт дөрвөн бүсэд тойроглон байгуулах бол нийслэлд нэг тойрог байхаар тусгасан. Баруун бүс нь Ховдод, төвийн бүс нь Төв аймаг, хангайн бүс Орхонд, зүүн бүс Хэнтийд байна. Нэг ёсондоо зам харилцаа сайтай, нийслэл рүү ойрхон аймгууд руу зохион байгуулалт хийсэн. Учир нь шүүх байгуулахтай холбоотойгоор эрх ашиг нь хөндөгдөж байгаа гол субъект бол шүүгчид. Тэдний санал бол олонх нь нийслэлд нэг том тойргоор давж заалдах шатны шүүх байгуулах нь зөв гэсэн саналыг дэмжсэн байсан. Гэхдээ улсын хэмжээнд нэг тойроглолт хийхэд холын аймгуудын хувьд арай хүндрэлтэй байна гэж үзсэн учраас бүсээр тойроглох саналын төслийг боловсруулсан.

Нийт хэргийн статистикийг харвал анхан шатны шүүхийн шийдвэрийн 91 хувь нь давж заалдахгүйгээр хэвээр үлддэг. Давж заалдах шатны шүүхийн тухайд орон нутагт иргэний хэрэг дээр зургаа, эрүүгийн хэргийн 13 хувь нь давж заалддаг гэсэн судалгаа бий. ШЕЗ-ийн барьсан бодлого бол төрийн цахимжилтыг дэмжихэд чиглэж, шүүх байгуулах төсөл дээр анхаарсан. Монгол Улс “Цахим Монгол” үндэстэн болно гэсэн зорилготой. Шүүхийн цахимжилтын түүхийг харвал 30 жилээр ярих боломжтой. Гэтэл яг цахимжилт гэдгээ юу гэж ойлгохоос эхэлнэ. Одоогийн байдлаар шүүхэд 20 гаруй программ, хангамж цахим систем ашигладаг. Тооны хувьд олон мэт боловч эдгээр системүүд хоорондоо болон бусад байгууллагын цахим системтэй уялдаа холбоо сайн биш, интеграци хийгдээгүй. Энэ нь иргэн талаас үйлчилгээ авахад хүндрэлтэй байгаа юм. Тиймээс шүүхийн цахимжилтад анхаарал хандуулж, системүүдийн уялдаа холбоог сайжруулахад анхаарч байна.

-Шинэ шүүхүүд байгуулагдах юм байна. Хялбар ажиллагааны шүүхээс эхэлье. Энэ шүүхээр ямар хэргийг шийдвэрлэх вэ?

-Та бүхэн санаж байгаа байх. “Баривчлах, түр саатуулах ажиллагаа хүний эрхийг зөрчиж байна” гэсэн дүгнэлтүүд хүний эрхийн байгууллагуудаас гардаг. Энэ асуудлыг шийдэх зорилгоор Улсын Дээд шүүхээс оруулж ирсэн санал. Товчхондоо, 24 цагаар жижүүрийн шүүх ажиллаж, зөвшөөрөл өгөх ёстой. Мөн зөрчлийн хэрэг маргаануудыг шуурхай шийддэг байх гэсэн саналууд орж ирсэн. Үүн дээр ШЕЗ-ийн зүгээс бага үнийн дүнтэй иргэний хэрэг маргаануудыг нэгтгээд хялбар шуурхай шийдвэрлэх боломжтой гэж үзсэн. Хялбар ажиллагааны шүүх зөвхөн нийслэлд байна. Учир нь шүүхийн хамгийн их ачаалал нийслэлд байдаг. Харин орон нутагт үүнийг шүүх дотроо зохион байгуулалтаараа шийдэх бүрэн боломжтой гэж үзсэн.

-Тэгвэл Гэр бүл, хүүхдийн хэргийн шүүхийг байгуулснаар ямар үр дүн хүлээж байна вэ?

-Нийслэл дэх Гэр бүл, хүүхдийн хэргийн анхан шатны тойргийн шүүх, Гэр бүл, хүүхдийн хэргийн давж заалдах шатны дагнасан шүүх гэж тус тус байгуулахаар төсөлд тусгасан. Иргэний хэргийн анхан шатны шүүхийн нийт шийдвэрлэж байгаа хэргийн 10-12 хувийг Гэр бүлийн тухай хуулиар шийдвэрлэсэн хэрэг эзэлсэн байдаг. Эдгээр хэргийн 60 орчим хувийг гэрлэлтийг шүүхийн журмаар цуцалсан хэрэг, маргаан эзэлж байна. Харин Эрүүгийн хэргийн анхан шатны шүүхийн хянан шийдвэрлэж буй хэргийн 1.3 хувийг гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэх гэмт хэрэг, өсвөр насны хүн холбогдож хянан шийдвэрлэсэн хэрэг нийт хянан шийдвэрлэсэн хэргийн 1.2 хувийг тус тус эзэлсэн. Өсвөр насны хүн хохирсон хэрэг нийт хохирогчийн 4.3 хувийг, Гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх тухай хууль зөрчсөн зөрчлийн хэрэг нийт хянан шийдвэрлэж буй зөрчлийн хэргийн дөрөв орчим хувийг тус тус эзэлж байна. Эндээс Монголд гэр бүл, хүүхдийн хэргийн шүүх байгуулах хэрэгцээ шаардлага бий болжээ гэдэг нь маш тодорхой харагдаж байгаа юм. Гэр бүлийн шүүх байгуулагдсанаар гэр бүлийн болон насанд хүрээгүй хүний нас, бие, сэтгэл зүйн онцлогт тохирсон шүүхийн тусгай процесс, орчин бүрдэнэ. Гэр бүл салалт, гэр бүлийн хүчирхийлэл, хүүхдийн эсрэг гэмт хэрэг буурахад нөлөөлнө гэж харж байгаа. Тус шүүх байгуулагдсанаар шүүхийн ачааллыг 22 хувиар бууруулна гэсэн тооцоолол гаргаад байна.

-Хуулийг батлахаас гадна түүнийг хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай төсөв гэж чухал зүйл. Шүүх байгуулах тухай хуулиар шинэ бүтцүүд бий болж, түүнийг дагасан зардал гарахаар харагдаж байна. Тэгэхээр төсөв ч багагүй гарах байх?

-Яах вэ, бид шүүх байгуулахыг аль ч хувилбараар ярьж болно. Гол нь хууль өөрөө хэрэгжих ёстой. Хэрэгжих нөхцөл бололцоо, эдийн засгийн үндэслэлийг Засгийн газар судалж УИХ руу оруулах байх.

Бидний тооцоолсноор энэ бүхнийг хэрэгжүүлэхэд 602 тэрбум төгрөг шаардагдах тооцоо бий. Жишээ нь, Баянзүрх, Сүхбаатар, Чингэлтэй дүүргийн шүүх нэг байранд байрлаж байна. Хуульд шүүх өөрийн байртай байна гэдэг. Дундаа байртай байна гэх зохицуулалт байхгүй. Гурван шүүх гурван байртай байх атал 2015 оны шүүх байгуулалтаар нэгтгэчихсэн. Хууль хэрэгжих ёстой болохоос биш боломжгүй бол тэгээрэй гэсэн зохицуулалт байхгүй. Хуульд шүүх төсвөөс санхүүжинэ, бие даасан төсөвтэй байна, ажиллах боломжийг төр хангана гэсэн зохицуулалттай учраас бодитоор хэрэгжүүлэх нөхцөлөөр хангаасай гэж хүсч байгаа. Ер нь хууль хэрэгжих эдийн засгийн тооцоолол, үндэслэлийг хангахгүйгээр хууль батлаад орхих нь буруу. Энэ талаас нь анхаараасай гэж хүсч байна.

Шүүх байгуулах асуудал бол шүүхийн ачааллыг тэнцвэржүүлэх зорилготой. Хоёр дахь том асуудал бол төсөв. Шууд төсөв гэж ярихаас илүү шүүхийн төсөв ямар явж ирсэн, яагаад төсөв чухал вэ гэдгийг бид хэлэх ёстой. Шүүгчид өндөр цалинтай гэж яриад л байдаг. Яг үнэндээ цалин хамгийн сүүлд тогтоосноос хойш найман жил өнгөрчихсөн, цалин багатай, хүндрэлтэй нөхцөлд орчихсон юм билээ. Тиймээс бид нэг хэргийг шийдэхэд ямар зардал гаргадаг талаар өртгийн судалгаа хийж үзсэн.

-Сонирхолтой үр дүн гарсан гэж дуулсан?

-Тийм ээ. Судалгаагаар нэг хэргийг шийддэг зардлаар 4-5 хэрэг шийдэж байна гэсэн үр дүн гарсан. Үүнд бид байшин барилгын асуудлыг оруулаагүй. Зөвхөн урсгал зардал, цалин урамшуулал зэрэг процессыг тооцож гаргахад ийм нөхцөл байдалтай ажиллаж байна. ШЕЗ-өөс шүүхийн 2024 оны төсвийг 2023 оныхоос хоёр дахин нэмэгдүүлж өргөн барьсан. Судалгаанаас харахад ингэхээс ч өөр аргагүй юм билээ. Хуучин төсөөллөөр 30 жил явж ирлээ. Ингэснээр өнөөдрийн шүүхийн нөхцөл байдал ямар байдалд орсныг бүгд л мэдэж байгаа. Өөр илүү бодитой байх тал руу, өөрчлөлт хийж менежментээ сайжруулахгүй бол нөхцөл байдал маш хүнд байна. Ерөөсөө иргэн төвтэй шүүхийн үйлчилгээ бий болох орчин нөхцөлийг Шүүх байгуулах хуулиар шийднэ гэсэн өндөр хүлээлттэй байна.

-Сангийн яамнаас шүүхийн хөрөнгө оруулалтын төсвийг нэлээд танасан харагдсан. Ийм байдал шүүхэд хэр нөлөөлдөг юм бэ?

-Шүүхийн тухай хуулиар Засгийн газар шүүхийн төсвийн төслийг Хууль зүйн байнгын хороогоор хянагдсан хэмжээнээс бууруулахгүйгээр УИХ-д өргөн мэдүүлэх хуультай. Энэ нь шүүх эдийн засгийн хувьд бие даасан байх эрх зүйн баталгаа юм. Сангийн яам засаглалын бие даасан эрх мэдлийн эдийн засгийн баталгааг хангах санхүүгийн эх үүсвэрийг л шийдвэрлэх ёстой. Гэтэл сүүлийн 10 гаруй жил хөрөнгө оруулалтын төсвийг байнга хассаар ирсэн. Энэ нь шүүхийн ажиллах, орчин, нөхцөлийг маш хүнд нөхцөлд аваачсан. Иргэд шүүхээр зөрчигдсөн эрхээ хамгаалуулах, шүүхээс чирэгдэлгүй үйлчилгээ авахад хүнд байдалтай байгаа нь эдийн засгийн хүндрэлээс шууд шалтгаалж байгаа юм.

-Өмнө нь тантай ярилцахад шүүгчийн сонгон шалгаруулалтыг чухалчлан ярьж байсан. Өнөөдөр ч энэ сэдэв чухал хэвээр байгаа. Шүүгчид хэр нэмэгдэж байна вэ?

-ШЕЗ-ийн үндсэн чиг үүрэг шүүгчийн сонгон шалгаруулалт. Бид 10 гишүүний бүрэлдэхүүнтэй болж ажилласнаас хойш тав дахь удаагийн сонгон шалгаруулалтаа зарлаад байна. Өмнөх дөрвөн удаагийн сонгон шалгаруулалтаас сонгогдсон нэр дэвшигчдийг шүүгчээр өргөн мэдүүлэх процесс дуусч байна. Гэвч бид орон тоогоо нөхөж чадахгүй байна. Тиймээс шилдэг хуульчид шүүгч болох гэж өрсөлдөж байна уу гэж өөрсдөөсөө асуухад хүрч байна.

-Хангалттай мэдлэг, чадвартай хүн шүүгчид өрсөлдөхгүй байгаа хэрэг үү?

-Бүртгүүлж байгаа хүмүүсийг шилдэг биш гэж хэлж байгаа юм биш. Гэхдээ шалгаруулалтад орж байгаа хүмүүсийн 13-15 хувь нь л тэнцэж байна. Дийлэнх нь буюу 80 гаруй хувь нь тэнцэж чаддаггүй. Мэдээж шүүгч бол хариуцлагатай албан тушаал. Насан туршдаа томилогддог, бие даасан хараат бус байдлаар ажилладаг хүмүүс учраас босго өндөр, шалгуур сайн байх ёстой. Харин яагаад шилдэг хуульчид нэр дэвшиж орж ирэхгүй байна вэ гэхээр одоогийн нөхцөл байдалтай шууд холбоотой.

Үндсэн гурван шалтгаан нь шүүгчийн цалин, шүүхийн орчин нөхцөл, ачаалал. Шүүгчдийн цалинг хамгийн сүүлд 2014 онд үндсэн цалин 2.7-3.3 сая байхаар УИХ-аар тогтоосон. Тухайн үедээ бол шүүгчийн цалин өндөртөө тооцогддог байсан. Түүнээс хойш инфляци яаж нэмэгдэв. Валютын ханш хэрхэн өсөв. Худалдан авах чадвар макро эдийн засгийн түвшинд хүнд байна. Гэтэл шүүгчдийн цалин хэвээрээ л байж ирлээ. Сүүлийн найман жилийн турш огт нэмээгүй. Эрхбиш одоо ажиллаж байгаа шүүгчид маань юм хэлэхгүй байна. Харин шинээр орж ирэх хүмүүс цалинг нь голоод байна. Аргагүй шүү дээ. Гэтэл нэг өмгөөлөгч олон сараар үргэлжилсэн хүнд биш, дундаж нэг хэрэг дээр ажиллалаа гэхэд 10 сая төгрөг авч байна. Тэгэхээр шүүгч хийх үү, өмгөөлөгч эсвэл олон улсын фирмд консалтинг хийгээд суух уу. Тэнд ахуй хангамж, орчин, ажиллах нөөц, цагийн менежмент зэрэг бүх юм чөлөөтэй. Хүмүүс шүүгчдийг гоё байранд сууж яах гээд байгаа юм гэж зэмлэдэг. Яг үнэндээ шүүгч гэхээсээ илүү хэргийн оролцогчид, шүүхээр үйлчлүүлж байгаа иргэдийн тав тухтай орчинд, аливаа саад бэрхшээлгүйгээр хэрэг маргаанаа зүй зохистой шийдүүлэх боломжийг хангаж буй явдал. Нөгөө талаар шүүгч анхаарлаа зөвхөн ажилдаа хандуулах боломжийг олгох нь иргэнд хэрэгтэй. Тиймээс бид тал талаас баланстай харж ярих ёстой юм.

мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

НӨАТ-ыг жинхэнэдээ Б.Жавхлан биш парламент мэднэ дээ DNN.mn

УИХ-аас нийтийн өргөдөл хүлээн авах УИХ-ын цахим системд НӨАТ-ын тухай хуульд өөрчлөлт оруулж, буцаан олголтыг таван хувиас доошгүй байхаар тогтоох саналыг энэ сарын 17-ны өдөр байршуулсан. Долоо хүрэхгүй хоногийн хугацаанд дэмжиж санал өгсөн иргэдийн тоо 100 мянга хүрч, УИХ-ын босгыг давчих шиг боллоо. Харин энэ явдалд Сангийн сайд Б.Жавхлан дургүй байгаа. Тэрбээр “НӨАТ-ын буцаан олголтын хувь дээр шулуухан хэлэхэд ямар ч боломжгүй асуудал. Сонгууль дөхсөн хийрхэл болж таарах байх” гэж УИХ-ын чуулган дээр хэлчихсэн. Энэ байр сууриа хамгаалах гэж шаралхаж яваад золтой л төсвөө унагаачихсангүй. Гэвч тэрбээр бууж өгөхгүй л байгаа бололтой. Таарсан сайд, гишүүн болгонд НӨАТ-ын хувийг тав болгох саналыг бүтэхгүй болохыг учирлаж нэг, уурлаж нэг хэлж яваа сурагтай.

Монгол Улсыг, монголчуудыг парламент мэддэг. Үндсэн хуулийн 20 дугаар зүйлд “Монгол Улсын Их Хурал бол төрийн эрх барих дээд байгууллага мөн бөгөөд хууль тогтоох эрх мэдлийг гагцхүү Улсын Их Хуралд хадгална” гэж заасан. Олон нийтийн шүүмжлэдгээр парламентад мэдлэгтэй, мэдлэггүй, ёс зүйгүй, тэнэг мангар, ичмээр хэн ч сонгогдсон тэд бол бүх ард түмнийг төлөөлсөн жижиг ард түмэн. УИХ өөрийн гэсэн бүрэн эрхтэй. Сангийн сайд Б.Жавхлан яаж ч дэвхэцсэн парламент юуг хэрхэн шийдэхээ мэднэ.

Зөвхөн энэ удаагийн НӨАТ ч биш Путин, хийн хоолой, уран, Ерөнхийлөгчийн айлчлал, үйлдэл, стратегийн хөрөнгө оруулалтын хувь хэмжээ гээд зарим нь шүүмжлэгдэж, зарим нь магтагдаж байна. Эцсийн дүндээ эдгээрийг хэрэгжүүлэх эсэх нь УИХ-ын бүрэн эрхийн асуудал юм. Дараа нь үүсэх гайг нь ч, гавьяаг нь ч парламент өөрөө даана. Ийм байх үүргийг Үндсэн хуулиараа 1992 онд олгочихсон юм. Тэгэхээр дээр хэлснээр НАӨТ-ын хувийг нэмэх эсэхийг Сангийн сайдын санал бодолтой, бодолгүй УИХ шийдвэрээ хараат бусаар гаргана.

Нийтийн өргөдөл хүлээн авах УИХ-ын цахим системд НӨАТ-ын хувийг нэмэгдүүлэхээс гадна өөр ч агуулгуудаар санал асуулга үргэлжилж буй. Энэ үйл явдлыг шүүмжлэх бүлэг ч байна. Олон нийтээс хүссэн асуудлаар нь санал асуулга аваад хууль өөрчилж батлаад байвал үндэсний аюулгүй байдалд халтай, өөр улс орныг дагаар орчих юм биш үү гэж ирээд УИХ-ын зарим гишүүд ярьж байх шиг байна. Олон нийтээс сонгогдсон парламентын засаглал үндсэн үүргээ л биелүүлж байна. Тэд ард түмний санал бодол, байр суурийг технологийн дэвшлийг ашиглан шууд сонсох боломжийг бий болгочихлоо. Харин тухайн саналыг хуульд оруулах, оруулахгүйг УИХ л мэднэ. Хууль журамд өөрчлөлт оруулж ч болно, үгүй ч байж болно. Энэ нь өнөөдрийн парламентын бүрэн эрхийн асуудал. Нэг ёсондоо УИХ-д хэн ч хөндлөнгөөс нөлөөлж болдоггүй бүрэн эрх нь юм.

Гэтэл сүүлийн Засгийн газрын гишүүд, сайд нар УИХ-ыг үл тоодог, томордог байдал ажиглагдах болсон. УИХ-ын өнгөрсөн долоо хоногийн чуулганаар Монгол Улсын 2024 төсвийн төслийг хэлэлцүүлэх үеэр УИХ-ын гишүүн Н.Алтанхуяг Монгол Улсын өрийн талаар тодруулахад Сангийн сайд Б.Жавхлан “Өрийн асуудлыг ярих юм бол нэлээн удаан ярьж болно. Та бүхний тавьсан Чингис бондын өрийг арайхийж төлж дууслаа, Та баярлах хэрэгтэй шүү дээ. Монголын ард түмний тавьсан татвараар төлсөн” хэмээн нэлээд өндөр дуугаар хариулна лээ. Тэрбээр бас НӨАТ-ын хувийг нэмэгдүүлэх УИХ-ын санал асуулгыг “Сонгууль дөхсөн хийрхэл…” гэж ирээд УИХ-ын хуулиар олгогдсон үүргээ хэрэгжүүлж байгаа үйлдлийг шүүмжилж буйгаас л харагдана. Парламентын засаглалаа тоншдог Засгийн газрын

өөр ч гишүүд бий. 2024 оны төсөвтэй холбоотойгоор өрнөсөн хэлэлцүүлгийн үеэр халамжийн бодлогын талаар УИХ-ын гишүүн Б.Пүрэвдорж “Халамж 2016 онд 285 тэрбум төгрөг байсан бол 2024 онд 2.4 их наядын халамж тараах нь. Баялаг бүтээгчид махаа зулгааж татвар төлдөг. Ирэх оны төсөвт хувийн хэвшлийг дэмжсэн зүйл байна уу” гэсэн асуухад Хөдөлмөр нийгмийн хамгааллын сайд Х.Булгантуяа “Халамжийн ихэнх нь хүүхдийн мөнгө. 2020 оноос хүүхдийн мөнгө тав дахин өссөн. Та ч хүүхдийн мөнгийг хасах ёсгүй гэж ярьдаг хүний нэг…” гэж ирээд л чимхэж суусан.

Үнэндээ сүүлийн жилүүдэд Засгийн газрын гишүүд УИХ-ын гишүүдээс илүү эрх мэдэлтэй гэж эндүүрдэг болчихсон. Үүнийгээ ч ийнхүү үе, үе чуулганы нэгдсэн хуралдаанаар илэрхийлж, бүдүүн хүзүү гаргадаг болоод удлаа. Учир нь өөрсдийг нь УИХ-ын гишүүд биш Ерөнхий сайд томилдог, сайдын албан тушаал нь хязгааргүй үргэлжлэх юм шиг эндүүрч явдаг бололтой. Ерөнхий сайд ч үе, үе парламентын эрх рүү халдсан агуулгатай мэдэгдлийг хийдэг болоод удаж байгаа.Үнэндээ сайд нарыг ч, Ерөнхий сайдыг ч огцруулж чадах эрх мэдэл зөвхөн УИХ-ын гишүүдэд, парламентад бий шүү дээ. Энэ зарчмаа манай зарим улстөрчид, сайд нар мартчихдаг юм байна. Ийм нөхдийг УИХ нэг л өглөө хууль сануулаад явуулчихаж чадна.

Ерөөсөө монголчуудын 30 жилийн өмнөх ардчилал, хүний эрхийг тунхагласан Үндсэн хуулийн амин сүнс нь парламентын тогтолцоо байсан юм. Парламент бол ардчиллын үндэс. Парламент гэдэг улс төрд бий болсон идээ бээр, хууль бус зүйлийг тогтолцоогоороо шахаж гаргадаг. Хэдхэн сарын дараа болох УИХ-ын сонгуулиар Монгол Улсын парламент 128 гишүүнтэй болно. Олон ургальч үзэл, төсвийн төрийн хяналт улам батажна. Өнөөдөр УИХ-ын цөөн хэдэн гишүүнийг лоббидож, авлигадаж зорилгоо гүйцэлдүүлэхийг оролддог байсан бол 128 гишүүнтэй болоод ирэхэд тэд зогсохоос аргагүй. Энэ л Монгол Улсын, монголчуудын сонгосон парламентын тогтолцооны үр нөлөө юм. Тиймээс Засгийн газрын гишүүд УИХ-ын бүрэн эрхэд халдсан үг, үйлдэл гаргадаг явдлаа эргэж харахгүй бол кабинетаараа огцрох асуудалд холбогдож ч мэдэх юм.

мэдээ нийгэм нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл туслах-ангилал

Р.Булгамаа: Талийгаач охины ар гэр зөвшөөрвөл дуртай тоглоом, нэрээр нь нэрлэсэн хүүхэд хамгааллын шинэ бодлого бий болгох боломжтой DNN.mn

Хуульч, өмгөөлөгч Р.Булгамаатай хүүхдийн эрхийн талаар ярилцлаа.

– Бага насны хүүхдийг хүчирхийлэх гэмт хэргийг таслан зогсоох талаар ярихын тулд энэ төрлийн хэргийн кейс баримтууд сөхөгдөж таардаг. Та бол хохирогчидтой тулж ажилладаг өмгөөлөгч хүн. Өнөөдөр ер нь нөхцөл байдал ямар байна вэ?

– ЦЕГ-ын Гэр бүлийн хүчирхийлэл, хүүхдийн эсрэг гэмт хэрэгтэй тэмцэх хэлтсийн гаргасан тоон судалгаанаас харахад сүүлийн 10 жилд хүүхэд хохирсон 16,544 дуудлага мэдээлэл бүртгэгдсэнээс нийслэлд 10,601 буюу 64 хувь, орон нутагт 6,436 буюу 36 хувь нь бүртгэгдсэн байдаг.

Насанд хүрээгүй хүн өртөж. хохирсон, холбогдсон хэргийн дийлэнх хувийг хүний эрүүл мэндийн халдашгүй байдлын эсрэг, бэлгийн халдашгүй байдлын эсрэг, Замын хөдөлгөөний аюулгүй байдлын эсрэг, өмчлөх эрхийн эсрэг гэмт хэргүүд эзэлдэг. Ялангуяа хүүхдийн бэлгийн эрх чөлөө, халдашгүй дархан байдлын эсрэг үйлдэгдэж байгаа гэмт хэргийн тоо жилээс жилд өссөөр байна. Тодруулбал энэ төрлийн гэмт хэрэг 2014 онд 125, 2015 онд 139 бүртгэгдэж байсан бол 2018 оноос эрс өсөж 238, 2019 онд 253, 2021 онд 278, 2022 онд 362 болсон байдаг.

Энэ төрлийн гэмт хэрэгт холбогдсон 2,000 гаруй хүн дээр судалгаа хийхэд 23 хувь нь үл таних, 78 орчим хувь нь зүс таних хүн байсан гэсэн дүгнэлт гарсан. Зүс таних гэдэгт гэр бүлийн хамаарал буюу хойд эцэг, өвөө. төрсөн эцэг, нагац авга ах нар хамаардаг.

– Энэ төрлийн гэмт хэргийн хамгийн гол шалтгаан нь юу байгаад байна вэ?

– Хүүхэд гэмт хэрэгт өртөөд байгаа гол шалтгаан нөхцөл бол эцэг эхийн хараа хяналт сул, хүүхдээ үл хайхрах явдал хавтгайрсантай шууд холбоотой.

Хүүхдийг хараа хяналтгүй орхидог, гэр бүлийн гишүүдийн хоорондын зөрчил, архидан согтуурч үүргээ ухамсарладаггүй байдал гол суурь шалтгаан болоод байгаа юм. Нөгөөтээгүүр энэ төрлийн гэмт хэрэг үйлдэж хүүхдийн бие хамгаалах чадваргүй байдлыг далимдуулж халдаад байгаа этгээдүүдийн зан байдалд мэргэжлийн болон төрийн байгууллага тусгайлан судалгаа явуулж дүгнэлт хийх хэрэгтэй.

Яагаад хүчиндэх гэмт хэрэг үйлдэж ял эдэлсэн этгээдүүдийн 30 хувь нь давтан үйлдээд байна вэ. Энэ тооны цаана нэг учиг байгаа даа. Юу хэлэх гээд байна вэ гэхээр энэ төрлийн гэмт хэргийн материалтай танилцаж байхад гэмт этгээдийн зан үйл, хувийн байдлыг тогтоох ажиллагаа тун учир дутагдалтай байдаг. Гэмт хэрэгтнүүдийн дотор педопил хэв шинж бүхий сэтгэцийн эмгэг өөрчлөлттэй, бага насны хүүхэд шохоорхдог гэдгээ илэрхийлж мэдүүлэг өгсөн этгээдүүд ч байдаг.

– Криминологийн судалгааг орхигдуулаад байна гэж судлаачид онцолж байгаа. Яг л энэ байх нь ээ дээ?

– Өнөөдөр Монгол Улсад Сэтгэцийн эрүүл мэндийн Үндэсний хөтөлбөрийн хэрэгжилтийг дүгнэж дахин шинэчлэн боловсруулах ажлыг нэн даруй хийх түвшинд хүрсэн байгаа. Яагаад гэвэл хүүхдэд халдаад байгаа этгээдүүд ямар нэгэн эмгэг өөрчлөлтөд орсон байна. Ийм хүмүүс бидэнд мэдэгдэхгүйгээр гудамжаар дүүрэн явж байхыг үгүйсгэхгүй. Энэ төрлийн гэмт этгээдүүдийн арга нарийсаж цахим орчин ашиглаж, охидын сэтгэлийг хөдөлгөсөн гоё сайхан уран цэцэн үг, шүлэг, зураг илгээх зэрэг байдлаар хүүхдийн ертөнцөд хууран мэхлэх аргаар нэвтэрдэг.

Сүүлдээ танилын харилцаа үүсгэж байгаад гэмт үйлдлээ үйлдэж байна. Ийм учраас хүүхэд гэмт хэрэгт өртөөд байгаа болон холбогдоод байгаа нөхцөл байдалд тусгайлан судалгаа хийж бодитой хандах хэрэгцээ шаардлага байгааг онцгой анхаарах хэрэгтэй.

– Хамгийн сүүлд Дорноговь аймагт 12 настай бяцхан охин энэ төрлийн гэмт хэргийн хохирогч болж, харамсалтайгаар амиа алдлаа. Охиныг эрэн хайсан гурав хоногийн хугацаанд, түүнээс хойш ч манай улсад хүүхэд энэ төрлийн гэмт хэргийн хохирогч болохоос сэргийлсэн нийгмийн тогтолцоо хангалтгүй байгааг нийтээрээ харлаа. Та эдгээрээс юуг онцолж харав?

– 12 настай бяцхан охин гэмт хэргийн хохирогч болсонд үнэхээр их харамсаж байгаа. Олон мянган охидын хүүхдийн эрхийн хамгаалал, эрх зүйн зохицуулалт өөр шинэ түвшинд байх шаардлагатай болсныг нотлон илэрхийлсэн үйл явдал байлаа. Энэ утгаараа гэмт хэргийн хохирогч болсон тэр сахиусан тэнгэрт бид хүндэтгэлтэй хандах учиртай. Хамгийн гол зүйл бол Монгол Улсад хууль нь байдаг хэдий ч хэрэгждэггүй. Түүний араас төр, эрх бүхий албан тушаалтан. эцэг эх, олон нийт бид бүгдээрээ үүргээ ухамсарлаж хуулиа хэрэгжүүлдэггүй гэдгийг тод томруунаар харууллаа.

Тухайлбал, Гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх тухай хуулийн 31 дүгээр зүйлд хорих ял эдлээд суллагдсан хүнд хяналт тогтоох хуулийн зохицуулалттай. Гэтэл бодит амьдрал дээр гэмт хэрэг үйлдээд хорихоос суллагдсан этгээдүүдэд эрх бүхий хуулийн байгууллагууд огтхон ч анхаарал тавьдаггүй. Анхаарал хяналт тавих систем тогтолцоог шинэ шатанд гаргаагүй, урьд өмнө нь энэ төрлийн гэмт хэрэгт холбогдож байсан этгээд дахин гэмт хэрэг үйлдэх нээлттэй нөхцөл. нийгмийг бүрдүүлж байсныг л илтгэж байна.

Зарим улсад талийгаач охидын нэрээр цэцэрлэгт хүрээлэн байгуулсан, охидод зориулсан хүний эрх хүчирхийллээс урьдчилан сэргийлэх зөвлөгөө өгөх төв байгуулсан зэрэг туршлагууд ч байдаг

Эрүүгийн хуулийн 6.12, 6.13, 6.14 дүгээр зүйлд заасны дагуу хорих ялаас хугацааны өмнө суллагдсан иргэн цагдаагийн хяналт болон олон нийтийн хяналтыг чангатгаж, тухайн иргэнийг нийгэмшүүлэхэд, хаана ямар үйлдэл эс үйлдэхүйг хийж байгааг хүртэл хянах төрийн хараа хяналтыг тодорхой болгож цахимжуулах шаардлагатай байгаагийн илрэл. Олон улсын зарим нэг тэргүүн туршлага байдаг. Тухайлбал, урьд өмнө нь хүчирхийлэл үйлдсэн этгээдийг ялаа эдэлсэн ч гэсэн ийм төрлийн гэмт хэргийг үйлдэж байсан хэмээн цахим санд нээлттэй бүртгэдэг.

Цагдаагийн тодорхойлолт авахад энэ төрлийн гэмт хэрэг үйлдэж байсан гэдэг тодотголтойгоор гарч ирдэг юм билээ. Гэхдээ энд нэг зүйлийг анхаарах ёстой. Гэмт хэрэг үйлдсэн этгээдийг гэр бүлийн гишүүдийнх нь хамт зураг хөрөгтэй нь байрлуулах ёстой гэсэн туйлширсан мэдээллүүд цахим орчинд түгж байсан. Нэг этгээдийн гэм буруутай үйлдлийн цаана байгаа хүүхэд. эсвэл эцэг эх, гэр бүл нь давхар яллагдах учиргүй. Үүнийг ялгаа заагтай харах хэрэгтэй.

– Гадны улс оронд нийгмийг цочроосон гэмт хэргийн дараа хууль эрх зүйн өөрчлөлт болон нийгмийн өөрчлөлт хийгдсэн жишээ баримтууд олон байдаг. Хохирогчдын дурсгалыг хүндэтгэж, дараа дахин ийм гэмт хэргийг гаргахгүйн тулд хохирогчдын нэрээр нэрлэсэн өөрчлөлтүүд байдаг. Манайд гэхэд дээрх хохирогчийг эрэн хайх явцад камерын хяналтын системээс эхлээд хуулийн орчноо эргэж дүгнэх шаардлагатай олон өнцөг яригдсан шүү дээ?

– Ер нь олон улсад олон туршлага жишээ баримтууд байдаг. Хэрэв талийгаач охины гэр бүл зөвшөөрвөл олон зуун охидын эрхийн хамгааллын үүднээс тодорхой санал санаачилга. бүтээн байгуулалт. бодлогын эрх зүйн баримт бичгийг гаргаж болно.

Миний харж байгаагаар гэмт хэргийн хохирогч болсон хүүхдүүд, охидод хууль зүйн болон сэтгэл заслын эрүүл мэндийн иж бүрэн цогц үйлчилгээ үзүүлдэг төвийг байгуулбал маш үр дүнтэй дээ гэж хардаг. Учир нь энэ төрлийн гэмт хэргийн хохирогч болж сэтгэл зүйн том гэмтэл авсан олон зуун охидод амьдрах итгэлийг өгч, тэдэнд шаардлагатай үйлчилгээг нэг цэг дээрээс өгөх эерэг ач холбогдолтой.

Магадгүй ар гэр нь зөвшөөрвөл талийгаач охины гэгээн дурсгалд зориулж түүний дуртай зүйл. тоглодог бамбаруушны нэр. эсвэл өөрийнх нь нэрээр ч байж болно. Нэрээр нь нэрлэгдсэн хүүхэд хамгааллын шинэ бодлогыг ч бий болгож болох юм. Зарим улсад талийгаач охидын нэрээр цэцэрлэгт хүрээлэн байгуулсан, охидод зориулсан хүний эрх хүчирхийллээс урьдчилан сэргийлэх зөвлөгөө өгөх төв байгуулсан зэрэг туршлагууд ч байдаг.

Энд нэг зүйлийг онцлох ёстой. Талийгаач охиныг хичээлдээ ирээгүй тухай хоёр цагийн дотор ар гэрийнхэнд нь мэдэгдсэн багш бий шүү дээ. Энэ бол маш сайн тэргүүн туршлага. Багшийн энэ үйлдлийг бид онцлон тэмдэглэх учиртай. Дунд сургуульд хүүхэд хоёр цаг битгий хэл хоёр хоног хичээлдээ ирээгүй байхад анхаараагүй тохиолдол байж л байдаг. Дээрх тохиолдолд багшийн ар гэрийнхэнд хандсан нь хүүхэд хамгаалалд хүн бүрийн оролцоо маш чухал гэдгийг харуулсан.

Ялангуяа боловсролын орчинд хүүхэд хамгааллын харилцааг зохицуулсан хуулийн хэм хэмжээг маш сайн мөрдөн хэрэгжүүлж. шуурхай мэдэгдсэн. Энэ явдал олон багш, сурган хүмүүжүүлэгчдэд үлгэр жишээ болж. ажилдаа хэрэгжүүлээсэй гэж харж байна.

– Хууль эрх зүйн орчинд ямар өөрчлөлт бий болгож болох вэ?

– Хүүхэд эрх хамгааллын хуулийг яаралтай горимоор УИХ-д хэлэлцэх боллоо шүү дээ. Мэдээж сайшаалтай явдал. Энэ бол энэ харамсалтай явдлаас үүдэлтэй үйл явц гэж харж байна. Гэхдээ бид энэ асуудалд тун нухацтай хандаж, хүүхдийн эрх хамгааллын хууль тогтоомжийг хэрэгжүүлдэг. өдөр тутамдаа хэрэглэдэг. Хүүхдийн эрхийн төлөө ажиллаж хөдөлмөрлөдөг алба хаагчид, хуулийн байгууллагын ажилтнууд, хороо болон хамтарсан багийн гишүүд, хүүхдийн эрхийн байцаагч. боловсролын байгууллагынхан. нийгмийн ажилтнуудын байр суурь, санал дүгнэлтийг илүү их анхаараасай гэж хүсэж байна.

Хүүхдийн эрх, эрхийн зөрчлийг дийлэнх хувь нь гэр бүлийн түвшинд үүсэж байгаа учраас гэр бүлд төвтэй хөгжлийн бодлогыг хүүхэд хамгааллын хуульд илүү тусгаж өгөх шаардлагатай байгаа юм. Тиймээс Монголын хуульчдын холбооны Төлбөрийн чадваргүй иргэдэд хууль зүйн туслалцаа, өмгөөллийн үйлчилгээ үзүүлэх асуудал эрхэлсэн хороо болон Хүүхдийн эрхийн дэд хорооноос “Хүүхдийн эрхийн хууль тогтоомжийн хэрэгжилт” сэдвээр хэлэлцүүлэг зохион байгуулсан.

Хэлэлцүүлэгт ХНХЯ, прокурор, цагдаагийн байгууллага, Гэмт хэргээс урьдчилан сэргийлэх зөвлөл, Хууль зүйн туслалцааны төв, Гэр бүл хүүхэд залуучуудын хөгжлийн газар, МЭХ, УИХ-ын гишүүн Б.Баярсайхан санаачилсан Хүүхдийн хуульчдын клуб гэсэн төлөөлөлтэйгөөр зохион байгууллаа. Оролцогчид ажил амьдрал дээрээ тулгамдаад байгаа асуудлууд, хүүхдэд ээлтэй орчныг бүрдүүлэхэд төр. олон нийтийн хамтын ажиллагааг хэрхэн сайжруулах талаар санал дүгнэлтийг дэвшүүлсэн.

Ингээд эдгээр санал дүгнэлтүүдийг нэгтгэн хууль тогтоогчдод бид хүргүүлэхээр ажиллаж байна. Хамгийн гол нь хууль бодит амьдралд нийцсэн, хүүхдийн төлөө хүн бүрийн хариуцлагыг тодорхой зохицуулсан амьд хууль байх ёстой. Тиймдээ ч хүүхэд хамгааллын гардан тулаанд анхан шатан дээр ажилладаг алба хаагчдын санал дүгнэлтүүд, тодорхой шийдэл эрэлхийлсэн зөвлөмжүүд хуулийн төсөлд үнэтэй байр суурь эзлэх болов уу гэж харж байна. Мэдээж энэ үйл явц ч хүүхэд гэмт хэргийн хохирогч болсон ноцтой кейсээс үүдэлтэйгээр өрнөж байгаа өөрчлөлтүүд гэж хэлж болно.

– Хүүхэд гэр бүлийн хүчирхийллийн хохирогч болдог асуудал ч өнөөдөр тулгамдаж байгаа. Хойд эцэгтээ зодуулсан гурван настай хүү харамсалтайгаар амиа алдлаа. Энэ төрлийн гэмт хэргийг бууруулах тодорхой гарц шийдэл нь юу юм бэ?

– Гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэгчийн 75 орчим хувь нь 26-45 насны хооронд байна гэсэн статистик бий.

Хүчирхийлэл үйлдэгчдийн талаас дээш хувь нь ажилгүй иргэд. Тэдний 80 гаруй хувь нь архидан согтуурсан үедээ гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэж улмаар үр хүүхдээ зодох, харгис хэрцгий хандах зэрэг авир үйлдлийг удаа дараа гаргаж хүүхдийн эрхийг ноцтойгоор зөрчсөн байдаг. Улсын Ерөнхий прокуророос хийсэн судалгаанаас харахад гэр бүлийн хүчирхийллийн гэмт хэрэг үйлдэгдэх үед хамт байсан хүүхдүүдийн 51.7 хувийн эрх зөрчигдсөн тоон мэдээлэл байгаа юм. Тэдний дийлэнх нь сэтгэл санааны мөн бие махбодын хүчирхийлэлд өртдөг.

Гэр бүлийн хүчирхийллийн хамгийн гол шалтгаан нь архидан согтуурал гэдэг нь энэ судалгаагаар тогтоогдсон. Тиймээс архи согтууруулах ундааны зүйл хэрэглэхийг тодорхой хугацаагаар хориглох албадлагын арга хэмжээ авч хэвших нь зүйтэй юм.

Бодит амьдрал дээр гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэгдэх үед хүүхэд дам байдлаар хохирсон байдалд хуулийн байгууллага төдийлөн дүгнэлт хийдэггүй, хүүхдээс мэдүүлэг ч авахгүй орхигдуулдаг нийтлэг дүр төрхтэй байна.

Эндээс үзэхэд мөрдөн шалгах ажиллагааны явцад мөрдөгч, прокурор дээрх нөхцөл байдлыг бүрэн гүйцэд тогтоох, энэ талаарх мэдээллийг авч хэвших нь гэмт хэрэг үйлдэгдэх үед хамт байсан хүүхэд гэр бүлийн хүчирхийллийн улмаас хохирсон эсэхийг тогтоож мөрдөн шалгах ажиллагааг явуулах, хохирогч хүүхдүүдэд сэтгэлзүйч томилж сэтгэл заслын эмчилгээнд хамруулж хэвших тал дээр онцгой анхаарах хэрэгтэй гэсэн дүгнэлт гарч байгаа юм. Хүүхдийн эрүүл мэндэд хохирол учраагүй байсан ч сэтгэл санааны хохирол учирсаар байдаг. Энэ байдал ужгирал эмгэг үүсгэх сөрөг үр дагавартай. Иймд сэтгэцэд учирсан хор уршгийг тодорхойлох нь нэн чухал юм.

Сэтгэл зүйн эмчийн онош. дүгнэлт нь гэмт хэргийн үйл баримтыг давхар нотлох. сэтгэл заслын эмчилгээний хэлбэр. хугацаа. төлбөр зардлыг тодорхой болгох зэрэг ач холбогдолтой.

– Гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэж баривчлах шийтгэл авсан этгээд гарч ирээд гэр бүлдээ улам бүр дарамталдаг, байнгын сэтгэл санааны хүчирхийлэл үйлддэг тухай ярьдаг. Ингээд гэр бүлийн хүчирхийлэл улам хүнд нөхцөл рүү ордог гэдэг шүү дээ?

– Яг тийм. Энэ талаар гэр бүлийн хүчирхийллийн хохирогч болсон олон бүсгүй ханддаг. Хүчирхийлэл үйлдсэн нөхөр нь шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх байгууллагад баривчлах шийтгэлээ эдлээд ирэхдээ танигдахын аргагүй уур уцаартай, хэрцгий догшин болоод ирлээ, гэр бүлийн халуун дулаан уур амьсгал бүр байхгүй болж, хамт байхаас эмээдэг боллоо гэсээр ханддаг. Энэ бол нуух зүйл биш. Олон хүчин зүйл харагддаг. Эхлээд гэр бүлийн хүчирхийлэлтэй тэмцэх тухай хуулийн хариуцлагын асуудлыг эргэж харъя.

Амьдралын чухал үе дээрээ алдаа гаргасан залуучууд гэмт хэрэгт дахин холбогдохгүй байх, алдаагаа ухамсарлах улмаар нийгэмшүүлэх бодлогыг хэрэгжүүлэхэд төр анхаарах цаг болсон

Гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдсэн иргэнд Зөрчлийн тухай хуулийн 5.4-д зааснаар албадан сургалтад хамруулж 7-30 хоногийн хугацаагаар баривчлах шийтгэл оногдуулах зохицуулалттай. Сануулах. торгох. алдаагаа ухамсарлан уучлал гуйж буруу зан үйлээ засах хугацаа өгөх зохицуулал т байхгүй. Шууд императив арга хэмжээ нь зөрчил гаргагчийн сэтгэл зүйд өөрийнхөө үйлдлийг ухамсарлахаас илүү өөрийгөө хаацайлах хандлагыг төрүүлж, улмаар шийтгэлээ хүлээж гарч ирээд улам бүр хүчирхийлэл үүсгээд байна уу гэсэн дүгнэлт хийхэд хүргэж байна.

Нөгөөтээгүүр баривчлах шийтгэлээ эдэлж байх үед буруу зан үйлдлээ ухамсарлах, засах талаарх сургалт нөлөөллийн ажил үр дүн муутай байна. Энэ сургалтынх нь хөтөлбөр төлөвлөгөөг анхаарч үзэх хэрэгтэй.

– Хүүхдийн эрх хамгааллын өнөөгийн хуульд зайлшгүй зохицуулах шаардлагатай ямар харилцааг та нэмж хэлэх вэ?

– Хууль бол нийгмийн амьдралыг зохицуулдаг луужин. Энэ утгаараа хүүхдийн эрх. хамгааллын асуудлын хүрээнд хамаарал бүхий бүх төрлийн харилцаанууд ямар нэгэн байдлаар хуулийн зохицуулалтад орсон, хамаарсан байх ёстой. Тухайлбал хүүхэд өнөөдөр гэр бүлийн харилцан адилгүй орчинд өсөж торниж байна. Асрамжийн газарт ч хүүхэд өсөж байна. Тэгвэл хуулиараа асрамжийн газар гэр бүл гэдэг ойлголтод хамаарч байна уу гэхээр нэлээд эргэлзээтэй, ойлгомжгүй.

Үүнийг хуулийн зохицуулалттай уялдуулан тайлбарлая л даа. Эрүүгийн хуулийн 11.7 дугаар зүйл буюу “Гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдэх” гэмт хэргийн хүндрүүлэх шинжид “2.2-т асрамжийн үйлчилгээ үзүүлэх байгууллагын ажилтан үйлдсэн” гэж тусгасан боловч асрамжийн үйлчилгээ үзүүлэх байгууллага нь “гэр бүл” гэсэн ойлголтод хамаарахгүй байна.

Учир нь Гэр бүлийн тухай хуулийн гуравдугаар зүйлд “3.1.2. “гэр бүл” гэж гэрлэлтийн үр дүнд буй болсон, эд хөрөнгийн бус амины болон эд хөрөнгийн эрх, үүргээр холбогдсон хамтын амьдрал бүхий гэр бүлийн гишүүдийг 3.1.4.”гэр бүлийн гишүүн” гэж гэрлэгчид, тэдэнтэй хамт амьдарч байгаа төрсөн. дагавар, үрчлэн авсан хүүхэд болон төрөл, садны хүнийг” ойлгоно гэж тодорхойлсон байна.

– Асрамжийн газарт байгаа хүүхдийн эрх нэлээд ноцтойгоор хөндөгдөх нь ээ?

– Тийм. Гэр бүл гэсэн орчныг бүрдүүлсэн газар буюу хүүхэд асрах байгууллагын статусыг ямар ч хуульд тодорхой тодорхойлоогүй байдаг. Мөн өвөө, эмээ, ах дүү, хамаатныхаа асрамжид байгаа, албан ёсоор үрчлэгдээгүй хүүхдийн амьдарч байгаа орчин нь гэр бүл гэсэн ойлголтод бас хамаарахгүй. Тиймээс шинэ хуульд энэ харилцааг тодорхой оруулж өгөх хэрэгтэй.

Түүнчлэн хүүхэд асрамжийн Олон улсын байгууллага болон Гандан хийд зэрэг зарим тусгай байгууллага, хуулийн этгээдэд сурч хүмүүжиж байгаа хүүхдийн хараа хяналт. сурч боловсрох эрхийн хэрэгжилт зэргийг мөн л нарийвчлан зохицуулах хэрэгтэйг олон жишээ баримт илтгэж байна. Дараагийн нэг санал бол өнөөдөр Хүүхдийн эрхийн хуулийн шинэчлэл яригдаж байгаа энэ үед 18 насанд хүрээд гудамжинд шууд гарч байгаа хүүхдийн нийгмийн хамгааллын асуудлыг хэрхэн зохицуулах вэ гэдгээ хуульд тусгамаар байна.

Гэр бүл гэсэн орчныг бүрдүүлсэн газар буюу хүүхэд асрах байгууллагын статусыг ямар ч хуульд тодорхой тодорхойлоогүй байдаг

Мөн өсвөр насны хүүхдийн асуудлыг хөндөхгүй орхиж болмооргүй. 18 насны төрсөн өдрөөрөө гэмт хэрэгт холбогдож гэмт хэрэгтэн болж байгаа хүүхдүүд ч байна. Төр насны хязгаарыг тодорхой зохицуулж өгөхгүй бол хууль болгон дээр харилцан адилгүй зохицуулалт бий. Тухайлбал Согтууруулах ундааны тухай хуульд 21 нас гэж заасан мөртлөө Эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх насаа 18 хүрснээр тооцож хариуцлага хүлээлгэж байгаа нь өөрөө заавал авч үзэх асуудлын нэг болоод байна.

18-21 насны хүүхэд залуучууд гэнэн томоогүй байдлаасаа гэмт хэргийн ертөнцөд хальтран орж цагдан хорих 461 дүгээр ангид хоригдож байгаа хүмүүсийн тодорхой хувийг эзлэх боллоо. Тэд эрүүгийн элементүүдтэй нэг өрөөнд байхаас өөр сонголт алга. Олон улсын стандартыг дагаад 19 магадгүй 20 нас болгох боломжтой. Амьдралын чухал үе дээрээ алдаа гаргасан залуучууд гэмт хэрэгт дахин холбогдохгүй байх, алдаагаа ухамсарлах улмаар нийгэмшүүлэх бодлогыг хэрэгжүүлэхэд төр анхаарах цаг болсон.

– Хүүхдийн эрхийн зөрчлүүд бүх түвшинд байгааг таны ярианаас харж байна. Хариуцлагын тогтолцоог өөрчлөх ёстой юм биш үү гэж харагдаж байна, зөв үү?

– Маш олон асуудал байна. Хүүхдийн 108 утасны дуудлагаас дүгнэлт хийхэд архидан согтуурсан. үр хүүхдээ хаяж гээсэн эцэг эхчүүд бүр тоогоо алдлаа. Хөөе. төр өө энэ хүүхдээ ирж ав гээд байж байгаа согтуучуудтай төр ямар хариуцлага тооцох юм бэ. Үүнийг л хуульд сайтар оруулж өгөх хэрэгтэй. Тэдгээр нөхдийг зан үйлийн сургалтад сургах, ажил хөдөлмөр хийлгэх. албадан ажил хийлгэх байдлаар нийгэмшүүлсний дараа үүрэг хариуцлагын асуудлыг хөндөх ёстой.

Мөн насанд хүрээгүй хүүхэд хохирсон, холбогдсон бол түүнийг зохицуулах холбогдох тусгай журам байхгүй. Энэ харилцааг шинэ хуульд тусгах хэрэгтэй. Мөн хүүхэд хамгааллын тухай хуульд тухайн хүүхдийн хэрэг шалгагдаж дууссаны дараа хохирогч болон холбогдогч хүүхдийг хараа хяналтгүй хаяхгүйгээр цаашид 3-6 cap хяналт тавьж үйлчилгээ үзүүлэх хэрэгтэй.

Зөрчлийн тухай хуулийн 6.20.7 хуулийн 300,000 төгрөгөөр торгох санкцыг болиулж албадан сургалт. албадан ажил хийлгэх болгож өөрчлөх шаардлагатай. Өсвөр насны хохирогч, холбогдогч хүүхдүүдийг ял авснаас хойш, ял эдэлж дууссаны дараа нийгэмшүүлэх тодорхой ажиллагаа заавал хийх хэрэгтэй байна. Хариуцлагын тогтолцоонд торгох, хорих гэхээсээ илүү албадлагын арга хэмжээнүүдийг эцэг эхэд авдаг байх.

Албадан хөдөлмөрлүүлэх, албадан сургалтад хамруулах гэх мэт. Түүнээс гадна хүүхэд үрчлүүлж, асруулж байгаа хүүхдийг эргэж хамгаалах, эргэх холбоотой байх асуудал орхигдож байна. Энэ нь хүүхэд алга болох, худалдагдах нөхцөлийг бүрдүүлж байна.

Хүүхдийг дотоод болон гадаадад үрчлүүлсэн бол үрчлэгдсэн хүүхдийн өсөлт, бойжилт, эрүүл байгаа эсэхэд 16 нас хүртэл хяналт тавих зохицуулалтгүй байна. Хүүхдээ үл хайхрах. гэмтэл учруулаагүй бага зөрчилд албадан хөдөлмөр эрхлүүлэх, тохирсон шийтгэл оногдуулах нь зүйтэй. Эсрэгээрээ гэр бүлээ анхаарч, хөгжиж байгаа гэр бүлийг дэмждэг, урамшуулдаг, шагнадаг тогтолцоог бий болгомоор байна. Өөрөөр хэлбэл гэр бүлээс хүүхдийг салгах. хариуцлага хүлээлгэх асуудлаас илүү “гэр бүлийн хөгжлийг дэмжих бодлого” дутагдаж байна.

мэдээ нүүр-хуудасны-онцлох онцлох-нийтлэл эдийн-засаг

Ч.Сосормаа: Татварын дарамтаа багасгая гэж байгаа бол НӨАТ-ыг шууд таван хувь болгоод бууруулчих DNN.mn

Судлаач Ч.Сосормаатай ярилцлаа.

-УИХ-ын дарга Г.Занданшатар НӨАТ-ын буцаан олголтын хоёр хувийг таван хувь болгож нэмэгдүүлэх санаачилга гаргаж, D.Parliament хуудсанд цахим санал асуулга эхлүүлээд байна. Нэлээд эрчимтэй ч дэмжигдэж байх шиг байна. Харин та өөр саналтай байгаа гэв үү?

-УИХ-ын даргын санаачилгыг олон хүн дэмжиж байх шиг байна. Харин миний хувьд эсэргүүцэж байна. Зарчмын асуудлаас эхэлье.

Улсын Их хурлын тухай хуулийн 39.1 зүйлд зааснаар хуулийн төслийн саналыг иргэн гаргах эрхтэй. Энэ бол Үндсэн хуульд заасан Монголын ард түмэн төрийн үйл хэрэгт шууд оролцох, мөн сонгож байгуулсан төлөөллийн байгууллагаараа уламжлан энэхүү эрхээ эдэлнэ гэж заасны дагуу УИХ-ын бүрэн эрхийн хүрээнд иргэдэд зориулсан платформ шүү дээ.

Харин УИХ-ын гишүүд хууль санаачлах бүрэн эрхтэй. Бүрэн эрхээ хэрэгжүүлэхдээ Хууль тогтоомжийн тухай хуулийг дагаж мөрдөх үүрэгтэй. Өөрсдөд нь зориулсан бүхэл бүтэн хууль байсаар байтал яагаад иргэнд зориулсан орон зайг булааж аваад байна вэ. Тэгэхээр УИХ-ын даргын энэ үйлдэл бол хууль зөрчсөн үйлдэл.

-Харин эсрэгээрээ юм биш үү. УИХ-ын чуулганы саяхны хуралдаанаар Сангийн сайд Жавхлангийн зүгээс төсөв өргөн барьсны дараа гэнэт тооцоо судалгаагүй санаачилга гаргаж ирлээ. НӨАТ-ын таван хувийг буцаан олгох боломжгүй гэсэн үг хэлсэн. Харин УИХ-ын даргын зүгээс УИХ-ын онцгой бүрэн эрхэд халдах ёсгүй гэх агуулгатай тайлбар хийнэ лээ?

-Үндсэн хуулийн 20 дугаар зүйлд зааснаар “Хууль тогтоох эрх мэдэл гагцхүү УИХ-д хадгалагдана” гээд заасан байгаа.

УИХ-ын хууль тогтоох онцгой бүрэн эрхийг хэн ч булааж аваагүй байна. Харин УИХ-ын бүрэн эрхийн хүрээнд хуулийн санаачилга гаргах иргэний эрхийг УИХ-ын дарга өөрөө булааж аваад буруу тийш нь залуурдаж байна. Энэ нь нэгд, УИХ-ын гишүүд D.Parliament цахим хуудсыг ашиглаж попорч болдог юм шүү гэдгийг өөрийн биеэр үлгэрлэн үзүүлж байна. Гишүүддээ, ялангуяа сонгуулийн өмнө иргэдийн саналыг татах поп саналуудыг ар араас нь гаргах боломжтой шүү гэдгийг харуулчихлаа. Бусад улс оронд төсөв, татвар, цалин, халамжийн асуудлаар хуулийн төслийн санаачилга гаргах иргэдийн эрхийг хязгаарладаг жишиг бий. Манайх шиг судалгаа шинжилгээгээр биш сэтгэлийн хөдөлгөөнөөр удирдуулдаг улс оронд үүнийг бодолцох учиртай.

Хоёрт, иргэний оролцооны нэр хүндийг унагаж байна. Аливаа санаачилга гаргахдаа тооцоо судалгаатай байх, улс төрөөс ангид, нийтийн эрх ашгийг хамгаалсан байх, ашиг сонирхлын зөрчилгүй байх гэсэн зарчмуудыг зөрчиж байна. D.Parliament цахим хуудас бол иргэдийн оролцооны үндсэн талбар байх атал улс төрийн нөлөө, ашиг сонирхлын зөрчлийн талбар болгож хувиргалаа.

-НӨАТ-ын татварын хувьд?

-НӨАТ-ын хоёр хувийг таван хувь болгон нэмэгдүүлэх тухай асуудал ч гэсэн эргэлзээтэй. Үнэхээр иргэдийнхээ амьдралыг дээшлүүлье, татварын дарамтаа буулгая гэж байгаа бол НӨАТ-ын таван хувийг буцаан өгөх бус харин НӨАТ-ыг шууд таван хувь болгоод бууруулчих л даа. Ийм хувилбар байж болно биз дээ. Гэтэл ямар ч бодлогын хувилбар гаргахгүй, мэргэжлийн хүмүүсийг ч сонсохгүй, тэр тусмаа Засгийн газрынхаа саналыг ч авахгүй, нэг шөнө бодож хоноод шууд иргэдийн санаа сэтгэлийг үймүүлээд сууж байж болохгүй.

-Нэг ёсондоо иргэдийн цахим санал асуулга нэрээр иргэдийн оролцоог гуйвуулаад байна гэж хэлээд байна уу?

-Г.Занданшатар дарга иргэдийн оролцооны утга учир, мөн чанарыг огт ойлгодоггүй хүн. Үүний тод жишээ нь Зөвлөлдөх ардчилал гэсэн дэлхийд танигдаагүй туршилтын загварыг авчраад хууль болгон баталсан. Үүнийхээ шагналд ч УИХ-ын даргын албан тушаалд очсон байх. Зөвлөлдөх санал асуулга нэрээр түрий барьж иргэдийн саналыг хутган үймүүлээд Үндсэн хуульд гурван удаагийн өөрчлөлт дараалан оруулсан. Үр дүнд нь дарга нарын эрх мэдэл хэтийдсэн харин иргэдийн эрх мэдэл хуруун чинээ ч нэмэгдээгүй.

УИХ-ын гишүүдийн тоо 126 болсон. Бүгд давхар дээл нөмрөх эрхтэй болсон. Үр дагаварт нь хууль тогтоох ба гүйцэтгэх эрх мэдлийн тэнцвэртэй байдал алдагдаж, Засгийн газраа ч хянаж чадахаа больсон. Харин одоо иргэдийн хууль санаачлах эрхийг хүртэл булааж аваад сууж байна. Эрх мэдлээ нэмэгдүүлэхийн төлөө иргэдийн нэрийг барьж, эрхийг нь зөрчихдөө мэргэшиж байна гэж л харагдаж байна.

Recent Posts

Recent Comments

Archives

Categories