Author: БААСАНЖАВЫН ЭНХЗАЯА

ХЭҮК-ын дарга Д.Сүнжидтэй ярилцлаа.

---

-Хүний эрхийн олон улсын өдөр тохиолоо. Хүний эрхийн хүндэтгэлийн чуулган, форум зэрэг олон арга хэмжээ сая үргэлжилсэн. Хүндэтгэлийн чуулганаас ярилцлагаа эхэлье. УИХ 2024 онд хэрэгжүүлэх амлалтууд өгсөн нь сонирхол татлаа?

-Одоогоос 75 жилийн өмнө буюу 1948  оны арванхоёрдугаар сарын 10- нд Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал гээд 30 зүйлтэй баримт бичгийг дэлхийн 50 гаруй улс баталсан. Энэ өдрийг бид хүний эрхийн өдөр гэж онцлон тэмдэглэдэг. Энэ өдөр хүний эрхийн нөхцөл байдлыг дүгнэж, ахиц дэвшил, сургамж, бэрхшээл и й г эргэцүүлдэг, цаашдын чиг хандлагыг тодорхойлдог.

Хүний эрхийн түгээмэл Тунхаглал батлагдсан түүхийг товч сөхвөл, Дэлхийн II дайны үед олон сая хүн амь насаа алдсан. Тэр үед арьс өнгөний үзэлтэй, хаана, ямар гаралтай гэдгээр ангилж болно. Нэг хэсэг нь нөгөө хэсгийнхээ аж амьдрал, амь насыг нь шийдэх эрхтэй гэж үзсэнээс болж дайн гарч, хил залгаа гэхгүйгээр бүхий л улс орон татагдан орсон байдаг. Тэнд ялагч байгаагүй. Тиймээс дайн дууссаны дараа дэлхий нийтээрээ хүнлэг байх ёстой юм байна, хүн болгоныг тэгш эрхтэй, заяагдмал нэр төртэй гэдгийг хүлээн зөвшөөрье гэсэн үзэл санаа буюу хүн төрөлхтөний өөрийнх нь туулсан зовлон, сургамж дээр бий болсон Тунхаглал юм.Түгээмэл Тунхаглалыг хүний эрхийн активист, АНУ- ын Ерөнхийлөгчийн эхнэр Элеанор Рузвельт ахалсан байдаг. Түүний хэлсэн алдартай нэг үг бий. “Хүний эрх бол танаас, биднээс эхэлдэг. Бид заавал глобал түвшинд ярих албагүй, яг таны хажуу дахь хөрш айл, сурч байгаа сургууль, таны ажилладаг газар, дэлхийн газрын зураг дээрээс заа гэхэд шууд заах боломжгүй жижиг цэг дээр амьдарч байгаа хүнээс эхэлдэг” гэсэн утгатай үг. Энэ үг надад их таалагддаг.

– 75 жилийн өмнө тулгамдаж байсан хүний эрхийн асуудлууд өнөөдөр ч хөндөгдсөөр байх шиг байна?

-Өнгөрсөн 75 жилийн хугацаанд дэлхий ертөнцийн ололт амжилт, ахиц дэвшил юу байв, эргээд өнөөдөр яагаад чухал болчихов гэхээр геополитикийн нөхцөл байдалтай холбоотой. Дэлхийн зарим бүсэд өнөөдөр ч зөрчил, дайн болж байна. Олон хүний амь нас үрэгдэж байна. Хүний эрхийн ноцтой зөрчил гарсан хэвээр байна.

Геополитикийн нөхцөл байдлыг дагаад нийгэм, эдийн засгийн бүх л харилцаанд дагалдах нөлөөлөл үүсч байна, хүний эрхийн асуудал чухал хэвээр байна. Тиймээс ч 75 жилийн өмнөх асуултыг дэлхий дахин ахиад санах ёстой хэвээр байна. Хүний эрхийн түгээмэл Тунхаглалын гол үзэл санааны луужин бол хүн болгоны нэр төр, эрхэм чанарыг хүндэлье, энх тайвнаар зэрэгцэн оршъё гэсэн үзэл баримтлал юм. Үзэл санаа өөрөө их чухал шүү дээ. Үүнийг өнөөдөр дахиад санах ёстой болж байна. Тиймээс УИХ-аас Хүний эрхийн олон улсын өдөрт зориулж хүндэтгэлийн чуулган зарласан. Женев хотноо удахгүй зохион байгуулагдах “Хүний эрх-75” дээд түвшний арга хэмжээнд Монгол Улсын Засгийн газраас хүний эрхийг хангах хөтөлбөрийг батлах талаар амлалт авахаар төлөвлөснийг мэдээлж байна.

-Хүний эрхийн асуудлууд бүх түвшинд байгааг нийгэм ярьж байна. Хууль эрхзүйн хүрээнд хүний эрхийн мэдрэмжтэй байх агуулгыг УИХ батлах үүрэгтэй. Тэд ямар амлалт өгөв?

-Хүний эрхийн боловсролын талаар хэд, хэдэн амлалт өгсөн. Хүний эрхийн боловсролыг түгээн дэлгэрүүлэх, ялангуяа албан бус боловсролын тогтолцоогоор дамжуулан хүний эрхийн боловсролыг системтэйгээр түгээн дэлгэрүүлэх үйл ажиллагаа орсон байна. Та, бид мэднэ. Бусдыг хүний эрхийн мэдрэмжтэй бай гэдэг. Тэгвэл энэ хүний эрхийн мэдрэмж, мэдлэг, боловсролыг хэн, хэрхэн, ямар байдлаар түгээх тухай асуудал чухал болно. Бүх л түвшинд албан болон албан бус боловсролын тогтолцоогоор дамжуулж хүний эрхийн мэдлэг, ойлголтыг олгох ёстой. Боловсролын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгад хүний эрх, жендерийн асуудлыг заавал үзэх сэдэв болгон оруулсан нь сайшаалтай. Албан боловсролд ингэж тусгааад, сургалтын хөтөлбөрт системтэйгээр ороод явах юм байна. Харин албан бус боловсролын уялдаа холбоог хангаж, бодлоготой төлөвлөгөөтөй хэрэгжүүлэх хэрэг байна гэдгийг өнгөрсөн сард Комиссоос зохион байгуулсан Хүний эрхийн боловсролын симпозиумаар мөн хэлэлцэж, санал зөвлөмж гаргасан асуудлын нэг юм. УИХ-аас хүний эрхийн боловсролыг дэмжих, түүнчлэн төрийн албан хаагчдад хүний эрхийн талаарх ойлголтыг олгох тухай асуудлыг ирэх жилд дэмжихээр амлалаа. Түүнээс гадна Монгол улсад НҮБ-ын Ази-Номхон далайн бүс нутгийн хүний эрхийн Сургалт, судалгааны төв байгуулна гэдгийг мэдэгдлээ. Ингэснээр бүс нутгийн хүрээнд, олон улсын түвшинд Монгол Улсын байр суурь бэхжинэ. Мөн хүний эрхийн сургалт, судалгаа, нөлөөллийн үйл ажиллагаанд эергээр нөлөөлнө.

-Хүндэтгэлийн чуулганы өмнөхөн Хүний эрхийн форум-2023 зохион байгуулагдаж, Монгол Улс дахь хүний эрх, эрх чөлөөний байдалд тулгамдаж байгаа асуудлуудыг шинжлэн судалсныг харлаа л даа. Их сонин дүр зураг харагдана лээ. Шийдэл, гарц дээр мэргэжлийн байгууллагууд ямар санал гаргасан бэ?

-Монгол Улсад хүний эрхийн талаар ямар төлөв байдал байна вэ гэж харахаар ихэнхдээ бид асуудлаас эхлэх гээд л байдаг хандлагатай. Энэ удаагийн хүний эрхийн форумаар бид үзэл санаагаа эргэж харъя. Хүний эрхийн түгээмэл Тунхаглал батлагдаад 75 жил болж байна. Монгол Улсад Үндсэн хууль батлагдаад 31 жил болчихлоо. Бид энэ хугацаанд. ахисан зүйл юу байна, ухарсан зүйл юу байна, дороо эргэлдээд байгаа зүйл юу байна гэдгийг эргэцүүлж харъя гэдэг зорилт тавьсан. Форумын хүрээнд дэлхий нийтэд ч, Монгол Улсад ч хэлэлцвэл зохих гурван үндсэн сэдвийг сонгосон. Нэгдүгээрт, Хүний эрх ба цахим хөгжил. Цахим технологи хөгжих нь ажил амьдралыг хурдавчилж өгч байгаа, цаг хэмнэж байгаа нь сайн хэрэг. Жишээлбэл, жолооны үнэмлэхээ гээгээд цахимаар захиалаад авах хурдан болсон байна.Гэтэл үүний сүүдэртэй тал нь иргэний хувийн нууцын хамгааллын асуудал, кибер аюулгүй байдлын асуудал яригддаг. Хувийн мэдээлэл, бизнесийн мэдээллийг өөр зорилгоор ашиглах асуудал байна. Мөн хиймэл оюун ухааны хэрэглээнд ороод эхэлсэнтэй холбоотой худал мэдээлэл түгээх асуудал байна. Тиймээс ялангуяа сонгуулийн жил ойртож байгаа энэ үед цахим хэрэглээнд маш болгоомжтой хандах хэрэгтэй болж байна.

Хэлэлцүүлгийн үеэр технологийн компаниудыг төлөөлж “UBcab”-ийн үүсгэн байгуулагч захирал Эрдэм “Бид дэвшилтэт технологитой ажилладаг мэргэжлийн хүмүүс. Тиймээс бид ёс зүйтэй байх ёстой. Бүх зүйлийг хатуу дүрэм, журмаар зохицуулах нь амаргүй. Манай салбарын онцлог нь маш хурдан сэтгэх, магадлалын онолд тулгуурлаж, хурдан хугацаанд шийдвэр гаргахыг шаарддаг. Гэтэл төрийн байгууллагаас баталсан дүрэм, журмын зохицуулалт нь ихэнхдээ хоцордог. Тэгэхээр төрийн хувийн хэвшлийн ойлголцол, цаашлаад бизнесийн ёсзүй хэрэгтэй” гэж илэрхийлж байсан. Түүнээс гадна Комиссоос ирэх 2024 оныг бүхэлд нь “Хүний эрх ба цахим технологи” сэдвийн дор үндэсний хэмжээний нээлттэй хяналт шалгалт, энэ салбарын нөхцөл байдалд цогц дүгнэлт өгөхөөр төлөвлөөд байна.

-Хэлэлцүүлгийн хоёр дахь сэдэв нь “Хүний эрх ба Тэгш байдал”байсан. Өнөөдөр бидний алхам тутамд яригдаж, хөндөгдөж байгаа сэдэв гэхэд болно. Манай зарим иргэд дабль стандарт гэж ярьж, эсэргүүцэж байна. Энэ тал дээр онцлох зүйл юу вэ?

-Одоогоос 31 жилийн өмнө иргэн төвтэй, хүмүүнлэг, иргэний ардчилсан Үндсэн хуулийг баталсан. Одоо бид үүнийг хэвийн зүйл шиг яриад байгаа ч тэр үед шилжилт, өөрчлөлт мөн байсан. Төр, нам төвтэй явж байгаад хүндийн төв нь иргэн дээрээ хүрч ирсэн. Үндсэн хуулийнхаа бичилтийг харахад ч үүнийг баталгаажуулж өгснийг харж болно. Өнөөдөр хүний эрхийн индексийг харахад дэлхийд дунджаас дээгүүр, бүс нутгийн хэмжээнд дээгүүрт эрэмбэлэгддэг иргэний болон улс төрийн эрхүүд бий. Энэ нь сонгох, сонгогдох, үг хэлэх, эвлэлдэн нэгдэх, хэвлэн нийтлэх, итгэл үнэмшилтэй байх зэрэг.

Гэтэл коронавируст цар тахал гарлаа. Үүний дараахан Комиссоос 21 дэх илтгэлийг УИХ-д өргөн барьсан. Хэвлэн нийтлэх, үгээ хэлэх, эвлэлдэн нэгдэх, жагсаал цуглаан хийх эрхийг нэг бүлэг болгож дүгнэсэн. Үүндээ Ковид-19 цар тахлын дараа дээрх эрхүүдийг хязгаарлах, хориглох талын эрсдэл гарч ирсэн учраас хүрсэн түвшнээ алдахгүйгээр, танин мэдсэн асуудлыг хууль тогтоомжийн арга замаар шийдэх, хэрэгжилтийг нэгдмэлээр хангах, оролцогч бүх талууд нэгдмэл ойлголттой байх ёстой гэдэг саналыг уламжилсан. Харин таны асуусан тэгш бус байдлын асуудал тулгамдаад байна. Манайд эдийн засаг, нийгэм, соёлын эрхүүдийн хэрэгжилт хангалтгүй байна. Энэ бол сурч боловсрох, эрүүл мэндийн тусламж авах, эрүүл аюулгүй орчинд амьдрах эрх, хөдөлмөрлөх зэрэг эрхүүд юм. НҮБ-аас 2021 онд Монгол Улсын хөгжлийн дүн шинжилгээ хийгээд хөгжлийн үр шимээс гадуур орхигдож байгаа 10 бүлгийг тодорхойлсон байна.

-Ямар 10 бүлэг вэ?

-Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэн, бэлгийн цөөнх, өсвөр насныхан, хүүхдүүд, эмэгтэйчүүд, хөдөө болон хотод амьжиргааны түвшин бага хүмүүс, дотоодын шилжин суурьшигсад, ахмад настан, үндэстний цөөнх нарыг нэрлэсэн. НҮБ-ын уриа бол хэнийг ч хөгжлийн гадна орхихгүй гэдэг уриатай шүү дээ. Гэтэл Монгол Улсын хувьд энэ 10 бүлгийг хөгжлийн үр шимээс орхигдуулж байна гэжээ. Хүний эрхийн үндэсний форумаар энэ асуудалд чиглэж ярилцлаа. Үндэсний статистикийн хороо, МҮХАҮТ, МУИС, Эмнести интернэйшнл зэрэг байгууллагууд судалгаа мэдээллээ танилцуулсан. Панелистаар оролцсон судлаачаас хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн мэдэх эрхийг хангах хамгийн чухал байна. Эхлээд мэдээлэлтэй байж, бусад эрхээ эдлэх боломжтой болдог.Тэгэхгүй бол хаалгаа нээж өгөөгүй хэрнээ орох чинь нээлттэй гээд байгаатай адил гэсэн чухал сэдвийг танилцуулсан.

Форумын гурав дахь сэдэв “Хүний эрх ба Уур амьсгалын өөрчлөлт” гэсэн асуудал байлаа. Уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудал дэлхий нийтийн асуудал болж байна. Энэ хүрээнд бэлчээр, ус, агаарын бохирдол, байгалийн гамшгийн асуудлыг хөндлөө. Сэтгэл түгшээсэн тоо баримт,судалгааны үр дүн яригдлаа. Усны газрын дарга З.Батбаяр ус, байгаль орчны асуудал ярихаар их хол хүлээж авч байна, гэтэл энэ бол хүний оршихуйн суурь асуудал шүү гэж анхааруулж байна.Тиймээс уур амьсгалын өөрчлөлтийн эсрэг яаж дасан зохицож, хариу арга хэмжээ авах вэ, яаралтайгаар цогц бодлого гаргаж явахгүй бол маш аюултай хэмжээнд хүрсэн гэдгийг илэрхийлж байна.Нүүрсхүчлийн хийг бууруулахгүй, усны нөөцийг хамгаалахгүй, бэлчээр, хөрсний доройтлын эсрэг, утааг багасгахын төлөө дорвитой, үр дүнтэй арга хэмжээ авахгүй явсаар байвал 2050 он гэхэд газрын гүний ус шавхагдана гэдгийг дуулгасан. Эдгээр асуудал зөвхөн ганц манай улсын асуудал биш, дэлхий нийтэд тулгамдаж байна.

-Өнөөдрийн нийгэмд хүний эрхийн зөрчил байсаар байна. Тэр бүрт ХЭҮК дуудагддаг, нэр цохогдож харагддаг. ХЭҮК ажиллахгүй байна, ажлаа хийгээч ээ гэж. Нэг ёсондоо олон нийт танай байгууллагаас их зүйлийг хүлээж байгаагийн илрэл. Тиймээс тэр бүхэнд хүрч ажиллах зорилтыг та юу гэж харж байна?

-ХЭҮК-оос хүлээлттэй байгаа нь нэг талаараа сайн хэрэг. Нөгөө талаар хүний эрх гэдэг бол хүн болгонд хамаатай. Хүний эрх гурван талтай. Эрх, үүрэг, хариуцлага хамтдаа байж нийгэмд амьдардаг. Хүнийг бага наснаас нь хүний эрх гэж юу вэ, миний эрх гэж юу вэ, бусадтай бид ямар харилцаанд ороход хэмжээ хязгаар нь болохгүй болох вэ гэхчлэн ойлголттой байх чухал болоод байна.

Манай улсад хүний эрхийн мэдрэмж, мэдлэг ямар түвшинд байна вэ гэдэгт “Стратеги” академиас 2021 онд үндэсний хэмжээний судалгаа хийсэн байдаг.Хүний эрх чухал уу гэхэд бүгд “тийм” гэж хариулсан. Харин бататгах асуултан дээр бүдэрсэн гэхүү дээ.

Хүний эрхийн боловсролыг бүх нийтийн болгож түгээн дэлгэрүүлэх ёстой юм байна гэдгийг эндээс харсан байх. Энэ талаар бүх түвшинд хамтын ажиллагааг сайжруулна. Ирэх жилээс эхлэн албан боловсролын сургалтаар дамжуулж, хүний эрхийн мэдлэг, ойлголт олгох асуудлыг манлайлж уялдаа холбоог хангана. Албан боловсролын тогтолцоог БШУЯ ахалж ажиллана. Харин албан бус секторт ХЭҮК манлайлах үүрэгтэй оролцоно. Хүний эрхийн боловсролыг түгээх, хөхиүлэн дэмжих, хүний эрхийн зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх, таслан зогсоох гээд хүний эрхийг хамгаалах ажлыг бүх нийтэд хүргэхийн тулд хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх ёстой юм байна. Эрхээ мэдсэн, үүргээ ойлгочихсон, хариуцлагаа ухамсарладаг иргэн бол манай нийгмийн үнэт зүйл шүү дээ. Тухайлбал, цахим мэдээлэлд хүртэл шүүлтүүртэй, тунгааж хандана. Нэг хүн үг хэлэхээр үнэн юм байна гэж шууд итгэхгүй , өөрөө бодож эргэцүүлж, ийм мэдээлэл байх боломжтой юу, үгүй юү гэдэгт үнэлэлт, дүгнэлт хийж ханддаг болно. Ийм шаардлага өнөөгийн нийгэмд үүсээд байна..

–Лавлаад асууя. Хүний эрхийн зөрчил гардаг. Тэр бүрт ХЭҮК очоод газар дээр нь шуурхай ажиллаад хүний эрхийг сэргээгээд өгчих ёстой гэж олон нийт хүлээдэг. Танай эрх мэдэл ямар хүрээнд байдаг талаар дэлгэрүүлээч?

-Тогтолцооны хувьд нөлөөлөх хамгийн том ажлыг л хийх ёстой. Манай байгууллагын гол үүрэг бол асуудал байвал оношлох үүрэгтэй. Төсөв хүрэлцээгүй байна, хуулийн зохицуулалт хийдэлтэй байна, тогтолцоо чинь ажиллахгүйбайна гэж оношилж өгнө. Харин алдааг залруулах байгууллага нь төрийн бусад байгууллагууд юм.

–Ярилцлагын төгсгөлд хэвлэлийн эрх чөлөөний асуудлыг тодруулъя. Хуулийн байгууллагаас редакцийг хааж, сэтгүүлчийг баривчилсан үйл явдал болсон. ХЭҮК энэ үйл явдлыг хэрхэн харав?

-Тухайн хэргийн талаар ЦЕГ-аас нийтэд тайлбарласан. Комиссоос лавлагаа авахаар хүсэлт өгсөн. Одоогоор хариу ирээгүй байна. Олон нийтэд өгсөн тайлбараас үзэхэд,тухайн сэтгүүлч нь эрүүгийн хэд хэдэн хэрэгт холбогдож, шалгагдаж байгаа юм байна гэж ойлгогдсон. ХЭҮК-ын зүгээс мөрдөн шалгах ажиллагаанд оролцох эрхгүй. Харин хэвлэлийн редакцийн хандалтыг яагаад бүхэлд нь хязгаарласан талаар, энэ шийдвэр нь үндэслэл бүхий эсэхийг магадлана.

Ардчиллын баталгаа үг хэлэх үзэл бодлоо илэрхийлэх шүү дээ. Олон үзэл бодол зэргэцэн оршиж байж ардчилал оршин тогнодог. Ардчиллын нэг багана хэвлэлийн эрх чөлөө. Тиймээс хэвлэлийн эрх чөлөөний асуудал дээр няхуур хандах ёстой.

Б.ЭНХЗАЯА

Нийслэлийн хэмжээнд болон нийт аймгуудаар түлш тасарлаа. Нийслэлийн ШТС-уудад сүүлийн хэдэн өдөр оочер дараалал үүсээд байна. Түлш байгаа болов уу гээд горьдоод очсон иргэдийн өөдөөс түгээгчид “92 байхгүй шүү” гэсэн хариутай. Зөрүүд нь 95 байна уу гэхэд хөнгөлөлттийн карттай бол өгнө өө гээд жишим ч үгүй эргээстэй. Зарим ШТС-ууд хаалттай байсаар удаж байна. Энэ талаар асууж сураглахад АМГТГ-т ч хариулт алга. Өнөөдрийн байдлаар хөдөө орон нутагт дизель түлш тасарч, өвөлжилт хүндэрсэн энэ цагт нөхцөл байдлыг улам бүр хүндрүүлж байна. Гэтэл өчигдрөөс эхлэн Улаанбаатар хотын ихэнх шатахуун түгээх станц (ШТС)-уудад шатахуун тасарч, бензин зарж байгаа хэдхэн ШТС-уудад урт дараалал үүсэж, иргэд шөнөжин оочирлож байна. Замын-Үүдийн Шингэн түлш шилжүүлэн ачих байгууламжаар өнөөдөр (өчигдөр) 100 вагонцистерн дизель түлш орж ирлээ хэмээн Замын-Үүд дэх Хилийн Боомтын захиргааны төлөөлөгч мэдээллээ. Өчигдрийн байдлаар Замын-Үүдийн Шингэн түлш шилжүүлэн ачих байгууламжаар 49 вагонцистерн дизель түлш орж иржээ

Нийслэл болон орон нутгийн шатахуун түгээх станцууд АИ92, АИ95 дууссан гэх бичгийг хадаж, бензин худалдаалахгүй, хязгаарлалттай олгож байгаа талаар олон нийтийн зүгээс цахим орчинд мэдээлж байна. Иймд уг нөхцөл байдлыг тодруулахаар нийслэлийн зарим ШТС-ын нөхцөл байдалтай танилцлаа.

Монгол Улсад тогтмол үйл ажиллагаа явуулдаг, иргэдийн өдөр тутамдаа үйлчлүүлдэг Петровис, Шунхлай, М-Ойл, Сод Монгол зэрэг дөрвөн шатахуун түгээх станцаар орлоо. Ингэхэд бүгд “Ямар нэг хязгаарлалттай олгож байгаа зүйл байсангүй. 30 мянган төгрөгт тааруулан бензин өгч байна гэдэг нь ч худлаа” хэмээх тайлбарыг хэлж байлаа.

Харин Сансарын колонк орчимд байрлах Петровис ШТС-аар үйлчлүүлж буй жолооч нарын байр суурийг тодруулахад “Одоо л түлш авах гэж байна. Ойрын үед оочерлож, түлш хайж яваагүй. Харин есдүгээр сард ганц нэг удаа тэгж явсан” хэмээж байв. Хэдийгээр жолооч нар болон ШТС-аас АИ92, АИ95-ыг хязгаарлалтгүй хэвийн олгож байгаа, бензин нөөц байгаа гэдгийг хэлж байгаа ч нийслэлийн захын хорооллууд болон орон нутгийн шатахуун түгээх станцуудад тодорхой хязгаарлалттайгаас гадна олдоц муу байгаа юм.

Түүнчлэн, ОХУ-ын Засгийн газар дотоодынхоо зах зээлийн үнэ ханшийг тогтворжуулах зорилгоор бензин, дизель түлшний экспортыг түр хугацаагаар зогсоож байгааг зарлаад байсан билээ. Харин энэхүү хязгаарлалтад манай улс ороогүй. Тиймээс манай улсын газрын тосны бүтээгдэхүүний импорт зогсоогүй юм.

Газрын тосны бүтээгдэхүүний импортын хувьд 2023 оны нэгдүгээр сарын 1-ний өдрөөс аравдугаар сарын 17-ны өдөр хүртэлх хугацаанд нийт 1.894.1 мян.тн газрын тосны бүтээгдэхүүн импортолсон ба үүнээс: А-80 автобензин 20.5 мян.тн, АИ-92 автобензин 538.4 мян.тн, АИ-95/98 автобензин 13.3 мян.тн, Дизель түлш 1,044.8 мян.тн, ТС-1 /онгоцны түлш/ 44.3 мян.тн, Жет А-1 түлш 35.6 мян.тн, бусад бүтээгдэхүүн 196.9 мян.тн газрын тосны бүтээгдэхүүнийг тус тус импортолсон байна.

Гэвч өчигдөр оройны байдлаар нийслэлд ч, орон нутагт ч хязгаарлалттайгаар ч бензин олгож байгаа шатахуун түгээх станц алга.

Салбарын сайд болоод хариуцсан төрийн байгууллагаас энэ талаар хариулт өгсөнгүй. Харин иргэдийн зүгээс энэ янзаараа хязгаарлалттай явсаар байгаад он гараад сонгуулийн өмнө шатахуун оруулж ирж, сайн нэр зүүсэн нам сонгуульд санал авахаар улайрч байна гэсэн таамаг л байна. Салбарын Сайдаас тодруулахад “хэвийн байгаа” гэсэн хариултаас өөр юм хэлсэнгүй. Тэгэхээр иргэдийн таамаг үнэн ч байж магад. Харж л байя.

Б.ЭНХЗАЯА

Нийслэлийн прокурорын газрын Нэгдүгээр хэлтсийн дарга, ахлах прокурор Ц.Гансүлдтэй авлига, албан тушаалын гэмт хэргийн өнөөгийн нөхцөл байдлын талаар ярилцлаа.

-Монгол Улс “Авлигын төсөөллийн индекс 2022” үзүүлэлтээр 180 орноос 116 дугаарт жагссан нь сүүлийн таван жилийн хамгийн муу үзүүлэлт гэдгийг “Транспэрэнси Интэрнэшнл Монгол” ТББ-аас энэ оны эхэнд мэдээлсэн. Тэгэхээр манай улсад авлига, албан тушаалын гэмт хэргийн гаралт өссөн гэсэн үг үү?

-Авлигын гэмт хэрэг нь иргэдийн төрд итгэх итгэл, шударга ёсыг алдагдуулж, аливаа улсын хөгжил дэвшлийн үйл явцыг сааруулан, улсын тусгаар тогтнол, үндэсний аюулгүй байдалд сөрөг нөлөөлөл үзүүлж байдаг. Гэтэл манай улс авлигын индексээр бүсийн авлига өндөр орнуудын тоонд багтаж байгаа нь анхаарлаас гаргаж болохгүй том асуудал юм.

Прокурорын газраас хяналт тавьсан авлигын гэмт хэргийн талаарх гомдол, мэдээлэл сүүлийн жилүүдэд нэмэгдсэн. Тухайлбал, энэ оны эхний 11 сарын байдлаар гэхэд 1000 орчим гомдол, мэдээлэлд хяналт тавьсан нь 2022 онтой харьцуулахад 30 хувиар өссөн дүнтэй байна. Гэмт хэргийг ихэнх тохиолдолд иргэн, хуулийн этгээдээс гаргасан гомдол, мэдээллийн үндсэн дээр шалгадаг. Мөн мөрдөх байгууллагаас өөрсдөө илрүүлсэн, хяналт, шалгалтаар тогтоогдсон зэрэг үндэслэлээр бас шалгаж болно. Гэхдээ бүртгэгдсэн гомдол, мэдээлэл бүгдээрээ гэмт хэрэг болдоггүй. Сүүлийн жилүүдэд энэ төрлийн гэмт хэргийн илрүүлэлт сайжирсан, төрийн байгууллагын ил тод нээлттэй байдал нэмэгдсэн, мөн иргэд шударга бус зүйлтэй эвлэрэхгүй гэсэн хандлагатай болсон зэрэгтэй холбоотойгоор гомдол, мэдээллийн тоо өсөх хандлагатай байна.

-Хэргийн шийдвэрлэлт, шийтгэл хүлээсэн хүний талаар дэлгэрүүлэхгүй юү?

-Нийслэлийн прокурорын газраас 2023 оны эхний 11 сарын байдлаар хэрэг бүртгэлтийн 906, мөрдөн байцаалтын 312 авлига, албан тушаалын хэрэгт хяналт тавьж, 122 хэргийг шүүхэд шилжүүлсэн. Одоо 840 хэргийн мөрдөн шалгах ажиллагаанд хяналт тавьж байна.

Авлигын хэрэгт зөвхөн хээл хахууль авсан, өгсөн, албан тушаалын байдлаа урвуулан ашигласан хэргүүд хамаардаг гэж иргэд өрөөсгөл ойлголттой байдаг. Энэ гэмт хэрэг нь илүү өргөн цар хүрээтэй. Төсвийн ба төсвийн бус хөрөнгийг зориулалтын бусаар зарцуулах, үндэслэлгүйгээр хөрөнгөжих, дураараа аашлах, цаашлаад мөнгө угаах зэрэг гэмт хэргүүд ч багтдаг. Энэ онд тус газраас яллах дүгнэлт үйлдэн шүүхэд шилжүүлсэн хэрэгт нийт 296 хүн, таван хуулийн этгээдийг шүүхээс гэм буруутайд тооцож, эрүүгийн хариуцлага оногдуулсан. Үүнээс 150 нь төрийн албан хаагч байгаа. Тодруулбал, улс төрийн ес, төрийн захиргааны 24, төрийн тусгай 29, үйлчилгээний 88 албан тушаалтан байна. 2020-2023 онд тус прокурорын газраас яллах дүгнэлт үйлдэж шүүхэд шилжүүлсэн хэргүүдэд гэмт хэрэг үйлдэх үедээ УИХ, Засгийн газрын гишүүнээр ажиллаж байсан найман хүнийг шүүхээс гэм буруутайд тооцож, эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэсэн.

-Тоон үзүүлэлтээс харахад мөрдөн байцаалт явуулсан хэргийн 40 орчим хувь нь шүүхэд шилжсэн байна, тийм үү?

-Энэ онд мөрдөн байцаалт явуулсан 312 хэрэгт хяналт тавьж, 40 орчим хувийг буюу 122 хэргийг яллах дүгнэлт үйлдэн шүүхэд шилжүүлсэн. Энэ нь өмнөх онтой харьцуулахад 51 хувиар нэмэгдсэн. Авлига, алба тушаалын гэмт хэргийг бусад хэрэгтэй харьцуулахад шалгахад цаг хугацаа их шаарддаг онцлогтой. Учир нь энэ төрлийн гэмт хэрэг ихэвчлэн нууц далд аргаар үйлдэгддэг учраас түүнийг шалгаж тогтоох, хууль бусаар олсон орлогыг олж илрүүлэхийн тулд олон нарийн ажиллагаанууд хийх шаардлагатай болдог.

Сүүлийн жилүүдэд энэ төрлийн гэмт хэргийг үйлдэх арга улам боловсронгуй болж, олон хүний оролцоотой, илүү зохион байгуулалтын хэлбэрт шилжиж, олон улс орон дамжин үйлдэгдэх болсон. Хамгийн гол нь өндөр мэдлэг боловсролтой, эрх мэдэл бүхий хүмүүс энэ төрлийн гэмт хэргийг үйлддэг учраас ул мөрийг маш сайн далдалсан байдаг. Багадаа нэг жил, цаашлаад 10 жилийн өмнө үйлдэгдсэн хэргийг шалгадаг тул мөрдөн шалгах ажиллагаа өргөн цар хүрээг хамарч, цаг хугацаа, хөрөнгө, хүч их шаарддаг. Зөвхөн дансны хуулга, утасны лавлагаа зэрэг баримт бичиг шалгаад л тогтоогдчихдоггүй. Шинжээчийн дүгнэлт гаргуулах, гадаад улсад эрх зүйн туслалцааны хүсэлт илгээж, хамтран ажиллах, олон хүмүүсээс гэрчийн мэдүүлэг авах, хөрөнгө битүүмжлэх, хохирол төлүүлэх гээд тоочвол удаан хугацаанд шалгагдахад нөлөөлдөг олон хүчин зүйл байдаг.

-Авлига, албан тушаалын гэмт хэргийг шалгадаг хэдэн прокурор ажиллаж байгаа вэ, ажлын ачааллын хувьд ямар байна?

-АТГ-ын 60 гаруй мөрдөгчийн мөрдөн шалгах ажиллагаа явуулж байгаа хэрэгт тус хэлтсийн 15-16 прокурор хяналт тавьж ажиллаж байна. Эдгээр прокуроруудын ажлын ачаалал маш их. Нэг прокурор жилд дунджаар 150 орчим гомдол, мэдээлэл, хэрэгт хяналт тавьдаг. Жишээ нь, авлига, албан тушаалын нэг хэргийн материал хамгийн багадаа тав, дээд тал нь 500 орчим хавтас болдог. Нэг хавтаст хэрэгт 250 хуудас баримт, материал үдэгдсэн байдаг. Ингээд мөрдөн шалгах ажиллагааны явцад таслан сэргийлэх арга хэмжээтэй холбоотой асуудлыг шийдвэрлүүлэхээр Нийслэлийн дүүргийн шүүхүүдэд очиж хуралдаанд оролцох, шүүхийн шийдвэрт гомдол, эсэргүүцэл гаргах гээд цаг хугацаа их ордог.

-Авлигын гэмт хэргийн улмаас учирсан хохирол, хохирол нөхөн төлөлтийн талаар мэдээлэл өгөөч?

-2023 оны эхний 11 сарын байдлаар Нийслэлийн прокурорын газраас хяналт тавьсан авлигын гэмт хэргийн улмаас улсад 11 их наяд 322 тэрбум төгрөгийн хохирол учирсан байна. Үүнээс 10.5 их наяд буюу 89 хувь нь нөхөн төлөгдсөн. Энд албан тушаалтнуудын бусдаас хахуульд авсан мөнгийг хурааж улсын орлого болгосон мөнгөн дүн бас орсон. Мөн авлигын гэмт хэргийн улмаас бий болсон хөрөнгө, орлогыг гадаад улсад гаргаж, эдийн засгийн эргэлтэд оруулж, мөнгө угаасан байвал олж илрүүлэх, хураан авах, битүүмжлэх зэрэг ажиллагаануудыг хийдэг. Тухайлбал, энэ онд Монгол Улсын нийтийн албан тушаалтан албан тушаалаа ашиглан гэмт хэрэг үйлдэж олсон хууль бус орлогоороо АНУ-д худалдан авсан 11.2 тэрбум төгрөгийн үнэ бүхий хоёр хаус, Англид авсан 4.7 тэрбум төгрөгийн үнэлгээтэй орон сууц зэргийг буцаан авч чадсан.

-Энэ төрлийн гэмт хэргийг шалгаж шийдвэрлэхэд тулгарч буй хүндрэлүүд юу байна?

-Мөрдөн шалгах ажиллагаа явуулахад хүндрэлтэй асуудлууд бий. Үүнээс онцолж хэлбэл, Эрүүгийн хуульд заасан авлига, албан тушаалын зарим гэмт хэргийг хууль хэрэгжүүлэгч нар харилцан адилгүй ойлгож, хэрэглэх явдал түгээмэл байгаа нь хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаа удаашрах суурь шалтгаануудын нэг болж байна.

Тиймээс авлига, албан тушаалын гэмт хэргийн зарим зүйл, заалтыг Авлигын эсрэг НҮБ-ын конвенцид заасантай нийцүүлэн тодорхой тусгах шаардлага бодитоор үүсч байна. Цаашид Монгол Улс эрхзүйн харилцан туслалцаа үзүүлэх гэрээ байгуулсан улсын тоог нэмэгдүүлж, Авлигын эсрэг НҮБ-ын конвенцид нэгдэн орсон, авлигын эсрэг бүс нутгуудын холбоонуудтай хамтын ажиллагааг дээшлүүлснээр гэмт хэргийн улмаас бий болсон хөрөнгө орлогыг хураан авах ажиллагаанд ахиц дэвшил гарна гэж харж байна. Авлигатай тэмцэхэд хууль хяналтын байгууллагаас гадна иргэдийн оролцоо ч маш чухал гэдгийг онцлон хэлмээр байна.

Б.ЗАЯА

 

ЦЕГ-ын Гэмт хэрэг зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх хэлтсийн дарга, цагдаагийн дэд хурандаа О.Одонбаатараас камержуулалтын талаар тодрууллаа.

-Цагдаагийн байгууллагаас тодорхой цэгүүдэд камер суурилуулах ажлыг эхлүүлсэн гэж дууллаа. Энэ талаар тодруулаач?

-Цагдаагийн байгууллагаас “Ногоон бүс” төслийг 2022 онд санаачлан хэрэгжүүлж, эхний ээлжид Чингэлтэй дүүргийн Засаг даргын тамгын газартай хамтран дүүргийн I, II, III, XII хороодын камержуулах цэгийн техник эдийн засгийн үндэслэл тооцоо судалгааг гаргасан. Ингээд 477.6 сая төгрөгийн зардлаар 225 цэгт 553 ширхэг теле хяналтын камер суурилуулснаар тухайн нутаг дэвсгэрт гэмт хэрэг, зөрчлийн дуудлага мэдээлэл 48.6 хувиар буурсан эерэг үзүүлэлт гарсан.

Одоо Чингэлтэй дүүргийн хувьд хамгийн анхны бүрэн теле камержсан дүүрэг болох зорилтыг тавин өнөөдрийн байдлаар 13 хороонд 1050 теле камерыг шинээр байршуулсан гэсэн дүн мэдээ ирүүлсэн байна.

-Камерын тусламжтайгаар гэмт хэргийг илрүүлэх ажиллагаа хэр явагдаж байна вэ?

-Дэлхий даяар та биднйи аюулгүй байдлыг хангаж ажилладаг нийт нэг тэрбум гаруй хяналтын камер ажиллаж байна. Гэмт хэрэг, зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх, гэмт хэрэгтэй тэмцэх үр дүнтэй аргуудын нэг бол мэдээж теле хяналтын камерын техник, хэрэгсэл, хяналтын нэгдсэн систем юм.

Тодорхой нэг жишээ дурдвал 2023 оны арванхоёрдугаар сарын 4-ний өдөр Чингэлтэй дүүргийн 12 дугаар хороонд үйлдэгдсэн хүнийг санаатай алах гэмт хэргийг тус дүүргийн теле камерын “Ногоон бүс”-ийн тусламжтайгаар шуурхай илрүүлсэн. Энэ мэт маш олон гэмт хэрэг, сураггүй алга болсон хүн, тээврийн хэрэгслийг олж байгаа жишээнүүд байна. Гэвч улсын хэмжээнд теле камержуулах шаардлагатай 60 мянга орчим цэг байгаа. Үүнийг бүрэн хийж дууссаны дараа энэ ажлын үр дүн буюу иргэдийн аюулгүй байдлыг хангах, гэмт хэрэг зөрчлийн илрүүлэлт ахих юм.

–Дорноговь аймагт 13 настай охин амиа алдсан хэргийг илрүүлэхэд камер ямар шаардлагатайг олон нийт харсан. Бусад аймаг орон нутагт энэ төрлийн ажлууд хэр өрнөж байна вэ?

-“Ногоон бүс” төслийн хүрээнд өнөөдрийн байдлаар улсын хэмжээнд 12.3 тэрбум төгрөгийн зардлаар 157 баг, хорооны нутагт 5649 хяналтын камерыг байршуулах ажил хийгдэж байна. Үүнээс нийслэлийн хэмжээнд 4.8 тэрбум төгрөгөөр 1372 цэгт 3116 цэгт байршуулахаар ажиллаж байна. Гэвч энэ нь төсөв хөрөнгөний хүрэлцээгүй байдлаас шалтгаалан улсын хэмжээнд нийт теле камержуулалтын 10 хувьд хүрэхгүй байна. Үүнийг нэмэгдүүлэхээр цагдаагийн байгуулагаас орон нутгийн удирдлагатай нягт хамтран ажиллаж байгаа. Жишээлбэл, Ховд аймгийн ИТХ-аас ирэх онд аймгийн хэмжээнд бүрэн камержуулах ажилд зориулан 5.4 тэрбум төгрөгийг шийдвэрлээд байгаа сайн жишээнүүд байна.

Дорноговь аймгийн хувьд энэ онд 731.6 сая төгрөгөөр камер тавих санал хүргүүлсэн боловч 146 сая төгрөгөөр шийдээд байсан. Дээрх харамсалтай гэмт хэрэг гарсны улмаас 1.5 тэрбум төгрөгөөр аймгийн хэмжээнд бүрэн теле камержуулах болсон талаар нутгийн удирдлагуудаас мэдээлэл хийсэн байсан.

Б.ЗАЯА

Олон нийтийн сүлжээнд нэгэн иргэн БНСУ-д ажиллаж буй монгол залуус нэгнийгээ ажлаасаа шахаж гаргасан. Анх тухайн байгууллагад 20 орчим монгол залуус ажилладаг байсан ч “Ажлаас хэнийг хасмаар байна вэ” гэдэг асуулгаар халагдсаар хоёулхнаа үлдсэн тухай бодит кейсийг хуваалцсан байлаа. Энэ асуудлын хүрээнд сэтгэл зүйч Ц.Энхбаттай ярилцлаа.

————————————————————————————

-БНСУ-д ажиллаж байгаа монгол залуус нэгнийгээ хясаж хавчиж гаргасаар, сүүлд нь хоёулхнаа үлдсэн тухай кейсийг та олж уншсан байх. Монголчууд гадны улсад ажиллаж амьдрахдаа яагаад ийм үндэстэндээ, нэгэндээ хайргүй ханддаг болов оо. Сэтгэлзүй талаас нь та мэргэжлийн хүний хувьд юу гэж харж байна вэ?

-Юуны өмнө энд хувь хүмүүсийн хоорондын харилцааны асуудал байсан гэж харж болно. Нөгөө талаар хувь хүмүүс өөрсдийнх нь сэтгэлзүйн дотоод асуудлууд нөлөөлдөг. Үүнээс гадна бас нэг учир шалтгаан бий. Энэ нь хүмүүс бидэнд далд ухамсрын түвшний сэтгэлзүйн асуудлууд гэж байдаг. Далд ухамсрын түвшинд ажиглагддаг нэг зүйл бол монголчуудад их, бага хаадуудын үеийн сэтгэлзүйн травманууд байдаг. Жишээ нь, төрсөн ах, дүүгээ эрх мэдлийн төлөө, хаан ширээний төлөө хөнөөдөг, замаасаа зайлуулдаг байсан.

Мөн Манжийн үеийн сэтгэлзүйн травманууд ч үлдсэн. Хэн нэгэнд итгэдэггүй гэх мэт. Далд ухамсрын түвшний асуудлууд тодорхой хэмжээгээр нөлөөлж байна уу гэж харж байна.

-Нэгнийгээ үгүйсгэх, өөрийгөө “би л илүү, сайн” гэдэг үзэл манайханд байдаг. Энэ байдал ч нөлөөлж болох уу?

-Тухайн хүн тодорхой хэмжээний зорилго тавиад, гадаадад би заавал сайн байх ёстой, би заавал ийм болж байж, ард үлдсэн, Монголд байгаа гэр бүлээ тэжээнэ гэдэг сэтгэлзүйтэй байна шүү дээ. Нэг ёсондоо заавал амжилттай байх ёстой гэдэг зорилгын тэмцэл явагдаж байгаа.

Таны хэлснээр монголчууд амиа бодох гэхээс илүү заавал ийм байх ёстой гэдэг хайрцаглагдсан, багаараа ажиллаж чаддаггүй сэтгэлгээнд баригдаж байгаа нь анзаарагддаг.

-Нэгнийгээ хүний нутагт ийм хүнд нөхцөл байдалд оруулж байгаа нь үндэстнээсээ урвасан хэрэг биш үү. Тэд ийм байхад дотоодод улсын төсвөө, өмчөө идэх гэдэг жижиг асуудал юм шиг ээ?

-БНСУ-д нэгнийгээ хясаж хавчсан гэх энэ жишээ бол олон янзын нөхцөл байдлыг харуулж байна гэдгийг би дахин хэлье. Хувь хүний дотоод асуудлууд байна. Нөгөө талаар тухайн хоёр хүний хоорондын зөрчлийн асуудал ч байгаа. Гуравт, үндэстэн хоорондын сая дурддаг травманууд байгаа. Дараагийнх нь магадгүй тодорхой хэмжээний зөрчил асуудлууд гарсан бөгөөд түүнийгээ шийдвэрлэх чадваруудыг эзэмшиж чадсан уу гэж харах ёстой.

-Үндэстэн нэгэндээ хайргүй, нөмөр нөөлөггүй байгаа энэ сэтгэлгээ ганц манайд байна уу. Та энэ талаар судалж үзсэн үү?

-Үндэстэн хоорондын сэтгэлзүйг судалдаг угсаатны сэтгэлзүй гэдэг шинжлэх ухааны салбар бий. Судлаад үзэхээр үндэстэн болгонд өөр өөрийн сэтгэлзүйн травманууд байдаг. Манай дотоодод ч тэр. Нутгийн иргэдийн сэтгэлзүйн хоорондын ялгаатай байдлыг авч үзье л дээ. Наад зах нь, говьд амьдардаг айлуудыг харахаар хэдэн км-ээр алслагдсан айлаа “манай саахалт айл” гэдэг ч юм уу, газар нутгийн хэмжээнд хол айл, хүмүүсээ сэтгэлзүйн хувьд хамаатуулах буюу ойр дотны сэтгэлзүйн байдал илүү ажиглагддаг. Говийн айлуудаар явахад энүүхэн, энд гээд л толгойгоороо, эрүүгээрээ дохиж байх жишэтэй. Яг яваад үзэхээр нэлээд олон км хол байх ч юм уу. Харин хангайн хүмүүс болохоор илүү тодорхой ярих гээд байдаг. Говийн хүмүүс ерөнхийлдөг сэтгэлзүйн онцлогтой гэж харж болохоор юм.

Тэгэхээр тухайн хүн хаана ямар газар нутагт амьдарч байна, ямар орчинд амьдарч байна вэ гэдгээс шалтгаалаад сэтгэлзүй нь тогтож байдаг учраас үүний л илрэл болов уу гэж харж байна.

-Уг нь бид Монголоос гараад нэг л үндэстэн, амь нэгтэй байх ёстой. Гэтэл энэ кейс дээр гардагчлан нэгнийгээ ажил амьдралгүй болтол нь хавчиж, хясаж болох юм уу?

-Үндэстэн, адилхан монголчууд гэдэг утгаараа бид түүхийн хувьд ч, сэтгэлзүйн хувьд ч маш баялаг ард түмэн. Түүнийгээ дагаад сэтгэлзүйн хувьд ч маш өргөн хүрээний асуудал олонтой. Дээр багаар ажиллах тухай хэлсэн шүү дээ. Үүн дээр нэмээд нөхөрлөл гэдэг зүйлийг бас онцлох ёстой. Хэн нэгэнтэй танилцаж, хамтран ажиллаж байгаа бол нөхөрлөлдөө илүү үнэнч байх зарчим харагдаж байна. Энэ бол монголчуудын хүмүүжлийн асуудал шүү дээ.

Үндэстний сэтгэлгээг залахад урлагийнхан нэлээд зүйлүүдийг хийх хэрэгтэй болов уу гэж хардаг. Наад зах нь дуу шүлэг, кино контентуудаараа энэ асуудлуудыг хөндөж гаргаж ирсэн, шийдсэн байх нь манайд чухал болж байна. Жишээ нь, дуучин Г.Эрдэнэчимэгийн “Хонгор үр минь” гэдэг дуунд “Зэлээр дүүрэн адууны минь ижил нь хаана байна, хонгор үр ээ” гэж гардаг. Энэ дуу тухайн үеийн түүхэнд амьд бүхнийг хиар цохисон байгааг долоо хоногийн турш харж явж байгаа хүний тухай гардаг. Айдас түгшүүр, өшөө хорслын тухай гардаг. Төгсгөлдөө эв найрамдалтай болж байгаа тухай өгүүлдэг. Дууны аялгуу, утга агуулга сэтгэл заслын нэг хэлбэр.

Хүн бүр мэдэхгүй ч далд ухамсрын түвшинд үндэстний асуудлууд байдаг. Түүнийг шийдэх нь чухал. Жишээ нь, 76 гишүүн гэхээр ямар мэдрэмж төрдөг билээ, хятад хүн гэхээр юу бодогддог вэ. Гэтэл хятад хүнтэй ч уулзаж учирч үзээгүй байх жишээтэй.

-Далд ухамсрын тэр ухамсаргүй гэмээр юм уу мэдрэмжийг яаж засах ёстой вэ?

-Урлагийн сэтгэл заслаар үндэстэн рүүгээ чиглэсэн, үндэстний мөн чанар үнэт зүйлийг сэргээсэн контентууд хийх ёстой болов уу.

Монголын Эмнести Интернэшнлийн Удирдах зөвлөлийн дарга хуульч Р.Очирбалтай ярилцлаа.

-Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пактад манай улс хэзээ нэгдэн орсон бэ. Энэ пактын үзэл баримтлалын талаар дэлгэрүүлж ярьж өгнө үү?

-Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пактыг Монгол Улс 1974 оны арваннэгдүгээр сарын 18-нд соёрхон баталсан. Тус пактыг соёрхон баталж, нэгдэн орсон улс орнууд нь амьд явах, эрүүдэн шүүхээс ангид байх, үзэл бодолтой байх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, эвлэлдэн нэгдэх, хуулийн өмнө эрх тэгш байх, халдашгүй байх зэрэг хүний үндсэн эрхийг хамгаалж, дэмжих үүрэг хүлээдэг. Үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрх чөлөө нь чөлөөтэй бодож сэтгэх, эвлэлдэн нэгдэх, тайван хуран цуглах зэрэг эрх чөлөөтэй шууд хамааралтай хэрэгждэг. Энэ утгаараа үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөөг үндэслэлгүйгээр, хэт хязгаарлах нь ардчилсан нийгмийн суурь болсон иргэдийн оролцооны эрхийг үгүйсгэхэд хүргэдэг.

Үүнд хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөө онцгой байр суурь эзэлдэг. Сэтгүүлч болон хэвлэл мэдээллийн байгууллагын хэвлэн нийтлэх, мэдээлэл түгээх эрхийг хууль бусаар, үндэслэлгүйгээр хязгаарлах нь зөвхөн хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөг зөрчөөд зогсохгүй, тухайн мэдээллийг олж авах талаарх олон нийтийн мэдээллийн эрх чөлөөг хязгаарладаг болохыг бүс нутгийн хүний эрхийн шүүхийн шийдвэрүүдэд тодорхой дурдсан байдаг.

-Сэтгүүлчийг худал мэдээлэл тараахтай холбоотойгоор цагдан хорьсныг та бүхэн анзаарсан байх. Дээрх пактын 9.3-т шүүхээс өмнөх шатанд хүнийг цагдан хорьж болохгүй тухай дурдсан. Энэ заалт нь Монгол Улсын ЭХХШТХ -ийн 14.9-ийн 1.4 дэх заалттай зөрчилдөж байгаа талаар хуульчид хэлж байна. Үүнийг та юу гэж харж байна вэ?

-ИУТЭОУП-ын Ерөнхий тайлбарт баривчлах, цагдан хорихыг дотоодын хуулиар зөвшөөрч болох ч энэ нь дур зоргоор байж болохгүйг дурдсан. Мөн дур зоргоор гэдэг нь зүй зохисгүй, шударга бус, процессын алдаатай байсан эсэх зэрэг өргөн хүрээний ойлголтыг агуулдаг. Зайлшгүй шаардлагатай байсан эсэхийг харгалзан үзэх ёстой. Мөн хуульд заасан үндэслэл журмын дагуу баривчилж хорьж болох ч энэ үндэслэл, журам нь өөрөө эрх чөлөөтэй байх эрхийг дордуулсан байж болохгүйг бас дурдсан.

Монгол Улсын нэгдэн орсон Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пактын 19 дүгээр зүйлээр хүн бүрийн үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрхийг хамгаалж өгсөн. Энэ эрхийг зарим талаар хязгаарлаж болох ч зөвхөн бусдын эрх, нэр төрийг хүндэтгэх ба үндэсний аюулгүй байдал, нийгмийн дэг журам, хүн амын эрүүл мэндийг хамгаалах зайлшгүй шаардлагын үүднээс хуулиар тогтоосон байх ёстой.

Пактын Ерөнхий тайлбар 34-т дурдсанаар үзэл бодолтой байхыг эрүүгийн гэмт хэрэг гэж үзэх нь Эрүүгийн хуулийн 19 дүгээр зүйлийн нэг дэх хэсэгтэй зөрчилдөж байгааг дурдсан. Тиймээс худал мэдээлэл тараах хэргийг Эрүүгийн хуулиар шийдвэрлэх нь пакттай зөрчилдөж байгаа хэрэг. 2002 онд батлагдсан Эрүүгийн хууль болон 2015 шинэчлэн найруулсан Эрүүгийн хуульд хүний үзэл бодол, итгэл үнэмшлийн төлөө эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхгүй байхаар заасан. 2002 оны Эрүүгийн хуулийн 111 дүгээр зүйлд заасан “гүтгэх гэмт хэрэг”-ийг шинэчлэн найруулсан Эрүүгийн хуулийг батлахдаа хассан хэдий ч 2020 онд Эрүүгийн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулж “худал мэдээлэл тараах” гэмт хэргийг шинээр хуульчилсан нь эрх зүйн зохицуулалт дэвшилттэйгээр өөрчлөгдөх эрх зүйт ёсны шинжийг алдагдуулж, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх болон хэвлэлийн эрх чөлөөнд аюул учруулах өндөр эрсдэлтэй болохыг хүний эрхийн байгууллагууд шүүмжилж, анхааруулсаар ирсэн.

Олон улсын хүний эрхийн эрхзүйн дагуу, гэм буруугүйдээ итгэлтэй, эрх чөлөөтэй байх эрх нь гэмт хэрэгт сэжиглэгдсэн хүн бүр, хөндлөнгийн шүүхийн байгууллагын зүгээс тухайн улс сэжигтэн этгээдийг зугтан зайлах, баримтыг устгах, гэрчүүдэд нөлөөлөх, эсвэл шүүхээс оргон зайлах магадлалтай гэдэг үндэслэлээр цагдан хорих явдлыг нотлохоос бусад тохиолдолд шүүх хурал болох хүртэл суллагдах эрхтэй байдгийг тодорхойлдог.

-Худал мэдээлэл тараах тухай ойлголтыг Эрүүгийн хуулиар бус Иргэний хуулиар зохицуулах боломжтой гэж үздэг байх аа?

-Монголын Эмнести Интернэшнл байгууллагын тухайд үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, хэвлэн нийтлэх эрхийг хумьсан, хязгаарласан бодлого, хууль тогтоомж, зүйл заалтыг хүчингүй болгох, хүний эрхийн хууль, хэм хэмжээнд нийцүүлэн сайжруулах, “хуурамч мэдээ”, “ташаа мэдээлэл” гэх зэрэг ойлгомжгүй, хоёрдмол санаа бүхий нэр томъёог хуульд хэрэглэхгүй байхыг санал болгодог. Иймд цаашид “худал мэдээлэл тараах” гэмт хэргийг Эрүүгийн хуулиас хасах шаардлагатай.

Б.ЗАЯА

“Глоб Интернэшнл Төв”-ийн хуульч, өмгөөлөгч Л.Галбаатартай Зариг.мн сайтын эрхлэгч Н.Өнөрцэцэгийг цагдан хорьсон асуудлаар ярилцлаа.

---

-Сэтгүүлч Н.Өнөрцэцэгийг Эрүүгийн хуулийн 13.14-т зааснаар буруутгаж, цагдан хорих процесс өрнөлөө. Хуулийн байгууллага процессын алдаанууд гаргасан тухай хуульчид онцолсоор байна. Таны хувьд энэ процессыг яаж харав?

-Сэтгүүлчийн мэргэжлийн үйл ажиллагаанд гарсан алдаа дутагдлыг эрүүгийн гэмт хэрэг болгож хуульчлах нь зөв үү, буруу юу гэдэг хамгийн түрүүнд тавигдаж таарна. Ер нь аливаа мэргэжлийн хувьд алдаа гаргах тохиолдол байдаг. Мэргэжлийн алдаа дутагдалтай холбоотой асуудлыг өөрийн зохицуулалтын байгууллага нь шийдэх ёстой гэдэг зарчимтай. Энэ нь ардчиллын нэг зарчим ч гэж хэлж болно. Сэтгүүлч мэргэжлийн алдаа гаргахад хянадаг өөрийн зохицуулалтын байгууллага буюу Хэвлэл мэдээллийн зөвлөлийн Ёсзүйн хороо бий. Үүнийг онцолсон учир нь сэтгүүлч Н.Өнөрцэцэгийн буруутгагдаж байгаа хэрэг буюу Эрүүгийн хуулийн 13.14-т заасан худал мэдээлэл тараах гэдэг гэмт хэрэгтэй холбоотой шалгагдаж байгаа үйлдлийг өнгөрсөн есдүгээр сард Хэвлэл мэдээллийн зөвлөлийн Сонин, сайт, сэтгүүлийн ёс зүйн хорооноос хэлэлцсэн шүү дээ.

Тухайн үед хэвлэл мэдээллийн ёсзүйн зарчмын зарим заалтыг зөрчсөн, заримыг зөрчөөгүй гэдэг дүгнэлт гаргасан. Өөрөөр хэлбэл, зарим зүйл дээр мэргэжлийн алдаа гаргасан байна, энэ нь өөрөө гэмт хэргийн хэмжээнд хүрэх алдаа биш гэж үзсэн. Гэтэл ёсзүйн алдааг гэмт хэрэг болгож шалгаж байгаа нь маш ноцтой асуудал юм.

-Худал мэдээлэл түгээж шүүхэд нөлөөлөхийг оролдсон гэж буруутгасан байдаг…?

-Эрүүгийн хуулийн 13.14 дэх зүйлийн гол агуулга нь худал мэдээлэл тараах гэдэг боловч доторх зохицуулалтыг нь харах ёстой. Үүн дотор гүтгэх гэмт хэргийн зохицуулалт байгаа юм. Хүний нэр төр, алдар хүнд, хуулийн этгээдийн ажил хэргийн нэр хүндэд халдсан илт худал мэдээлэл тараасан бол гэмт хэрэг болно гэж заасан. Уг нь энэ заалт Эрүүгийн хуульд байх ёсгүй. Учир нь НҮБ-ын Хүний эрхийн зөвлөлөөс 2015, 2020 онд хоёр ч удаа Монгол Улсын Засгийн газарт зөвлөмж өгсөн. Эрүүгийн хуульд хүний нэр төр, алдар хүндийг хамгаалах гэдэг агуулгатай заалт орох нь сэтгүүлчдийн мэргэжлийн үйл ажиллагааг цензурдэх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрхийг хязгаарлах, шүүмжлэлт дуу хоолойг боомилох үр дагавартай байна. Тиймээс энэ заалтыг Эрүүгийн хуулиас хасч, Иргэний хуулиар зохицуулах ёстой гэдэг зөвлөмжийг өгсөн. Монгол Улсын Иргэний хуулийн 21, 511 дүгээр зүйлд энэ талаарх заалт байгаа.

Түүнээс гадна Эрүүгийн хуулийг төсөөтэй хэрэглэж болохгүй гэдэг зарчимтай. Иргэний хуулийг бол болдог. Иргэний харилцаан дээр энэ хэрэгтэй холбоотой төстэй зохицуулалт энэ юм байна, үүний дагуу шийдье гэж үзэж болдог. Харин Эрүүгийн хуулинд үүнийг хориглодог.

Яагаад гэвэл Эрүүгийн хуулиар хүний эрх чөлөөг хязгаарладаг, үр дагавар өндөртэй учраас тус хуульд заасан ойлголтыг шүүгч, прокурор, өмгөөлөгч, хэргийн оролцогч бүгд нэг л утгаар хэрэглэх ёстой. Энэ нь тухайн үйлдэлтэй холбоотой асуудлыг яг л шууд хамааралтай заалтаар зохицуулах ёстой гэдэг зарчим юм.

-Сэтгүүлчийн эсрэг гаргасан зарим гомдлыг харахад нөгөө тал нэр хүндээ янз бүрийн байдлаар үнэлсэн байдаг. Магадгүй энэ нь өөр өөр ойлголт гэж таны хэлээд байгаа зүйл үү. Хэрэв тийм бол сэтгүүлч Н.Өнөрцэцэгийн хэрэг дээр талууд яаж ойлгосон гэсэн үг вэ?

-Яг тийм. Эрүүгийн хуулийн 13.14 дэх заалт бүгд нэг утгаар ойлгох боломжгүй заалт. Хүний нэр төр алдар хүнд гэдгийг Улсын дээд шүүх 2007 онд тайлбарлахдаа “Өөртөө өгч байгаа үнэлэмж болон бусдаас өгч байгаа үнэлэмж” гэж тайлбарласан. Тэгэхээр хүн өөрөө өөрийгөө юу гэж үнэлж байгаагаас шалтгаална. Ингэхээр хүн бүр өөр өөрөөр хэрэглэх ойлголт болчихож байгаа юм. Шүүгч, өмгөөлөгч, прокурор энэ тухай өөрөөр ойлгоно, нэг ёсондоо барьцгүй ойлголт.

Хоёрдугаарт, тус заалтанд илт худал мэдээлэл тараах тухай бий. Үүнийг аль ч хууль тогтоомжид бас тайлбарлаагүй. Илт худал мэдээлэл гэдэгт хэчнээн хувийн худал мэдээллийг хэлэх вэ гэдэг нь тодорхой бус. 90-ээс дээш хувийг худал гээд байгаа юм уу, эсвэл 70 уу, 10 уу. Үүнийг бас л гомдол гаргаж байгаа хүн, мөрдөгч, прокурор, шүүгчид өөр өөрөөр ойлгоно гэсэн үг. Эрүүгийн хуулин дээр ийм ойлголт огт байж болохгүй зүйл. Энэ утгаараа Эрүүгийн хуульд байх ёсгүй заалтаар сэтгүүлч буруутгагдаад шалгагдаж байна.

-Сэтгүүлчийг баривчилсан нөхцөл байдал руу оръё. Шүүхээс тайлбарлахдаа “Прокурорын дуудан ирүүлэх тогтоолыг удаа дараа биелүүлээгүй” гэж мэдэгдсэн. Гэтэл хүний эрх талаас иргэн хүн өөрийгөө өмгөөлөх эрхтэй, мэдүүлэг өгөхгүй байх эрхтэй гэж хуульчид, шинжээчид үзэж байна. Ерөөсөө мэдүүлэг авч хэрэг шалгадаг тогтолцоо өмнөх нийгмийн үеийн хэрэгт холбогдсон хүнийг өөрөөр нь хэрэг хүлээлгэдэг, хүний эрхийг ноцтой зөрчдөг арга хэмжээ гэж тайлбарлаж байна лээ. Үүнийг та юу гэж бодож байна?

-Гэмт хэргийг мөрдөн шалгах, яллах, шүүх процессийн талаар Эрүүгийн хууль тогтоомжид заасан. Тодруулбал, яллах, цагаатгах нотлох баримтыг аль алийг нь зэрэг бүрдүүлнэ гэдэг. Мөрдөгчийн хувьд яллах талын баримтыг дангаар нь цуглуулахгүй, цагаатгах талын баримтыг зэрэг цуглуулах ёстой гэдэг зарчим барих ёстой. Энэ нь тэнцвэртэй, нэг талыг барьж асуудлыг шалгах ёсгүй гэсэн үг.

Мөрдөн шалгах, яллах үйл ажиллагаа олон ажиллагаанаас бүрддэг. Эрүүгийн процессын хуульд зааснаар хүнийг дан ганц мэдүүлгээр яллаж болохгүй. Хэрэв тэгвэл хууль бус, яллах тогтоол хүчингүйд тооцогдоно. Үүний цаана хүнийг заавал дуудаж мэдүүлэг авах нь зайлшгүй ажиллагаа биш. Яахав, нэг төрлийн ажиллагаа байж болох ч түүнээс өөрийг хийж болохгүй юм шиг ойлгох нь өрөөсгөл.

Сэтгүүлч Н.Өнөрцэцэгийг баривчлах болсон шүүгчийн захирамжийг “Шүүхийн мэдээ” хуудсаас харсан. ЭХХШТХ-д хүнийг цагдан хорих дөрвөн үндэслэлийг зааж өгсөн байдаг. Үүний нэг нь ЭХХШТХ-ийн 14.9 дүгээр зүйлийн 1.4 дэх хэсэгт “шүүх, прокурорын мэдэгдэх хуудсаар дуудахад хүндэтгэн үзэх шалтгаангүйгээр ирээгүй бол цагдан хорино” гэдэг. Энэ заалтыг барьсан бололтой. Захирамжиндаа хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд саад учруулж байна гэдэг прокурорын үндэслэлийг онцолсон байсан. Тэгэхээр таны хэлдгээр хүн гэмт хэрэгт буруутгагдаж шалгагдаж болно. Ингэлээ гээд хүн үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрхийг хязгаарлана гэсэн үг биш. Хүн өөрийгөө хамгаалж, би буруу зүйл хийгээгүй гэдгээ илэрхийлсэн нь мөрдөн шалгах ажиллагаанд саад учруулж байгаа гэж прокурор үзэх ёстой.

–Яг эсрэгээрээ явчихлаа шүү дээ. Өөрийгөө хамгаалж үзэл бодлоо илэрхийлсэн, суулт зарласан. Үндсэн хуульд Монгол Улсын иргэн өөрийгөө хамгаалах эрхтэй гэж заагаад өгчихсөн. Гэтэл тэр үйлдэл нь цагдан хоригдох үндэслэл болчихов уу?

-Мөрдөн шалгах ажиллагаанд саад учруулж байгаа нь яаж нотлогдож байгаа вэ гэдэг тодорхой мэдээлэл байгаагүй. Хүнээс ярилцлага авсан нь шалгагдаж байгаа гэмт хэрэгт яаж саад учруулаад байгаа юм бэ гэдэг зүйлийг нотлоогүй байсан. Нөгөө талаар үнэхээр хэрэг шалгаж байтал тухайн сэтгүүлч хүнээс ярилцлага авах, өөрийнхөө үзэл бодлыг илэрхийлэх нь мөрдөн шалгах ажиллагаанд саад болоод байсан бол хуулийн байгууллага мөрдөн шалгах ажиллагааг чанаргүй, чадваргүй байдлаар хийж байгаагийн нотолгоо болно.

Түүгээр зогсохгүй дээрх цагдан хорих үндэслэл олон улсын гэрээнд нийцээгүй зохицуулалт байсан. Үндсэн хуулийн 10 дугаар зүйлд Монгол Улсын нэгдэж орсон олон улсын гэрээгээ заавал биелүүлэх ёстой. Нэгдэж орсон олон улсын гэрээ дотоодын хууль тогтоомжийн нэгэн адил хүчинтэй үйлчилнэ гэдэг заалт бий. Өөрөөр хэлбэл, манай улсын нэгдэж орсон олон улсын гэрээг шүүх заавал хэрэглэх үүрэгтэй гэсэн үг. Тэгвэл манай улс хүний эрхтэй холбоотой тусгайлсан 17 гэрээ конвенцид нэгдэж орсон. Үүний нэг нь Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын факт. Энэ фактын 9.3-т шүүхийн өмнөх шатанд хүнийг цагдан хорьж болохгүй гэдэг. Сэтгүүлч Н.Өнөрцэцэгийн хэрэг шүүхэд шилжээгүй, мөрдөн шалгах ажиллагаа үргэлжилж байгаа. Тэгэхээр дээрх заалт ЭХХШТХ-ийн цагдан хорин заалт хоёр зөрчилдсөн. ЭХХШТХ-ийн 14.9 дүгээр зүйлийн 1.4 дэх Олон улсын гэрээнд нийцэхгүй байна гэсэн үг.

–Тэгвэл шүүх яагаад ийм заалтыг хэрэглэв. Хууль, шүүхийн байгууллага хүний эрхзүйн байдлыг дордуулахгүй байх зарчимтай шүү дээ?

-Шүүгчийн хувьд Олон улсын гэрээ, Үндсэн хуульд нийцэхгүй зохицуулалт байна гэж үзэх юм бол тэр заалтаас түдгэлзээд энэ заалт Үндсэн хуульд нийцэж байгаа эсэхийг тогтоолгоё гэж Улсын дээд шүүх рүү хүсэлтээ явуулдаг. Улсын дээд шүүх Үндсэн хуулийн цэцэд хандаж, тэр заалтын талаар дүгнэлт гаргуулах процесстой.

Шүүгч өөрөө мэргэжлийн зориг гаргах юм бол мэргэжлийн заалт хэрэглэхгүйгээр түдгэлзүүлээд Цэцээс шийдвэр гартал түдгэлзүүлж болох байсан. Үнэхээр түдгэлзүүлэх шаардлагагүй гэж үзлээ гэхэд хуулийг хэрэглэх олон арга бий. Дан бичвэрийнх нь утгаар хэрэглэх, эсвэл тэр бичвэрийн үзэл баримтлал, үзэл санааг ойлгож хэрэглэх гэж хоёр зүйл байдаг. Дан бичвэрийнх нь агуулгаар харвал хүндэтгэх шалтгаангүйгээр ирээгүй л бол цагдан хорино гэж шууд уншигдах нь байна. Харин мэргэжлийн хуульч буюу шүүгчийн хувьд энэ заалтыг хүний эрхийн талаас ойлгож хэрэглэх ёстой байсан.

–Тодруулахгүй юу?

-Прокурорын хувьд шүүгчид хүсэлтээ гаргасан байна. Зургаан удаа мэдэгдэх хуудсаар дуудсан, гуравт нь ирсэн, гуравт нь хүндэтгэх шалтгаангүйгээр ирээгүй гэж тайлбарлажээ. Шүүгч прокуророос “Гурван удаад нь уулзсан юм байна. Дахиад нэмж гурван удаа дуудах ямар шаардлага байсан бэ. Энэ удаа дуудахдаа юуг тодруулж шалгах гэсэн бэ” гэдгийг асуух ёстой байсан. Мөн “Яагаад өмнөх гурван удаагийн уулзалтаар багтааж тодруулж чадаагүй юм бэ” гэдгийг ч мөн лавшруулах байв. Үнэхээр цаг хугацааны хувьд амжаагүй, ээдрээ түвэгтэй байсан гэж хэллээ гэхэд “Заавал дуудахгүйгээр өөр ажиллагаагаар хэргээ шалгах боломжтой байсан уу” гэдгийг ч асуух ёстой. Эдгээр асуултыг асуухад прокурор нотолж чадахгүй, тайлбараар нь бүрэн нотлогдохгүй бол шүүгч таны дуудан ирүүлэх ажиллагаа чинь зайлшгүй биш учраас цагдан хорихтой холбоотой заалтыг хэрэглэх шаардлагагүй гэж шийдвэрээ гаргаж болох байсан.

Энэ талаарх мэдээлэл олон нийтэд ил болсон шүүхийн мэдээнд тодорхой бус байсан. Тэнд дурдаагүй гэдэг бол энэ асуудал нотлогдоогүй, дүгнэлт хийгээгүй гэж ойлгоно. Энэ агуулгаар шүүгчийн захирамжийн үндэслэл бүхий байдал хангалтгүй харагдаж байгаа юм. Шүүхийн шийдвэр гэдэг хууль ёсны, үндэслэл бүхий байх ёстой шүү дээ.

-Шүүхийн шийдвэр гарсны дараа сэтгүүлчийг баривчлах ажиллагаа зохион байгуулагдсан. Цагдаагийн ажилтнууд шүүхийн шийдвэрийн талаарх бодит баримт, албан ёсны бичиг, тогтоолыг танилцуулахгүйгээр явахыг шаардсан. Ийм процесс байж болох юм уу?

-Шүүгчийн захирамжийг шүүгчийн туслах талуудад танилцуулах, биелүүлэх этгээдэд хүргэх үүрэгтэй. Мөн олон нийтийн анхааралд орсон хэргийг шүүхийн олон нийттэй харилцах албаар дамжуулж ийм, ийм үндэслэлээр ийм захирамж гарсан гэдгийг тайлбарлах ёстой. Учир нь шүүхийн үйл ажиллагаа ил тод байна гээд Монгол Улсын Шүүхийн тухай хуульд заагаад өгчихсөн. Төрийн нууцтай холбоотой асуудал дээр л хаалттай хуралдана. Шүүхийн мэдээ гэдэг пэйж хуудсан дээр товчхон мэдээ бичээд шүүхийн үйл ажиллагааг ил тод байх зарчмыг хангачихлаа гэж ойлгож болохгүй. Талуудад шүүхийн захирамжийг ойлгомжтой байдлаар тайлбарлах ёстой байсан. Мэргэжлийн байх ёстой, итгэл хүлээхүйцээр шийдвэр үйл ажиллагаагаа хэрэгжүүлэх ёстой. Захирамжийг биелүүлэх этгээдүүд очсон бол тэд “Ийм агуулгатай, ийм дугаар шийдвэртэй ийм шүүгчийн захирамж гарсан. Ийм үндэслэлээр бид шүүхийн шийдвэрийг биелүүлэх гэж байна” гэж тайлбарлаад мэргэжлийн ажиллах ёстой байлаа. Ил тод байдал хангагдаагүй учраас үл ойлголцол үүссэн.

-Хоёр хоногийн зайтай хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг хааж, сэтгүүлчийг баривчилсан энэ үйлдэл хэвлэлийн эрх чөлөө, хэвлэн нийтлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхэд ямар үр дагавар бий болгох бол?

-Эрүүгийн хуулийн 14.2, 14.3-т хэвлэн нийтлэх үйл ажиллагаанд саад хийх нь гэмт хэрэг болно гэсэн заалт байгаа. Энэ хүн хэвлэн нийтлэх эрхээ хэрэгжүүлээд байна гэж прокурор харсан нь нөгөө талаас хэвлэн нийтлэх эрхэд халдсан гэмт хэрэг үйлдсэн үү гэж харах үндэслэл болно. Дээрх зүйл ангиар холбогдох албадыг шалгуулахаар өмгөөлөгчид хүсэлтээ гомдол гаргах шаардлагатай.

Сэтгүүлчийг цагдан хорьсон нь Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний үзүүлэлтийг, ялангуяа сэтгүүлчийн аюулгүй байдалтай холбоотой үзүүлэлтийг нэлээд доош нь татна. Энэ нь манай улсад хэвлэл мэдээллийн эрх члөөөний үйл ажиллагааны баталгаа бүрэн бэхжээгүй байна, маш амархан нурж байна гэсэн үг. Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөө хангагдахгүй байна гэдгийн цаана хувь сэтгүүлч Н.Өнөрцэцэгийн асуудал биш. Сэтгүүлзүйн мэргэжлийн үйл ажиллагаагаар дамжуулж иргэд мэдээлэлтэй байх эрхээ эдэлдэг. Мэдээлэлтэй байснаар эрх баригч улстөрчид, албан тушаалтнуудыг хянадаг. Тэд нарт шаардлага тавьдаг механизм юм. Энэ нь өөрөө ардчиллын механизм шүү дээ. Энэ механизмын аль нэг хэсгийг үгүйсгэж боомилж байгаа нь иргэдийн мэдээлэлтэй байх, мэдэх эрхийг боомилж байгаа гэсэн үг. Яалт ч үгүй хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний нөхцөл байдалд хүндээр тусна.

Тиймээс одоо оролцогч талууд үүн дээр хөдлөх ёстой. Хууль тогтоогчид дуугүй өнгөрөхгүйгээр Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын фактын 9.3-т нийцүүлээд ЭХХШТХ-ийн цагдан хорих үндэслэлтэй холбоотой заалтыг хүчингүй болгох ёстой. Нөгөө талаар Засгийн газрын хувьд гэмт хэрэгтэй тэмцэх чиг үүргийнхээ хүрээнд мөрдөн байцаах байгууллагын бие даасан хараат бус байдлыг хангахад анхаарч ажиллах ёстой. Прокурор, шүүхийн байгууллагыг сургалтаар дамжуулж чадавхжуулах, хууль тогтоомжоо хүний эрхэд нээлттэй байдлаар хэрэглэдэг болох, хүнлэг байх талаар мэргэшүүлэх шаардлага байна гэдэг нь харагдаж байна.

Б.ЭНХЗАЯА

Улаанбаатар хотын агаарын бохирдлын 30 хувийг автомашинаас ялгарч байгаа хорт утаа бүрдүүлж байна гэж одоогоос гурван жилийн өмнө Орчны бохирдлыг бууруулах үндэсний хорооны Ажлын албаны дарга Б.Алтанзул мэдэгдэж байв. 2018 онд 18 хувьтай байсан энэ тоо гурван жилийн дотор 2020 оны сүүлч гэхэд бараг тал орчим хувиар өссөн байдаг. Агаарын бохирдлыг бууруулах, тэр дундаа автомашины хорт утааг багасгах тал дээр дорвитой арга хэмжээ авч чадаагүй нийслэлчүүдийн хувьд энэ тоо 30 хувиас хол давсан байх магадлалтай. Тиймээс агаарын бохирдлын тухай ярихад автомашины хорт утааг заавал хөндөх асуудал болж байгаа юм.

Автомашинаас ялгарах хорт утаанд 260 гаруй төрлийн хорт бодис агуулагддаг нь тодорхой болсон. Энэ нь хүний эрүүл мэндэд шууд хөнөөлтэй хорт бодисууд гэсэн үг. Улаанбаатар хотын хувьд хорт утаа ялгаруулж байгаа автомашиныг “приус” гэж нэрлэхэд буруудахгүй болчихоод байгаа. Улаанбаатар хотын авто замд нийслэлийн дугаартай, бүртгэлтэй 720 мянган тээврийн хэрэгсэл байгаа гэдгийг саяхан Хотын дарга Х.Нямбаатар мэдэгдсэн. Нийслэлд бүртгэлтэй эдгээр автомашины нэлээд өндөр хувийг “приус” загварын автомашин эзэлж байгаа.

Тэгвэл “приус” машинаас ялгаруулж буй хорт утааг шүүдэг гол эд анги нь нүүрсэн яндан. Автомашины дутуу шатсан утаанаас хорт бодисыг шүүх зориулалттай маш чухал эд анги. Хүнээр бол амны хаалт л гэсэн үг. Гэвч энэ чухал эд ангийн хууль бус наймаа сүүлийн жилүүдэд цэцэглэх болсон. Нүүрсэн яндангүй “приус” машин замын хөдөлгөөнд оролцоход хорт бодисууд ямар ч шүүлтүүргүйгээр агаарт шингэнэ. Энэ тухай “Өдрийн сонин” хөндөн бичсээр ирсэн.

Өнөөдөр бидний амьсгалж буй агаарын гуравны нэг нь автомашины хорт хий, тэр дундаа “приус” машинаас ялгарч байгаа ямар ч шүүлтгүүргүй, дутуу шатсан түлшийг шууд амьсгалж байгаа гэж хэлж болно. Учир нь “приус”-ын нүүрсэн яндангийн хууль бус наймааг өнөөдөр хүртэл холбогдох газрууд цэгцэлж чадаагүй байна.

Нүүрсэн яндангийн наймаа гэдэг нь ченжийн системд шилжчихсэн, бүр албан ёсны болчихсон наймаа. Иргэд нүүрсэн янданг ченжүүдэд зарна, хулгайчид автомашинаас нүүрсэн янданг нь нууцаар тайлж аваад дамлана. Үнэ ханш нь 800.000-1.200.000 төгрөгт хүрдэг. Зөвхөн замын хөдөлгөөнд оролцдог “приус” машинаас гадна Монгол Улсын хилээр оруулж ирэхэд нь аль хэдийнэ тайлаад авчихсан байх нь ч олонтаа.

Хулгайлж, тонон дээрэмдэж, хямд үнээр худалдаж аваад цугларсан яндангаа наймаачид БНХАУ руу гаргадаг. Хил дээр мөн Хятад талын ченж байдаг. Тэд Монголоос гарч байгаа нүүрсэн янданг хүлээж авч цааш худалддаг. Өөрөөр хэлбэл, БНХАУ-ын талд япон автомашины нүүрсэн яндангийн эрэлт өндөр байдаг. Албаны эх сурвалж “Нүүрсэн яндан доторх утаа шүүгчийг зөвхөн Японд өндөр технологиор үйлдвэрлэж гаргаж авдаг. БНХАУ, Хонгконг зэрэг улсад тэр технологид хүрч үйлдвэрлэж чаддаггүй учраас ийм эрэлт үүссэн гэсэн мэдээлэл албаны хүрээнд авагдаж байсан” гэж хүртэл тайлбарладаг.

Хамгийн ноцтой нь үүнийг зохицуулах хууль эрхзүйн орчин манайд байдаггүй. Гаалийн байгууллага хяналт шалгалтаар нүүрсэн янданг хил давуулахыг завдсан үйлдлүүдийг илрүүлдэг. Гэтэл хууль зөрчигчид “Нүүрсэн яндан бол Монгол Улсын хилээр нэвтрүүлэхийг хориглож, хязгаарласан бараа биш” гээд гаалийн байгууллагыг шүүхэд өгч, ялсан удаатай. “Засгийн газрын тогтоол, хууль тогтоомжид зааснаар хилээр нэвтрүүлэхийг хориглосон барааны жагсаалтад нүүрсэн яндан байдаггүй. Шүүх үүнийг л үндэслэсэн. Бид яах ч аргагүй болсон. Түүнээс хойш нөгөө нөхөд бүр гаалийн бүрдүүлэлт хийгээд нүүрсэн янданг энгийн бараа бүтээгдэхүүн шиг нэвтрүүлэх хандлага нэмэгдсэн” гэж ГЕГ-ын Гаалийн зөрчилтэй тэмцэх хэрэг бүртгэлийн газрын Хар тамхины хяналтын албаны дарга Б.Сүхбаатар тайлбарласан. Өнөөдөр ч энэ байдал дээрдээгүй. Нүүрсэн янданг хууль бусаар хилээр гаргасан хэвээр л байгаа юм.

Хамгийн сүүлд гаалийн байгууллагаас энэ талаар мэдээлэл өгөхөд Монгол Улсын хилээр 27.5 тонн катализаторыг экспортолсон тухай онцолж байлаа. Нэг машины нүүрсэн яндан дунджаар таван кг гэж үзвэл 27.5 тонн нь гэдэг нь 5000 машины нүүрсэн яндан гэсэн үг. Энэ бол өндөр тоо. Өөрөөр хэлбэл, өнөөдөр наанадаж 5000 приус машин утаа шүүгчгүйгээр замын хөдөлгөөнд оролцож нийтийн эрүүл мэндэд онц ноцтой хохирол учруулж байна гэсэн үг.

Нүүрсэн янданг хянах тогтолцоо өнөөдөр манай улсад байдаггүй. Хамгийн боломжит хувилбар нь автомашины оношлогоо гэж холбогдох байгууллагууд, мэргэжилтнүүд тайлбарладаг. Гэвч оношлогооны төвүүд дээр хийдэл дахиад л гардаг. Тодруулбал, оношлогооны төвүүд нүүрсэн янданг шалгадаг ганц аргачлалтай. Тэр нь бензин хөдөлгүүрт автомашины утаанд хорт бодисын хэмжээг үздэг стандарт. Автомашины CO2 0.3-аас ихгүй, CH нь 250-аас ихгүй байх ёстой. Утааных нь заалт ийм хэвийн байвал зүгээр гэж үзнэ. Харин хэвийн бус хэмжээнд байвал машины доогуур орж нүүрсэн янданг нь инженерүүд шалгадаг юм билээ. Приус машины жолооч нар техникийн үзлэгт орохдоо өөр машинаас яндан авч тавих, эсвэл хятад яндан суурилуулдаг зэрэг арга зальтай болчихсон. Оношлогооны төвүүд дээр утаанд хорт бодисын хэмжээг үздэг стандартаа мөрдөөд л явдаг. Жолооч нар энэ стандартад нь барих арга замуудыг дээрх байдлаар ашиглаад өнгөрдөг жишиг нэгэнт бий болжээ.

Автомашины утаанаас 260 гаруй төрлийн хорт бодис ялгардаг тухай дээр дурдсан. Эдгээр бодисын нэн тэргүүнд хар тугалга, нүүрстөрөгчийн дутуу болон давхар исэл, хүхэрлэг хий, хөө тортог, кадми, альдегид бенз(о)пирен диоксин зэрэг хорт бодисууд ялгардаг болохыг мэргэжлийн хүмүүс онцолдог. Эдгээр хорт бодис нь амьсгалын замын цочмог болон архаг өвчин, харшлын эмгэг үүсгэх, элэг, бөөр, уушгийг гэмтээх, зүрх судас, мэдрэл сэтгэхүйн эрхтнүүдийн үйл ажиллагааг алдагдуулах, амьсгал боох, ядрах бие сульдах, хорт хавдар үүсгэх, хүүхдийн өсөлт зогсоох зэрэг маш хоруу чанартай. Тухайлбал, хар тугалга нь ихэнх эрхтний тогтолцоонд сөрөг нөлөө үзүүлдэг орчныг бохирдуулагч хортой бодис юм. Мэдрэлийн хор гэж нэрлэгддэг бөгөөд нөхөн үржихүйн тогтолцоонд сөрөг нөлөө үзүүлэх, хүүхдийн өсөлтийг бууруулахаас гадна хүүхдийн тархины хөгжлийг саатуулах аюултай, оюуны хомсдолд хүргэж ч болох талтай гэж үздэг. Хүхэрлэг хий нь хүний уургийн солилцоо, дааврын үйл ажиллагааг алдагдуулж, уушгинд нөлөөлөхөөс гадна хамгийн аюултай нь агаар дахь хүхэрлэг хийгээр амьсгалахад амьсгалын эрхтэн дэх усны ууртай нэгдэж хүхрийн хүчил үүсгэж амьсгалын эрхтэнг гэмтээдэг аюултай.

Тэгвэл эдгээр хорт бодисууд агаарт ямар түвшинд байгааг Цаг уур орчны шинжилгээний газарт шинжилдэг. Тус газрын 2022, 2023 оны харьцуулсан судалгаагаар маш ноцтой үр дүн харагдаж байгаа юм. Хамгийн сүүлд 2023 оны нэгдүгээр сарын 9-15-ны өдөрт агаарт байх түгээмэл зургаан бохирдуулагч болох хүхэрлэг хий, азотын давхар исэл, PM-10, PM-2.5 тоосонцор, нүүрстөрөгчийн дутуу исэл, озоны хэмжээг өнгөрсөн онцтой харьцуулахад хүхэрлэг хий долоо хоногийн дундаж агууламж 2022 онд 148 микрограмм (мг) байсан бол 2023 онд 152 болж өссөн үзүүлэлттэй. 24 цагийн дундаж хамгийн их агууламж 2022 онд 505 мг байсан бол 2023 онд 648 мг болж бас өссөн байна. Агаарын чанарын стандарт агууламжаас хамгийн их байсан нь Зурагт орчим 12.9 дахин их байжээ. Азотын давхар ислийн хувьд долоо хоногийн дундаж агууламж болон 24 цагийн дундаж агууламжаар Нэгдүгээр хороолол орчим агаарын чанарын стандартаас 2.9 дахин их байжээ.

Хараммсалтай нь автомашины утаанд агуулагддаг бодисуудын хамгийн хор хөнөөлтэй гэгддэг хар тугалгыг хэмжих хянах лаборатори манайд байдаггүй. Хар тугалгыг хэмжих багаж төхөөрөмж байдаггүй болохыг албаныхан хэлдэг. Харин хувийн лабораториуд энэ талаарх судалгааг зарим тохиолдолд хийдэг. Түүний нэг бол Эрүүл ахуй, хор судлалын лаборатори юм. Тус лабораторийн эрхлэгч Д.Нарансүх “Хар тугалга бол орчинд байдаг хортой метал хэлбэрийн элемент. Олон зүйлд хар тугалга агуулагддаг. Хар тугалга хүний биед орохоор мэдрэлийн эрхтэн тогтолцоо, ялангуяа хүүхдийн сэтгэхүй, оюуны хөгжилд сөрөг нөлөөтэй. Тиймээс зайлшгүй хянах шаардлагатай. Бид өнгөрсөн хугацаанд энэ талаар судалгаа хийж ирсэн. Улаанбаатар хотын 3-4 настай хүүхдийн цусанд хар тугалга 6-8 мг/бл хэмжээтэй гарсан. Энэ нь ДЭМБ-ын зөвлөмж хэмжээнээс хэтэрсэн үзүүлэлт. ДЭМБ-ийн зөвлөдөг хэмжээ таван мг/бл байдаг. Энэ хэмжээнээс хэтэрвэл сөрөг нөлөөтэй гэж үзнэ. Хүүхдийн цусанд хар тугалга хаанаас ороод байна вэ гэдэг асуудал болоод байгаа. Бидний үзэж байгаагаар агаарын бохирдолд өндөр байх магадлалтай” хэмээж байлаа.

Нүүрсэн яндангүй “приус” машинууд агаарын бохирдол үүсгэгч гол эх үүсвэрийн нэг болж байгааг албаныхан хүлээн зөвшөөрдөг. Байгаль орчин аялал жуулчлалын сайд Б.Бат-Эрдэнэ 2022 оны гуравдугаар сарын 25-ны өдрийн 20 дугаар тушаалаар тээврийн хэрэгслийн нүүрсэн яндантай холбоотой хууль эрх зүйн орчныг боловсронгуй болгох, түүнд тавих хяналтыг сайжруулах, Монгол Улсын хилээр гаргахыг хориглосон бараа бүтээгдэхүүний жагсаалтад оруулах тухай тусгаж, хяналт шалгалтыг эхлүүлж байв. Шалгалтын явцад 2446 “приус” машин катализатор буюу нүүрсэн яндангүй байсныг илрүүлсэн ч цаашид ямар арга хэмжээ авах талаарх мэдээлэл бүрхэг болоод мартагдсан. Тэгвэл саяхан Түгжрэлийг бууруулах Үндэсний хорооны дарга, сайд Б.Дэлгэрсайхан “Улаанбаатар хотын хөдөлгөөнд оролцож байгаа нийт “приус” загварын машиныг 100 хувь гэж үзэхэд 50-60 хувь нь хорт утаа ялгаруулалтыг шүүдэг нүүрсэн яндангаа худалдчихсан. Нүүрсэн яндангүй машинууд нийслэлийн замын хөдөлгөөнд оролцвол агаарын бохирдол яг хэвээрээ л байна. Ийм учраас дараагийн хурлыг Агаарын бохирдлыг бууруулах хороотой хамтарч зохион байгуулна” гэв.

Б.ЭНХЗАЯА

 

Харилцаа холбооны зохицуулах хорооноос өнгөрсөн бямба гаригт Зариг.мн мэдээллийн сайтын үйл ажиллагааг зогсоосон. Үүнтэй холбоотойгоор тус сайтын ажилтнууд өчигдөр хоёр дахь өдрөө суулт зарлалаа.

Зариг.мн мэдээллийн сайтыг хаасан талаар Харилцаа холбооны зохицуулах хорооноос бямба гаригт “ХХЗХ нь Харилцаа холбооны тухай хуулийн 9.1.14 дэхь заалт, Домайн нэрийг ашиглах, бүртгэх журмын VI зүйл, Интернетийн үйлчилгээ ашиглах тусгай журмын 3.8.1 дэх заалтын дагуу холбогдох эрх бүхий байгууллагын шийдвэрийг үндэслэн зөрчилтэй домайн нэрийг жагсаалтад оруулах, интернетийг хязгаарлах арга хэмжээ авдаг.Энэ хүрээнд Сонгинохайрхан дүүргийн прокурорын газрын арванхоёрдугаар сарын 1-ний 116 тоот зөвшөөрөл, ЦЕГ-ын Мөрдөн байцаах албаны арванхоёрдугаар сарын 1-ний дугаар тоот шийдвэрийг үндэслэн Зариг.мн цахим хуудсыг зөрчилтэй домэйн нэрийн жагсаалтад оруулсан” гэсэн тайлбарыг өгсөн юм. МСНЭ-ээс тус сайтын үйл ажиллагааг нээхийг шаардсан албан шаардлагыг Цахим хөгжил, харилцаа холбооны сайд Н.Учралд гардуулсан. Үүний дагуу сайд Н.Учрал тайлбар хийхдээ “Энэ бол монгол хүн бүр, сэтгүүлчдийн, хэвлэл мэдээллийн байгууллагуудын үгээ хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх ардчиллын суурь зарчимд халдаж байгаа хэрэг.Тиймээс МСНЭ цаашид олон хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлд тохиолдохоос сэргийлж, бидэнд хандаж байгаа гэж ойлгож байна. Зариг.мн сайтыг хязгаарласан асуудлаар би өглөө мэдээлэл авсан. ХХЗХ-ны дарга руу энэ талаар мэдээлэл авах гэж холбогдсон.

Харилцаа холбооны хуульд заасан домайн бүртгэх хязгаарлах, журам, Тусгай зөвшөөрлийн үндэслэлүүд байдаг. ХХЗХ манай яамны харъяа агентлаг биш. Прокурорын дүгнэлт, ШЕЗ-ийн гомдлыг үндэслэн цагдаагийн байгууллага ХХЗХ-нд шаардлага тавьсан байгаа юм. Тэгэхээр мэдээж журам, хуульд заасан үүргийг биелүүлэх шаардлага ХХЗХ-нд гарсан. Журмынхаа хүрээнд тодорхой хугацаанд хязгаарласан юм байна. Zarig.mn сайтыг нээх хуулийн гарц манай яаманд байхгүй, хуульд өөрчлөлт оруулахаас өөр аргагүй. Салбарын сайдаар ажиллаж байхдаа хууль эрх зүйн орчинд нь өөрчлөлт хийх нь миний нэгдүгээр зорилт байна. Хоёрдугаарт, Засгийн газрын хуралдаан дээр домайн нэр бүртгэх журмыг тодорхой өөрчлөлт хийх талаар танилцуулна” гэсэн юм.

Мөн өдөр ХЭҮК-оос уг асуудалтай холбоотойгоор Цагдаагийн ерөнхий газарт хандсанаа мэдэгдсэн юм. ЦЕГ-аас үүний дагуу мэдэгдэл гаргасан байв. Тус мэдэгдэлд “…Цагдаагийн байгууллагаас аливаа мөрдөн шалгах ажиллагааг прокурорын байгууллагын байнгын хяналт дор явуулдаг бөгөөд мөрдөн шалгах ажиллагаанд “сэтгүүл зүйн салбар” огт хамааралгүй, зөвхөн иргэн, хуулийн этгээдийн гомдлоор хувь хүнийг шалгаж байгаа ба цагдаагийн байгууллагын бүхий л үйл ажиллагаа хуулийн хүрээнд явж байгааг үүгээр мэдэгдэж байна. Мөн Зариг.мн сайтыг хаасан мэдээлэл явж байна, Ө гэгч нь энэ сайтаар дамжуулан гадаадын хөрөнгө оруулалттай компанийн муудсан гэх махыг амсаж бичлэг оруулах зэргээр олон удаа иргэдийг төөрөгдөлд оруулах худал мэдээлэл тарааж, цахим сайтыг гэмт хэрэг үйлдэх хэрэгсэл болгон ашигласан, мөрдөн шалгах ажиллагаа дуусаагүй байхад удаа дараа ташаа мэдээлэл нийтэлж байгаа нь ЭХХШТХ-ийн 21.1 дүгээр зүйлийн гурав дахь хэсэгт зааснаар прокурорын зөвшөөрлөөр харилцаа холбооны сүлжээнд нэвтрэх боломжийг хязгаарлах мөрдөн шалгах ажиллагаа явуулж шалгах шаардлага үүссэн. Энэ нь мөрдөн шалгах ажиллагааны нэг хэлбэр юм…” гэсэн байв.

Уг мэдэгдэл гарсны дараа Зариг.мн сайтын эрхлэгч Н.Өнөрцэцэгийг Эрүүгийн цагдаагийн албанд 20 минутын дотор ирж мэдүүлэг өгөхийг хүссэн байв. Үүний дагуу бямба гаригийн орой 19:00 цагийн үед сэтгүүлч Н.Өнөрцэцэг Эрүүгийн цагдаагийн албанд мэдүүлэг өгөв. Тэрээр энэ тухай “Яллагдагчаар татсан тогтоол танилцууллаа. Бусдын эд хөрөнгийг авахыг заналхийлсэн гэдэг үндэслэлээр. Би Эмээлтэд махны асуудлаар лайв хийсэн. Тэр үед иргэний эд хөрөнгийг өг гэж хэлсэн гэсэн юм шиг байна. Иймэрхүү утгатай өргөдөл байгаа бололтой. Өргөдлийг хэн гаргасан, хэдэн төгрөг нэхсэн, би хэнийг шантаажилсан, хэн надад шантаажлуулсан нь тодорхой биш байна” гэсэн юм. Ингээд 21:00 цагийн үед Зариг.мн сайтын ажилтнууд Төв талбайд суулт зарлаж эхлэв.

З.Боргилмаа: Энэ асуудлаар Дэлхийн сэтгүүлчдийн холбоонд хандана

Энэ үеэр МНСЭ-ийн дэд тэргүүн З.Боргилмаатай ярилцлаа.

---

-Зариг.мн сайтын үйл ажиллагааг хааж байгаа үндэслэлийг МСНЭ хэрхэн харж байгаа вэ?

-Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг хаана гэдэг бидний нийтлэг эрх ашгийг хөндөж байгаа хэлбэр. Монгол Улс Үндсэн хуулиараа иргэний хэвлэн нийтлэх эрх чөлөө, үзэл бодолтой байх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрхийг баталгаажуулсан. Энэ эрхийн баталгааг төр хангах ёстой гэж заасан байдаг. Мөн Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хуулиар төр мэдээллийн агуулгыг хянах байгууллагыг байгуулахгүй, тийм байгууллагыг төсвөөс санхүүжүүлэхгүй гэж заасан. Гэтэл Зариг.мн сайтыг үүсгэн байгуулагч, эрхлэгч Н.Өнөрцэцэгийг гэмт хэрэгт холбогдуулан шалгахдаа хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг нь хааж байгаа нь хэвлэлийн эрх чөлөөг хөндөж, сэтгүүлчийн мэргэжлийн үйл ажиллагааг хязгаарлаж байгаа үйлдэл.

Цагдаа дээр тухайн сайтын нийтлэлийн бодлоготой холбоотой гомдол ирээд шалгаж байгаа юм байна. Үүнийг шалгах явцдаа хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг нь хаана гэдэг ямар ч хуульд байхгүй үйл ажиллагаа юм. ЦЕГ-ын ХМТ-ийн дарга Б.Батзориг мэдээлэл хийхдээ ЭХХШТХ-ийн 22.1.3-ыг үндэслэж прокуророос зөвшөөрөл авсан гэж мэдэгдсэн. Тэгвэл прокуророос бичиг баримт шалгах, эд хөрөнгийн шилжилт хөдөлгөөнийг хянах, харилцаа холбооны хэрэгсэлд хяналт тогтоохын тулд зөвшөөрөл авдаг юм байна. Гэтэл уг заалтад хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг хаах тухай үг, үсэг юу ч байхгүй. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг харилцаа холбооны хэрэгсэлтэй андуураад байна. Харилцаа холбооны хэрэгсэл гэдэг хувь хүний утас, мессэж, чат гэж ойлгож болно.

Тэгэхээр хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг хаахын тулд өөр үйл ажиллагааг зохицуулах заалтыг иш татаад прокурор руу хүсэлт явуулаад прокурор түүнийг нь хянаад зөвшөөрчихсөн байгаа нь бүхэлдээ хуулиа ойлгоогүй, хууль бус үйл ажиллагаа болж байна.

-Харилцаа холбооны зохицуулах хороо ямар тохиолдолд хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг хаах вэ?

-Прокуророос хянаад хаа гэдэг дүгнэлтийг ХХЗХ руу явуулсан байна. ХЗХХ-ны мэдэгдсэнээр журамдаа хуулийн байгууллагаас ирсэн дүгнэлт хүсэлтийг үндэслэж хаана гэсэн байна. Ингээд прокуророос бичиг очиход шууд хаах журамтай юм байна. Хамгийн ноцтой нь ХХЗХ-ны мөрдөж байгаа журам нь бүх хуулиудаа давчихсан байна. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл мөрийтэй тоглоом зохион байгуулах, хүчирхийлэл садар самууныг сурталчлах, дайн самуунд өдөөх агуулгатай нийтлэл нэвтрүүлэг нэвтрүүлсэн бол хаана гэдэг хуулийн заалттай.

Хуурамч мэдээлэл гэдэг технологи ашигласан, огт болоогүй, байхгүй зүйлийг гаргаж ирэхийг хуурамч мэдээ гэж үзэж байгаа. Харин худал мэдээлэл байсан уу, үгүй юу гэдгийг хууль тогтооно. Ямарваа асуудлыг цагдаагийн байгууллага шалгаад прокурор дээр очиж байж худал мэдээлэл мөн байсан эсэхийг нотлох ёстой. Шүүхээр эцэслээгүй, худал мэдээлэлд холбогдуулаад шалгаж байгаа дээрээ шууд хуурамч мэдээлэл гэж оруулаад хаачихаж байна. Энэ бол бүхэлдээ хууль зөрчсөн үйл ажиллагаа.

-Ардчилсан, хэвлэлийн эрх чөлөөтэй улсад өнөөдөр сэтгүүлчид байцаагдаж, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээ хаалгуулж, жагсаж байгаа нь маш ноцтой дүр зураг харагдаж байна шүү дээ. Хэдхэн сарын дараа улс төрийн сонгууль болно. Магадгүй энэ үйл ажиллагаа улс төртэй холбоотой юу?

-Огт өөр нөхцөл дээр хэрэглэдэг хуулийн заалтыг үндэслээд цагдаа нь прокурортоо хүсэлт явуулаад прокурор түүнийг нь хянасан нэртэй гүжирдэж гаргаж ирээд хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг хаалгачихаж байна гэдэг бүхэлдээ хэвлэл мэдээллийг, сэтгүүлчдийг айлгах, мохоох зорилготой үйл ажиллагаа. Үүгээр далимдуулаад ямар ч хамаагүй хэрэг тохоод шалтаг олж ирж байгаад сэтгүүлчийг дарж авах гэж байна. Тэр дундаа цахим сэтгүүл зүй өнөөдөр илүү анхаарал татахуйц байх, илүү их хандалт авах өрсөлдөөн дунд хамгийн тэргүүнд нь гарч ирж байгаа сайтыг ингэж дарж авъя гэдэг зорилготой үйл ажиллагаа явж байна.

Хоёрдугаарт, улс төрийн зорилго байхыг үгүйсгэхгүй. МСНЭ улс төрийн үйл ажиллагаанд оролцохгүй. Зөвхөн мэргэжлийн эрх ашгаа хамгаалах үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлнэ, тэмцэнэ.

-ЦЕГ-аас гаргасан мэдэгдэлд ноцтой зүйлс хөндөгдсөн байна. Зариг.мн сайтыг хаасан нь сэтгүүл зүйтэй холбоогүй гэх зэргээр агуулгын хувьд зөрчилтэй зүйлс харагдаж байна. Үүн дээр ямар байр суурьтай байна вэ?

-Энэ бол Н.Өнөрцэцэг гэдэг хүн дээр ирсэн гомдол мэдээллийн мөрөөр шалгаж байгаа хувь хүний мэдээлэл. Сэтгүүлзүйтэй хамаагүй гэж ЦЕГ мэдэгдэж байна. Үгүй, сэтгүүлзүйтэй хамаатай. Учир нь Н.Өнөрцэцэгийн өмд гутлын хулгайн хэргийг шалгаагүй байна. Яг тэр хүний сэтгүүлзүйн үйл ажиллагаатай холбоотой гомдол мэдээлэл дээр авч хэрэгжүүлж байгаа арга хэмжээ байна. Сэтгүүлч мэргэжлийн үйл ажиллагаа явуулж, хэвлэн нийтэлсний улмаас үүсч байгаа хэргүүд учраас энэ бол яах аргагүй сэтгүүлзүйтэй хамаатай. Үүн дээр бид цагдаагийн үгэнд орж хувь хүний хэрэг, сэтгүүлзүйд хамаагүй гэж байна гэж орхиж болохгүй.

Нөгөө талаар гэмт хэргийн шинжтэй мэдээллийг шалгаж байгаа бол шалгаж тогтоосны дараа арга хэмжээ авахгүй яагаад гэмт хэрэгтэн мэтээр мэдээллээд байна вэ. Яагаад тэр сайтыг гэмт хэргийн хэрэгсэл болгож байна гэж үзээд байна вэ. Шалгаж байгаа мэдээллээ батлагдаж нотлогдсон мэтээр арга хэмжээ авч байна вэ гэдгийг бид эсэргүүцэж байна. Сайтыг гэмт хэргийн хэрэгсэл болгосон гэнэ. Үгүй, тэр бол сэтгүүлзүйн өөрийнхөө үндсэн чиг үүргээ хэрэгжүүлсэн. Байгаа баримт, үзэл бодлыг гаргаж тавьсан. Энэ бол сэтгүүлзүйн мэргэжлийн үйл ажиллагаа болохоос сэтгүүлзүйг үүнийх нь төлөө гэмт хэргийн хэрэгсэл болгож байна гэж үзэж байгаа бол төрийн хүчний байгууллагын зүгээс хийж байгаа хариуцлагагүй, болчимгүй дүгнэлт.

-МСНЭ цаашид үүн дээр ямар арга хэмжээ авах вэ?

-Хэвлэн нийтлэх эрх чөлөө, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрх чөлөөг хаачих юм бол хүн бусад зөрчигдсөн эрхээ хамгаалах ямар ч арга замгүй болдог. Түүндээ л манай салбарын гол эмзэг цэг нь байна. Түүн рүү л хатгаж байна. Энэ бол Н.Өнөрцэцэгийн хэрэг гэж хаяж болохгүй. Энэ эрх чөлөөг л хаачих юм бол хэн ч бусад алдагдсан эрх чөлөөгөө хамгаалах арга замгүй болно. Тиймдээ ч энэ бол нийгмээрээ эмзэглэх ёстой сэдэв.

МСНЭ Дэлхийн сэтгүүлчдийн холбооны гишүүн. Дэлхийн сэтгүүлчдийн холбоо НҮБ-д дуу хоолойтой байгууллага. МСНЭ салбарын бусад төрийн бус байгууллагуудаас ганц л ялгарах зүйл нь олон улсын сэтгүүлчдийн холбооны статус. Энэ статусаа бид маш сайн өндөр түвшинд хадгалж ирсэн. Бид Дэлхийн сэтгүүлчдийн холбоонд 1506 сэтгүүлчийн квоттой. Энэ бол өндөр түвшний оролцоо. Үүнийг дагаад Дэлхийн сэтгүүлчдийн холбооны бусад төлөөний байгууллагууд, удирдах зөвлөлд суудалтай. Тэгэхээр энэ статусаа ашиглана. Төрийн хууль сахиулах байгууллага нь хуульд заагаагүй үндэслэлээр прокурортойгоо нийлээд хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг хааж байна гэдэг баримтыг явуулж үнэлэлт дүгнэлт гаргуулж, бусад улс орны чөлөөт хэвлэл бүхий ардчилсан улс орнуудын анхаарлын төвд оруулна. Дэлхийн сэтгүүлчдийн холбоо бол буад бүх улс орон руу мэдэгдэл хүргүүлдэг. Үүн дээр акц явуулж тэмцэнэ гэдэг уриалга гаргадаг байгууллага гэлээ.

МНСЭ өчигдөр 13:00 цагт ЦЕГ-д тус сайтын үйл ажиллагааг өнөөдрийн (өчигдрийн) дотор нээхийг шаардсан шаардлагыг дахин хүргүүлсэн юм.

Зариг.мн мэдээллийн сайтын ажилтнуудын суулт өчигдөр үргэлжилсээр байв.

Б.ЭНХЗАЯА