Author: БААСАНЖАВЫН ЭНХЗАЯА

Хүчирхийллийн Эсрэг Үндэсний Төвийн захирал Н.Арвинтариатай ярилцлаа.

-Саяхан нийгмийн сүлжээнд олон нийтийн газарт нэгэн эр эмэгтэй хүнд гар хүрч, түүнийг нь болиулахыг оролдсон залуу руу муудалцаж байсан хоёр буцаж ноцсон бичлэг цацагдаж нэлээд хэлэлцэгдлээ. Гэтэл тэр бичлэгт гарсан үйл явдал зохион байгуулалттай болж таарлаа. Хүний эрхийн хамгаалагчид үүнийг яаж харсан бол?

– Тэр бичлэг нийгмийг хүчирхийлэлд дасал болгоход л хувь нэмрээ орууллаа гэж товч дүгнэж болно. Магадгүй тэр залуус нийгэмд сайн сайхан байдлыг бий болгохын тулд ийм үзэгдлийг жигшээсэй гэсэн агуулгаар хийсэн байж болох юм. Гэвч хүргэж байгаа арга нь буруу.

Учир нь нэгд олон нийтийн газарт хүчирхийллийг шууд илэрхий харуулж байгаа нь маш муу үр дагавартай. Хүүхэд дуурайна, залуус “Болдог юм байна” гэсэн хандлагатай болно.

Хоёрт дундуур нь орсон эрийг эмэгтэй нь цүнхээрээ цохиод авсан. Үүнийг харсан олон нийт “Тэнэг хүүхнүүд тэгдэг юм” гэсэн байр суурь илэрхийлж, хохирогчийг буруутгах хандлага руу орж байгаа юм.

Гуравт дахиад ийм хүчирхийлэл олон нийтийн дунд гарахад “Энэ чинь бичлэг хийсэн зохион байгуулалттай үйл ажиллагаа ч юм бил үү” гээд тоохгүй өнгөрөх нөхцөл байдлыг өөгшүүлж магадгүй.

– Эмэгтэйчүүд хүчирхийлэлд өртөхөд “Энэ нөхөд тоглож байгаа байх” гэж тусламж үзүүлэхгүй өнгөрөх байдлыг бий болгочихлоо гэдгийг та хэллээ. Хүчирхийллийг өдөөсөн, харуулсан контент бүтээлд хяналт байдаггүйн нэг хэлбэр боллоо шүү дээ?

– Ер нь соёл урлагийн, зар сурталчилгааны байдлаар хүний эрхийг зөрчих явдал их гарч байна. Ялангуяа алдарт эх, дархан бэр ч гэдэг юм уу, эсвэл хошин шогоор дамжуулаад нийгэмд байгаа бурангуй үзлийг улам бэхжүүлж байна. Жишээ нь сүүлийн үеийн кинонууд хүчирхийллийн эсрэг гэсэн мөртлөө хүчирхийллийг нарийн харуулж, гэмт хэрэг үйлдэх аргыг нь тодорхой үзүүлээд байдаг болчихсон. Энэ бол “Ингэж болох юм байна, зодохгүй ч ийм маягаар дарамталж болох нь” гэдэг итгэл үнэмшлийг бий болгох эрсдэлтэй. Тиймээс ийм зүйлээс аль болох зайлсхийх, аливаа зүйлийг сурталчлах гэж байгаа бол эерэг талаас нь харуулж болно.

Саяын тохиолдолд хэрэв хүчирхийлэл үйлдэгдэх нөхцөл байдал бий боллоо гэхэд хэн нэгэн дундуур нь ороод анхаарлыг нь өөр тийш сарниулах ч юм уу “Хүүе ээ, та хоёр ийм нохой гүйж явахыг хараагүй биз дээ” гээд хөнгөн маягаар санаагаа харуулж болох байсан.

сүүлийн үеийн кинонууд хүчирхийллийн эсрэг гэсэн мөртлөө хүчирхийллийг нарийн харуулж, гэмт хэрэг үйлдэх аргыг нь тодорхой үзүүлээд байдаг болчихсон

Яах вэ, энэ кейсээс дэвшилттэй харагдсан нэг зүйл нь олон хүн хүчирхийлэл үйлдсэн залууг буруутгасан байсан. “Эмэгтэй хүнийг хүчирхийллээ, цагдаа дуудаач ээ” гээд. Хүмүүс энэ бол болохгүй зүйл гэдгийг мэдэж байна. Гэвч эргээд хүчирхийллийг дасал болгосон үйл явдал байлаа. Цаагуураа үүсэж байгаа хор уршиг ихтэй. Нэн ялангуяа олон нийтийн газарт үүнийг үзүүлж байгаа нь нийгэмд маш сөрөг үр дагавартай. Ийм хэрэг гарахад чимээгүй өнгөрөх магадлалыг улам нэмэгдүүлж мэднэ. Хүчирхийллийн дундуур ороод ерөөсөө хэрэггүй юм байна гэдэг мессэжийг өгчихлөө.

– Гэр бүлийн хохирогчид тусламж чухал. Тусламж үзүүлэх боломжтой хэсгийг үргээчхэв үү?

– Гэр бүлийн хүчирхийллийн хувьд хохирогч цагдаад хандах хүртлээ маш урт замыг туулдаг. Эхлээд аав ээждээ хандана. Хадам талдаа хандана. Ингэж хандахынхаа өмнө ч тодорхой хугацаанд нууна.

Засарчих юм болов уу гээд яваад байдаг. Дийлдэхээ байхаар хүмүүст ханддаг. Болохгүй бол лам багшид очно. Бүр болохгүй бол манайх шиг үйлчилгээ үзүүлдэг байгууллагууд руу хандана. Эцсийн шат нь цагдаа байдаг. Хохирогчдын туйлын хүсэл зорилго нь хүнээ засаад авчих юм сан, засарчих болов уу, хөндлөнгөөс хэн нэгэн хэлээд ухааруулаад өгөөсэй гэж харж найддаг.

Эцэст нь цагдаад очиж байна. Цагдаа тухайн хүнийг шалгадаг. Гэр бүлийн хүчирхийлэл мөн эсэх, нөхцөл байдал, аюулын зэргийг нь үнэлнэ. Хохирол учруулсан бол Зөрчлийн хуулиар, эсвэл удаа дараа давтагдсан бол Эрүүгийн хуулиар арга хэмжээ аваад яваад өгдөг. Гэтэл энэ нь тухайн гэр бүлд дарамт болоод эргээд ирдэг учраас түүнийг хүсэхгүй байгаа юм. Ингээд нуугаад яваад байдаг. Энэ байдал тойрог маягаар эргэлддэг.

Уураа хянаж чадахгүй гэр бүлийн хүчирхийлэл үйлдлээ, маргааш нь гэмшлээ. Ойлголоо, дахиж ингэхгүй гэж амлана. Тодорхой хугацаанд хуримтлагдаж эхэлнэ. Ингэж хуримтлагдаж байгаад дахиад тэсэрнэ. Энэ тойрог үргэлжлээд байдаг. Үргэлжлэх тусам тойргийн хэмжээ багасаад давтамж нь ойртож эхэлдэг. Тэр хэмжээгээр үхэл амьдралын зааг ойртоно. Хүчирхийлэл гэдэг гэр бүлийн ганц гишүүний асуудал биш, бүх хүнд хамаатай.

– Хохирогчид танайд ханддаг. Та бүхэн ямар тусламж үзүүлж байна?

– Манай байгууллагад өдөрт 5-7 хүн ирж тусламж үйлчилгээ авдаг. Хагас жилийн байдлаар 2,000 гаруй хүн ирсэн байна. Онлайнаар зөвлөгөө авч байна. Чатботод хандаж байна. Хандаж байгаа эмэгтэйчүүдийг харахаар сэтгэл зүйн хувьд маш хүнд дарамт авчихсан байдаг.

Сүүлийн үед дижитал орчин бий болсон учраас онлайнаар дарамтлах байдал нэмэгдсэн. Магадгүй араас нь мөрдөнө. Ухаалаг утастай учраас байнга “location” асаалттай явж байдаг. Эсвэл мөрдөх программ суулгачихсан байдаг ч юм уу. Нэг ёсондоо технологийн хөгжилтэй холбоотойгоор хүчирхийллийн хэлбэрүүд өөрчлөгдөж байна. Амиа хорлохоос өөр аргагүй болтол нь дарамталж байгаа тохиолдол ч байна.

Хохирогч манай төвд хандлаа гэхэд тэр хүн би эрсдэлтэй байна гэвэл бид төв дээрээ авчирч уулзаад үнэлгээ хийгээд шаардлагатай тохиолдолд хамгаалах байранд хүргэж өгдөг. Биедээ гэмтэлтэй байвал эмнэлгийн тусламжид холбоно. Аюулгүй байдлыг нь хангана. Хууль зүйн зөвлөгөө үйлчилгээ үзүүлнэ. Боловсролын үйлчилгээтэй ч холбодог. Сэтгэл зүйн зөвлөгөө, өгнө. Энэ бол манай үйлчилгээний суурь нь.

Мянга үйлчилгээ үзүүлээд сэтгэл зүй нь хэвээрээ бол дахиад хүчирхийлэлд өртдөг, түүнийгээ даван туулж чаддаггүй. Нийгмийн халамжийн үйлчилгээ ч бий. Хамтарсан багтай ч ажиллана.

– Хүчирхийллийн нөхцөл байдал манайд ямар байна вэ?

– Хүчирхийллийн нөхцөл байдал Монгол Улсад хүнд байгаа. Хүүхэд, эмэгтэйчүүдийн эсрэг хүчирхийлэл хүнд нөхцөл байдалтай байна. 2016 оноос хойш гэр бүлийн хүчирхийллийн улмаас 100 хүн амь насаа алдсан. Маш олон хүн эрүүл мэндээрээ хохирсон. Энэ бол маш ноцтой судалгаа. Хүчирхийллийн 60 орчим хувь нь согтуугаар үйлдэгддэг.

Гэвч хүчирхийлэлтэй тэмцэж байгаа бодлого хүчирхийллийг таслан зогсоох, хариу арга хэмжээ авахад чиглээд байна. Урьдчилан сэргийлэх, олон нийтийн ойлголт мэдлэг хандлагыг дээшлүүлэх ажлууд ард хоцроод байгаа юм. Урьдчилан сэргийлэх ажил маш сайн явагдаж байж гэр бүлийн хүчирхийлэл буурна.

технологийн хөгжилтэй холбоотойгоор хүчирхийллийн хэлбэрүүд өөрчлөгдөж байна. Амиа хорлохоос өөр аргагүй болтол нь дарамталж байгаа тохиолдол ч байна

Урьдчилан сэргийлэх ажлыг өргөн хүрээний, тактиктай, олон байгууллагыг хамруулж явуулах ёстой юм. Жишээ нь, ААН байгууллагуудын хүүхэд хамгааллын бодлого ил байх, тэд тэр бодлогоо хэрэгжүүлдэг байхаас л эхэлнэ. Ажилчдаа гэр бүлтэйгээ өнгөрөөх цагийг бий болгох байдлаар байгууллага. хувь хүн, бодлого боловсруулагчид харж ажиллавал хүүхэд, эмэгтэйчүүдийн эсрэг хүчирхийлэл буурна. Ажлын байрны бэлгийн дарамт, уур хилэнгээ хэрхэн барих тухай гээд яриа, сургалтууд хийх хэрэгтэй.

Хүчирхийлэл дунд өссөн хүүхэд гэр бүл зохиогоод нөгөө л хүчирхийлэл үргэлжилдэг. Хүчирхийллийг даван туулж байгаа улс орнуудын туршлагыг харахаар олон байгууллага зэрэг хариу үйлдэл үзүүлдэг. Боловсролын байгууллага нь ийм бодлого явуулна, энэ бодлогыг эрүүл мэндийн байгууллага нь ингэж дэмжинэ. Хэвлэл мэдээлэл нь ингэж ажиллана гээд цогц төлөвлөгөөтэй, стратегитай явдаг. Ингэж байж үр дүнд хүрдэг.

– Эрчүүд танайд хандах уу?

– Хүчирхийлэл дотроо олон төрөл. Эрчүүдэд түгээмэл тохиолддог хүчирхийлэл бол нийгмээс чи гэр бүлээ авч явах ёстой, чи эр хүн учраас гэдэг тулгалтууд эрчүүдэд хүнд ачаа болж бууж ирдэг. Түүнийгээ барагтаа ярьдаггүй. Гаргахдаа уураар илэрхийлдэг. Ер нь аливаа зүйлийг эв зүйгээр шийдчих ёстой юм шүү гэдэг сургалт манайд байдаггүй. Уур гэдэг мэдрэмж шүү гэдгийг л ойлгуулчих ёстой. Үүнийг нуух шаардлагагүй. Гэр бүлтэйгээ, найз нөхөдтэйгөө ярилцах ёстой.

Манайд хандаж байгаа нийт үйлчлүүлэгчдийн 8-10 хувь нь эрэгтэйчүүд байдаг. Гэхдээ тэдний тодорхой хувь нь хамгаалах байранд ээжийгээ дагаж ирж байгаа 0-15 насны эрэгтэй хүүхдүүд ч орно. Эрчүүд ч бие дааж ирнэ. Тэдний ихэнх нь эдийн засгийн болон сэтгэл санааны хүчирхийлэлд өртсөн байдаг. Бие махбодын хүчирхийлэлд өртсөн нь бараг үгүй. Ахмад настнуудад л ажиглагддаг.

– Хүчирхийллээс урьдчилан сэргийлэх энгийн үйлдэл юу байж болох вэ?

– Үүн дээр хүн бүхний оролцоо чухал. Хүүхэдтэйгээ эв зүйтэй харилцаж. гэр орондоо эерэг сайхан харилцааг бий болгох, хань ижилтэйгээ зөв харилцахаас эхэлмээр байгаа юм. Манайх үнэндээ ёс суртахууны хувьд уналтад орчхоод байна.

Ирээдүйдээ итгэх итгэл байхгүй болчихсон. Уг нь үнэхээр сайхан ирээдүй байж болно, түүнийг бүтээж чадна. Үүндээ итгэлтэй байх хэрэгтэй. Ерөөсөө болохгүй юм чинь, бүтэхгүй гэвэл хэзээ ч гоё сайхан зүйл харагдахгүй. Дэргэдээ байгаа зүйлийнхээ гоё сайхныг олж харж, амьдралаас сайн сайхан зүйлийг мэдрэх хэрэгтэй. Ядаж л хүнтэй инээгээд мэндлэхэд хүний сэтгэл тэнийдэг дээ.

Гэр бүл үүд харилцааны асуудал дээр учир дутагдалтай болчихсон. Бие биенийхээ үгийг хүлээж авдаггүй, хоорондоо ярилцдаггүй. Тэр нь хуримтлагдаж явсаар хүчирхийлэл болж гарч ирээд байдаг.

Ер нь хүчирхийллийн суурь шалтгаан эрх мэдлийн тэнцвэргүй байдалтай холбоотой. Эрх мэдлийн тэнцвэртэй байдлыг бий болгохын тулд эерэг харилцаа, бие биенээ харилцан хүндэтгэхээс эхэлнэ. Гэр бүлийн хүчирхийлэл, ажлын байрны бэлгийн дарамт, хүн худалдаалах гэмт хэргүүдийг жендерт суурилсан хүчирхийлэл буюу эмэгтэйчүүдийн эсрэг хүчирхийллийн төрлүүд гэж үздэг. Энэ дотроосоо түгээмэл нь гэр бүлийн хүчирхийлэл. Гэр бүлийн хүчирхийллийн 80 орчим хувь нь эмэгтэйчүүдийн эсрэг хүчирхийлэл байдаг. Энэ бол тэгш бус. тэнцвэргүй харилцаанаас үүдэлтэй.

ШУА-ийн Философийн хүрээлэнгийн захирал, доктор Б.Пүрэвсүрэнтэй ярилцлаа.

-Нийгэмд эрүүл сэтгэлгээ алдагдсан. бурууг зөвөөс ялгах сэтгэлгээ үгүй болж байна гэж зарим сэтгэл судлаачид, философийн хүмүүс ярьж байна. Тэгэхээр зөв гэж юу юм бэ?

-Зөв буруу, сайн муу гэдэг ойлголт бол үндсэндээ ёс зүйн ойлголтууд л даа. Ёс зүйн ойлголтуудын суурь үндэс нь тухайн соёлын  тогтолцооных нь үүднээс авч үзэхэд тэнд оршиж байгаа үнэлэмж, үнэт зүйлстэй холбоотой. монгол хэлэнд ч гэсэн үнэлэмж, үнэт зүйлс гэж хоёр өөр яриад байгаа нь угтаа нэг л ойлголт. Нийгмийн оюун санааны амьдралд гарч байгаа энэ огцом өөрчлөлт, энэ төвөгтэй байдлыг бид дор бүрнээ өөр өөрийнхөө мэдэрч байгаа. Монголын нийгэм нэлээд хаус төлөв байдал буюу эмх замбараагүй байдалд оршиж байна гэж хэлж болох юм. наад зах нь улаанбаатар хотын аж байдлыг аваад үзэхэд туулж барамгүй газар нутагтай байж төөлж, сөөмөлж амьдарч байгаа нь энэ бүхэнтэй шууд холбоотой. Энэ бүгдийн цаана авлига, бодлогын хомсдол, хэт их төвлөрсөнтэй холбоотойгоор боловсролын болон эрүүл мэндийн үйлчилгээний чанар хүртээмж, тэгш бус байдал газар авсантай холбон тайлбарлавал илүү ойлгомжтой байж магадгүй.

Бид үр хүүхдийнхээ төлөө санаа зовох нь эцэг эх бүрийн үүрэг. Гэсэн хэдий ч монгол Улсынхаа хууль, дүрэм, бүх журмыг дагаж мөрдөж амьдрах нь Үндсэн хуульд заасан үүрэг. миний л хэрэг бүтэж байвал бусад нь яах вэ гэсэн хандлага ихээр газар авсан бололтой. Өөрөөр хэлбэл, хүний цаанаасаа заяагдмал эрх болон хүний эрхэм чанарыг үл ойшоож байгаа явдал ажиглагдаж байна. хүнийг хүн гэж үзэх нь төрийн үйлчилгээний, хүмүүс хоорондын харилцаанд илэрхий дутагдаж байна. Би өнгөрсөн хугацаанд нэлээн их ярьсан.

-Хүний заяагдмал эрх болон хүний эрхэм чанарыг үл ойшоодог гэдэг таагүй сонсогдож байгаа ч зарим талаар тийм. Яагаад ийм болов?

-Шууд судалгааны үр дүн харахгүйгээр хэлэхэд хэцүү. Гэхдээ миний өөрийн түвшинд хийсэн судалгааны үр дүн, онол үзэл баримтлалтай хослуулаад аваад үзвэл Монгол Улсад зарим нэгэн өөр хүч үйлчлээд, удирдаад байна уу даа гэж хардаг. Үүнийг дэлгэрүүлж яриад байх сэдэв биш байх. Аргумент үндэслэлтэй яривал үнэн, эрх, эрх чөлөө, зөв, үнэт зүйл гэдэг ойлголтууд хоорондоо шууд хамааралтай. Тэр битгий хэл баруун, right гэдэг ч хамааралтай. Бид өөрийнхөө баруун гарыг зөв гараар бичиж байгаа гэж ярьдаг шүү дээ. Угийн гарвалаар ч холбоотой үгс. Тийм болохоор монголчууд заримдаа үнэнтэй шууд нүүр тулахгүй тойроод байдаг. Ярианы хэлээр бол нүцгэн үнэнтэй хүртэл нүүр тулахгүй байна шүү дээ.

Нөгөө талаар бүх юмыг хялбарчлах, бэлэнчлэх гэсэн халамжийн сэтгэлгээ, халамжийн бодлогын үр дүнд ажил хийх, хөдөлмөрлөх, шударгаар хөдөлмөрлөх тухай ойлголт нэлээд алсарч байна уу гэж ойлгогддог. Үүний үндэс нь нийгэмд байгаа шударга бусаар хэт их орлого олж байгааг олон нийтийн зүгээс хараад дур гутах, үзэн ядах, “Энэ чинь байж л болдог хэвийн үзэгдэл юм байна” гэдэг хандлага газар авсан. Уг нь манай үндэстний уламжлалд хэзээ ч боол хүн гэж байгаагүй. Таргийн таван ямаатай, чөдрийн ганц морьтой, саалийн ганц үнээтэй гэх мэтээр хэлц үг байсан. Боол би… гэж байгаа хүн нь эхнэр авдаг, үр хүүхэдтэй, эдлэн газартай, Монгол газар нутаг дээрээ чөлөөтэй зорчих эрхтэй хүмүүс байсан энэ хэв шинж үндсээрээ алдагджээ. Тийм учраас монгол ахуй, монгол соёлын үндсийн үндэс газар нутгаа зохистой харилцаагаар чөлөөтэй эзэмших суурь эрх алдагдсан. Алсуураа нүүдлийн соёл иргэншил бүдгэрч байгаа зэрэг олон хүчин зүйл монгол хүний өөрийнх нь суурь үнэт зүйл, монгол хүн гэсэн эрхэм чанар хөндөгдөхөд хүрээд байгаа юм.

Түүгээр зогсохгүй гадаадад ийм байдаг гэсэн, баруунд ийм байдаг, Америкт ийм байдаг гэсэн үзэл санаанд хэтэрхий их автсан болов уу гэж бодож байна. Тиймээс монгол хүн хэзээнээсээ эрх чөлөөтэй байсан хэв шинж Улаанбаатарын түгжрэлд аймшигтайгаар алдагдаж байна. Ах дүү нартайгаа чөлөөтэй уулзаж чадахаа больсон. Орой үдэш чөлөөтэй гарч урлаг соёлын арга хэмжээнд хамрагдах явдал ихэнх гэр бүлд байхгүй.

-Энэ байдал хүнд бухимдал авчирдаг юм биш үү?

-Бухимдал асар их бий болсон. Ажлаасаа гараад өөрийнхөө гэр орон, амралт, хувь хүний хөгжилд зориулах цагийг зүгээр л элсэнд асгасан ус мэт гэдэг шиг агаарт хий хоосон, үр дүнгүй амьдралын алтан цаг мөчөө алдаж байна. Би бодохдоо монголчууд маань алийн болгон хилэнцэт хорхой гэдэг шиг өөрөө өөрийгөө боомилж амьдрах вэ, үүнээс ангижирахгүй юм бол зөв бурууг ялгах байдал улам л алдагдах болов уу.

Ер нь зөв гэдэг эрх гэсэн үг. Хүн нэг эрхээ алдсанаар бусад эрх ч алдагдахгүй байна гэсэн үг биш. Олон эрхээ алдах магадлалтай. Илүү тодорхой утгаар яривал нийгмийн соёлын нэгдмэл байдал үнэт зүйлс маш их алдагдсан байна гэж хэлнэ. Энэ нийгмийн сэтгэл зүй юунаас болж ингээд байна вэ гэдгийг илүү цааш нь тодруулах хэрэгтэй.

-Нийгмийн эрүүл сэтгэлгээ алдагдсан талаарх хүчин зүйлийг та нэрлэлээ. Тэр дундаас сугалж аваад нэг зүйл тодруулмаар байна. Нийгмийн сүлжээ өөрөө том нөлөөлөл. Тэнд сайн, муу дүрүүд байна. Жишээ нь, Осоржамаа гэх иргэн бий. Түүнийг мянга мянгаараа дэмждэг. Энэ үзэгдэл зөв юм уу?

-Сошиал буюу нийгмийн сүлжээнд автах, цахим харилцаанд хэт оролцох явдал ганц Монголд болоогүй, дэлхий даяар байгаа үзэгдэл. Зарим улс оронд нийгмийн сүлжээ бүрэн нээлттэй биш. Яах аргагүй бидний өдөр тутмын хэрэглээнд байгаа платформууд бий. Миний хувьд таны дурдсан иргэний тухай детальчилж үздэггүй. Нэрийг нь бол мэднэ. Гол нь тэр хүндээ биш, асуудал яагаад ийм байна вэ гэдэгт байгаа шүү дээ. Суурь томьёоллын үүднээс харахад зөвд зөөлөн, бурууд хатуу байж чадахгүй байна. Сэтгэлгээний хувьд туйлшрамтай, даган дуурайх дуртай хэв шинж манай монгол соёл, монгол ахуйд өнө эртнээс байсан. Жишээ нь, аль 300, 400 жилийн өмнө Ижил мөрний зүг нүүсэн халимагууд, ойрадууд өнөөдөр өөрийн гэсэн хэв шинжээ хадгалаад амьдарч байна. Манайхны нэг гол шинж бол дасан зохицох чадвар өндөртэй. Ер нь нүүдэлчид бол дасан зохицох даван туулах чадваргүйгээр хаана ч амьдрах аргагүй хүмүүс шүү дээ. Түүний нэг жишээ нь сошиал орчинд маш хурдан дасан зохицсон гэж харж болно.

Монголын нийгэм ийм байгаа нь тэгш бус байдал, боловсролын тогтолцооны чанар хүртээмж хангалтгүйтэй холбоотой. Өнгөрсөн 30 жил бидний хамгийн их өөрсдийгөө оролдож тоглосон зүйл боловсролын тогтолцоо.

-Боловсрол гэдэг хүнийг төлөвшүүлэх гол хэрэгсэл…?

-Тийм. Боловсрол эцсийн бүлэгт хүнийг хүн болгоно. Боловсрол монгол хүнийг бий болгоно. Боловсролтой монгол хүн дэлхийн энтэй, хаана ч өөрийгөө аваад явчих чадвартай байх ёстой. Гэтэл боловсролын тогтолцоогоор асар их оролдсон. Түүний цаана эх оронч сэтгэлгээ, ёс суртахууны төлөвшил, хүмүүжлийг тарамдсан. Багцалж харъя гэвэл ерөөсөө энэ. Тэр тусмаа 1990 онд Боловсролын хуулиас “хүмүүжил” гэдэг үгийг үндсээр нь авч хаясан. Одоо ч байхгүй. Нэг үгнээс болоод ийм болчихлоо гэж хэлээгүй. Онцолж хэлэхэд ийм байна. Боловсролоороо их тогловол цаашдаа үүнээс ч их юм болно. Төр засаг нь өөрөө хөлөө олохгүй бол байдал үүнээс ч дордоно. Үүнээс яах ёстой юм бэ гэвэл аль болох шинжлэх ухаанч, зөв зүйтэй бодлого хэрэгтэй. Зөв бодлого гэдэг нь монголчуудад таарсан нийцсэн бодлого байх ёстойгоос аль нэг гадны загвар бодлого тэр чигээрээ Монгол оронд хуулагдах ёсгүй.

-Монголчуудын үнэт зүйл гэж тодорхойлох, харах, баримжаалах зүйлс бүдгэрчихсэн талаар манай сонин хөндөж ирсэн. Өнөөдрийн эмх замбараагүй байдал, шударга бус, ёс суртахуунгүй үйлдлүүд үүнээс эхтэй гэж харж болох. Судлаачид, эрдэмтэд, философийн салбарынхан нэгдэж байгаад монголчуудын үнэт зүйлийг тодорхойлж, нарийвчилж гаргаж ирвэл яасан юм бэ?

-Өөрийн чинь хэлж байгаа шиг ийм уриалга үйлдлийг хийгээсэй гэж хамгийн их ярьдаг, санал дэвшүүлдэг хүн бол доктор, бригадын генерал Ц.Сосорбарам гуай. Тэрбээр манай хүрээлэнтэй хамтраад, өөрөө гардаад хийсэн “Үндэсний ой санамж, үнэт зүйл” гэдэг ном бий. Энэ хүн үүнийг л байнга ярьдаг. Яагаад монгол судлаачид адаглаад үнэт зүйл гэдгийг нэг мөр болгоод дээр нь монголчуудын эрхэмлэх зүйлийг гаргаж болохгүй юм бэ гэж ярьдаг. Үүнээс гадна СУИС-иас санаачлаад “монгол хүний эрхэмлэх есөн зүйл”-ийг тодорхойлж Ерөнхийлөгчийн зарлигаар баталсан нь бий. Нөгөө талаар Удирдлагын академийн профессор Я.Долгоржав “Үнэлэмж гэдэг зүйл эрхэмж гэдгээс эхтэй. Эрх, зөв гэдгээс эхлэлтэй тогтолцоог хэлээд байгаа юм” гэсэн зарчмын саналыг гаргадаг. Дээр нь манай хүрээлэнгийн саяхан “Философийн нэвтэрхий толь”-ийг хөрвүүлж гаргаад байна.

Ер нь монгол хүний эрхэмлэх дээдлэх зүйл бол тодорхой. Монгол хүнээ дээдэлнэ, түүх өв уламжлалыг дээдэлнэ.

-Жишээ нь та тэр багт орлоо гэж бодъё. Таныхаар монголчуудын үнэт зүйлс гэдэгт юуг нэрлэж, тодорхойлох вэ?

-Үнэлэмж бол өргөн утгаараа хүний дотоод эрхэмлэлийн тогтолцоо шүү дээ. Зорилго, чиглэл бүгдийг нийлбэр цогц юм. Тийм учраас үнэт зүйл гэдэг бол нэлээд субъектив шинжтэй. Гэхдээ материаллаг биш.

Ямар ч тохиолдолд үндэсний үнэт зүйл гэж бий. Монгол Улс өөрөө нэгдмэл, цул, бат, бэх байя гэвэл бид үнэт зүйлсийн хувьд нэгдмэл байх ёстой. Нэгд, бүгд монгол хэлээр ярьж бичдэг байх ёстой. Хоёрт, эх орныхоо төлөө гэсэн бодол, үнэлэмжтэй байх ёстой. Тэр нь зөвхөн Монголд амьдар гэсэн үг биш. Дээр нь монгол соёл, өв уламжлал, зан заншилдаа хүндэтгэлтэй хандах ёстой. Өвлөн уламжлаад зогсохгүй хүндэтгэлтэй хандах шүү. Энэ нь зөвхөн Монголдоо хязгаарлалттай амьдар гэсэн үг биш. Уг хязгаарлалтуудыг туйлшруулж тайлбарлаад байдаг болохоор эцсийн эцэст үнэлэмжүүд ойлгогдохоо больчихоод байгаа юм. Дэлхийн иргэн байхыг энэ бүхэн хязгаарлахгүй. Гадаадад төрсөн монгол хүн байсан ч “Элэг зүрхнээс уяатай энхрий Монгол орон” гэдэг шиг зүрх сэтгэлд нь Монгол гэсэн дэгээ байхыг хэлнэ. Нөгөө талаар монголчуудын үнэт зүйлсийг зөвхөн монгол хүн тээхгүй. Гадаадын иргэн, Монголыг дэмждэг, сонирхдог хэн ч монгол үнэт зүйлстэй байхыг хязгаарлахгүй байх ёстой. Биднээс илүү монголжсон гадны иргэн байдаг.

Нэг зүйл сонирхуулж хэлэхэд, “Монгол соёл, ахуй харин ч тогтвортой хөгжлийн хамгийн гол илэрхийлэл байсан” гэж сүүлийн жилүүдэд яригдаж байгаа. Байгальдаа ээлтэй, хэт их хог хаягдлын системгүй, хүн хүндээ ойр, хүүхэд багачууддаа бүр ойр соёлын тогтолцоо зөвхөн нүүдлийн соёлд байсан гэж үздэг юм билээ. Гадаадад ямар ч баян чинээлэг хүмүүс монгол гэрийг өөр өөрсдийн загвараар бариад амьдардаг тохиолдол түгээмэл болж байна гэж ярих хүмүүс бий. Тэгэхээр монгол ахуйдаа ойр байвал монгол үнэт зүйлстээ ойр байх юм шүү дээ.

Б.ЭНХЗАЯА

Одоогоос зургаа хоногийн өмнө буюу энэ сарын 4-5-нд шилжих шөнө орон нутагт цаг агаарын хүндрэлийн улмаас долоон том хүн, нэг хүүхэд амиа алдсан харамсалтай явдал болов. Эндсэн хүмүүсийн долоо нь Төв аймгийн Лүн, Эрдэнэсант сумын нутагт бол нэг нь Өвөрхангай аймгийн Зүүнбаян-Улаан суманд нүүдэл хийж байгаад, зарим нь малаа хариулж яваад цасан шуурганд төөрч, осгосон болохыг Онцгой байдлын байгууллага мэдээллээ. Энхийн цагт нэг шөнийн дотор олон хүн эндэнэ гэдэг хачирхалтай явдал. Тэр тусмаа нүүдэлчин уламжлалтай, хөдөө аж ахуйн орон гэгддэг Монгол орны малчид мал дээрээ олноороо амиа алдах нь байж болох үзэгдэл үү.

Монгол орон угаас эрс тэс уур амьсгалтай. Өвөлдөө -45 хэм хүрч хүйтэрдэг, зундаа +45 гарах аймаг, сумд олон. Цас, бороо, шуурга жилийн дөрвөн улиралд байдаг л үзэгдэл. Манайх шиг оронд саяны цасан шуурга цаг уурын хэвийн нэг үзэгдэлдээ орно. Харин ч өвлийн эхэн сар учраас агаарын хэм тэгтлээ хүйтрээгүй байсан үе. Ийм нөхцөлд бид найман хүнээ цаг бусаар алдчихаад хоосон эмгэнэн суух тийм ч зохистой үйлдэл биш ээ.

Өнөөдөр малчдын хэрэглээнээс бараг гарсан радио гэдэг хэвлэл мэдээллийн нэг төрлийн хэрэгсэл хуучин үед чухамдаа цаг агаарын мэдээг авдаг гол хэрэгсэл байв шүү. Мэдээж улсын баяр наадам, дуу хөгжим, цаг үеийн мэдээллийг сонсож ирсэн. Гэхдээ радио хэрэглэх гол зорилго бол хуучны малчид тэнгэр хангайгаа хэрхэх төлөвийг

сонсож, аж амьдрал, нүүдэл суудлаа тохируулдаг нэг ёсны соёл болон төлөвшсөн байлаа. Хуучны малчид, хөгшид радиогоороо цас борооны мэдээг сонсож байгаад нүүдэл суудлаа товлодог, айл саахалтдаа дуулгадаг уламжлалтай байв. Ерөөсөө л малчин хүний амьдрал цаг агаартай салшгүй холбоотой.

Харин өнөөдөр цаг өөр болж, радио ч ихэнх малчны хэрэглээнээс гарсан. Малчин өрх бүр гэртээ телевиз суурилуулчихсан, гар утас хэрэглэдэг болсон үе. Бүхий л шугамаар цаг уурын мэдээллийг бараг хахтал гэдэг шиг авч байгаа гэсэн үг. Энэ удаагийн цаг агаарын хүндрэх төлөвийг бараг нэг сарын өмнөөс цаг уурын байгууллага анхааруулж эхэлсэн. Ид есийн үе биш, өвлийн эхэн сар, бараг эхний шахам их хэмжээний цас орж, цасан шуурга шуурах тухай урьдчилсан мэдээлэлд Монголын бүх хэвлэл анхааруулга хандуулж, мэдээлсэн. Анхааруулга сэрэмжлүүлэг өгсөөр байхад найман хүний алтан амь үрэгддэг байдал Монголоос өөр байхгүй. Дэлхийн хоёр талд өрнөж буй Орос Украин, Израил Хамасын дайн биш. Өөрийн эх орондоо, даваа нугачаа бүрийг нь мэддэг эх нутагтаа цас шуурах төдийд ийм олуулаа эндэж байгаа үндэстэн манайх л болж таарлаа.

Үнэндээ нэг цаг хугацаанд олон хүн эрсэддэг явдал бол дайн, байгалийн том хэмжээний гамшиг, гэнэтийн осол аваар зэрэг л байдаг. Хойд мөсөн далайд аялж явсан аялагчдад, магадгүй Эверестэд авирч буй уулчдад гэнэтийн ийм явдал тохиолдож болзошгүй юм. Гэтэл Монголын хөдөөд, төрж өссөн нутагтаа, малчид ганц шөнийн дотор ийм олуулаа эндэж, олон хүүхэд, гэр бүл өнчирч үлдэнэ гэдэг тун харамсалтай.

Үүний гол шалтгаан ерөөсөө бид үгэн дохио анхааруулга яриа зэргийг огт тоодоггүй, хүлээн авдаггүй болчихжээ. Хатуухан хэлэхэд үгэн яриагаар дохио авч сураагүй байна. “Цас орно, шуурна гэнэ” гэхэд “Хөөх, тийм үү” гэж эргэцүүлдэггүй, боддоггүй болчихсоны илрэл. Нэг сарын өмнөөс бүх сувгаар цаг агаарын төлөв байдлыг сэрэмжлүүлээд байхад нүүдэл суудал хийж, ямар ч бэлтгэлгүй малд гарч явсан болж таарлаа шүү дээ. Нөгөө, Монголын “яагуузай л гэж” гэдэг алдарт зан яг ийм үед үйлчилсэн гэсэн үг. Хүнээ алдсан хүмүүст хатуухан л сонсогдож мэднэ. Гэвч ард үлдсэн ар гэрийн хүмүүст ийм л харуусал хамгийн түрүүнд бууж буй. Тусламж, дэмжлэг шуурхай байх, байхгүй тухай дараагийн асуудал. Магадгүй сум, багийн дарга нар нь малчдаа нэг бүрчлэн татаж чангааж байгаад бас шилэн хүзүү рүү нь нэг сайн дэлсэж өгөөд “Хөөе, сэрэмжлээрэй. Цас орох нь, шуурах нь байна шүү” гэж хэлэх байсан уу.

Ер нь бид яагаад ийм сэрэмжгүй, нэгнийхээ хэлсэн, анхааруулсныг үл тоодог болчихов. Монголчууд бид нийтээрээ нэгэндээ худлаа ярьдаг хэрэг үү. Дөрвөн уулын дундаа сошиал сүлжээнд дэвж, улстөржиж суудаг нийслэлчүүд нэгэндээ худлаа ярьдаг гэвэл бараг итгэхээр. Хүн юм ярихаар огт үнэмшдэггүй, худал дэмий ярьж байна гэж боддог болсны гай юм. Хэт их мэдээлэл хүмүүсийг ийм байдалд оруулдаг. Хүн толгойтой болгон нь мэдэмхийрээд байхад ингэхээс ч яах вэ. Телевиз, утсаар мэдээлэл аваагүй гэвэл ядаж саахалт айлууд нэгэндээ орж гарах зуурт цаг агаарын сэрэмж мэдээг дамжуулмаар юм. Өвлийн сар гарчихлаа гэдгийг хэн бүхэн мэдээд малд явахдаа дулаан дээл хувцас, холбоо барих хэрэгсэл, хоол ундаа зэхээд гардаггүй хэрэг үү. Хээр талд яваа хэнд ч энэ бүхэн хэрэгтэй эд зүйлс. Гэнэт цаг агаар муудах эрсдэлийг малчид тооцоолж сурсан баймаар.

Өнөөдрийн малчид хүн хүч муу болсон. Энэ байдлаа бодоод цаг агаар хүнд өдөр малаа хашаа хороондоо хашаад өнгөрөөж ч болох байлаа. Ерөөсөө 21 дүгээр зуунд мэдээллийн эрин үе төгсөрч байгаа нөхцөлд ямар ч эрсдэлийг даван туулах боломжийг А-Я хүртэл заачихсан шүү дээ. Эрс тэс уур амьсгалтай Монгол орны малчид энэ талаар нийслэлчүүдээс ч илүү мэдлэг, мэдээлэлтэй суух ёстой. Хуучны өвгөчүүд бол амьдралаараа заадаг байсаан. Тэр уламжлал, дээр нь орчин үеийн мэдээллээс аваад хөдөөд эрсдэл, эндэгдэл битгий хэл хэнээс ч тансаг сайхан амьдарчих боломж бүрэн дүүрэн бий болсон. Даанч манай малчид дур зоргын мал аж ахуй “эрхэлдэг” болсоор өнөөдөр ийм эрсдэл үүрэхэд хүргэж байна гэж хэлэхэд ч болох. Энэ тухай манай сонин байнга хөндөж ирсэн. Мал маллагаа гэдэг арга ухаан хаягдчихсан, зоргоор нь бэлчээрлүүлдэг. Өглөө малаа дагаад гардаг малчин ховор болсон. Гэрээсээ дурандаж байгаад эрх биш орой нэг хотлуулдаг. Бүх малчин ийм биш л дээ. Ийм үзэгдэл мал аж ахуйн салбарт бий болчихсон учраас цаг уурын хүндрэлтэй үед хүнд үр дагаврыг хүртэж байгаа явдал шүү дээ. Ийм байдалтай малчин өрхүүд гэнэт цас, бороо ороход “Мал” гээд л ухасхийгээд гарцгаадаг. Дулаан бүлээн хувцас, хэрэглэл, гэнэтийн нөхцөл байдалд хэрэглэх эд зүйлс базаахгүйгээр гэрийн нимгэн цамцан дээрээ тэрлэг нөмрөөд л, бүсээ хагас дутуу бүслээд хаалга саван одоцгоодог. Байгалийн хуулийг хүн өөрийн нүцгэн биеэр сөрж гарах боломжгүй. Малаа олохгүй бол яах вэ, гэрээсээ хэр хол зайд яваад буцах вэ гэх мэт наад захын амьдралтай боломжуудыг малчин өрхүүд аль ч улиралд хэвшүүлчихсэн байх ёстой. Үр хүүхдүүддээ ч зааж зөвлөж сургаж байх. Дэлхийн хүн ам ийм л байдаг. Өнөөдөр цас, зуднаас цаадахыг яаж давж амьд гарах тухай арга замыг шинжлэх ухаанаар батлаад, тайлбарлаад зөвлөсөн үй олон мэдээллүүд интернэтээр нэг бий. Амьдралд хэрэгтэй ийм зүйлсэд суралцаж, ашиглахгүй байгаагийн илрэл шүү дээ.

Ерөөсөө энэ удаа ч биш, ганц мал аж ахуйн салбарт ч биш. Улаанбаатар хотод хэдхэн сарын өмнө ид зуны улиралд буюу өнгөрсөн тавдугаар сарын 31-нд их хэмжээний бороо ороод л цаг агаар сэрүүсэхэд нүүрс түлж, тэр шөнө 25 хүн угаартаж, найман хүн газар дээрээ амиа алдсан айхавтар явдал болсон доо. Мэргэжлийн байгууллагууд энэ цаг зуурын ослыг хохирогчид гэрийнхээ өрхийг бүтээчихсэн, яндангаа авчихсан, хаалтаа хаачихсан, утаа мэдрэгчээ ажиллуулаагүй гэх зэргээр тайлбарлаад өнгөрсөн.

Үүнээс харахад бид аливаа эрсдэлтэй зүйлд бэлэн байх, эрсдэлээс хамгаалах нөхцөл боломжийг бүрдүүлэх, бэлдэх, өөрөөр хэлбэл сөрөн тэсвэрлэх чадвараа алдсаар байгаагийн гашуун түүхүүд эдгээр л болж таарч байна. Нийгэм ч ийм эмх замбараагүй, сахилга батгүй болж гүйцсэн. Нийтээрээ бид амьдралаа ийм маягаар л хөтлөн явуулж байна гэхэд хилсдэхгүй. Өглөө ажил эхлэхэд яс цагаа бариад чанартай бүтээмжтэй ажиллаад, гэр бүлдээ цаг зарцуулаад, өөртөө цаг гаргадаг бүтээлч байдалтай монгол хүнийг олоод ирээч гэвэл цөөхөн дөө. Мэдээж хөндлөнгийн хүчин зүйлүүд нөлөөлж буй ч монголчууд бидний амьдрал нийтээрээ ийм зохион байгуулалтгүй, хашир хэрсүү биш, аливаа эрсдэлд бэлтгэлгүй болсон нь үнэн. Өнгөрсөн зуны үерийн нөхцөл байдлыг эргэн санахад ч тэр.

Б.ЭНХЗАЯА

Өмгөөллийн “Фиделитас Партнерс” ХХН-ийн гүйцэтгэх захирал, өмгөөлөгч Б.Наранцэцэгтэй ярилцлаа.

-Монгол Улсын 2024 оны Төсвийн тухай хуулийн төсөлтэй хамт нэлээд олон хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулахаар байгаа. Өмнө нь ч ингэж өөрчилж ирсэн. Төсвийн тухай хуулийг дагалдаад өөрчлөх шаардлагагүй хуульд засвар оруулчихдаг гэсэн хардлага байдаг. Энэ удаагийн өөрчлөлтүүдийг хэр үндэслэлтэй гэж үзэж байна?

-Монгол Улсын 2024 оны төсвийн тухай хуулийн төсөлтэй хамт таван хуульд өөрчлөлт оруулах, таван хуульд нэмэлт оруулах, 11 хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах буюу нийт 21 хуульд өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийг Хууль тогтоомжийн тухай хуульд заасан аргачлалаас гадуур боловсруулж, ямар ч тооцоо судалгаагүй өргөн мэдүүлсэн. Монгол Улсын тухайн жилийн төсвийн тухай хуулийн төслийг боловсруулахад хэрэгцээ, шаардлагыг урьдчилан тандан судалсан байх, олон нийтээр хэлэлцүүлж санал авсан байх Хууль тогтоомжийн тухай хуулийн шаардлага тавигддаггүй. Тиймээс тухайн жилийн төсвийн тухай хуулийн төслийг дагуулж олон тооны хуульд өөрчлөлт оруулдаг жишиг тогтсон. Тухайлбал, Хууль тогтоомжийн тухай хуулийг хүчин төгөлдөр мөрдсөн 2017 оны нэгдүгээр сарын 1-ний өдрөөс хойш баталсан 2018 оны Төсвийн тухай хуультай хамт гурав, 2019 оны төсвийн тухай хуультай хамт 10, 2020 оны төсвийн тухай хуультай хамт 14, тодотголтой хамт 22, 2021 оны төсвийн тухай хуультай хамт 10, тодотголтой дөрөв, 2022 оны төсвийн тухай хуультай хамт 30, хоёр удаагийн тодотголтой хамт 17, 2023 оны төсвийн тухай хуультай хамт 106, тодотголтой хамт 10 хуульд өөрчлөлт оруулах тухай хууль баталсан байгаа юм. Угтаа бол Тухайн жилийн улсын төсвийн тухай хуулийг Ирээдүйн өв сангийн төсөв, Нийгмийн даатгалын сангийн төсөв, Эрүүл мэндийн даатгалын сангийн төсвийн төслийг хамт өргөн мэдүүлэхээр Төсвийн тухай хуульд заасан. Эдгээрээс өөр хуулийг хууль хоорондын давхардал, зөрчлийг арилгах зайлшгүй шаардлагатай тохиолдолд хамт өргөн мэдүүлэхээр хуульчилсан байдаг. Гэтэл Монгол Улсын 2024 оны төсвийн тухай хуультай хамт өргөн барьсан 21 хууль, үүн дотроос 11 хуульд оруулах өөрчлөлт агуулгын хувьд хууль хоорондын нийцлийг хангах, зайлшгүй шаардлагатай өөрчлөлтүүд биш байна.

-Тухайлбал, Төсвийн тухай хуулийг дагалдаж газрын харилцаатай холбоотой хуулиуд өөрчлөгдөхөөр орж ирж байгаа. Энэ агуулгууд хэр нийцэлтэй юм бэ?

-Газрын харилцаа, геодези, зураг зүйн асуудлыг Ерөнхий сайдын эрхлэх асуудлаар нэмэхтэй холбоотой зургаан хуульд оруулах өөрчлөлт нь Монгол Улсын газар зохион байгуулалтын ерөнхий төлөвлөгөө, аймаг, нийслэлийн газар зохион байгуулалтын ерөнхий төлөвлөгөө, хотын хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөө болон хэсэгчилсэн ерөнхий төлөвлөгөөнд нийцсэн эсэх талаар гаргасан газрын асуудал эрхэлсэн төрийн захиргааны байгууллагын дүгнэлтэд үндэслэн иргэн, ААН, байгууллагад газар эзэмшүүлэх, ашиглуулах эрх олгох шийдвэр гаргах эрхийг Ерөнхий сайдад олгосон. Газартай холбоотой харилцаанд шийдвэр гаргах эрх хэмжээ, бүтэц, зохион байгуулалтыг бүхэлд нь өөрчилсөн агуулгатай байгаа. Тодруулбал, 2024 оны Төсвийн тухай хуулийн орлого, зарлагад шууд нөлөөтэй гэхээс илүү зохион байгуулалт, эрх мэдлийн хуваарилалтын өөрчлөлтийг Монгол Улсын Засгийн газрын тухай, Газрын тухай, Кадастрын зураглал ба газрын кадастрын тухай, Газрын төлбөрийн тухай, Геодези, зураг зүйн тухай болон Зөвшөөрлийн тухай хуулиудад оруулж байна. Эдгээр төслүүд нь Монгол Улсын 2024 оны төсвийн тухай хуультай шууд холбоогүй. Харин Газрын тухай хуульд газрын харилцаа, геодези, зураг зүйн асуудлыг Ерөнхий сайдын эрхлэх асуудал байхаар нэмсэн өөрчлөлтөд бусад хуулийг нийцүүлэх зорилгоор өөрчлөх агуулга, зорилготой байна.

-Татварын хөнгөлөлт, чөлөөлөлттэй холбоотой өөрчлөлтүүд нэлээд анхаарал татаж байгаа. Ер нь ингэж татварын хувь хэмжээ рүү орох нь улсын төсөвт халтай гэж эдийн засагчид анхааруулсаар байгаа. Хууль тогтоомж талдаа яах юм бол?

-Татварын хөнгөлөлт, чөлөөлөлт болон татвар ногдох орлогыг тодорхойлох, тайлагнахтай холбоотой НӨАТ-ын тухай, Малын тоо толгойн албан татварын тухай, ААНОАТ-ын тухай, ХХОАТ-ын тухай, Гаалийн тариф, гаалийн татварын тухай таван хуульд өөрчлөлт оруулах хуулийн төсөл өргөн баригдсан. Тухайлбал, Нэмэгдсэн өртгийн албан татварын тухай хуульд нэмэлт оруулах тухай хуулийн төсөлд НӨАТ-аас чөлөөлөх барааны жагсаалтад “малчин, мал бүхий этгээдийн борлуулсан таван хошуу мал, анхан шатны боловсруулалтад ороогүй мах, сүү, арьс шир, ноолуур, хонь болон тэмээний ноос, сарлагийн хөөвөр” гэж нэмэх нэг заалттай төсөл байгаа. Эдгээр өөрчлөлтүүд Монгол Улсын 2024 оны төсвийн тухай хуулийн орлого, зарлагатай хэрхэн уялдаж байгаа нь хуулийн төслийн баримт бичгээс тодорхой харагдахгүй байгаа юм. Гэхдээ татвар ногдох орлогыг тодорхойлох, тайлагнах, төлөх журмыг өөрчлөх, тэдгээрийг хуулиас тусдаа журмаар батлах талаарх өөрчлөлт нь тухайн хуулийн хувьд зарчмын шинжтэй өөрчлөлт, шинэ агуулга болж байгаа. Уг нь бол хуулийн төслийн үзэл баримтлалт тухайн төсөл боловсруулах болсон үндэслэл, шаардлага болон хууль батлагдсаны дараа үүсч болох эдийн засаг, нийгэм, хууль зүйн үр дагавар, тэдгээрийг шийдвэрлэх талаар авч хэрэгжүүлэх арга хэмжээний санал тусгахаар хуульчилсан. Гэтэл Монгол Улсын 2024 оны төсвийн тухай хуулийн хамт 21 хуульд өөрчлөлт оруулах төсөл яагаад боловсруулсан талаарх агуулга үзэл баримтлалд тусгагдаагүй, уялдуулан нийцүүлэх ямар хэрэгцээ, шаардлага байсныг хуулийн төслүүдийн танилцуулгад огт дурдаагүй. Ингэж хуулийн төслийн үзэл баримтлал, танилцуулгыг хуулийн шаардлагад нийцүүлж бичихгүй байгаа нь хэрэгцээ, шаардлагыг урьдчилан тандан судлах, эсвэл анхдагч хуулийн хэрэгжилтийн үр дагаварт үнэлгээ хийх, олон нийтээр хэлэлцүүлэх төсөл өргөн мэдүүлсэн.

-Хуулийн өөрчлөлтүүдэд олон нийтээс санал авдаг байх аа?

-Олон нийтээс санал авч, хэлэлцүүлэх процессын хувьд Хууль тогтоомжийн тухай хуульд худалдаа, хөрөнгө оруулалт, татвар зэрэг бизнесийн орчинд нөлөөлөх хууль тогтоомжийн төслийг баримт бичгийн хамт албан ёсны цахим хуудас болон эрх зүйн мэдээллийн нэгдсэн санд 60 хоногоос доошгүй хугацаанд байршуулж, олон нийтээс санал авахаар тухайлан зохицуулсан. Гэтэл 2024 оны төсвийн тухай хуультай хамт Үнэт цаасны зах зээлийн тухай, Уул уурхайн бүтээгдэхүүний биржийн тухай; Аж ахуйн нэгжийн орлогын албан татварын тухай; Хувь хүний орлогын албан татварын тухай; Нэмэгдсэн өртгийн албан татварын тухай хуульд нэмэлт оруулах тухай болон Гаалийн тариф, гаалийн татварын тухай хуулиудад нэмэлт, өөрчлөлт оруулах тухай хуулийн төслийг өргөн барьж, шууд хэлэлцэж байна. Хэлэлцэж байна ч гэж хамт өргөн мэдүүлсэн хуулиудыг ер нь хэлэлцэхгүй, ийнхүү хууль зөрчиж өргөн барьж байгааг анзаарахгүй байна.

Нөгөөтэйгүүр Монгол Улс Эдийн засгийн хамтын ажиллагаа, хөгжлийн байгууллага (OECD)-ын Татварын суурийг багасгах, ашиг шилжүүлэхийн эсрэг байгууллага (BEPS)-ын гишүүн орны хувьд хүлээсэн үүргийг хэрэгжүүлж, татварын суурийг багасгах өөрчлөлтөд судалгаатай хандах шаардлагатай.

-Тэгэхээр 2024 оны Төсвийн тухай хуулийг дагаж өөр бусад хуулиудад нэмэлт, өөрчлөлт оруулахдаа процессын алдаанууд их байна гэж үзэж болох уу?

-Ер нь хууль тогтоомж нь нийгмийн харилцааг зохицуулах зорилготой тул бодитой, тогтвортой зохицуулах чанартай байх шааардлагатай байдаг. Гэтэл Хууль тогтоомжийн тухай хуулийг зөрчиж хууль баталснаас төсвийн үргүй зардал гардгийн тод жишээг Ковидын тухай хуулиас харж болно.

Тус хуулийг хэрэгжүүлэх жил гаруй хугацаанд нийт дөрвөн удаагийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр давхардсан тоогоор 95, давхардаагүй тоогоор 92 зүйл, хэсэг, заалтад нэмэлт өөрчлөлт оруулсан байдаг. Ковидын хуулийг судалгаа, шинжилгээгүй батлахын тулд хууль тогтоомжийн тухай хуулийн хуульд заасан хэрэгцээ, шаардлагыг урьдчилан тандан судлах аргачлалыг алгасч, шууд боловсруулж 2020 оны дөрөвдүгээр сарын 29-ний өдөр баталсан. Ингэж батлахаас 20 өдрийн өмнө Хууль тогтоомжийн тухай хуулийн 12 дугаар зүйлийн 12.2.7-д “болон онц байдал, дайн бүхий болон дайны байдал, Гамшгаас хамгаалах тухай хуульд заасан бэлэн байдлын зэрэгт шилжүүлсэн, олон улсын хөл хориот өвчин гарсан онцгой нөхцөлийн хугацаанд хууль санаачлагчаас тухайн нөхцөлийг арилгах, түүнийг даван туулахтай холбоотой санаачилсан хууль” гэх нэмэлтийг 2020 оны дөрөвдүгээр сарын 09-ний өдөр оруулж байсан.

-Жил бүрийн төсөвтэй холбоотойгоор Төсвийн тогтвортой байдлын тухай хуулийг өөрчилсөөр юу ч биш болгосон гэж салбарын хүмүүс шүүмжилдэг. Үүн шиг Хууль тогтоомжийн тухай хууль ч олон өөрчлөлт орох нь ээ?

-Хууль тогтоомжийн тухай хууль 2017 оны нэгдүгээр сарын 01-ний өдөр хүчин төгөлдөр болсноос хойш дөрвөн сарын дараа Тухайн жилийн улсын төсөв, төсвийн тодотгол; Дунд хугацааны төсвийн хүрээний мэдэгдэл; Улсын хөрөнгө оруулалтын хөтөлбөр; Засгийн газрын өрийн удирдлагын стратеги; Улсын төсвийн гүйцэтгэл батлах тухай; асуудлыг аргачлал хамаарахгүй боловсруулах, олон нийтийн хэлэлцүүлэг зохион байгуулахгүй байж болох өөрчлөлт оруулсан. Үүнээс хойш хоёр удаагийн нэмэлт өөрлөлтөөр Хууль тогтоомжийн тухай хуулийн 12 дугаар зүйлийн 12.1.2-12.1.6 дах хэсгүүдэд заасан аргачлал хамаарахгүй шууд боловсруулж, батлах хууль тогтоомжийн жагсаалтыг улам өргөжүүлж, нийт 20 төрлийн хууль тогтоомжийн төслийг шууд боловсруулж, батлах үндэслэл бүрдсэн байна. Ийнхүү хууль тогтоомжийн төслийг судалгаа, шинжилгээнд үндэслэхгүй шууд боловсруулах зохицуулалтын агуулгыг өргөтгөж ирсэн нь хууль боловсруулах, ялангуяа санхүү, төсвийн үр нөлөөг урьдчилан тооцож, үр дагаврыг үнэлэх ажлын чанарт нөлөөлдөг.

Ер нь сүүлийн жилүүдэд Хууль тогтоомжийн тухай хуулийг баримтлахгүй, тус хуулиас гадуур хууль баталдаг гурван аргатай болоод байна. Нэгд, батлах гэж байгаа хуульдаа зориулж Хууль тогтоомжийн тухай хуульд өөрчлөлт оруулж байна. Үүний жишээ Ковидын тухай хууль. Хоёрт, Монгол Улсын Их Хурлын тухай хууль болон Монгол Улсын Их Хурлын чуулганы дэгийн тухай хуулийг барьж “үндэсний эдийн засгийн аюулгүй байдлыг хангах”-тай холбоотой хууль гэж яаралтай горимоор өргөн барьж байна. Үүний жишээ Олон нийтийн сүлжээнд хүний эрхийг хамгаалах тухай хууль байна. Энэ намрын чуулганаар хэлэлцэх асуудалд багтаагүй байсан бүх хуулийг сая ингэж оруулж ирлээ. Гуравт, тухайн жилийн төслийн тухай хуультай хамт өргөн мэдүүлж байна. Гэтэл тэдгээр нь шууд хамааралгүй байгааг дээр ярилаа. Ийнхүү Тухайн жилийн төсвийн тухай хууль, түүнд өөрчлөлт оруулах хуультай хамт олон тооны хуулийн өөрчлөлтийг хэрэгжилтийн үр дагаварт үнэлгээ хийхгүй, эсвэл өөрчлөлтийн хэрэгцээ шаардлагыг урьдчилан тандан судлахгүй шууд тодорхойлж, зөвхөн Төсвийн тухай хуульд заасан хэлэлцүүлгийн үе шатнаас баталж байгаа нь Хууль тогтоомжийн тухай хуулийн холбогдох зохицуулалт болоод Монгол Улсын Үндсэн хуульд заасан төрийн үйл ажиллагааны үндсэн зарчмаас гадна Хууль тогтоомжийн тухай хуулийн дөрөвдүгээр зүйлд заасан олон нийтийн оролцоог хангах, судалгаа, шинжилгээнд үндэслэсэн байх нийтлэг зарчимд нийцэхгүй байгаа юм.

Б.ЭНХЗАЯА

АН-ын гишүүн, АН дахь Ногоон автобусны худалдан авалтыг хянах ажлын хэсгийн ахлагч Ц.Уянгатай ярилцлаа.

-Ногоон автобусны худалдан авалтын гэрээ, төлбөр тооцооны баримтыг олж чадсан гэв үү. Ямар нөхцөл байдал харагдаж байх юм бэ?

-Хамгийн анх л 318 тэрбумын төсөвтэй автобус алга боллоо, буух эзэнгүй боллоо гэх үеэс л бид санхүүгийн луйвар байж болзошгүй. 318 тэрбум төгрөгийг Төсвийн хуулиар баталдаг дүн. Үүнийг яаж зарцуулахыг Засгийн газар шийдвэрлэнэ. Үүний дараа мөнгө нь албажаад Монголбанкаар дамжих ёстой. Гэтэл МАН-ынхан гэнэт л ийм хулгай луйвар гараад ирлээ, бид тэмцэж байна, шалгаж байна, хулгайчийг олно гэж байгаа нь бидэнд маш эргэлзээтэй, инээдэмтэй санагдсан. Нөгөө талаар зөвхөн ногоон автобус ч биш хоттой холбоотой их мөнгөн дүнтэй мөнгө угаалгын схем явж байна гэж хардсан. Энэ байдлаар үргэлжилсээр АН-аас ногоон автобусны худалдан авалтыг хянах ажлын хэсэг байгуулагдан, таван гишүүнтэйгээр ажлаа эхлүүлсэн. Өнгөрсөн хугацаанд багагүй ажиллагаа явуулж, нэлээд мэдээлэл цуглууллаа

Мөн шинээр томилогдсон Хотын дарга Х.Нямбаатарт шаардлага хүргүүлсэн. Энэ шаардлагыг ямар нэгэн байдлаар улстөржүүлээд, эсвэл өөр сенсаци гаргаад замхруулахгүй байх хамгаалалтын зүйлийг ч нэлээд хийлээ. Нийгмээрээ хамтарч, хянаж, тавьж байгаа асуудлынхаа хариуг авахаар шахъя гэсэн зорилгоор өнгөрсөн хугацаанд ажиллаж ирлээ.

Бидний тавьсан үндсэн шаардлага бол ногоон автобустай холбоотой худалдан авалтын гэрээ, гэрээтэй холбоотой мөнгөн төлбөрүүдийн шилжүүлгийг өгөөч. Худалдан авалтуудтай холбоотой гаалийн бүрдүүлэлтийн баримтуудыг өгөхийг шаардсан. Өнгөрсөн хугацаанд биднийг хэрэгтэй, хэрэггүй янз бүрийн баримтаар аргалах гэж үзлээ. Эцэст нь ямартаа ч өчигдөр /пүрэв гаригт/ хоёр цаг гаруй нохой шиг үүд хаалгыг нь сахиж суусаар баримтууд авч чадлаа. Шууд худалдан авалтыг хэд хэдэн удаа хувааж хийсэн гэрээг нь авсан. Гэрээний дагуу мөнгөн төлбөрийн шилжүүлгийн Сангийн яамнаас хийх даалгаврын баримтыг өгсөн. Харин гаалийн бүрдүүлгийг тэндээс нь ав гэдэг тайлбар өгсөн. Бид хотын өмнөөс гаалиас нэхэмжлээд явах эрх байхгүй гэдгээ хэлсэн. Хүсэлт гаргаад авч өгье гэсэн.

-Гэрээ, төлбөрийн баримтаас ноцтой зүйлс юу байна вэ?

-Найман багц материал байгаа юм байна. Тэдгээр баримтуудыг харахаар Д.Сумъяабазар гэдэг хүнээсээ салах гээд байгаа юм уу, Ардын нам дотор ямар зодоон болж байгааг бид мэдэхгүй. Тэр нь ч бидэнд хамаагүй. Бидний зорилго бол төрийн хулгайг зогсоох, илчлэх. Баримтууд бол Д.Сумъяабазар гэж хүн Хотын дарга байхдаа Сангийн яамнаас хэдэн удаагийн мөнгө хүссэн албан тоотууд байсан.

Үндсэндээ гэрээнийх нь дагуу мөнгөний хүсэлтийг тулгаж үзлээ. Цахилгаан автобус, дунд оврын автобус, дизель хөдөлгүүртэй “Daewoo” гэх мэт хэд, хэдэн төрлөөр гэрээнүүд хийгдэж. Ингэхдээ гэрээний дүгнэлт гэж байх ёстой. Ямар нэгэн гэрээгээр бараа бүтээгдэхүүн бүрэн авсан бол түүнийгээ хөтлөөд дүгнэсэн протокол гаргадаг. Гэрээнийх нь дүгнэлтийг шүүгээд үзэхэд бүрэн дүүрэн үйл ажиллагаатай, худалдан авах гэрээн дээр заагдсанаар шаардлага хангасан байна гэж тавиад ард талд нь хавсралт баримтууд бүгд байгаа гэсэн байна. Жишээ нь, “Тэнүүн-Огоо” ХХК-ийн оруулж ирсэн цахилгаан хөдөлгүүртэй 20 автобус техникийн шаардлагыг бүрэн хангаж байна. Гаалийн нэвтрүүлэх барааны мэдүүлэг, техникийн баримт бичгийг ажлын хэсгийн дүгнэлтэд хавсаргав гэсэн байх жишээтэй. Гэтэл бидэнд гэрээгээ өгөхдөө гаалийн бүрдүүлэлт нь байхгүй. Гаалийн бүрдүүлэлтэд гол зүйл бий. 20 автобус ирсэн юм уу, 10 ирсэн юм уу. Шинэ ирсэн үү, техникийн үзүүлэлтүүд таарч байгаа юу гэдэг нь гаалийн бүрдүүлэлтээс харагдах ёстой юм.

-Тэгвэл хэчнээн автобус орж ирээд, хэдэн төгрөг зарцуулсан болж таарав?

-Дээр цахилгаан хөдөлгүүртэй 20 автобусны талаар дурдсан. Үүнээс гадна өөр нэг гэрээн дээр “Тэнүүн-Огоо”-гоос оруулж ирсэн их багтаажмийн дизель хөдөлгүүртэй 20 ширхэг автобус, цахилгаан хөдөлгүүртэй 115 автобус, цэнэглэгч иж бүрэн шаардлагыг хангаж байна. Гаалийн нэвтрүүлэх барааны мэдүүлэг, техникийн баримт бичгийг ажлын хэсгийн дүгнэлтэд хавсаргав гээд заачихсан.

Гэтэл хавсралт нь бас байхгүй. Нийт дөрвөн удаагийн санхүүгийн хүсэлтийн дагуу Сангийн яамнаас 134.5 тэрбум төгрөгийг гаргасан байна. Гэтэл өнөөдөр оруулж ирээд нийлүүлчихсэн гээд байгаа тоон үзүүлэлт энэ тоотой нийлэхгүй. Нийт оруулж ирсэн автобусныхаа тоо ширхэгтэй ч нийлэхгүй байгаа. 50 орчим тэрбумын худалдан авалт л хийчихсэн байна. Бараагаа бүрэн нийлүүлээгүй. Нийлүүлсэн гээд бараа нь техникийн шаардлага хангаагүй. Цэвэр залилан л гэж харж байна.

-Санхүүгийн шинжээчид үүний ард авлига байж болзошгүй гэж таамаглаж байна лээ. Та бүхэн энэ талаар судалж үзэв үү?

-2022 онд 318 тэрбумаар нийтийн тээврийн парк шинэчлэлийн хүрээнд 816 ширхэг автобус авна гээд төсөв баталчихсан. Бараа нь нийлүүлэгдээгүй байхад төлбөрийнхөө тал хувийг авчихсан байгааг харахад санхүүгийн луйвар байх боломжтой. Яг шинэ автобус оруулж ирэв үү, хуучин байсан уу гэдгийг харах гэхээр гаалийн бүрдүүлэлтээ өгдөггүй. Салгаж авчхаад өөрсдөө гаалиас олж ав гэдэг байдалтай хариу өгчхөөд байна. АН-аас энэ гэрээнд заагдсан хавсралтыг авах талаар Хотын захиргаанд албан бичгээр хүргүүлэх гэж байна.

-АН дотроо хуваагдалтай хэвээрээ байгаа. Та бүхний энэ ажиллагааг дэмжих юм уу?

-Бидний анхнаасаа хардсан зүйл бол төсвөөс бүх төрлийн худалдан авалт, ажил гүйцэтгэлийг ямар схемээр яаж бүрдүүлж байгаагийн нэг том жишээ бол ногоон автобус гэж л харсан. Тиймээс бид тусгайлан энэ асуудлыг шалгах ажлын хэсэг байгуулаад ажиллаад явж байгаа юм. Энэ талаар намын удирдлагуудтай байнга уулзалт хийж байгаа. Ажлынхаа талаар тайлагнаад үйл явцыг танилцуулсан.

Эрх баригч нам магадгүй хамгийн анхны удаа аль нэг намын тавьж байгаа шаардлагыг биелүүлж байгаа явдал байх. Маш дуулгавартай биелүүлж байгаа байх. Гэхдээ цаана нь хулгайгаа ямар нэгэн хүнээр, эсвэл улстөрчөөр золио гаргаад өөрсдийнхөө Нийслэлийн намаа булаацалдаж байгаа тоглоом ч байх магадлалтай. Гэхдээ энэ бол бидний сонирхох асуудал биш. Эсвэл биднийг түүхий нойтон гээд өөрсдөдөө ашигтай гэж бодож байж магадгүй. Бидэнд манай намын ч хүмүүс байсан, хүний намынх ч байсан төрд хулгай байлгахгүй. Хулгайн шавхруугаар амьдардаг байдлыг хүлээн зөвшөөрөхгүй. Ялангуяа АН-д шинээр гишүүд бүрдсэний хувьд хуучных шиг МАН-ын дохиураар ажилладаг улс төрийн хүчин биш.

Цэвэр ард иргэдийн өмнөөс дуу хоолой, чих болж явахаар ажиллаж байна. Тэгэхээр энд удирдлагын зүгээс ч сайшааж байгаа. Намын удирдлага бидэнд ямар нэгэн шахалт дарамт үзүүлээгүй.

-АТГ-аас ногоон автобусны худалдан авалт хууль зөрчсөн нь тогтоогдож эхэлсэн. Тэнүүн огоо ХХК-д давуу эрх олгосон гэх мэтээр үндэслэлүүдийг тодорхой хэлнэ лээ. Үүний ард авлига, албан тушаалын үйлдлүүд байжээ гэж харж болохоор. Та юу гэж харж байна?

-Ногоон автобусны худалдан авалт бол ашгийн бус буюу нийтийн тээвэрт зарцуулагдаж байгаа төсөв. Тиймээс бүх төрлийн худалдан авалт, гаалийн татвар, нэмүү өртгийн татвар зэргээс бүгдээс чөлөөлөгдсөн. Гэтэл чөлөөлөгдөөд тавьсан үнийн дүн нь тэнгэрт хадчихсан. 318 тэрбум төгрөг үнэхээр манай улсын Засгийн газрын халаасанд бэлэн байсан бол яагаад юу ч хийгээгүй, 20 дугаар зууны байдалтай утаа гардаг автобустай, тэр нь хүрэлцдэггүй. Нийтийн тээврийн масс автобусны эргэлтийн зам шугам гаргаж чадаагүй нь үнэхээр гайхал төрүүлж байгаа юм.

Угаас амьдралыг хүнд байлгах нь эрх баригчдад ашигтай. Хүнд байдгийн ард юм авахгүй байна уу гэхээр жил бүр л 200 автобус авсан байдаг. Тэгвэл одоо зам дээрээ бараг 2000 автобус явж байх ёстой юм биш үү. Яг процедурын үйл ажиллагааг хангах ёстой байгууллага нь Хотын захиргааны байгууллагууд. Банк зээлийн эргэн төлөлтөө яаж хийлгэдэг билээ. Ийм зүйлийг мэдэхгүй зүгээр хэдэн нөхдөд хэдэн зуун тэрбумаар “май” гээд өгчихөөгүй нь тодорхой. Тэгэхээр үүний анхаарлыг өөр тийш нь эргүүлж, өөр хүмүүс, хэдэн ААН-ийг хараан зүхэж муухай харагдуулж байгаад тэр хугацаанд цаг хожиж, сонгуультай золгоно. Сонгууль болохоор нийгмээрээ галзууралд автаад дараа нь энэ бүхэн алга болчихно гэж бодож байх шиг байна. Тиймээс сонгуулийн дөрвөн жилийн хугацаанд амьдардаг ой санамжийн мөчлөгт амьдрахгүй. Сонгууль болдгоороо болно биз. Бидний амьдрал үргэлжилнэ.

Тэгж л үзэж байгаа. Тиймээс мөнгөн шилжүүлгийн баримтыг өгөөч гэхээр банкны хуулга баримтыг өгдөггүй. Сангийн яамнаас гаргасан төлбөрийн даалгавруудыг өгч байгаа. Төлбөрийн даалгавар өгнө гэдэг мөнгө нь шилжсэн гэсэн үг. “Тэнүүн-Огоо” ХХК руу шилжсэн байж таарна. “Тэнүүн-Огоо” гэдэг нь дархан эрхтэй, Засгийн газрын томилоод л худалдан авалтын шууд гэрээ байгуулаад явсан нь угаасаа МАН-ын баталж өгч байгаа мөнгийг угааж буцааж гаргаж өгч байгаа схем. Одоо “Тэнүүн-Огоо”-той яаж тохиролцоод шоронд суулгасан болоод хоёр жилийн дараа суллаад авчих ажиллагааг явуулж байгааг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ ингээд л яваад ирсэн. Энэ удаад бид хууртахгүй. Бид улс төрд орж ирсний хувьд хууртдаг, мэдэн будилдаг, ой санамжаа алддаг байдлыг тэвчихгүй. Ийм улс төрийн соёлыг үргэлжлүүлэхгүй гэдэг үүднээс л явж байгаа юм.

-Хотын дарга Х.Нямбаатар өмнөх хотын дарга нарын худалдан авалтыг цохож зарласан. Түүнд танай намын дарга нарын нэр дуулдсан. Э.Бат-Үүл, С.Баярцогт гээд. Тэр үеийн худалдан авалтыг тодруулмаар байна?

-Бид ч түүнийг шалгаж үзсэн. Э.Бат-Үүл даргын үед шууд худалдан авалтаар АСЕМ-д зориулсан тусгай үйлчилгээний автобусууд авсан юм билээ. Тэр нь ҮАБЗ-ийн зөвлөмжөөр олон улсын төрийн тэргүүнүүдэд үйлчлэх тусгай нөхцөлийг хангасан автобус байх ёстой байсан. Тиймээс яалт ч үгүй шууд худалдан авалт хийсэн. Өөрөөр хэлбэл, цонх нь хагардаггүй, сум нэвтэрдэггүй гэх мэтээр. Тэр хүрээнд ҮАБЗ-ийн гаргасан дүгнэлтийн дагуу худалдан авсан байдаг. Тэр үед тухайн нөхцөлд заагдсан 2009 онд үйлдвэрлэгдсэн, цоо шинэ, тоо ширхэг, техникийн үзүүлэлтүүд бүрэн хангасан, худалдан авалтынхаа үнийн дүнд нийцсэн байдаг юм билээ.

Нийтийн тээврийн бусад худалдан авалтуудын үед МАН-ын л нөхөд байсан шүү дээ. Яахав, Сангийн сайд С.Баярцогт байсан. С.Баярцогтод юу цохогдож ирж байна, түүнийг л хуваарилж өгөх үүрэгтэй. Эд нарт бүгдэд нь тэр үеийн худалдан авалтын баримт нь байгаа. Хэрэв үнэхээр хулгай байсан бол аль хэдийнээ аваачаад шоронд хийчихнэ биз дээ. Хийж болохгүй болохоор тойрч байгаад Батбаярыг баривчилж, хулгайтай тэмцэж байгаа дүр үзүүлж байна.

Нөгөө талаар цаг хугацааны үед аль нам хэн эрх барьж байсан байж болно. Төсөвтэй холбоотой буруу санхүүгийн үйл ажиллагаа явуулсан бол хэнтэй юутай нь шалгадаг процесс байх ёстой. Түүн дээр аль нэг нам хамгаалж ёсгүй. Гагцхүү тэр хянан шалгах процесс хуулийн дагуу нээлттэй, хүнийг хэлмэгдүүлэхгүй байх зарчмыг хангасан байх шаардлагатай. Яагаад гэвэл улс төр, төсвийн мөнгөтэй харьцаж байгаа хэн бүр хардлагад өртөнө. Хардлагад өртөхгүй гэж байвал бусдын мэдэх эрхийг бүрэн хангаж байх ёстой. Тиймээс баримтуудаа л гаргаад тавьчих. Гэтэл “Тэрийг хар аа, тэнгэрийн хаяа” гэдэг шиг өөр хүмүүс рүү заагаад яриад байж болохгүй. Хоёр сарын өмнө болсон бусармаг хулгайгаа ярьж чадахгүй байж 2009 оны үйл явдлыг яриад бужигнуулах гэж байгаа бол бантсан хүний л гаргадаг зан авир.

-Д.Сумъяабазарыг онилсон баримтуудыг өглөө гэж та дээр хэлсэн. Гэхдээ ногоон автобусны будилаан Д.Сумъяабазарын үед эхэлсэн учраас энэ хүн хариуцлага хүлээх ёстой гэсэн нийгмийн хэсэг бий. Хариуцлага яг зөв хүндээ очиж чадах юм уу?

-Үнэндээ Х.Нямбаатар тэмцээд л, нийслэл дээр болсон хулгай луйврыг илчлэх гэж ирсэн юм биш. Х.Нямбаатар сул гишүүн байгаагүй. Эсвэл тэр орлуулшгүй мундаг, хот захирах менежер, хот төлөвлөгч биш. Эдийн засгийн хөрөнгө оруулалтын ойлголттой хүн ч биш. Ядаж компанийн засаглал ч мэдэхгүй. Яахав хуульч байж болно. Хувийн сургууль төгссөн, ажиллаад мэргэшсэн хүн байж болно. Гэхдээ улсын тулгуур гурван яамны нэгийг толгойлоод явж байсан хүн тэр том эрх мэдлээсээ татгалзаад наашаа ирж байна гэдэг бол намын даалгавар. МАН-ын хулгай нь баригдсан. Үүнийг яаралтай зохицуул гэдэг даалгавар өгсөн гэж бид харж байгаа.

Учир нь Д.Сумъяабазар, Х.Нямбаатар хоёр зуузай холбосон, Сонгинохайрханаас сонгогдсон нөхөд. Энэ хоёрыг тойрч байгаа бүх хүн Сонгинохайрханых. Тэр хоёр хаашаа л явна, дагаж байдаг. Х.Нямбаатар Хууль зүйн яам руу орвол тэр чигээрээ Сонгинохайрханыхан болдог. Д.Сумъяабазар хот руу ирэхэд бас л тойрон хүрээлдэг. Тэгэхээр энэ хоёрыг яаж салгаж харж ойлгох юм бэ. Бодвол МАН-ынхаа нийслэлийн Намын хороог Д.Сумъяабазар баригдсандаа ёс зүйн хариуцлага аваад огцруулж байгаа юм шиг боловч нөгөө нүүрээр нь солиод тавибал Д.Сумъяабазар сууж байх ёстой. Д.Сумъяабазарыг ямар нэгэн байдлаар огцрууллаа гэж бодоход яг л номер хоёр Д.Сумъяабазарын хүүхэлдэй сууж байх ёстой.

Их хулгай илрүүлэх гэж байсан хүн 700 автобус худалдаж авлаа гэж ярьж суухгүй. Долоо хоногийн өмнө болж байсан асуудлыг шийдвэрлэж явахгүй байж “Одоо ёстой жинхэнэ хулгайгүй гоё шинэ 700 автобус ирнэ” гэж хэнийг хуураад байгаа юм бэ. Энэ бол угаасаа ёс зүйгүй, увайгүй, доромжилсон хэрэг. Тэгэхээр улс төрийн өндөр албан тушаалтан хамгийн түрүүнд хариуцлага хүлээх. Хариуцлагыг хүлээлгэх гэж ирсэн хүн тэр хариуцлагыг мартуулаад дахиад мөнгө нэмж байгаад 700 автобус авах тухай болоод явчихлаа. “Хараач дээ хүмүүсийн амьдрал хэцүү байна, гудамжинд хөлдөж байна шүү дээ” гээд хүмүүсийг тултал нь зовоочхоод зовлон дээр нь мөнгө хийдэг л үйл ажиллагаа нь үргэлжилж байна.

Д.Сумъяабазартай ямар хариуцлага ярьж байгаа юм бэ. Хотын захирагчаас л огцрууллаа. Нийслэлийн Намын хорооны дарга хэвээрээ байна. Хотод хийж байсан мөнгөн луйврынхаа угаалгыг “Эрдэнэс Тавантолгой” дээр хийх гэж байгаа юм уу, тийшээ нэр нь яригдаад явж байна. МАН доторх том эдийн засгийн фракцын толгойлогч хэвээрээ явж л байна шүү дээ. Өнөөдөр тэр хүн чинь “Ганц худаг”-т сууж байх ёстой. Юун Батбаяр. Хүн олдохгүй болохоор ядарсан амьтныг олж ирээд хийчихлээ. Бодвол тэр доторх Жунайдаа сануулга өгч байгаа юм уу даа.

Б.ЭНХЗАЯА