Author: БААСАНЖАВЫН ЭНХЗАЯА

Монголын Эмнести Интернэшнлийн Удирдах зөвлөлийн дарга хуульч Р.Очирбалтай ярилцлаа.

-Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пактад манай улс хэзээ нэгдэн орсон бэ. Энэ пактын үзэл баримтлалын талаар дэлгэрүүлж ярьж өгнө үү?

-Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пактыг Монгол Улс 1974 оны арваннэгдүгээр сарын 18-нд соёрхон баталсан. Тус пактыг соёрхон баталж, нэгдэн орсон улс орнууд нь амьд явах, эрүүдэн шүүхээс ангид байх, үзэл бодолтой байх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, эвлэлдэн нэгдэх, хуулийн өмнө эрх тэгш байх, халдашгүй байх зэрэг хүний үндсэн эрхийг хамгаалж, дэмжих үүрэг хүлээдэг. Үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрх чөлөө нь чөлөөтэй бодож сэтгэх, эвлэлдэн нэгдэх, тайван хуран цуглах зэрэг эрх чөлөөтэй шууд хамааралтай хэрэгждэг. Энэ утгаараа үзэл бодлоо илэрхийлэх эрх чөлөөг үндэслэлгүйгээр, хэт хязгаарлах нь ардчилсан нийгмийн суурь болсон иргэдийн оролцооны эрхийг үгүйсгэхэд хүргэдэг.

Үүнд хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөө онцгой байр суурь эзэлдэг. Сэтгүүлч болон хэвлэл мэдээллийн байгууллагын хэвлэн нийтлэх, мэдээлэл түгээх эрхийг хууль бусаар, үндэслэлгүйгээр хязгаарлах нь зөвхөн хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөг зөрчөөд зогсохгүй, тухайн мэдээллийг олж авах талаарх олон нийтийн мэдээллийн эрх чөлөөг хязгаарладаг болохыг бүс нутгийн хүний эрхийн шүүхийн шийдвэрүүдэд тодорхой дурдсан байдаг.

-Сэтгүүлчийг худал мэдээлэл тараахтай холбоотойгоор цагдан хорьсныг та бүхэн анзаарсан байх. Дээрх пактын 9.3-т шүүхээс өмнөх шатанд хүнийг цагдан хорьж болохгүй тухай дурдсан. Энэ заалт нь Монгол Улсын ЭХХШТХ -ийн 14.9-ийн 1.4 дэх заалттай зөрчилдөж байгаа талаар хуульчид хэлж байна. Үүнийг та юу гэж харж байна вэ?

-ИУТЭОУП-ын Ерөнхий тайлбарт баривчлах, цагдан хорихыг дотоодын хуулиар зөвшөөрч болох ч энэ нь дур зоргоор байж болохгүйг дурдсан. Мөн дур зоргоор гэдэг нь зүй зохисгүй, шударга бус, процессын алдаатай байсан эсэх зэрэг өргөн хүрээний ойлголтыг агуулдаг. Зайлшгүй шаардлагатай байсан эсэхийг харгалзан үзэх ёстой. Мөн хуульд заасан үндэслэл журмын дагуу баривчилж хорьж болох ч энэ үндэслэл, журам нь өөрөө эрх чөлөөтэй байх эрхийг дордуулсан байж болохгүйг бас дурдсан.

Монгол Улсын нэгдэн орсон Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын пактын 19 дүгээр зүйлээр хүн бүрийн үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрхийг хамгаалж өгсөн. Энэ эрхийг зарим талаар хязгаарлаж болох ч зөвхөн бусдын эрх, нэр төрийг хүндэтгэх ба үндэсний аюулгүй байдал, нийгмийн дэг журам, хүн амын эрүүл мэндийг хамгаалах зайлшгүй шаардлагын үүднээс хуулиар тогтоосон байх ёстой.

Пактын Ерөнхий тайлбар 34-т дурдсанаар үзэл бодолтой байхыг эрүүгийн гэмт хэрэг гэж үзэх нь Эрүүгийн хуулийн 19 дүгээр зүйлийн нэг дэх хэсэгтэй зөрчилдөж байгааг дурдсан. Тиймээс худал мэдээлэл тараах хэргийг Эрүүгийн хуулиар шийдвэрлэх нь пакттай зөрчилдөж байгаа хэрэг. 2002 онд батлагдсан Эрүүгийн хууль болон 2015 шинэчлэн найруулсан Эрүүгийн хуульд хүний үзэл бодол, итгэл үнэмшлийн төлөө эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхгүй байхаар заасан. 2002 оны Эрүүгийн хуулийн 111 дүгээр зүйлд заасан “гүтгэх гэмт хэрэг”-ийг шинэчлэн найруулсан Эрүүгийн хуулийг батлахдаа хассан хэдий ч 2020 онд Эрүүгийн хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулж “худал мэдээлэл тараах” гэмт хэргийг шинээр хуульчилсан нь эрх зүйн зохицуулалт дэвшилттэйгээр өөрчлөгдөх эрх зүйт ёсны шинжийг алдагдуулж, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх болон хэвлэлийн эрх чөлөөнд аюул учруулах өндөр эрсдэлтэй болохыг хүний эрхийн байгууллагууд шүүмжилж, анхааруулсаар ирсэн.

Олон улсын хүний эрхийн эрхзүйн дагуу, гэм буруугүйдээ итгэлтэй, эрх чөлөөтэй байх эрх нь гэмт хэрэгт сэжиглэгдсэн хүн бүр, хөндлөнгийн шүүхийн байгууллагын зүгээс тухайн улс сэжигтэн этгээдийг зугтан зайлах, баримтыг устгах, гэрчүүдэд нөлөөлөх, эсвэл шүүхээс оргон зайлах магадлалтай гэдэг үндэслэлээр цагдан хорих явдлыг нотлохоос бусад тохиолдолд шүүх хурал болох хүртэл суллагдах эрхтэй байдгийг тодорхойлдог.

-Худал мэдээлэл тараах тухай ойлголтыг Эрүүгийн хуулиар бус Иргэний хуулиар зохицуулах боломжтой гэж үздэг байх аа?

-Монголын Эмнести Интернэшнл байгууллагын тухайд үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, хэвлэн нийтлэх эрхийг хумьсан, хязгаарласан бодлого, хууль тогтоомж, зүйл заалтыг хүчингүй болгох, хүний эрхийн хууль, хэм хэмжээнд нийцүүлэн сайжруулах, “хуурамч мэдээ”, “ташаа мэдээлэл” гэх зэрэг ойлгомжгүй, хоёрдмол санаа бүхий нэр томъёог хуульд хэрэглэхгүй байхыг санал болгодог. Иймд цаашид “худал мэдээлэл тараах” гэмт хэргийг Эрүүгийн хуулиас хасах шаардлагатай.

Б.ЗАЯА

“Глоб Интернэшнл Төв”-ийн хуульч, өмгөөлөгч Л.Галбаатартай Зариг.мн сайтын эрхлэгч Н.Өнөрцэцэгийг цагдан хорьсон асуудлаар ярилцлаа.

---

-Сэтгүүлч Н.Өнөрцэцэгийг Эрүүгийн хуулийн 13.14-т зааснаар буруутгаж, цагдан хорих процесс өрнөлөө. Хуулийн байгууллага процессын алдаанууд гаргасан тухай хуульчид онцолсоор байна. Таны хувьд энэ процессыг яаж харав?

-Сэтгүүлчийн мэргэжлийн үйл ажиллагаанд гарсан алдаа дутагдлыг эрүүгийн гэмт хэрэг болгож хуульчлах нь зөв үү, буруу юу гэдэг хамгийн түрүүнд тавигдаж таарна. Ер нь аливаа мэргэжлийн хувьд алдаа гаргах тохиолдол байдаг. Мэргэжлийн алдаа дутагдалтай холбоотой асуудлыг өөрийн зохицуулалтын байгууллага нь шийдэх ёстой гэдэг зарчимтай. Энэ нь ардчиллын нэг зарчим ч гэж хэлж болно. Сэтгүүлч мэргэжлийн алдаа гаргахад хянадаг өөрийн зохицуулалтын байгууллага буюу Хэвлэл мэдээллийн зөвлөлийн Ёсзүйн хороо бий. Үүнийг онцолсон учир нь сэтгүүлч Н.Өнөрцэцэгийн буруутгагдаж байгаа хэрэг буюу Эрүүгийн хуулийн 13.14-т заасан худал мэдээлэл тараах гэдэг гэмт хэрэгтэй холбоотой шалгагдаж байгаа үйлдлийг өнгөрсөн есдүгээр сард Хэвлэл мэдээллийн зөвлөлийн Сонин, сайт, сэтгүүлийн ёс зүйн хорооноос хэлэлцсэн шүү дээ.

Тухайн үед хэвлэл мэдээллийн ёсзүйн зарчмын зарим заалтыг зөрчсөн, заримыг зөрчөөгүй гэдэг дүгнэлт гаргасан. Өөрөөр хэлбэл, зарим зүйл дээр мэргэжлийн алдаа гаргасан байна, энэ нь өөрөө гэмт хэргийн хэмжээнд хүрэх алдаа биш гэж үзсэн. Гэтэл ёсзүйн алдааг гэмт хэрэг болгож шалгаж байгаа нь маш ноцтой асуудал юм.

-Худал мэдээлэл түгээж шүүхэд нөлөөлөхийг оролдсон гэж буруутгасан байдаг…?

-Эрүүгийн хуулийн 13.14 дэх зүйлийн гол агуулга нь худал мэдээлэл тараах гэдэг боловч доторх зохицуулалтыг нь харах ёстой. Үүн дотор гүтгэх гэмт хэргийн зохицуулалт байгаа юм. Хүний нэр төр, алдар хүнд, хуулийн этгээдийн ажил хэргийн нэр хүндэд халдсан илт худал мэдээлэл тараасан бол гэмт хэрэг болно гэж заасан. Уг нь энэ заалт Эрүүгийн хуульд байх ёсгүй. Учир нь НҮБ-ын Хүний эрхийн зөвлөлөөс 2015, 2020 онд хоёр ч удаа Монгол Улсын Засгийн газарт зөвлөмж өгсөн. Эрүүгийн хуульд хүний нэр төр, алдар хүндийг хамгаалах гэдэг агуулгатай заалт орох нь сэтгүүлчдийн мэргэжлийн үйл ажиллагааг цензурдэх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрхийг хязгаарлах, шүүмжлэлт дуу хоолойг боомилох үр дагавартай байна. Тиймээс энэ заалтыг Эрүүгийн хуулиас хасч, Иргэний хуулиар зохицуулах ёстой гэдэг зөвлөмжийг өгсөн. Монгол Улсын Иргэний хуулийн 21, 511 дүгээр зүйлд энэ талаарх заалт байгаа.

Түүнээс гадна Эрүүгийн хуулийг төсөөтэй хэрэглэж болохгүй гэдэг зарчимтай. Иргэний хуулийг бол болдог. Иргэний харилцаан дээр энэ хэрэгтэй холбоотой төстэй зохицуулалт энэ юм байна, үүний дагуу шийдье гэж үзэж болдог. Харин Эрүүгийн хуулинд үүнийг хориглодог.

Яагаад гэвэл Эрүүгийн хуулиар хүний эрх чөлөөг хязгаарладаг, үр дагавар өндөртэй учраас тус хуульд заасан ойлголтыг шүүгч, прокурор, өмгөөлөгч, хэргийн оролцогч бүгд нэг л утгаар хэрэглэх ёстой. Энэ нь тухайн үйлдэлтэй холбоотой асуудлыг яг л шууд хамааралтай заалтаар зохицуулах ёстой гэдэг зарчим юм.

-Сэтгүүлчийн эсрэг гаргасан зарим гомдлыг харахад нөгөө тал нэр хүндээ янз бүрийн байдлаар үнэлсэн байдаг. Магадгүй энэ нь өөр өөр ойлголт гэж таны хэлээд байгаа зүйл үү. Хэрэв тийм бол сэтгүүлч Н.Өнөрцэцэгийн хэрэг дээр талууд яаж ойлгосон гэсэн үг вэ?

-Яг тийм. Эрүүгийн хуулийн 13.14 дэх заалт бүгд нэг утгаар ойлгох боломжгүй заалт. Хүний нэр төр алдар хүнд гэдгийг Улсын дээд шүүх 2007 онд тайлбарлахдаа “Өөртөө өгч байгаа үнэлэмж болон бусдаас өгч байгаа үнэлэмж” гэж тайлбарласан. Тэгэхээр хүн өөрөө өөрийгөө юу гэж үнэлж байгаагаас шалтгаална. Ингэхээр хүн бүр өөр өөрөөр хэрэглэх ойлголт болчихож байгаа юм. Шүүгч, өмгөөлөгч, прокурор энэ тухай өөрөөр ойлгоно, нэг ёсондоо барьцгүй ойлголт.

Хоёрдугаарт, тус заалтанд илт худал мэдээлэл тараах тухай бий. Үүнийг аль ч хууль тогтоомжид бас тайлбарлаагүй. Илт худал мэдээлэл гэдэгт хэчнээн хувийн худал мэдээллийг хэлэх вэ гэдэг нь тодорхой бус. 90-ээс дээш хувийг худал гээд байгаа юм уу, эсвэл 70 уу, 10 уу. Үүнийг бас л гомдол гаргаж байгаа хүн, мөрдөгч, прокурор, шүүгчид өөр өөрөөр ойлгоно гэсэн үг. Эрүүгийн хуулин дээр ийм ойлголт огт байж болохгүй зүйл. Энэ утгаараа Эрүүгийн хуульд байх ёсгүй заалтаар сэтгүүлч буруутгагдаад шалгагдаж байна.

-Сэтгүүлчийг баривчилсан нөхцөл байдал руу оръё. Шүүхээс тайлбарлахдаа “Прокурорын дуудан ирүүлэх тогтоолыг удаа дараа биелүүлээгүй” гэж мэдэгдсэн. Гэтэл хүний эрх талаас иргэн хүн өөрийгөө өмгөөлөх эрхтэй, мэдүүлэг өгөхгүй байх эрхтэй гэж хуульчид, шинжээчид үзэж байна. Ерөөсөө мэдүүлэг авч хэрэг шалгадаг тогтолцоо өмнөх нийгмийн үеийн хэрэгт холбогдсон хүнийг өөрөөр нь хэрэг хүлээлгэдэг, хүний эрхийг ноцтой зөрчдөг арга хэмжээ гэж тайлбарлаж байна лээ. Үүнийг та юу гэж бодож байна?

-Гэмт хэргийг мөрдөн шалгах, яллах, шүүх процессийн талаар Эрүүгийн хууль тогтоомжид заасан. Тодруулбал, яллах, цагаатгах нотлох баримтыг аль алийг нь зэрэг бүрдүүлнэ гэдэг. Мөрдөгчийн хувьд яллах талын баримтыг дангаар нь цуглуулахгүй, цагаатгах талын баримтыг зэрэг цуглуулах ёстой гэдэг зарчим барих ёстой. Энэ нь тэнцвэртэй, нэг талыг барьж асуудлыг шалгах ёсгүй гэсэн үг.

Мөрдөн шалгах, яллах үйл ажиллагаа олон ажиллагаанаас бүрддэг. Эрүүгийн процессын хуульд зааснаар хүнийг дан ганц мэдүүлгээр яллаж болохгүй. Хэрэв тэгвэл хууль бус, яллах тогтоол хүчингүйд тооцогдоно. Үүний цаана хүнийг заавал дуудаж мэдүүлэг авах нь зайлшгүй ажиллагаа биш. Яахав, нэг төрлийн ажиллагаа байж болох ч түүнээс өөрийг хийж болохгүй юм шиг ойлгох нь өрөөсгөл.

Сэтгүүлч Н.Өнөрцэцэгийг баривчлах болсон шүүгчийн захирамжийг “Шүүхийн мэдээ” хуудсаас харсан. ЭХХШТХ-д хүнийг цагдан хорих дөрвөн үндэслэлийг зааж өгсөн байдаг. Үүний нэг нь ЭХХШТХ-ийн 14.9 дүгээр зүйлийн 1.4 дэх хэсэгт “шүүх, прокурорын мэдэгдэх хуудсаар дуудахад хүндэтгэн үзэх шалтгаангүйгээр ирээгүй бол цагдан хорино” гэдэг. Энэ заалтыг барьсан бололтой. Захирамжиндаа хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд саад учруулж байна гэдэг прокурорын үндэслэлийг онцолсон байсан. Тэгэхээр таны хэлдгээр хүн гэмт хэрэгт буруутгагдаж шалгагдаж болно. Ингэлээ гээд хүн үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрхийг хязгаарлана гэсэн үг биш. Хүн өөрийгөө хамгаалж, би буруу зүйл хийгээгүй гэдгээ илэрхийлсэн нь мөрдөн шалгах ажиллагаанд саад учруулж байгаа гэж прокурор үзэх ёстой.

–Яг эсрэгээрээ явчихлаа шүү дээ. Өөрийгөө хамгаалж үзэл бодлоо илэрхийлсэн, суулт зарласан. Үндсэн хуульд Монгол Улсын иргэн өөрийгөө хамгаалах эрхтэй гэж заагаад өгчихсөн. Гэтэл тэр үйлдэл нь цагдан хоригдох үндэслэл болчихов уу?

-Мөрдөн шалгах ажиллагаанд саад учруулж байгаа нь яаж нотлогдож байгаа вэ гэдэг тодорхой мэдээлэл байгаагүй. Хүнээс ярилцлага авсан нь шалгагдаж байгаа гэмт хэрэгт яаж саад учруулаад байгаа юм бэ гэдэг зүйлийг нотлоогүй байсан. Нөгөө талаар үнэхээр хэрэг шалгаж байтал тухайн сэтгүүлч хүнээс ярилцлага авах, өөрийнхөө үзэл бодлыг илэрхийлэх нь мөрдөн шалгах ажиллагаанд саад болоод байсан бол хуулийн байгууллага мөрдөн шалгах ажиллагааг чанаргүй, чадваргүй байдлаар хийж байгаагийн нотолгоо болно.

Түүгээр зогсохгүй дээрх цагдан хорих үндэслэл олон улсын гэрээнд нийцээгүй зохицуулалт байсан. Үндсэн хуулийн 10 дугаар зүйлд Монгол Улсын нэгдэж орсон олон улсын гэрээгээ заавал биелүүлэх ёстой. Нэгдэж орсон олон улсын гэрээ дотоодын хууль тогтоомжийн нэгэн адил хүчинтэй үйлчилнэ гэдэг заалт бий. Өөрөөр хэлбэл, манай улсын нэгдэж орсон олон улсын гэрээг шүүх заавал хэрэглэх үүрэгтэй гэсэн үг. Тэгвэл манай улс хүний эрхтэй холбоотой тусгайлсан 17 гэрээ конвенцид нэгдэж орсон. Үүний нэг нь Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын факт. Энэ фактын 9.3-т шүүхийн өмнөх шатанд хүнийг цагдан хорьж болохгүй гэдэг. Сэтгүүлч Н.Өнөрцэцэгийн хэрэг шүүхэд шилжээгүй, мөрдөн шалгах ажиллагаа үргэлжилж байгаа. Тэгэхээр дээрх заалт ЭХХШТХ-ийн цагдан хорин заалт хоёр зөрчилдсөн. ЭХХШТХ-ийн 14.9 дүгээр зүйлийн 1.4 дэх Олон улсын гэрээнд нийцэхгүй байна гэсэн үг.

–Тэгвэл шүүх яагаад ийм заалтыг хэрэглэв. Хууль, шүүхийн байгууллага хүний эрхзүйн байдлыг дордуулахгүй байх зарчимтай шүү дээ?

-Шүүгчийн хувьд Олон улсын гэрээ, Үндсэн хуульд нийцэхгүй зохицуулалт байна гэж үзэх юм бол тэр заалтаас түдгэлзээд энэ заалт Үндсэн хуульд нийцэж байгаа эсэхийг тогтоолгоё гэж Улсын дээд шүүх рүү хүсэлтээ явуулдаг. Улсын дээд шүүх Үндсэн хуулийн цэцэд хандаж, тэр заалтын талаар дүгнэлт гаргуулах процесстой.

Шүүгч өөрөө мэргэжлийн зориг гаргах юм бол мэргэжлийн заалт хэрэглэхгүйгээр түдгэлзүүлээд Цэцээс шийдвэр гартал түдгэлзүүлж болох байсан. Үнэхээр түдгэлзүүлэх шаардлагагүй гэж үзлээ гэхэд хуулийг хэрэглэх олон арга бий. Дан бичвэрийнх нь утгаар хэрэглэх, эсвэл тэр бичвэрийн үзэл баримтлал, үзэл санааг ойлгож хэрэглэх гэж хоёр зүйл байдаг. Дан бичвэрийнх нь агуулгаар харвал хүндэтгэх шалтгаангүйгээр ирээгүй л бол цагдан хорино гэж шууд уншигдах нь байна. Харин мэргэжлийн хуульч буюу шүүгчийн хувьд энэ заалтыг хүний эрхийн талаас ойлгож хэрэглэх ёстой байсан.

–Тодруулахгүй юу?

-Прокурорын хувьд шүүгчид хүсэлтээ гаргасан байна. Зургаан удаа мэдэгдэх хуудсаар дуудсан, гуравт нь ирсэн, гуравт нь хүндэтгэх шалтгаангүйгээр ирээгүй гэж тайлбарлажээ. Шүүгч прокуророос “Гурван удаад нь уулзсан юм байна. Дахиад нэмж гурван удаа дуудах ямар шаардлага байсан бэ. Энэ удаа дуудахдаа юуг тодруулж шалгах гэсэн бэ” гэдгийг асуух ёстой байсан. Мөн “Яагаад өмнөх гурван удаагийн уулзалтаар багтааж тодруулж чадаагүй юм бэ” гэдгийг ч мөн лавшруулах байв. Үнэхээр цаг хугацааны хувьд амжаагүй, ээдрээ түвэгтэй байсан гэж хэллээ гэхэд “Заавал дуудахгүйгээр өөр ажиллагаагаар хэргээ шалгах боломжтой байсан уу” гэдгийг ч асуух ёстой. Эдгээр асуултыг асуухад прокурор нотолж чадахгүй, тайлбараар нь бүрэн нотлогдохгүй бол шүүгч таны дуудан ирүүлэх ажиллагаа чинь зайлшгүй биш учраас цагдан хорихтой холбоотой заалтыг хэрэглэх шаардлагагүй гэж шийдвэрээ гаргаж болох байсан.

Энэ талаарх мэдээлэл олон нийтэд ил болсон шүүхийн мэдээнд тодорхой бус байсан. Тэнд дурдаагүй гэдэг бол энэ асуудал нотлогдоогүй, дүгнэлт хийгээгүй гэж ойлгоно. Энэ агуулгаар шүүгчийн захирамжийн үндэслэл бүхий байдал хангалтгүй харагдаж байгаа юм. Шүүхийн шийдвэр гэдэг хууль ёсны, үндэслэл бүхий байх ёстой шүү дээ.

-Шүүхийн шийдвэр гарсны дараа сэтгүүлчийг баривчлах ажиллагаа зохион байгуулагдсан. Цагдаагийн ажилтнууд шүүхийн шийдвэрийн талаарх бодит баримт, албан ёсны бичиг, тогтоолыг танилцуулахгүйгээр явахыг шаардсан. Ийм процесс байж болох юм уу?

-Шүүгчийн захирамжийг шүүгчийн туслах талуудад танилцуулах, биелүүлэх этгээдэд хүргэх үүрэгтэй. Мөн олон нийтийн анхааралд орсон хэргийг шүүхийн олон нийттэй харилцах албаар дамжуулж ийм, ийм үндэслэлээр ийм захирамж гарсан гэдгийг тайлбарлах ёстой. Учир нь шүүхийн үйл ажиллагаа ил тод байна гээд Монгол Улсын Шүүхийн тухай хуульд заагаад өгчихсөн. Төрийн нууцтай холбоотой асуудал дээр л хаалттай хуралдана. Шүүхийн мэдээ гэдэг пэйж хуудсан дээр товчхон мэдээ бичээд шүүхийн үйл ажиллагааг ил тод байх зарчмыг хангачихлаа гэж ойлгож болохгүй. Талуудад шүүхийн захирамжийг ойлгомжтой байдлаар тайлбарлах ёстой байсан. Мэргэжлийн байх ёстой, итгэл хүлээхүйцээр шийдвэр үйл ажиллагаагаа хэрэгжүүлэх ёстой. Захирамжийг биелүүлэх этгээдүүд очсон бол тэд “Ийм агуулгатай, ийм дугаар шийдвэртэй ийм шүүгчийн захирамж гарсан. Ийм үндэслэлээр бид шүүхийн шийдвэрийг биелүүлэх гэж байна” гэж тайлбарлаад мэргэжлийн ажиллах ёстой байлаа. Ил тод байдал хангагдаагүй учраас үл ойлголцол үүссэн.

-Хоёр хоногийн зайтай хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг хааж, сэтгүүлчийг баривчилсан энэ үйлдэл хэвлэлийн эрх чөлөө, хэвлэн нийтлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх эрхэд ямар үр дагавар бий болгох бол?

-Эрүүгийн хуулийн 14.2, 14.3-т хэвлэн нийтлэх үйл ажиллагаанд саад хийх нь гэмт хэрэг болно гэсэн заалт байгаа. Энэ хүн хэвлэн нийтлэх эрхээ хэрэгжүүлээд байна гэж прокурор харсан нь нөгөө талаас хэвлэн нийтлэх эрхэд халдсан гэмт хэрэг үйлдсэн үү гэж харах үндэслэл болно. Дээрх зүйл ангиар холбогдох албадыг шалгуулахаар өмгөөлөгчид хүсэлтээ гомдол гаргах шаардлагатай.

Сэтгүүлчийг цагдан хорьсон нь Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний үзүүлэлтийг, ялангуяа сэтгүүлчийн аюулгүй байдалтай холбоотой үзүүлэлтийг нэлээд доош нь татна. Энэ нь манай улсад хэвлэл мэдээллийн эрх члөөөний үйл ажиллагааны баталгаа бүрэн бэхжээгүй байна, маш амархан нурж байна гэсэн үг. Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөө хангагдахгүй байна гэдгийн цаана хувь сэтгүүлч Н.Өнөрцэцэгийн асуудал биш. Сэтгүүлзүйн мэргэжлийн үйл ажиллагаагаар дамжуулж иргэд мэдээлэлтэй байх эрхээ эдэлдэг. Мэдээлэлтэй байснаар эрх баригч улстөрчид, албан тушаалтнуудыг хянадаг. Тэд нарт шаардлага тавьдаг механизм юм. Энэ нь өөрөө ардчиллын механизм шүү дээ. Энэ механизмын аль нэг хэсгийг үгүйсгэж боомилж байгаа нь иргэдийн мэдээлэлтэй байх, мэдэх эрхийг боомилж байгаа гэсэн үг. Яалт ч үгүй хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний нөхцөл байдалд хүндээр тусна.

Тиймээс одоо оролцогч талууд үүн дээр хөдлөх ёстой. Хууль тогтоогчид дуугүй өнгөрөхгүйгээр Иргэний болон улс төрийн эрхийн тухай олон улсын фактын 9.3-т нийцүүлээд ЭХХШТХ-ийн цагдан хорих үндэслэлтэй холбоотой заалтыг хүчингүй болгох ёстой. Нөгөө талаар Засгийн газрын хувьд гэмт хэрэгтэй тэмцэх чиг үүргийнхээ хүрээнд мөрдөн байцаах байгууллагын бие даасан хараат бус байдлыг хангахад анхаарч ажиллах ёстой. Прокурор, шүүхийн байгууллагыг сургалтаар дамжуулж чадавхжуулах, хууль тогтоомжоо хүний эрхэд нээлттэй байдлаар хэрэглэдэг болох, хүнлэг байх талаар мэргэшүүлэх шаардлага байна гэдэг нь харагдаж байна.

Б.ЭНХЗАЯА

Улаанбаатар хотын агаарын бохирдлын 30 хувийг автомашинаас ялгарч байгаа хорт утаа бүрдүүлж байна гэж одоогоос гурван жилийн өмнө Орчны бохирдлыг бууруулах үндэсний хорооны Ажлын албаны дарга Б.Алтанзул мэдэгдэж байв. 2018 онд 18 хувьтай байсан энэ тоо гурван жилийн дотор 2020 оны сүүлч гэхэд бараг тал орчим хувиар өссөн байдаг. Агаарын бохирдлыг бууруулах, тэр дундаа автомашины хорт утааг багасгах тал дээр дорвитой арга хэмжээ авч чадаагүй нийслэлчүүдийн хувьд энэ тоо 30 хувиас хол давсан байх магадлалтай. Тиймээс агаарын бохирдлын тухай ярихад автомашины хорт утааг заавал хөндөх асуудал болж байгаа юм.

Автомашинаас ялгарах хорт утаанд 260 гаруй төрлийн хорт бодис агуулагддаг нь тодорхой болсон. Энэ нь хүний эрүүл мэндэд шууд хөнөөлтэй хорт бодисууд гэсэн үг. Улаанбаатар хотын хувьд хорт утаа ялгаруулж байгаа автомашиныг “приус” гэж нэрлэхэд буруудахгүй болчихоод байгаа. Улаанбаатар хотын авто замд нийслэлийн дугаартай, бүртгэлтэй 720 мянган тээврийн хэрэгсэл байгаа гэдгийг саяхан Хотын дарга Х.Нямбаатар мэдэгдсэн. Нийслэлд бүртгэлтэй эдгээр автомашины нэлээд өндөр хувийг “приус” загварын автомашин эзэлж байгаа.

Тэгвэл “приус” машинаас ялгаруулж буй хорт утааг шүүдэг гол эд анги нь нүүрсэн яндан. Автомашины дутуу шатсан утаанаас хорт бодисыг шүүх зориулалттай маш чухал эд анги. Хүнээр бол амны хаалт л гэсэн үг. Гэвч энэ чухал эд ангийн хууль бус наймаа сүүлийн жилүүдэд цэцэглэх болсон. Нүүрсэн яндангүй “приус” машин замын хөдөлгөөнд оролцоход хорт бодисууд ямар ч шүүлтүүргүйгээр агаарт шингэнэ. Энэ тухай “Өдрийн сонин” хөндөн бичсээр ирсэн.

Өнөөдөр бидний амьсгалж буй агаарын гуравны нэг нь автомашины хорт хий, тэр дундаа “приус” машинаас ялгарч байгаа ямар ч шүүлтгүүргүй, дутуу шатсан түлшийг шууд амьсгалж байгаа гэж хэлж болно. Учир нь “приус”-ын нүүрсэн яндангийн хууль бус наймааг өнөөдөр хүртэл холбогдох газрууд цэгцэлж чадаагүй байна.

Нүүрсэн яндангийн наймаа гэдэг нь ченжийн системд шилжчихсэн, бүр албан ёсны болчихсон наймаа. Иргэд нүүрсэн янданг ченжүүдэд зарна, хулгайчид автомашинаас нүүрсэн янданг нь нууцаар тайлж аваад дамлана. Үнэ ханш нь 800.000-1.200.000 төгрөгт хүрдэг. Зөвхөн замын хөдөлгөөнд оролцдог “приус” машинаас гадна Монгол Улсын хилээр оруулж ирэхэд нь аль хэдийнэ тайлаад авчихсан байх нь ч олонтаа.

Хулгайлж, тонон дээрэмдэж, хямд үнээр худалдаж аваад цугларсан яндангаа наймаачид БНХАУ руу гаргадаг. Хил дээр мөн Хятад талын ченж байдаг. Тэд Монголоос гарч байгаа нүүрсэн янданг хүлээж авч цааш худалддаг. Өөрөөр хэлбэл, БНХАУ-ын талд япон автомашины нүүрсэн яндангийн эрэлт өндөр байдаг. Албаны эх сурвалж “Нүүрсэн яндан доторх утаа шүүгчийг зөвхөн Японд өндөр технологиор үйлдвэрлэж гаргаж авдаг. БНХАУ, Хонгконг зэрэг улсад тэр технологид хүрч үйлдвэрлэж чаддаггүй учраас ийм эрэлт үүссэн гэсэн мэдээлэл албаны хүрээнд авагдаж байсан” гэж хүртэл тайлбарладаг.

Хамгийн ноцтой нь үүнийг зохицуулах хууль эрхзүйн орчин манайд байдаггүй. Гаалийн байгууллага хяналт шалгалтаар нүүрсэн янданг хил давуулахыг завдсан үйлдлүүдийг илрүүлдэг. Гэтэл хууль зөрчигчид “Нүүрсэн яндан бол Монгол Улсын хилээр нэвтрүүлэхийг хориглож, хязгаарласан бараа биш” гээд гаалийн байгууллагыг шүүхэд өгч, ялсан удаатай. “Засгийн газрын тогтоол, хууль тогтоомжид зааснаар хилээр нэвтрүүлэхийг хориглосон барааны жагсаалтад нүүрсэн яндан байдаггүй. Шүүх үүнийг л үндэслэсэн. Бид яах ч аргагүй болсон. Түүнээс хойш нөгөө нөхөд бүр гаалийн бүрдүүлэлт хийгээд нүүрсэн янданг энгийн бараа бүтээгдэхүүн шиг нэвтрүүлэх хандлага нэмэгдсэн” гэж ГЕГ-ын Гаалийн зөрчилтэй тэмцэх хэрэг бүртгэлийн газрын Хар тамхины хяналтын албаны дарга Б.Сүхбаатар тайлбарласан. Өнөөдөр ч энэ байдал дээрдээгүй. Нүүрсэн янданг хууль бусаар хилээр гаргасан хэвээр л байгаа юм.

Хамгийн сүүлд гаалийн байгууллагаас энэ талаар мэдээлэл өгөхөд Монгол Улсын хилээр 27.5 тонн катализаторыг экспортолсон тухай онцолж байлаа. Нэг машины нүүрсэн яндан дунджаар таван кг гэж үзвэл 27.5 тонн нь гэдэг нь 5000 машины нүүрсэн яндан гэсэн үг. Энэ бол өндөр тоо. Өөрөөр хэлбэл, өнөөдөр наанадаж 5000 приус машин утаа шүүгчгүйгээр замын хөдөлгөөнд оролцож нийтийн эрүүл мэндэд онц ноцтой хохирол учруулж байна гэсэн үг.

Нүүрсэн янданг хянах тогтолцоо өнөөдөр манай улсад байдаггүй. Хамгийн боломжит хувилбар нь автомашины оношлогоо гэж холбогдох байгууллагууд, мэргэжилтнүүд тайлбарладаг. Гэвч оношлогооны төвүүд дээр хийдэл дахиад л гардаг. Тодруулбал, оношлогооны төвүүд нүүрсэн янданг шалгадаг ганц аргачлалтай. Тэр нь бензин хөдөлгүүрт автомашины утаанд хорт бодисын хэмжээг үздэг стандарт. Автомашины CO2 0.3-аас ихгүй, CH нь 250-аас ихгүй байх ёстой. Утааных нь заалт ийм хэвийн байвал зүгээр гэж үзнэ. Харин хэвийн бус хэмжээнд байвал машины доогуур орж нүүрсэн янданг нь инженерүүд шалгадаг юм билээ. Приус машины жолооч нар техникийн үзлэгт орохдоо өөр машинаас яндан авч тавих, эсвэл хятад яндан суурилуулдаг зэрэг арга зальтай болчихсон. Оношлогооны төвүүд дээр утаанд хорт бодисын хэмжээг үздэг стандартаа мөрдөөд л явдаг. Жолооч нар энэ стандартад нь барих арга замуудыг дээрх байдлаар ашиглаад өнгөрдөг жишиг нэгэнт бий болжээ.

Автомашины утаанаас 260 гаруй төрлийн хорт бодис ялгардаг тухай дээр дурдсан. Эдгээр бодисын нэн тэргүүнд хар тугалга, нүүрстөрөгчийн дутуу болон давхар исэл, хүхэрлэг хий, хөө тортог, кадми, альдегид бенз(о)пирен диоксин зэрэг хорт бодисууд ялгардаг болохыг мэргэжлийн хүмүүс онцолдог. Эдгээр хорт бодис нь амьсгалын замын цочмог болон архаг өвчин, харшлын эмгэг үүсгэх, элэг, бөөр, уушгийг гэмтээх, зүрх судас, мэдрэл сэтгэхүйн эрхтнүүдийн үйл ажиллагааг алдагдуулах, амьсгал боох, ядрах бие сульдах, хорт хавдар үүсгэх, хүүхдийн өсөлт зогсоох зэрэг маш хоруу чанартай. Тухайлбал, хар тугалга нь ихэнх эрхтний тогтолцоонд сөрөг нөлөө үзүүлдэг орчныг бохирдуулагч хортой бодис юм. Мэдрэлийн хор гэж нэрлэгддэг бөгөөд нөхөн үржихүйн тогтолцоонд сөрөг нөлөө үзүүлэх, хүүхдийн өсөлтийг бууруулахаас гадна хүүхдийн тархины хөгжлийг саатуулах аюултай, оюуны хомсдолд хүргэж ч болох талтай гэж үздэг. Хүхэрлэг хий нь хүний уургийн солилцоо, дааврын үйл ажиллагааг алдагдуулж, уушгинд нөлөөлөхөөс гадна хамгийн аюултай нь агаар дахь хүхэрлэг хийгээр амьсгалахад амьсгалын эрхтэн дэх усны ууртай нэгдэж хүхрийн хүчил үүсгэж амьсгалын эрхтэнг гэмтээдэг аюултай.

Тэгвэл эдгээр хорт бодисууд агаарт ямар түвшинд байгааг Цаг уур орчны шинжилгээний газарт шинжилдэг. Тус газрын 2022, 2023 оны харьцуулсан судалгаагаар маш ноцтой үр дүн харагдаж байгаа юм. Хамгийн сүүлд 2023 оны нэгдүгээр сарын 9-15-ны өдөрт агаарт байх түгээмэл зургаан бохирдуулагч болох хүхэрлэг хий, азотын давхар исэл, PM-10, PM-2.5 тоосонцор, нүүрстөрөгчийн дутуу исэл, озоны хэмжээг өнгөрсөн онцтой харьцуулахад хүхэрлэг хий долоо хоногийн дундаж агууламж 2022 онд 148 микрограмм (мг) байсан бол 2023 онд 152 болж өссөн үзүүлэлттэй. 24 цагийн дундаж хамгийн их агууламж 2022 онд 505 мг байсан бол 2023 онд 648 мг болж бас өссөн байна. Агаарын чанарын стандарт агууламжаас хамгийн их байсан нь Зурагт орчим 12.9 дахин их байжээ. Азотын давхар ислийн хувьд долоо хоногийн дундаж агууламж болон 24 цагийн дундаж агууламжаар Нэгдүгээр хороолол орчим агаарын чанарын стандартаас 2.9 дахин их байжээ.

Хараммсалтай нь автомашины утаанд агуулагддаг бодисуудын хамгийн хор хөнөөлтэй гэгддэг хар тугалгыг хэмжих хянах лаборатори манайд байдаггүй. Хар тугалгыг хэмжих багаж төхөөрөмж байдаггүй болохыг албаныхан хэлдэг. Харин хувийн лабораториуд энэ талаарх судалгааг зарим тохиолдолд хийдэг. Түүний нэг бол Эрүүл ахуй, хор судлалын лаборатори юм. Тус лабораторийн эрхлэгч Д.Нарансүх “Хар тугалга бол орчинд байдаг хортой метал хэлбэрийн элемент. Олон зүйлд хар тугалга агуулагддаг. Хар тугалга хүний биед орохоор мэдрэлийн эрхтэн тогтолцоо, ялангуяа хүүхдийн сэтгэхүй, оюуны хөгжилд сөрөг нөлөөтэй. Тиймээс зайлшгүй хянах шаардлагатай. Бид өнгөрсөн хугацаанд энэ талаар судалгаа хийж ирсэн. Улаанбаатар хотын 3-4 настай хүүхдийн цусанд хар тугалга 6-8 мг/бл хэмжээтэй гарсан. Энэ нь ДЭМБ-ын зөвлөмж хэмжээнээс хэтэрсэн үзүүлэлт. ДЭМБ-ийн зөвлөдөг хэмжээ таван мг/бл байдаг. Энэ хэмжээнээс хэтэрвэл сөрөг нөлөөтэй гэж үзнэ. Хүүхдийн цусанд хар тугалга хаанаас ороод байна вэ гэдэг асуудал болоод байгаа. Бидний үзэж байгаагаар агаарын бохирдолд өндөр байх магадлалтай” хэмээж байлаа.

Нүүрсэн яндангүй “приус” машинууд агаарын бохирдол үүсгэгч гол эх үүсвэрийн нэг болж байгааг албаныхан хүлээн зөвшөөрдөг. Байгаль орчин аялал жуулчлалын сайд Б.Бат-Эрдэнэ 2022 оны гуравдугаар сарын 25-ны өдрийн 20 дугаар тушаалаар тээврийн хэрэгслийн нүүрсэн яндантай холбоотой хууль эрх зүйн орчныг боловсронгуй болгох, түүнд тавих хяналтыг сайжруулах, Монгол Улсын хилээр гаргахыг хориглосон бараа бүтээгдэхүүний жагсаалтад оруулах тухай тусгаж, хяналт шалгалтыг эхлүүлж байв. Шалгалтын явцад 2446 “приус” машин катализатор буюу нүүрсэн яндангүй байсныг илрүүлсэн ч цаашид ямар арга хэмжээ авах талаарх мэдээлэл бүрхэг болоод мартагдсан. Тэгвэл саяхан Түгжрэлийг бууруулах Үндэсний хорооны дарга, сайд Б.Дэлгэрсайхан “Улаанбаатар хотын хөдөлгөөнд оролцож байгаа нийт “приус” загварын машиныг 100 хувь гэж үзэхэд 50-60 хувь нь хорт утаа ялгаруулалтыг шүүдэг нүүрсэн яндангаа худалдчихсан. Нүүрсэн яндангүй машинууд нийслэлийн замын хөдөлгөөнд оролцвол агаарын бохирдол яг хэвээрээ л байна. Ийм учраас дараагийн хурлыг Агаарын бохирдлыг бууруулах хороотой хамтарч зохион байгуулна” гэв.

Б.ЭНХЗАЯА

 

Харилцаа холбооны зохицуулах хорооноос өнгөрсөн бямба гаригт Зариг.мн мэдээллийн сайтын үйл ажиллагааг зогсоосон. Үүнтэй холбоотойгоор тус сайтын ажилтнууд өчигдөр хоёр дахь өдрөө суулт зарлалаа.

Зариг.мн мэдээллийн сайтыг хаасан талаар Харилцаа холбооны зохицуулах хорооноос бямба гаригт “ХХЗХ нь Харилцаа холбооны тухай хуулийн 9.1.14 дэхь заалт, Домайн нэрийг ашиглах, бүртгэх журмын VI зүйл, Интернетийн үйлчилгээ ашиглах тусгай журмын 3.8.1 дэх заалтын дагуу холбогдох эрх бүхий байгууллагын шийдвэрийг үндэслэн зөрчилтэй домайн нэрийг жагсаалтад оруулах, интернетийг хязгаарлах арга хэмжээ авдаг.Энэ хүрээнд Сонгинохайрхан дүүргийн прокурорын газрын арванхоёрдугаар сарын 1-ний 116 тоот зөвшөөрөл, ЦЕГ-ын Мөрдөн байцаах албаны арванхоёрдугаар сарын 1-ний дугаар тоот шийдвэрийг үндэслэн Зариг.мн цахим хуудсыг зөрчилтэй домэйн нэрийн жагсаалтад оруулсан” гэсэн тайлбарыг өгсөн юм. МСНЭ-ээс тус сайтын үйл ажиллагааг нээхийг шаардсан албан шаардлагыг Цахим хөгжил, харилцаа холбооны сайд Н.Учралд гардуулсан. Үүний дагуу сайд Н.Учрал тайлбар хийхдээ “Энэ бол монгол хүн бүр, сэтгүүлчдийн, хэвлэл мэдээллийн байгууллагуудын үгээ хэлэх, үзэл бодлоо илэрхийлэх ардчиллын суурь зарчимд халдаж байгаа хэрэг.Тиймээс МСНЭ цаашид олон хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлд тохиолдохоос сэргийлж, бидэнд хандаж байгаа гэж ойлгож байна. Зариг.мн сайтыг хязгаарласан асуудлаар би өглөө мэдээлэл авсан. ХХЗХ-ны дарга руу энэ талаар мэдээлэл авах гэж холбогдсон.

Харилцаа холбооны хуульд заасан домайн бүртгэх хязгаарлах, журам, Тусгай зөвшөөрлийн үндэслэлүүд байдаг. ХХЗХ манай яамны харъяа агентлаг биш. Прокурорын дүгнэлт, ШЕЗ-ийн гомдлыг үндэслэн цагдаагийн байгууллага ХХЗХ-нд шаардлага тавьсан байгаа юм. Тэгэхээр мэдээж журам, хуульд заасан үүргийг биелүүлэх шаардлага ХХЗХ-нд гарсан. Журмынхаа хүрээнд тодорхой хугацаанд хязгаарласан юм байна. Zarig.mn сайтыг нээх хуулийн гарц манай яаманд байхгүй, хуульд өөрчлөлт оруулахаас өөр аргагүй. Салбарын сайдаар ажиллаж байхдаа хууль эрх зүйн орчинд нь өөрчлөлт хийх нь миний нэгдүгээр зорилт байна. Хоёрдугаарт, Засгийн газрын хуралдаан дээр домайн нэр бүртгэх журмыг тодорхой өөрчлөлт хийх талаар танилцуулна” гэсэн юм.

Мөн өдөр ХЭҮК-оос уг асуудалтай холбоотойгоор Цагдаагийн ерөнхий газарт хандсанаа мэдэгдсэн юм. ЦЕГ-аас үүний дагуу мэдэгдэл гаргасан байв. Тус мэдэгдэлд “…Цагдаагийн байгууллагаас аливаа мөрдөн шалгах ажиллагааг прокурорын байгууллагын байнгын хяналт дор явуулдаг бөгөөд мөрдөн шалгах ажиллагаанд “сэтгүүл зүйн салбар” огт хамааралгүй, зөвхөн иргэн, хуулийн этгээдийн гомдлоор хувь хүнийг шалгаж байгаа ба цагдаагийн байгууллагын бүхий л үйл ажиллагаа хуулийн хүрээнд явж байгааг үүгээр мэдэгдэж байна. Мөн Зариг.мн сайтыг хаасан мэдээлэл явж байна, Ө гэгч нь энэ сайтаар дамжуулан гадаадын хөрөнгө оруулалттай компанийн муудсан гэх махыг амсаж бичлэг оруулах зэргээр олон удаа иргэдийг төөрөгдөлд оруулах худал мэдээлэл тарааж, цахим сайтыг гэмт хэрэг үйлдэх хэрэгсэл болгон ашигласан, мөрдөн шалгах ажиллагаа дуусаагүй байхад удаа дараа ташаа мэдээлэл нийтэлж байгаа нь ЭХХШТХ-ийн 21.1 дүгээр зүйлийн гурав дахь хэсэгт зааснаар прокурорын зөвшөөрлөөр харилцаа холбооны сүлжээнд нэвтрэх боломжийг хязгаарлах мөрдөн шалгах ажиллагаа явуулж шалгах шаардлага үүссэн. Энэ нь мөрдөн шалгах ажиллагааны нэг хэлбэр юм…” гэсэн байв.

Уг мэдэгдэл гарсны дараа Зариг.мн сайтын эрхлэгч Н.Өнөрцэцэгийг Эрүүгийн цагдаагийн албанд 20 минутын дотор ирж мэдүүлэг өгөхийг хүссэн байв. Үүний дагуу бямба гаригийн орой 19:00 цагийн үед сэтгүүлч Н.Өнөрцэцэг Эрүүгийн цагдаагийн албанд мэдүүлэг өгөв. Тэрээр энэ тухай “Яллагдагчаар татсан тогтоол танилцууллаа. Бусдын эд хөрөнгийг авахыг заналхийлсэн гэдэг үндэслэлээр. Би Эмээлтэд махны асуудлаар лайв хийсэн. Тэр үед иргэний эд хөрөнгийг өг гэж хэлсэн гэсэн юм шиг байна. Иймэрхүү утгатай өргөдөл байгаа бололтой. Өргөдлийг хэн гаргасан, хэдэн төгрөг нэхсэн, би хэнийг шантаажилсан, хэн надад шантаажлуулсан нь тодорхой биш байна” гэсэн юм. Ингээд 21:00 цагийн үед Зариг.мн сайтын ажилтнууд Төв талбайд суулт зарлаж эхлэв.

З.Боргилмаа: Энэ асуудлаар Дэлхийн сэтгүүлчдийн холбоонд хандана

Энэ үеэр МНСЭ-ийн дэд тэргүүн З.Боргилмаатай ярилцлаа.

---

-Зариг.мн сайтын үйл ажиллагааг хааж байгаа үндэслэлийг МСНЭ хэрхэн харж байгаа вэ?

-Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг хаана гэдэг бидний нийтлэг эрх ашгийг хөндөж байгаа хэлбэр. Монгол Улс Үндсэн хуулиараа иргэний хэвлэн нийтлэх эрх чөлөө, үзэл бодолтой байх, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрхийг баталгаажуулсан. Энэ эрхийн баталгааг төр хангах ёстой гэж заасан байдаг. Мөн Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хуулиар төр мэдээллийн агуулгыг хянах байгууллагыг байгуулахгүй, тийм байгууллагыг төсвөөс санхүүжүүлэхгүй гэж заасан. Гэтэл Зариг.мн сайтыг үүсгэн байгуулагч, эрхлэгч Н.Өнөрцэцэгийг гэмт хэрэгт холбогдуулан шалгахдаа хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг нь хааж байгаа нь хэвлэлийн эрх чөлөөг хөндөж, сэтгүүлчийн мэргэжлийн үйл ажиллагааг хязгаарлаж байгаа үйлдэл.

Цагдаа дээр тухайн сайтын нийтлэлийн бодлоготой холбоотой гомдол ирээд шалгаж байгаа юм байна. Үүнийг шалгах явцдаа хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг нь хаана гэдэг ямар ч хуульд байхгүй үйл ажиллагаа юм. ЦЕГ-ын ХМТ-ийн дарга Б.Батзориг мэдээлэл хийхдээ ЭХХШТХ-ийн 22.1.3-ыг үндэслэж прокуророос зөвшөөрөл авсан гэж мэдэгдсэн. Тэгвэл прокуророос бичиг баримт шалгах, эд хөрөнгийн шилжилт хөдөлгөөнийг хянах, харилцаа холбооны хэрэгсэлд хяналт тогтоохын тулд зөвшөөрөл авдаг юм байна. Гэтэл уг заалтад хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг хаах тухай үг, үсэг юу ч байхгүй. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг харилцаа холбооны хэрэгсэлтэй андуураад байна. Харилцаа холбооны хэрэгсэл гэдэг хувь хүний утас, мессэж, чат гэж ойлгож болно.

Тэгэхээр хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг хаахын тулд өөр үйл ажиллагааг зохицуулах заалтыг иш татаад прокурор руу хүсэлт явуулаад прокурор түүнийг нь хянаад зөвшөөрчихсөн байгаа нь бүхэлдээ хуулиа ойлгоогүй, хууль бус үйл ажиллагаа болж байна.

-Харилцаа холбооны зохицуулах хороо ямар тохиолдолд хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг хаах вэ?

-Прокуророос хянаад хаа гэдэг дүгнэлтийг ХХЗХ руу явуулсан байна. ХЗХХ-ны мэдэгдсэнээр журамдаа хуулийн байгууллагаас ирсэн дүгнэлт хүсэлтийг үндэслэж хаана гэсэн байна. Ингээд прокуророос бичиг очиход шууд хаах журамтай юм байна. Хамгийн ноцтой нь ХХЗХ-ны мөрдөж байгаа журам нь бүх хуулиудаа давчихсан байна. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл мөрийтэй тоглоом зохион байгуулах, хүчирхийлэл садар самууныг сурталчлах, дайн самуунд өдөөх агуулгатай нийтлэл нэвтрүүлэг нэвтрүүлсэн бол хаана гэдэг хуулийн заалттай.

Хуурамч мэдээлэл гэдэг технологи ашигласан, огт болоогүй, байхгүй зүйлийг гаргаж ирэхийг хуурамч мэдээ гэж үзэж байгаа. Харин худал мэдээлэл байсан уу, үгүй юу гэдгийг хууль тогтооно. Ямарваа асуудлыг цагдаагийн байгууллага шалгаад прокурор дээр очиж байж худал мэдээлэл мөн байсан эсэхийг нотлох ёстой. Шүүхээр эцэслээгүй, худал мэдээлэлд холбогдуулаад шалгаж байгаа дээрээ шууд хуурамч мэдээлэл гэж оруулаад хаачихаж байна. Энэ бол бүхэлдээ хууль зөрчсөн үйл ажиллагаа.

-Ардчилсан, хэвлэлийн эрх чөлөөтэй улсад өнөөдөр сэтгүүлчид байцаагдаж, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээ хаалгуулж, жагсаж байгаа нь маш ноцтой дүр зураг харагдаж байна шүү дээ. Хэдхэн сарын дараа улс төрийн сонгууль болно. Магадгүй энэ үйл ажиллагаа улс төртэй холбоотой юу?

-Огт өөр нөхцөл дээр хэрэглэдэг хуулийн заалтыг үндэслээд цагдаа нь прокурортоо хүсэлт явуулаад прокурор түүнийг нь хянасан нэртэй гүжирдэж гаргаж ирээд хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг хаалгачихаж байна гэдэг бүхэлдээ хэвлэл мэдээллийг, сэтгүүлчдийг айлгах, мохоох зорилготой үйл ажиллагаа. Үүгээр далимдуулаад ямар ч хамаагүй хэрэг тохоод шалтаг олж ирж байгаад сэтгүүлчийг дарж авах гэж байна. Тэр дундаа цахим сэтгүүл зүй өнөөдөр илүү анхаарал татахуйц байх, илүү их хандалт авах өрсөлдөөн дунд хамгийн тэргүүнд нь гарч ирж байгаа сайтыг ингэж дарж авъя гэдэг зорилготой үйл ажиллагаа явж байна.

Хоёрдугаарт, улс төрийн зорилго байхыг үгүйсгэхгүй. МСНЭ улс төрийн үйл ажиллагаанд оролцохгүй. Зөвхөн мэргэжлийн эрх ашгаа хамгаалах үйл ажиллагаагаа үргэлжлүүлнэ, тэмцэнэ.

-ЦЕГ-аас гаргасан мэдэгдэлд ноцтой зүйлс хөндөгдсөн байна. Зариг.мн сайтыг хаасан нь сэтгүүл зүйтэй холбоогүй гэх зэргээр агуулгын хувьд зөрчилтэй зүйлс харагдаж байна. Үүн дээр ямар байр суурьтай байна вэ?

-Энэ бол Н.Өнөрцэцэг гэдэг хүн дээр ирсэн гомдол мэдээллийн мөрөөр шалгаж байгаа хувь хүний мэдээлэл. Сэтгүүлзүйтэй хамаагүй гэж ЦЕГ мэдэгдэж байна. Үгүй, сэтгүүлзүйтэй хамаатай. Учир нь Н.Өнөрцэцэгийн өмд гутлын хулгайн хэргийг шалгаагүй байна. Яг тэр хүний сэтгүүлзүйн үйл ажиллагаатай холбоотой гомдол мэдээлэл дээр авч хэрэгжүүлж байгаа арга хэмжээ байна. Сэтгүүлч мэргэжлийн үйл ажиллагаа явуулж, хэвлэн нийтэлсний улмаас үүсч байгаа хэргүүд учраас энэ бол яах аргагүй сэтгүүлзүйтэй хамаатай. Үүн дээр бид цагдаагийн үгэнд орж хувь хүний хэрэг, сэтгүүлзүйд хамаагүй гэж байна гэж орхиж болохгүй.

Нөгөө талаар гэмт хэргийн шинжтэй мэдээллийг шалгаж байгаа бол шалгаж тогтоосны дараа арга хэмжээ авахгүй яагаад гэмт хэрэгтэн мэтээр мэдээллээд байна вэ. Яагаад тэр сайтыг гэмт хэргийн хэрэгсэл болгож байна гэж үзээд байна вэ. Шалгаж байгаа мэдээллээ батлагдаж нотлогдсон мэтээр арга хэмжээ авч байна вэ гэдгийг бид эсэргүүцэж байна. Сайтыг гэмт хэргийн хэрэгсэл болгосон гэнэ. Үгүй, тэр бол сэтгүүлзүйн өөрийнхөө үндсэн чиг үүргээ хэрэгжүүлсэн. Байгаа баримт, үзэл бодлыг гаргаж тавьсан. Энэ бол сэтгүүлзүйн мэргэжлийн үйл ажиллагаа болохоос сэтгүүлзүйг үүнийх нь төлөө гэмт хэргийн хэрэгсэл болгож байна гэж үзэж байгаа бол төрийн хүчний байгууллагын зүгээс хийж байгаа хариуцлагагүй, болчимгүй дүгнэлт.

-МСНЭ цаашид үүн дээр ямар арга хэмжээ авах вэ?

-Хэвлэн нийтлэх эрх чөлөө, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх эрх чөлөөг хаачих юм бол хүн бусад зөрчигдсөн эрхээ хамгаалах ямар ч арга замгүй болдог. Түүндээ л манай салбарын гол эмзэг цэг нь байна. Түүн рүү л хатгаж байна. Энэ бол Н.Өнөрцэцэгийн хэрэг гэж хаяж болохгүй. Энэ эрх чөлөөг л хаачих юм бол хэн ч бусад алдагдсан эрх чөлөөгөө хамгаалах арга замгүй болно. Тиймдээ ч энэ бол нийгмээрээ эмзэглэх ёстой сэдэв.

МСНЭ Дэлхийн сэтгүүлчдийн холбооны гишүүн. Дэлхийн сэтгүүлчдийн холбоо НҮБ-д дуу хоолойтой байгууллага. МСНЭ салбарын бусад төрийн бус байгууллагуудаас ганц л ялгарах зүйл нь олон улсын сэтгүүлчдийн холбооны статус. Энэ статусаа бид маш сайн өндөр түвшинд хадгалж ирсэн. Бид Дэлхийн сэтгүүлчдийн холбоонд 1506 сэтгүүлчийн квоттой. Энэ бол өндөр түвшний оролцоо. Үүнийг дагаад Дэлхийн сэтгүүлчдийн холбооны бусад төлөөний байгууллагууд, удирдах зөвлөлд суудалтай. Тэгэхээр энэ статусаа ашиглана. Төрийн хууль сахиулах байгууллага нь хуульд заагаагүй үндэслэлээр прокурортойгоо нийлээд хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг хааж байна гэдэг баримтыг явуулж үнэлэлт дүгнэлт гаргуулж, бусад улс орны чөлөөт хэвлэл бүхий ардчилсан улс орнуудын анхаарлын төвд оруулна. Дэлхийн сэтгүүлчдийн холбоо бол буад бүх улс орон руу мэдэгдэл хүргүүлдэг. Үүн дээр акц явуулж тэмцэнэ гэдэг уриалга гаргадаг байгууллага гэлээ.

МНСЭ өчигдөр 13:00 цагт ЦЕГ-д тус сайтын үйл ажиллагааг өнөөдрийн (өчигдрийн) дотор нээхийг шаардсан шаардлагыг дахин хүргүүлсэн юм.

Зариг.мн мэдээллийн сайтын ажилтнуудын суулт өчигдөр үргэлжилсээр байв.

Б.ЭНХЗАЯА

 

 

Консул асан Д.Мөнх-Эрдэнэ ШШГЕГ-ын харьяа 413 дугаар ангид хоригдож байхад түүнтэй Тусгай ажиллагааны газрын албан хаагчид зүй бусаар харьцсан, эрүүдэн шүүсэн талаар ЦЕГ-ын Мөрдөн байцаах газарт гомдол гаргасан талаар бид өмнө нь мэдээлсэн. Хорих ангид юу болсон талаар ШШГЕГ-ын Хорих ял эдлүүлэх албаны дэд дарга, хурандаа Ч.Нэргүйтэй ярилцлаа.

---

-Д.Мөнх-Эрдэнэ шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх байгууллагын албан тушаалтнуудын талаар ноцтой мэдээлэл бүхий гомдлыг цагдаагийн байгууллагад гаргажээ. Гомдолд бичсэнээр ШШГЕГ-ын Тусгай ажиллагааны газрын алба хаагчид хорих ангид зориуд үйл ажиллагаа явуулж, Д.Мөнх-Эрдэнийг эрүүдэн шүүсэн гэсэн нь анхаарал татаж байна. Хэл амаар доромжилж, галуун цуваагаар явуулах, нүцгэлэх, цахилгаан бороохойгоор цохих зэрэг процесс өрнөсөн гэсэн байна. Иймд явдал болсон эсэх талаар тодорхой тайлбарлаж өгөхгүй юу?

-Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх ерөнхий газрын даргын 2023 оны долдугаар сарын 5-ны өдөр баталсан удирдамжийн дагуу Хорих ял эдлүүлэх албаны Тусгай ажиллагааны газрын алба хаагчид 2023 оны аравдугаар сарын 12, 13-ны өдрүүдэд Сэлэнгэ аймгийн Мандал сум дахь Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх хэлтэс 413 дугаар нээлттэй, хаалттай хорих ангид хуваарийн дагуу холбогдох хууль, журам, стандартын хүрээнд нийт хоригдол, хоригдогсдын бие, байр, эд зүйлд төлөвлөгөөт үзлэг нэгжлэг зохион байгуулсан. Уг үйл ажиллагааг 2023 оны есдүгээр сард 415, 425 дугаар нээлттэй, хаалттай хорих ангиудад мөн зохион байгуулсан байдаг. Цаашид хуваарийн дагуу төвлөрсөн бусад хорих ангиудад зохион байгуулахаар ажиллаж байсан.

Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх тухай хуулийн 232 дугаар зүйлийн 232.1 дэх хэсэгт “хоригдлын бие байр түүний ойр орчинд алба хаагч ямар ч үед үзлэг нэгжлэг хийж болно” гэж заасны дагуу 2023 оны аравдугаар сарын 12-ны өдрийн 14-16 цагийн хооронд 413 дугаар нээлттэй, хаалттай хорих ангийн нийт 287 хоригдлын биед ил шарх, сорви байгаа эсэхийг шалгаж нүцгэн биений үзлэг хийж ажилласан. Уг ажиллагааг тус ангийн алба хаагчид гүйцэтгэсэн. Тусгай ажиллагааны газрын алба хаагчид нэгдсэн үйл ажиллагаанд хяналт тавьж хоригдлуудын дэг журмыг сахиулан оролцож хамтран ажилласан. Тухайн үед хоригдлуудыг цохих, зодох бэртээх, аливаа хэлбэрээр эрүүдэн шүүх, үндэслэлгүйгээр тусгай хэрэгсэл хэрэглэх зэрэг үйлдэл гаргаагүй. Өөрөөр хэлбэл хоригдол Д.Мөнх-Эрдэнэд чиглэсэн ямар нэгэн үйл ажиллагаа зохион байгуулаагүй. Түүний бие, эрх чөлөөнд нь халдаагүй, хуулийн дагуу үйл ажиллагаа явагдсан.

-Энэ явдлаас үүдэж эрүүл мэндэд нь өөрчлөлт гарсан. Даралт ихсэх, бөөр үрэвсэх зэрэг өөрчлөлт гарсныг дурдсан байсан. Хорих ангийн эмч хоригдлыг хэвтэх шаардлагатай гэж байсныг юу гэж ойлгох вэ?

-Хоригдол Д.Мөнх-Эрдэнэ нь 413 дугаар нээлттэй, хаалттай хорих ангид ирснээс хойш есөн удаа ангийн эмч, сувилагчид үзүүлж эрүүл мэндийн тусламж үйлчилгээ авч байсан. Тухайн үйл ажиллагаа зохион байгуулагдсан өдрүүд буюу аравдугаар сарын 12, 13-ны өдрүүдэд ямар нэгэн эмнэлгийн тусламж үйлчилгээ авч, эмнэлэгт хэвтэн эмчлүүлээгүй. Харин аравдугаар сарын 15-ны өдөр толгой өвдсөн гэх зовуурьтай ангийн эмнэлэгт үзүүлсэн. Зовуурийн дагуу өвдөлт намдаах даралт бууруулах, зүрхний хэм бууруулах эм уулгасан. Артерийн даралт ихсэлт нэгдүгээр зэрэг оношоор тус ангийн эмнэлэгт хэвтэж даралт бууруулах, зүрх судасны үйл ажиллагаа дэмжих, тархины цусан хангамж сайжруулах эмийн эмчилгээ төлөвлөн хийх гэсэн боловч тухайн үед өөрийн хүсэлтээр татгалзсан тул биеийн байдлыг тогтмол хянан ажиллаж байсан.

-Хорих ангийн дарга, ажилтнууд болох Б.Нандинболор, А.Намсаманд, А.Батхуяг, Э.Ууганбаяр нарын алба хаагчид хоригдлуудтай зүй бусаар харьцдаг, хууль зөрчсөн үйлдлүүдийг тайлбарлажээ. Ахиад ч энэ талаар мэдүүлэг өгөх боломжтой гэсэн байна. Эдгээр албан тушаалтнуудтай ШШГЕГ-ын зүгээс тайлбар мэдээлэл авсан уу?

-Энэ асуултад нэг залруулга хийх нь зөв гэж бодож байна. Учир нь хурандаа Б.Нандинболор, хурандаа А.Намсаманд нар нь Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх ерөнхий газрын удирдах албан тушаалтан тул чиг үүргийнхээ хүрээнд хоригдолтой харьцаж ажиллах шаардлагагүй байдаг. Харин 413 дугаар ангийн дарга хурандаа А.Батхуяг, дэд дарга ахмад Э.Ууганбаяр нарыг хоригдлуудтай зүй бус харьцсан харилцааны зөрчил гаргасан эсэхийг тухайн үед ШШГЕГ-ын Хяналт шалгалт, аюулгүй байдлын газраас албаны шалгалт явуулахад дээрх зөрчил гараагүй болох нь тогтоогдсон. Мөн тухайн асуудалтай холбогдуулан Хүний эрхийн болон прокурорын байгууллагаас хяналт, шалгалт хийхэд хорих ангийн удирдлагын зүгээс дээрх таны асуултад дурдагдсан зөрчил гараагүй байна гэж үзсэн.

-Цахим уулзалттай холбоотой зөрчлийн акт тавьсан асуудлыг хөнджээ. Хоригдол ар гэртэй уулзалт хийх үед түүнийг чагнах, хуулбарлах нь хүний эрхэд нийцэх үү?

-Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх тухай хуулийн 198, 199, 200, 201, 202, 213 дахь заалт, Хорих ангийн дотоод журмын 16 дугаар зүйл, Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх байгууллагын цахим мэдээллийн аюулгүй байдлыг хангах журмын 12.5.3 дахь заалтуудыг үндэслэн хоригдлыг ар гэр, хууль ёсны төлөөлөгчтэй цахимаар уулзалт хийх ажиллагааг 2018 оны “Цахим уулзалт зохион байгуулах журам”-аар зохион байгуулдаг уг журмын дугаар зүйлийн 5.1 дэх хэсэгт “цахим уулзалтаар хийгдсэн яриаг бичлэгт хадгалан баримтжуулж сан үүсгэн хадгалж болно” гэх заалтын хүрээнд аюулгүй байдлыг хангах, гэмт хэрэг зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх зорилгоор цахим уулзалт хийсэн хоригдолд хяналт тавьж ажиллаж байсан.

“Цахим уулзалт зохион байгуулах журам”-аас дээрх заалтыг хасаж, хувь хүний нууцад хамаарах мэдээллийг задруулахгүй байх чиглэлээр нэмэлт зүйл, заалт тусган шинэчлэн боловсруулах ажил хийгдэж байна.

-Д.Мөнх-Эрдэнэ магадланд орох боломжтой болсон гэж ар гэрийхэн нь мэдэгдэж байна. Энэ талаар тодруулахгүй юу?

-Хоригдол Д.Мөнх-Эрдэнэ нь цахим уулзалт хийх хугацаандаа алба хаагчийн тавьсан хууль ёсны шаардлагыг удаа дараа биелүүлээгүй, эсэргүүцсэн гэх зөрчилд Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх тухай хуулийн 227 дугаар зүйлийн 277.1.1 дэх хэсэгт заасны дагуу “түр хугацааны уулзалт хийх эрхийг нэг сарын хугацаагаар хасах” сахилгын шийтгэл оногдуулсан. Сахилгын шийтгэл оногдуулсан тушаал холбогдох баримтыг харьяа прокурорын байгууллагаас хууль, журмын хүрээнд хянаж, хүчин төгөлдөр хэвээр үлдээсэн.

Эрүүгийн хуулийн зургадугаар зүйлийн 6.12.1 дэх хэсэгт “Ялтан гэмт хэрэг үйлдэж учруулсан хохирлоо нөхөн төлж зан байдлаараа нийтэд аюулгүй болсноо нотлон харуулж ял эдлэх хугацаандаа ноцтой зөрчил гаргаагүй, оногдуулсан ялын дараах хувийг эдэлсэн бол прокурорын саналыг харгалзан шүүх хугацаанаас өмнө суллаж, хяналт тогтоохоор шийдвэрлэж болно” гэж заасны дагуу хоригдол Д.Мөнх-Эрдэнийг хугацаанаас өмнө суллах үндэслэлгүй юм.

Б.ЭНХЗАЯА

Консул асан Д.Мөнх- Эрдэнийг Сэлэнгэ аймгийн Зүүнхараа дахь ШШГЕГ- ын харьяа 413 дугаар ангиас Улаанбаатар хот дахь 441 дүгээр ангид энэ сарын эхээр шилжүүлсэн. Түүнийг хорих 413 дугаар

ангид байх үед өнгөрсөн сард ШШГЕГ-ын Тусгай ажиллагааны газрын алба хаагчид зэвсэглэн хорих ангид ажиллагаа явуулсан байдаг. Энэ үеэр Д.Мөнх- Эрдэнийн эрхэд ноцтой халдсан талаар мэдээлэл гарсан ч  ХЭҮК хорих ангид ажиллаад “Хууль бус үйлдэл гараагүй” гэх утгатай мэдээллийг олон нийтэд мэдэгдсэн юм.

Тэгвэл Д.Мөнх-Эрдэнэ тухайн өдөр юу болсон талаар ЦЕГ-ын Мөрдөн байцаах албанд гомдол гаргажээ. Түүний гомдлыг сийрүүлбэл,

“441 дүгээр нээлттэй хорих ангийн захиргаагаар дамжуулан ЦЕГ-ын мөрдөн байцаах албанд гомдол гаргах нь:

Монгол Улсын иргэн Даваагийн Мөнх-Эрдэнэ миний бие анх удаа нээлттэй энгийн зэрэглэлд 413 дугаар хорих ангид биеэр ял эдэлж байсан. Гэтэл хууль бусаар давхар шийтгэл оногдуулж 2023 оны аравдугаар сарын 12-ны өдөр ШШГЕГ- ын тэргүүн дэд дарга ял эдлүүлэх албаны дарга Б.Нандинболор, албаны дарга А.Намсаманд нарын зохион байгуулснаар 413 дугаар хорих ангийн дарга А.Батхуяг, дэд дарга Э.Ууганбаяр нарын хамт улаан малгайтай үл таних хүнээр ахлуулсан нүүрэндээ багтай, буу барьсан, бүрэн зэвсэглэсэн бүлэг хүмүүс 14:00-17:00 цагийн хооронд (бичлэг нь энэ цагт ангийн камерт хадгалагдсан байх ёстой) орж ирсэн. Миний гарыг шилэн хүзүүнд минь авахуулж, явган суулган, доош харуулан шал ширтүүлж, шалдалж гүйлгэн хараалын ёс бус үгээр гутаан доромжилж, цахилгаан бороохойгоор цохиж зодон эрүүдэн шүүж миний эрүүл мэндэд ноцтой гэмтэл учрууллаа

Мөн эдгээр Б.Нандинболор, А.Намсаманд, А.Батхуяг, Э.Ууганбаяр нарын нөхдүүд намайг ар гэрийнхэнтэйгээ хуулийн дагуу цахим уулзалт хийх үеэр тагнаж чагнан, CD-нд хадгалах ёстой гэж зохион байгуулалттайгаар, хулгайн замаар Монголын шоронгийн түүхэнд цахим уулзалт хийсэн. Ингээд урьд өмнө нь бичиж байгаагүй зөрчлийн актыг анх удаа надад бичиж миний эрх зүйн байдлыг дордуулан Үндсэн хуулиар олгогдсон Монгол Улсын иргэн миний эрхэд халдсанд гомдолтой байна!

Иймд эдгээр дөрвөн нөхөр хэний захиалгаар намайг хорлож яргалж, эрх зүйн байдлыг минь дордуулаад байгааг олж тогтоон захиалагчийн хамтаар хуулийн хариуцлага хүлээлгэхийг хүсч байна. Эрүүгийн хуулийн 11.1 дүгээр зүйл 2.2, 2.3, 2.4, Эрүүгийн хуулийн 21.12 дугаар зүйлд зааснаар тус тус яллаж өгөхийг хүсье.

Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх байгууллагын тусгай ажиллагааны газар нь үймээн самуун, зэвсэгт мөргөлдөөн гарсан үед л ШШГЕГ-ын даргын тушаал, прокурорын хяналтад хөдөлгөөн үйлдэх үүрэгтэй байдаг. Мөрөөрөө ямар нэгэн зөрчил дутагдалгүй ял эдэлж байгаа хоригдлуудыг албан тушаал, эрх мэдлээ хууль бусаар ашиглаж яргалсан нь маш ноцтой үйлдэл болсон.

Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх байгууллага бол хорих ял эдэлж байгаа хоригдлуудад засрал хүмүүжил олгож, сургаж хүмүүжүүлж нийгэмшүүлэх чухал байгууллага. Хүчирхийллээс хүчирхийлэгч төрдөг гэдэг. Гэтэл ийм яргачид ШШГЕГ-ын удирдах чухал албанд байгаа цагт шоронгоос суллагдаж байгаа хоригдлууд дахин гэмт хэрэг, хүчирхийлэл үйлдэхгүй гэх баталгаа байхгүй байна. Сурган хүмүүжүүлж, засрал хүмүүжил даруулга олгох ёстой гол албан хаагчид нь дарамтлаад яргалаад хүчирхийлээд байвал хүчирхийлэгч яргачид бий болсоор л байна.

Саяхан шоронгоос суллагдсан хоёр хоригдлын нэг нь 413 дугаар хорих ангиас суллагдсан. Дахин ноцтойгоор найман настай хүүхэд хүчирхийлж онц хэрцгийгээр хөнөөж, нөгөө нь Дорноговь аймагт 12 настай хүүхэд хүчирхийлэн хөнөөж нийгмийг цочроосон. Тэр хоёр хоригдолд засрал хүмүүжил олгож чадаагүй байгаа нь ШШГБ-д төрийн нэр цол гутаасан Б.Нандинболор, А.Намсаманд, А.Батхуяг, Э.Ууганбаяр нар шиг нөхдүүд байгаатай холбоотой гэж үзэж байна. Иймд эдгээр нөхдийг шударгаар шалган хариуцлага хүлээлгэж өгөхийг хүсье.

Жич: Эдгээр дөрвөн нөхрийн өмнө нь үйлдэж байсан ёс зүйгүй хууль бус бузар үйлдлүүдийг нь мэдүүлгээр мэдүүлэх болно.

Гомдол гаргасан: Монгол Улсын иргэн Д.Мөнх-Эрдэнэ. 2023 оны арваннэгдүгээр сарын 20 Улаанбаатар хот” гэжээ.

Энэ асуудалтай холбогдуулан Д.Мөнх-Эрдэнийн эхнэр Д.Баянжаргалаас зарим зүйлийг тодрууллаа.

---

-Тусгай ажиллагааны газрын албан хаагчид Д.Мөнх-Эрдэнийн хорих ангид ажиллагаа явуулах үеэр эрүүл мэндэд нь ноцтой хохирол учирсан гэсэн байна. Энэ талаар тодруулж өгөхгүй юү?

-Энэ асуудал өнөөдөр үүсээгүй. Тусгайгийнхан очиж тамлан яргалсантай холбоотой. Цахилгаан бороохойгоор цохиулсан. Галуун цуваар явуулж, гарыг нь ар шилэнд салаавчлуулан 3-4 цаг явган суулгаж, тэр чигт нь дагзнаас нь шал руу хавсарч цохьсон байдаг. Энэ үйл явдлыг яг болж байх үед өмгөөлөгч Р.Булгамаа очиж таарсан. Хуулийн байгууллага яаж хүний эрхэнд ноцтойгоор халдаж байгааг хуульч хүн өөрийн нүдээр харсан.

Энэ явдлаас болж нөхрийн маань даралт нь ихэсч, бөөр нь үрэвссэн. Хорих ангийн эмч Д.Мөнх-Эрдэнийг “Эмнэлэгт хэвт” гэхэд манай хүн “За яахав ингэсгээд хэвэндээ орчих байх” гэсэн юм билээ. Тэгэхэд хорих ангийн дарга А.Батхуяг нь “Хэвтэхгүй гэж бичүүлж ав” гэж тавласан байдаг. Тавлаад зогсохгүй “Хүнийг ингэж яргалж болдог юм уу” гэж асуусан Д.Мөнх-Эрдэнийг “Хуцаад байгаарай” гэх мэт үг хэлээр доромжилсон байгаа юм. Бүр “Чамайг хэнтэй ч уулзуулахгүй. Ирсэн өмгөөлөгчтэй чинь ч уулзуулахгүй” гэсэн юм билээ.

-Энэ үйл явдалтай холбоотойгоор ХЭҮК хорих ангид шалгалт хийсэн. Д.Мөнх-Эрдэнийн эрх зөрчигдөөгүй, хэвийн байна гэж мэдээлсэн шүү дээ?

-ХЭҮК ийм ноцтой яргалал, доромжлол байсаар байхад “Зүгээр байна лээ” гэж зарлаад манай нөхрийн хаанаас хэний зөвшөөрлөөр авсан нь тодорхойгүй зургийг хэвлэлд нийтлэсэн байсан. Тэр зургийг аав, ээж нь харчихаад арай л даралт харвачихсангүй. ХЭҮК гэж үнэндээ хүнийг яаж зовоох вэ гэдэг байгууллага мэт санагддаг.

30 хоногт нэг удаа гэр бүлтэйгээ уулзах эрхтэй. Яг тэр уулзалт болж байхад ХЭҮК хорих ангид ирж таарсан. Тэр үед миний хань бичгээр дараа гомдол гаргаж өгье л гэсэн. “Зүгээр, асуудалгүй” гэх зүйл огт хөндөгдөөгүй. Үүнд гомдолтой байна.

-Цахим уулзалт хийсний төлөө зөрчлийн акт тавьсан гэсэн шүү дээ. Ямар үндэслэлээр акт тавьчихав?

-Монгол Улсын Засгийн газрын харьяа байгууллага ганцхан миний нөхрөөс үхтлээ айж байна л гэж би харж байна. 413 дугаар ангид очоод долоо ч хоноогүй байхад нь ангийн дарга хурандаа Буянбаатарыг А.Батхуяг гэх нөхрөөр сольсон нь зохион байгуулалттай гэж харагддаг. Учир нь А.Батхуяг нь өөрөө Тусгай ажиллагааны албыг дуудсан гэдгээ хүлээн зөвшөөрсөн.

Зөрчлийн актын хувьд А.Батхуяг нь 2018 оны есдүгээр сарын 24-ний А/165 тоот журмаар цахим уулзалт хийх журмыг баримтлан зөрчлийн акт гээч юмыг гаргасан. Тэр журам нь Үндсэн хууль, Захидал харилцааны хууль гэх мэт маш олон хууль зөрчсөн. Энэ журмаар шоронгийн түүхэнд миний хань шиг зөрчлийн акт бичүүлсэн хоригдол байхгүй. Тухайн үед Д.Мөнх-Эрдэнэ надтай болон дүүтэйгээ ахуй амьдрал ярьж цахим уулзалт хийсэн. Бид гурав ямар юмныхаа гэмт хэрэг, хууль бус юм ярих вэ дээ. Гэтэл бидний яриаг “CD-нд бич” гэж ажилчиддаа үүрэг өгсөн байгаа юм. Миний хань хуулийн хүрээнд саналаа хэлсэн. Гэтэл хариуд нь амралттай байсан ажилчнаа дуудаж ирүүлж байгаад зөрчлийн акт бичсэн юм билээ. Манай хуулийн байгууллага яаж хууль зөрчиж ажилладгийг эндээс тод харж болно. Зүүнхараагийн Хорих ангийн ажилчид хоорондоо энэ актыг гайхаж ярьдаг гэсэн.

-Д.Мөнх-Эрдэнийг магадланд оруулахгүй байгаа гэв үү?

-Миний хань хүн алаагүй, хулгай хийж, хүн зодоогүй. Гэтэл тийм хүнд гэмт хэрэг хийсэн хүмүүсээ магадланд оруулдаг юм билээ. Нөхөр маань хохирол гэж гаргасан мөнгийг нь төлсөн. Улсын орлого болгож тушаа гэсэн, тушаасан. Торгуулийн ял оноосон, бас төлсөн. Эрүүгийн хуулийн 6.12 дугаар зүйлийн нэгд заасан нөхцөлийг биелүүлж биеэр хоригдох хугацааны талыг өнгөрөөчихсөн. 2022 оны арванхоёрдугаар сард хоригдсон. Нэг жил 10 сар хорих шүүхийн тогтоолтой. Магадланд орох бүх болзлыг хангаад байгаа. Магадланд оруулахыг хүлээж байна.

Б.ЭНХЗАЯА

“Зариг.мн” сайтын эрхлэгч, сэтгүүлч Н.Өнөрцэцэгтэй ярилцлаа.

---

-Шүүхэд нөлөөлсөн, мөрдөн шалгах ажиллагааны нууц задалсан, нүүрс зөөсөн, тэрбумаар яригдах хөрөнгөтэй гээд өөртэй чинь холбоотой сэдвүүд олны анхааралд байна. Сэтгүүлч шүүхэд нөлөөлөх гэлээ гэдэг гомдол их сонин юм. ШЕЗ ямар гомдол гаргасан юм бэ?

-ШЕЗ-өөс өнгөрсөн аравдугаар сарын 23-ны өдөр сэтгүүлч Н.Өнөрцэцэг надад холбогдуулан Эрүүгийн хуулийн хоёр зүйл ангиар гомдол гаргасан байна. Эхнийх нь Эрүүгийн хуулийн 21.6 буюу шүүхэд нөлөөлсөн, хоёрт нь шүүхийн нэр төрд халдсан буюу Эрүүгийн хуулийн 13.14 гэсэн хоёр зүйл ангиар холбогдуулж гомдол гаргасан байна.

Үүнийг цагдаагийн байгууллага мөрдөн шалгах ажиллагаа явуулаад Эрүүгийн хуулийн 13.14-т заасан зүйл ангиар буруутгасан хэрэг дээр намайг яллагдагчаар татах тогтоолыг энэ сарын 23-ны өдөр гаргасан байна.

-Шүүхэд нөлөөлсөн гэдэг нь..?

-Шүүхэд нөлөөлөөгүй байна гэж мөрдөн байцаалтын явцад тогтоосон. Харин шүүхийн нэр төрд халдсан байна гэж үзсэн байна. Илт худлаа мэдээлэл цацах юм бол Эрүүгийн хуулийн 13.14 гэдэг зүйл ангиар буруутгагддаг. Миний хувьд нэг ч цэг, таслал, өгүүлбэрийг илт худлаа мэдээлээгүй. Шүүх хурлын процессыг гаднаас нь ажиглаж мэдээлсэн. Шүүх хурлын танхимд орж шүүх хуралд нөлөөлөх ямар нэгэн тийм үйлдэл хийгээгүй.

Үндсэндээ фэйсбүүкийн дөрвөн постоор маань буруутгасан байна. “Найман ишиг бол хулгай биш”, “Найман ишиг мал нийлсэн асуудал”, “Найман ишиг зараад мөнгө угаасан хэргээр 80 настай эмээг цус харватал шүүж байгаа шүүх ичээч ээ”, “Шүүх хурал 10:00 цагаас хойш долоон цагийн турш тасралтгүй үргэлжиллээ, болиоч ээ, засварлаач ээ, хүнлэг байгаач ээ” гэдэг утгатай дөрвөн пост бичсэн. Эдгээр постоор шүүхийн нэр төрд халдсан, илт худал мэдээлэл тараасан гэж намайг прокурорын зүгээс буруутгаж яллагдагчаар татсан байна.

-Төв талбайд суулт зарласан. Н.Өнөрцэцэг мэдүүлэг өгөхөөс татгалзаж байна гэж буруутгах хандлага ч харагдлаа. Цагдаа ч тиймэрхүү мэдэгдэл хийчих шиг болно лээ?

-Сэтгүүлч хүн бусдаас илүү, давуу эрхтэй. Сэтгүүлч хүнд хууль өөрөөр үйлчлэх ёстой гэсэн агуулгыг миний хувьд огт хөндөөгүй. Сэтгүүлчийн эсрэг ШЕЗ гомдол гаргаж болно. Бид түүнийх нь дагуу шалгуулах үүрэгтэй. Энэ дагуу явахад надад асуудал, айдас алга. Гэхдээ намайг энэ хэрэг дээр өмнө нь нэг ч удаа гэрчээр дуудаагүй. Сэжигтнээр татаагүй, мэдүүлэг аваагүй, миний оролцоог хангаагүй хэрнээ шууд яллагдагчаар татсанд би гайхсан. Энэ бол хууль бус үйлдэл. Хууль бус үйлдэлтэй тэмцэх ёстой. Гэтэл хуулийн дагуу тэмцэхэд яг үнэндээ хүчин мөхөсдөж байна. Нэг нам олонхоороо засаглаж байна. Энэ намын удирдах түвшинд ажиллаж байгаа хүмүүсийн уур, дургүйг хүргэвэл шууд махны машинд нь хэрчүүлэх шинжтэй байгаа учраас би олон нийтээс дэмжлэг хүссэн. Төв талбай дээр суулт зарласан. Амжилттай болсон. Би олон нийтийн чихэнд “Яллагдагч боллоо шүү, та нарын мэдэх эрх аюулд орлоо шүү” гэдгийг маш чангаар хэлж, ойлгуулж чадсандаа талархалтай байгаа. Миний зорилго энэ л байсан.

-Мэдүүлгээ өгөв үү?

-Өнөөдөр (өчигдөр) яллагдагчаар татагдсан тогтоолтойгоо танилцлаа. Яллагдагчаар татагдсан тогтоолыг эсэргүүцэж өргөдөл гаргалаа. Дээр нь дарга нарын заавраар махны машин ажиллуулж байгаа хууль хяналтын байгууллагын тухайн албан тушаалтнууд, мөрдөгчдөд хариуцлага тооцуулах асуудлыг дээд шатны байгууллагад нь хандлаа. Харамсалтай нь цагдаа цагдаагаа шалгаад буруутайг нь тогтоох нь юу л бол. Гэхдээ яах вэ, горьдлогын мөр гэдэг шиг гомдол гаргаад л үзье. Ер нь хууль дүрмийн дагуу явдаг улсад хууль дүрмийн дагуу шалгуулахад надад айдас алга. Гэхдээ үүн дээр яалт ч үгүй “Н.Өнөрцэцэгийг дуугүй болгоё. Сонгууль ч дөхөж байна, ер нь сэтгүүлчдийн амыг барья” гэдэг айдсыг надаар дамжуулж өгье гэж эрх баригчид улайраад байгаад санаа зовж байна.

-Сар гаруйн өмнө Дорноговь аймагт 13 настай охин амиа алдсан хэргийн мөрөөр өөрийг чинь мөрдөн шалгах ажиллагааны нууц задруулсан гэж нэлээд буруутгасан. Сэтгүүлч мөрдөн шалгах ажиллагааны нууцтай холбогдох субьект биш гэдгийг манай сонин ч хөндөж ирсэн. Эрэн сурвалжлах сэтгүүлзүйд сэтгүүлч нууц далд баримт олдог, түүнийгээ мэдээлдэг. Мэргэжлийн үйл ажиллагаа явуулсныхаа хариуд хариуцлага хүлээнэ гэдэг байж болохгүй зүйл. Гэтэл Эрүүгийн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтөөр сэтгүүлчийг хамруулж ойлгож байх шиг байна…?

-Нам бол хэвлэлийн эрх чөлөө, хэвлэн нийтлэх эрх чөлөө, иргэдийн үзэл бодлоо нээлттэй илэрхийлэх, ардчилсан зарчим бүгдийг булшилж байна. Хамгийн ноцтой нь өнөөдөр намайг шүүхийн нэр төрд халдлаа гэж яллагдагчаар татаж байгаа бол маргааш мөрдөн байцаалтын нууц задруулсан гэдгээр хэрэг нэмэгдэх юм байна. Ер нь хүчтэй дуугардаг, эрэн сурвалжлах сэтгүүлчийн ирээдүй бол шорон болчихсон юм байна. Заавал хоригдож байж сална. Ийм л эрх зүйн орчинд бид ажиллаж байна. Энэ бол цаашид маш их урхагтай. Хэн шоронд орохыг хүсэх юм. Мөрөөрөө, хэдэн дарга нарын үгийг дамжуулаад, худлааг нь мэдсэн ч дуугүй өнгөрөөд явах жишгийг өнөөдрийн Засгийн газар, эрх мэдэлтнүүд тогтоочихож байна.

Бид өнгөн дээрээ ардчилсан, чөлөөт нийгэм гэж ярьж байгаа боловч үнэндээ коммунист нийгэм аль хэдийнэ байгуулчихсан юм байна. Үүнд нь сөрөг хүчин нь, зарим хэвлэл нь ч уусаад орчихсон. Нийгмийн тод дуу хоолой байхгүй болчихлоо.

-Мөрдөн шалгах ажиллагааны нууцыг хариуцах субьектууд гэж бий. Хариуцлага хүлээх бол тэд л хүлээх ёстой байх аа?

-Мөрдөн шалгах ажиллагааны нууц задруулах юм бол ийм, ийм хариуцлага хүлээнэ гээд мөрдөгч, өмгөөлөгч зэрэг хүмүүс гарын үсэг зурдаг. Тэр хүмүүст хамаарах заалт байсан. Тэр хүмүүс нууцаа задлахгүй байхад болох байсан. Гэтэл савнаасаа халиад, нээнтэглээд янз бүрийн асуудлыг хольж хутгаж байна. Нэг ёсондоо технологи юм байна. Хэлэх ч үг алга. Ийм технологиор иргэдийг хооронд нь зодолдуулж байгаад дундаас нь эрх баригчид хожих хожил л харагдаж байна шүү дээ.

Мөрдөн байцаалтын нууц задалсан “хүн” гэдэгт сэтгүүлч орно. Нэг даргын энд, тэндээс зээл авсан, авлига авсан, тендер авсан асуудлыг хууль хяналтын байгууллага шалгаад эхлэхээр хамгаалалтанд орчихож байгаа юм. Наад хэргийг чинь шалгаж байгаа, мөрдөн байцаалтын нууц гээд бичиж болохгүй болох нь. Ингээд тэр хэргийн хувь заяа ханцуй дотроо наймаалцах уу, хөөн хэлэлцэх хугацаагаар хаагдах, замхардаг ч юм уу ийм л зүйл рүү орчихлоо.

-Б.Энхбаяр сайдын мэдэгдэл олон нийтийг цочоолоо. Төрийн ордноос “Сэтгүүлч хүртэл нүүрс зөөдөг” гэж өөрийн чинь нэрийг зарлав. Би буруу санаагүй бол 2020 оны сонгуулиар шударга ганц хүнийг дэмжинэ гээд сэтгүүлч М.Батбилэг, Ч.Лодойсамбуу та гурав Б.Энхбаярыг нэрлэж байсан санагдана. Гэтэл өнөөдөр яагаад ийм өс хонзонтой юм шиг байдалд хүрчихэв?

-Б.Энхбаяр сайдыг тухайн үед мундаг хуульч юм байна, монголчуудад тийм хүн хэрэгтэй. Юм уншиж судалдаг юм байна, зарчимтай юм байна, залуу хүн байна гээд дэмжиж байсан. Сонгуулиар нь нэг ч төгрөг авахгүй дэмжиж ажилласан. Түүнийг Б.Энхбаяр сайдын хэвлэлийн хүмүүс мэднэ. Өөрөө ч баярлалаа, талархлаа гэж байсан.

Гэтэл Боловсролын зээлийн сангийн асуудал хөндөгдсөн. Үүнд Б.Энхбаяр сайдын нэр холбогдоод гараад ирсэн. Яалт ч үгүй БЗС-гаас 32 мянган ам.доллар буюу тухайн үеийн ханшаар 100 гаруй сая төгрөг авсан байдаг. Гэвч Хойд Виржиниягийн сургуульдаа сураагүй, диплом нь ч байхгүй. Энэ асуудлыг хөндөнгүүт Б.Энхбаяр сандраад зээлээ төлсөн. Төлөнгүүтээ араас нь өс хонзон санаж эхэлсэн. Ер нь бид БЗС-гийн асуудлыг ганц Б.Энхбаярт зориулж шүүмжлээгүй. Ард иргэдийн хүүхдүүдэд ийм боломж олдохгүй байна, дарга нарын хүүхдүүд зээл авчихаад байна гээд хөндсөн. Өнөөдөр үр дүнд хүрчихсэн л байгаа. Зарим УИХ-ын гишүүд буруугаа хүлээгээд уучлалт гуйгаад төлчихсөн. Алдаа хийсэн байна, түүнийгээ хүлээн зөвшөөрлөө, хуулийн байгууллага нь шалгаад улс орныхоо төлөө явах ёстой.

Гэтэл Б.Энхбаяр сайд энэ асуудалдаа өсөрхөж, маш том намын аппаратыг бүлэглэлийн дэмжлэгтэйгээр Засгийн газрын гишүүний суудлыг ашиглаад, сайдын эрх мэдлийг аваад нэг сэтгүүлчид бяраа харуулж байна. Миний бүх зүйлийг ухаж төнхөж байгаа юм шиг байна. Надтай холбогдолтой, миний ах дүү хамаатан садан бүгдийнх нь байр орон сууц, сүүлдээ зарж үрсэн машиныг жагсаагаад сошиалд тавьж байна.

Үүн дээр би нэг зүйлд талархаж байгаа. Яг үнэндээ олон нийт эгдүүцэж байна. Та нар өчнөөн олон хулгайчуудаа яаж ч чадахгүй байж нэг сэтгүүлчийг ухаж байна. Сэтгүүлч хөрөнгөтэй байж боллдоггүй юм уу гэх мэт ханлдлага байна. Тэр эффектийг Засгийн газар харж байгаа байх.

-Сэтгүүлч хөрөнгөтэй, чинээлэг байх нь манай эрх баригчдад таатай зүйл биш. Үүнийгээ л ил тод зарлачих шиг боллоо. Сэтгүүлчид төрийн өндөр албан тушаалтан, улс төрийн нөлөө бүхий хүмүүс биш шүү дээ?

-Б.Энхбаяр сайдыг миний нэрийг зарлахад би гайхсан. Би төрд нэг ч өдөр ажиллаж байгаагүй. Төрөөс нэг ч тендер авч үзээгүй. Төртэй холбоотой ямар ч ажил хийж үзээгүй байхад шууд дуудаад зарлаад мөрдөн шалгах ажиллагааг үргэлжлүүлж байна гэсэн.

Олон жил явчихсан ойлголт, систем байна л даа. Улстөрчид 50, 100 цаасны сэтгүүлч гэж дооглодог, шоолдог. “Наадуулдаа хэдэн цаас өгчихөөч, тэгвэл дуугүй болно ш дээ” гэж биднийг басамжилдаг. Тэр хандлагаараа олон жил яваад ирчихсэн. Ний нуугүй хэлэхэд бид нарт ч гэсэн алдаа байгаа. Салбар маань жижиг, сэтгүүлчид олуулаа. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл удаан оршин тогтнох хэцүү. Улстөрч голдуу эзэдтэй хэвлэлүүд дийлэнх. Гэхдээ зөвхөн сэтгүүл зүй гэлтгүй бүхий л салбарт асуудал бий. Нэг зүйл тодорхой байна. Эрх баригчдын арга бий. Эхлээд уулзъя, хоол унд идье, ингэж дэмжиж ажиллаач гэдэг. Мэдээж тэр болгоныг дэмжээд байх боломжгүй. Сэтгүүл зүй гэдэг тусдаа үүрэгтэй засаглал. Ингээд болохгүй болохоор сэтгүүлчийг сошиалаар харлуулдаг. Гурав дахь технологи нь хууль хяналтын байгууллага юм байна. Миний хувьд эхний хоёр даваагаа давчихсан байсан юм байна. Гурав дахь дээрээ олон асуудлууд ар араасаа гарч ирэх төлөвтэй. Энэ удаагийн яллагдагч бол анхных биш бололтой. Цаашлаад үргэлжлээд явах юм шиг байна. Төр түмэн нүдтэй гэдэг шиг олон нийт энэ асуудлыг харж байгаа байх. Энэ бүх процессыг олон нийтийн нүдэн дээр нээлттэй явуулахыг шаардана. Н.Өнөрцэцэгийг яагаад буруутгаад байгааг нээлттэй байлгахыг би хүснэ дээ.

Сэтгүүлч улс төрөөс өөрөөр бизнес хийх хэрэгтэй. “Нарантуул” дээр худалдаа наймаа хийсэн ч болно. Оймс бээлий зарж болно. Гадаа гудамжинд аарц ч чанаад явж болно. Яаж ийж байгаад өөр орлогын эх үүсвэртэй байх хэрэгтэй. Түүнийг л эрэлхийлэх ёстой. Харин ч тийм байж сэтгүүл зүй хүчирхэгжинэ. Сэтгүүлч өөр бизнес хийж байна гэвэл харин баярлах хэрэгтэй. Яагаад бид улстөрчдийг харж, цалингаа харж амьдрах ёстой гэж. Хараат бус санхүүжилттэй байж илүү чанартай мэдээлэл бэлтгэдэг болно. Тиймээс би өөр ямар боломж байна гэж санаархдаг. Нийгэмд өнөөдөр хүмүүсийн цалин амьдралд нь хүрэлцдэг бил үү. Ямар нэгэн байдлаар орлогын өөр арга замыг эрэлхийлэхээс өөр аргагүй. Би ганцаараа биш, миний ард үр хүүхэд, хань ижил маань байна. Байрны өр зээл байна. Дээр нь 20 гаруй хүний амьдралыг авч явж байна. Яаж ийж байгаад өөр бизнес хийх шаардлагууд гарч ирж байгаа юм.

-Нүүрсний сонсголд гэрчээр дуудагдах хүмүүсийн нэрс ил болсон. АН-ын хэсэг хүмүүс, дээр нь өөрийн чинь нэр л байх шиг байна. Нүүрсний хэрэг замхрах нь гэсэн шүүмжлэл өрнөж эхэллээ?

-Өмнө нь завхруулж байсан жишээ олон. ЖДҮХС дээр парламентын тал нь зээл авчихсан байсан. Солтан гишүүн л ял авсан, гэхдээ Ерөнхийлөгч өршөөсөн. 60 тэрбум дээр хариуцлага тооцоогүй. Хөгжлийн банкны хэрэгт холбогдогсод нийтээрээ гэм буруугүйд тооцогдсон. Нүүрсний хэрэг энэ замаар явж байна. Намдаа нөлөөгүй, эсвэл эсрэг намын, эсвэл толгойгоороо явж байсан бизнес эрхлэгчийг барьж хориод киног дуусгаж байна. Уг нь нүүрсний хэргээр хамгийн түрүүнд шалгагдах хүмүүс бол тухайн үеийн ҮАБЗ-ийн гишүүд болох Ерөнхийлөгч асан Х.Баттулга, одоогийн Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх, УИХ-ын дарга Г.Занданшатар, Ерөнхий сайд Л.Оюун-Эрдэнэ, оффтейк гэрээ байгуулсан Голомт банкны захирал Д.Баясгалан нар ш дээ.

Энэ хүмүүс нүүрсний сонсголд ирж 11 оффтейк гэрээг яагаад нууцалсан, тэр гэрээний үнийн дүн яагаад доогуур байсан, яагаад өөр компанитай хийж болоогүй юм гэдэг асуултандаа хариулах ёстой юм. Дээр нь нүүрсний хэрэгт холбоотой гээд МАН-ын 13 гишүүн зарлагдсан. Ц.Анандбазар, Ш.Раднаасэд, Ц.Сэргэлэн, А.Адъяасүрэн нарын хэрэг хаачив. Энэ хүмүүсийг дуудах ёстой. Гэтэл улс төрийн үзэмжээр, өөрсдийнхөө дургүй хүмүүсийг нүүрсний хэрэгт, ногоон автобусны хэрэгт татаж байгаа нь аймшигтай. Нүүрсний хэрэгт хэн ч ял авахгүй. Яг ЖДҮХС шиг дуусна. Боловсролын зээлийн сангийн хэрэг шалгагдаж эхлээд хагас жил болчихлоо. Нэг ч хүнийг яллагдагчаар татсан зүйл алга. Гэтэл ганцхан сарын дотор намайг яллагдагч болгож байна. Энэ хоёрыг жинлэхэд хэнийх нь хор уршиг их байх вэ, хэн нь хэдэн төгрөгийн хохирол учруулав гээд харахад харамсалтай. Тиймээс Монголд дуугүйхэн сууж байвал дээр. Дуугарвал шоронд орох ирээдүй сэтгүүлчид болон олон нийтийн дунд идэвхитэй байдаг, шударга ёсыг эрхэмлэдэг хүмүүсийн өмнө ирчихсэн юм байна.

-Өмнөх Хууль зүйн сайд Х.Нямбаатарыг өөртэй чинь холбож ярьж, бичдэг байсан. Өрөөндөө дуудаж байгаад мэдээлэл өгдөг гэж ирээд…?

-Х.Нямбаатар сайдын үед өөрийг нь шүүмжилж л байсан. ЖДҮХС-гийн асуудлыг хөндөж байсан. Гэхдээ над руу өширхөөд шүүхэд өгөөгүй. Төрийн ордноос хулгайч гэж зарлаж байгаагүй. Х.Нямбаатар сайдыг сэтгүүлчид маш их шүүмжилдэг. Тэр хүн Б.Энхбаяр сайд шиг сэтгүүлчид рүү ноцож байсныг мэдэхгүй юм. Миний хувьд Х.Нямбаатар сайдын ойр тойрны хамааралтай, хөрөнгө нэгтэй, ашиг сонирхол нэгтэй зүйл байхгүй. Яг үнэндээ Х.Нямбаатар сайдыг өрөвддөг. Юм л бол надтай холбоод, маш их гал дундуур туучсан байх. Сэтгүүлчид нь үзэхгүй, Өнөрөөдөө мэдээ өглөө гэнэ. Улстөрчид нь ч тэр, манай дээр мэдээлэл гарахаар Х.Нямбаатар сайдтай хардаад л. Тэр хүн маш их хэлмэгдсэн байх гэж боддог. Ашгүй Засгийн газраас холдож, хот руу явлаа.

-Өөрийн чинь зарим байр суурийг сонсохоор, бас бусад сэтгүүлчдийн хэлж ярьж буйг харахад сэтгүүлчид хоорондоо жийлцэж харагддаг. Сэтгүүлчид дотроо муудалцах нь хэнд ашигтай байх нь ойлгомжтой. Энэ талаар юу гэж боддог вэ?

-Би үүнийг маш их боддог. Онцын шаардлагагүй үед маргаад байдаггүй. Ямар нэгэн байдлаар би тэр хүмүүс рүү эхэлж довтолдоггүй. Хорхой хүртэл биендээ хүрэхээр атирна гэгчээр тэндээс Ч.Лодойсамбуу үгээр зодоод л, Б.Отгон эгч намайг элдвээр бичээд л эхэлдэг. Заримд нь би тэр чигт нь орхичихдог. Заримдаа найз нөхөд эгч дүү байсан хүмүүс элдэвлээд эхлэхээр гомдоод муудчихдаг. Мэдээж аль болох муудахгүй байхыг хичээдэг. Гэхдээ надад алдаа байдаг байх. Заримдаа тэсдэггүй. Би нэг зарчим барьдаг. Сэтгүүлч мэдээ материал гаргадаг. Түүнийг огт няцаадаггүй. Нэг гишүүнийг нэг сэтгүүлч бичлээ гэхэд нөгөө тал нь тайлбар өгье гэхэд бид хүлээж авдаггүй. Хамгийн сүүлд “Эргэлт”-ийнхэн Д.Амарбаясгалан даргын талаар бичээд байсан. Д.Амарбаясгалан даргын тал мэдэгдэл манайд гаргахаар хандахад хүлээж аваагүй. С.Будрагчаагийн нэвтрүүлэгт орсон хүний эсрэг нөгөө талынх нь хүн над руу хандах ч үе гарна. Би хүлээж авдаггүй. Сэтгүүлчийн хийсэн ажлыг няцаахыг хүсдэггүй. Бид дарга нартай нийлж сэтгүүлчээ зодох ёсгүй гэсэн зарчим барьж ажилладаг. Ер нь би бүгдээрээ эвтэй найртай байж Монголд ажиллах орчин бүрдэнэ. Бид салж яваад байвал өнөөдөр би яллагдагч болоод шоронд ороход маргааш өөр нэг сэтгүүлч орно. Нэгнийгээ яллагдагч болчихлоо гэж алга таших биш над дээр энэ ээлж ирнэ гэж асуудалд хандаарай гэж бусдадаа хэлмээр байна.

Олон нийт бол асар их дэмжлэг. Би үүнд маш их баярлаж байгаа. Олон нийтийн дэмжлэг авсан хэвлэл олон байх юм бол Монгол Улс аяндаа тэгшрээд ирэх юм байна гэж хардаг. Монголд мөнгөтэй хүмүүс хуулиас айхгүй байна. Цагдаа, прокурор, шүүхээс ч тэр. Юунаас айж байна вэ гэхээр олон нийтийн хяналтаас айдаг. Түүнийг хэдэн сэтгүүлчид л сайн муу хэлүүлээд олон нийтийн хяналтыг тогтоох гээд явж байна.

-Дарамт ирж байна уу?

-Аймшигтай их. Хүмүүс өөр дээр нь ирэхээр л ойлгоно. Нэг хүн фэйсбүүкийнх нь коммент дор “Чи тийм” гээд доромжилчиход өдөржин эмзэглэдэг дээ. Тийм коммент над руу зохион байгуулалттайгаар маш олон ирж байна. Хүүхдүүддээ маш их санаа зовж байна. Хууль хяналтын байгууллагын ар араасаа өрдсөн дарамтууд их байна. Хэрэг хийчихсэн юм шиг овог нэр, өмнө нь ял эдэлж байсан эсэх гээд л мэдүүлэг өгөх амаргүй. Цаг хугацааны л асуудал байх. Тэсээд гарна даа.

Б.ЭНХЗАЯА

“Бодлын хязгаар” сэтгэл зүйн НҮТББ-ын тэргүүн, сэтгэлзүйч Я.Батхүүтэй ярилцлаа.

---

-Сошиал орчинд томчууд хувийн амьдралынхаа талаар ба, бэ-гүй бичдэг, лайвддаг болсон. Эхнэр, нөхөр хоёрын сайн муу харилцааг сошиалаар ил задгай ярьдаг. Магадгүй энэ нь тэдний нэг төрлийн орлогын эх үүсвэр болсныг үгүйсгэхгүй. Гэвч эргээд ямар нэгэн сөрөг үр дагаварт хүргэдэг жишээг бид нийтээрээ харж байна шүү дээ. Энэ талаар та юу хэлэх вэ?

-Нийгэмд өнөөдөр мөнгөний төлөө яахаас ч буцахгүй улайрсан үйлдлүүдийг томчууд хийдэг болоод удаж байна. Энэ нь ёс зүйн асуудал гэхээсээ илүү сэтгэцийн эмгэгийн асуудал юм. Ер нь хүнийг мөнгөнөөс дээр тавина гэдэг нь сэтгэцийн хувьд асар хүнд эмгэгтэйг нотолдог. Эдгээрийг сэтгэл зүйн шинжлэх ухааны үүднээс тайлбарлавал олны анхаарлыг татах, өөрийгөө дөвийлгөх, бусдаас ялгаруулах, юу ч хамаагүй хийж асар богино хугацаанд ашиг орлого олох гэсэн санаатай үйлдлүүд байдаг. Нэгэнт ашиг орлого олсон хүн дээрх мэдрэмжийг авсан байдаг тул хэзээ ч тархинаас нь салдаггүй. Үүнийг донтолт гэдэг. Үүнийгээ дахин дахин үйлдсээр байдаг.

Хүн ер нь өдөрт хэдэн удаа хувийнхаа амьдралын талаар пост, шэйр хийж хувийн амьдралаа зарлана гэдэг нь тэр хүн сэтгэцийн хувьд эмгэгтэй гэсэн үг. Хэрвээ нийгэм сэтгэл зүйн зөв боловсролтой бол эдгээр хүмүүсийг дагаж дуурайх нь битгий хэл тэднийг мэдэж, ойлгож, өрөвдөх ёстой юм. Хүн ер нь мөнгөнд хэт улайрахаар сэтгэл зүйн гэмтэлд орж өөрийгөө алддаг. Ёс суртахууны хувьд битгий хэл өөрийнхөө сэтгэл зүйгээ удирдах чадваргүй болсныг илтгэдэг.

Үүний цаана заавал сэтгэл зүйн гэмтэл нуугдаж байдаг. Тийм ч учраас сэтгэлзүйчид хувь хүний сошиал дахь пост, лайв болон шэйрээс тухайн хүний сэтгэл зүйн гэмтлийг шууд уншиж чаддаг. Үүнийг сэтгэл зүйн шинжлэх ухаанд хэлбэрдэх гуйлгачин сэтгэлгээ буюу дутуугийн комплесс гэж нэрлэнэ. Хамгийн аюултай нь үүнийг үйлдэж байгаа хүмүүс өөрийгөө алдахаас илүүтэй үр хүүхдээ ямар байдалд оруулж байгаа, тэдний сэтгэцийг ямар гэмтэлд учруулж байгаа, ирээдүйг нь яаж баллаж байгаагаа мэддэггүй нь харамсалтай.

-Нэг ёсондоо үүнийг цахим гадуурхалтын нэг хэлбэр гэж харж болох юм шиг. Хүүхдүүдийн дунд цахим гадуурхалт гэж сүүлийн үед ихээр яригддаг болсон шүү дээ. Энэ нь ямар хэлбэрээр сэтгэл зүйн дарамтууд бий болгодог юм бол оо?

-Шилжилтийн гэж бидний нэрлэдэг өсвөр насны хүүхдийн харилцааг авч үзвэл тэдэнд ангийн андууд, үе тэнгийн найзууд нь магадгүй гэр бүл, ээж, ааваас нь илүү харилцааны хувьд маш хүчтэй нөлөө үзүүлдэг гэдгийг сэтгэлзүйчид хэлдэг. Учир нь яг энэ насны хүүхдүүд бол сэтгэл зүрхний нарийн нандин асуудлуудаа ээж, аавдаа хэлэхээсээ илүү ангийнхаа болон үеийнхээ найзуудад хэлдэг, хуваалцдаг онцлогтой. Тийм учраас яг энэ насан дээр нь анги хамт олон, үеийн найзуудынх нь зүгээс үзүүлж байгаа дарамт, шахалт, ямар нэгэн ёс бус харилцаа тухайн хүүхдийн сэтгэл зүйд маш хүчтэй нөлөө үзүүлдэг төдийгүй магадгүй зарим тохиолдолд насан туршдаа өөртөө итгэх итгэлийг нь үгүй хийхэд хүргэж мэднэ.

Хүүхэд наснаас насанд хүрсэн бие хүн рүү шилжих шилжилтийн үед үүсдэг бие махбодын өөрчлөлтийг хүн бүр мэддэг ч сэтгэл зүй, нийгмийн талаас ямар өөрчлөлт гардгийг төдийлөн мэдэхгүйгээс өсвөр насны хүүхдийн сэтгэлд хожмоо хэзээ ч арилахгүйгээр гэмтэл үүсэх тохиолдол цөөнгүй байдаг. Засч залруулах боломжгүй байх нь ч бий. Сурагчдын сэтгэл зүйн хямрал болон зан төлвийн тулгамдсан асуудлыг эрт илрүүлж, эрсдэлтэй хүүхдэд сэтгэл зүйн дэмжлэг үзүүлэх зорилгоор судалгаа хийж үзсэн. Ингэхэд өсвөр насны хоёр хүүхэд тутмын нэг нь сэтгэл зүйн тулгамдсан асуудалтай гэсэн анхаарал татахуйц үр дүн гарсан байна. Үе тэнгийнхний хүчирхийлэл юунаас эхтэй юм, яагаад гараад байгаа юм. Гарах гарахдаа яагаад ийм хоруу чанартай болоод байгаа юм, одоо бид яах ёстой юм бэ, юу хийх вэ, ер нь бол уг углуургаас нь эхлүүлээд ирээдүйд гарах урхагийг нь хүртэл ярих ёстой маш том асуудал болсон.

-Таныхаар юунаас үүдэлтэй гэж харж байна. Магадгүй сошиалын хэт хэрэглээнээс үүдэлтэй юу?

-Энэ нь нийгмийн өөрчлөлттэй холбоотой л доо. Ганцхан хүүхэдтэй айл маш олон байна. Хоёр хүүхэдтэй айл ч олон. Бүх анхаарлаа тэдэнд тавьж байна. Хүүхдүүд нь тэгэх ёстой гээд ойлгочихсон. Тэгээд хүүхдүүд хоорондын харилцаа, янз бүрийн давхаргын хүүхдүүд хоорондын харилцаа байхгүй болчихсон. Өөрөөр хэлбэл, манай нийгмийн хөрөнгөлөг чинээлэг хэсгийн хүүхдүүд нэг янзын сургуульд сурдаг. Дундаж ангийнхны хүүхдүүд өөр янзын сургуульд, бүр орлого багатай хэсэг нь бүр өөр янзын сургуульд сурдаг. Хоорондоо ерөөсөө харилцдаггүй. Тэгээд ялгаатай байдлаа үл тэвчдэг. Энэ нь дөнгөж саяхнаас гарч ирсэн хэрэг огт биш. Олон жилийн өмнө байсан, одоо ч амь бөхтэй байсаар байна.

Харин өнөөдөр үе тэнгийнхний гадуурхалт дээрэлхэлтийн хэлбэр нийгмийн хөгжлөө даган зарим талаар өөрчлөгдөж илүү хоруу чанартай болоод байна уу гэсэн эмзэглэл байна. Мөн техник технологийн хөгжлийн нэг илрэл болох цахим сүлжээний өргөн хэрэглээ өсвөр насны хүүхэд залуусын дунд дарамт дээрэлхэлтийн шинэ хэлбэр болон гарч ирж байгаа юм. Энэ бүхнийг олон нийтийн дунд шуугиан тарьж байгаа кейсүүдийн нөхцөл байдлаас харж болохоор байгаа юм. Ээж аавынхаа баян ядуугийн байдлаас шалтгаалан хүүхдүүд хоорондоо нөхөрлөж найзладаг, хүрээлэл бий болгодог. Тэр нь дарамт үүсгэдэг, суралцах сонирхолгүй болгодог, өөртөө итгэх итгэлгүй болгодог, өөрийгөө илэрхийлэх боломжгүй байдаг гэсэн хүүхдүүдийн ярьсан яриа ирсэн захидлууд байна. Хувцаслалт, эдэлж хэрэглэж байгаа зүйлс, эд хөрөнгө, ахуй хангамж, мөнгө санхүү, өөр өөр хэрэгцээ зэрэг.

-Ийм байдал хүүхдэд ямар үр дагаврыг бий болгох вэ?

-Хүнээр хүн хийх уламжлал алдагдсан, өвөө эмээ аав ээж нарын хандлага үг үйлийн зөв илрэл алдагдсан учраас хүүхдүүд зан суртахууны хувьд анхаарал татахуйц ийм нөхцөл байдал үүсчихлээ. Дээрх бүх муу зүйлс гэр бүлийн орчноос хамааралтай байдаг. Дээрх хүчирхийллээс болж мэдрэлийн органик өвчний шинж тэмдэг байхгүй, батлагдаагүй мөртлөө булчин чангарч муужирч унах, сэтгэл зүйн тулгамдсан асуудалтай, төрх үйлийн өөрчлөлттэй, зан төлвийн эмгэгтэй болох, сэтгэл зүйн хувьд тогтворгүй болох, уурладаг, бухимддаг, амархан гомддог. Өөрийнхөө сэтгэл зүйг хянах чадвар сулардаг зэрэг сэтгэл зүйн гаралтай зовиуртай болдог. Үе тэнгийн хүүхдүүдийн дунд дарамт шахалт, гадуурхал нь сургуулийн орчинд очих, суралцах эрхээ эдлэх явцад нь байнгын саад бэрхшээл болдог. Өөрийгөө чөлөөтэй илэрхийлэх боломж нь хаагдах, найз нөхдийн хүрээлэлтэй болж чадахгүй байх, сэтгэл түгших, сэтгэл гутрах гэсэн сэтгэцийн сөрөг илрэлүүд үүсэх боломжтой.

Ер нь ужгирч хүндрэх явцтай. 10-19 насны өсвөр насныхан үе тэнгийнхний дунд байр суурь эзлэх, хүлээн зөвшөөрөгдөх, хүндлүүлэх, өөрийгөө үнэлүүлэх гэсэн хэрэгцээ шаардлага байдаг. Ижил сонирхолтой хүүхдүүдтэй нэг бүлэг үүсгэж нөхөрлөн, сэтгэл зүйн байдлаа хуваалцах хэрэгцээ шаардлага өндөртэй байдаг насны онцлогтой.

Энэ бол ганц хоёр хүүхдийн асуудал биш нийгмийн асуудал юм. Үе тэнгийнхний дээрэлхэлтэд шоглох, заналхийлэх, зодох, тохуурхах зэргээр шууд үйлдэх болон нэгнийхээ талаар цуу яриа тарааж, тухайн хүүхдийг нийгмээс тусгаарлаж нөлөөлөх шууд бус үйлдлүүд ордог.

-Хүүхдэд шилжилтийн насанд сэтгэл зүй, нийгмийн талаас ямар өөрчлөлт гардгийг төдийлөн мэдэхгүйгээс хожмоо хэзээ ч арилахгүйгээр гэмтэл үүсэх тохиолдол байдаг гэлээ шүү дээ. Магадгүй шилжилтийн нас үе тэнгийн гадуурхалтад өртөхөд сэтгэл зүйд нь маш хүнд хор хохирол учрах нь ээ?

-Өсвөр насны дарамт сэтгэл санаа бол бие махбодын нэг хүчирхийлэл. Энэ нь дараах гурван шинжтэй байдаг. Нэгдүгээрт, санаатай буюу хэн нэгнийг дээрэлхэж доромжлох сэдэлтэй. Хоёрт, давтамжтай буюу ихэвчлэн нэг хүүхдийг байнга дээрэлхэх, гуравт, хүчний тэнцвэргүй буюу эмзэг дорой хүмүүсийг дээрэлхэх байдлаар илэрдэг.

Хүчирхийллийн асуудал гэдэг бол зөвхөн хувь хүний асуудал байдаггүй. Манайхан дандаа хувь хүний асуудал болгож ярьдаг. Тэр хүүхдийн буруу юм шиг, тэр охины буруу юм шиг ойлгоод байдаг. Үгүй юм. Хүчирхийлэл гэдэг нь 3-4 тойрогт тухайн хувь хүнд нөлөөлж байдаг гэдгийг эрдэмтэд судлаад гаргачихсан байгаа. Жишээ нь, тухайн хүүхдэд гэр бүлийн орчин буюу ойрын хүрээ нөлөөлж байдаг. Аав ээж ах дүү хамаатан садан. Дараагийн тойрог орон нутаг буюу сум, дүүрэг, сургууль, эмнэлэг, таксины жолооч, дэлгүүрийн худалдагч, цагдаа, эмч. Тэрний дараа үндэсний түвшин рүү бодлого хууль дүрэм журам соёл хэм хэмжээ нөлөөлдөг. Эцэст нь олон улсын түвшинд сургуулийн орчинд гарч байгаа дээрэлхэлт, хүчирхийллийг гэрээ, конвенцоор зохицуулж үндэстний засгийн газруудад ямар үүрэг хүлээлгэж байгаа юм, ямар судалгаанууд хийгдэж байгаа юм гэдэг нөлөөлж байдаг. Хүчирхийлэлд хэзээ ч тухайн хувь хүнийг буруутай мэт, тухайн хувь хүнээс болж байгаа мэтээр авч үзэх боломжгүй гэдгийг судлаачид гаргаад, үүнийгээ экологийн загвар гэж нэрлэсэн байдаг. Экологи гэдгийг орчин тойрны нөлөө гэж томъёолдог.

-Сошиалд донтож байгаа томчууд өөрийгөө алдахаас илүүтэй үр хүүхдээ ямар байдалд оруулж, тэдний сэтгэцийг ямар гэмтэлд учруулж байгааг мэдэхгүй гэдэг харамсалтай байна. Өнөөдөр нийгмийн сүлжээнд маш олон хүн магадгүй таны хэлснээр ийм эмгэгтэй юм уу гэмээр “амьдарч” байна. Тэдний үр хүүхэд яаж амьдрах бол гэсэн айдас нэгэнт бий болж байна шүү дээ?

-Нэг зүйлийг тодруулж хэлэхэд, өнөөдөр амьдралаас харж байхад хөрөнгөтэй мөнгөтэй, эрх мэдэлтэй хүмүүсийн хүүхдүүдээс л ийм ялгаварлан гадуурхалт, хоруу чанартай доромжлол, гадуурхал, ялгаварлал, дээрэлхэлт гарч байгаа нь нууц биш. Энэ бол бодит үнэн. Нэгэн судалгаагаар үе тэнгийнхний гадуурхал дээрэлхэлтээс урьдчилан сэргийлэх зорилгоор асуумжаар асуухад дээрэлхэлтэд өртөхөд 47,4 хувь нь сэтгэл санаа тогтворгүй болдог, 28,2 хувь нь амьдрах хүсэлгүй болсон гэж хариулснаас харахад дарамт дээрэлхэлтэд өртсөн хүүхэд сэтгэл зүйн хямралд ордог. Улмаар тулгамдсан асуудлаа шийдвэрлэхгүй даамжирвал амьдрах хүсэлгүй болж амиа хорлох аюул эрсдэл өндөр байна гэдгийг харуулж байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл, өөрт тулгамдсан асуудлаа хэнд хандаж шийдвэрлэхээ мэдэхгүй ихэвчлэн найз нөхдөөсөө зөвлөгөө тусламж хүсч, эцэг эх багш нарын анхаарал суларсаар эрсдэлд орох магадлал өндөрсөж байна гэсэн үг юм.

Ер нь хүүхэд бол эцэг эхийн толь тусгал байдаг. Эцэг эхчүүд нь сошиалд донтолтод байгаа бол хүүхэд адилхан донтоно гэсэн үг. Өсвөр насны хүүхдийн сэтгэл зүй нь дүн шинжилгээ, анализ хийх чадвар суугаагүй байдаг тул аливаа асуудлыг тийм, үгүй, буруу, зөв гэсэн байдлаар шууд хүлээж авах онцлогтой. Задлан шинжилж, зөв бурууг нь тунгааж, дундын хувилбарыг олох чадвар суугаагүй байдаг. Өсвөр насанд хүүхдийн тархины зарим хэсгийн хөгжил гүйцэд явагдаагүй байдаг тул зөв бурууг дэнслэхэд хүндрэлтэй тохиолдлууд олонтаа. Яг энэ насан дээрээ хүүхэд өөрийгөө сорих, эрсдэлт зан үйл рүү их тэмүүлдэг. Энэ нь өөрөө өсвөр насны хөгжлийн нэгэн үе шат болдог аж. Хорт зуршилд автах нь хүрээлэн буй орчин болох гэр бүл, ангийн хамт олон, найз нөхдөөс багагүй хэмжээнд хамааралтай юм. Хамгийн чухал хүчин зүйл бол гэр бүлийн харилцаа болоод орчин. Тиймээс эцэг эхчүүд хүүхдийг муу зуршилд автах эрсдлээс хамгаалахын тулд нэн түрүүнд өөрийн үйлдлээр үлгэрлэх хэрэгтэй. Хэрэв та хүүхдээ битгий тамхи татаасай гэж хүсдэг бол хажууд нь тамхи татаж харагдаж хэрхэвч болохгүй гэх мэт үйлдлээр үлгэрлэх ёстой юм. Сошиал хэрэглээний хувьд ч тэр.

Б.ЭНХЗАЯА

 

“Legal service center” хуулийн фирмийн хуульч, өмгөөлөгч Г.Жалбуутай ярилцлаа.

-Мөрдөн шалгах ажиллагааны нууц задруулахтай холбоотой асуудал сүүлийн саруудад хөндөг-дөж байна. Олны анхаарлыг татсан зарим нэг хэрэгтэй холбоотойгоор сэтгүүлчийг мөрдөн шалгах ажиллагааны нууц задруулсан гэж зарим хэсэг нь үзсэн. Уг нь сэтгүүлч нууц, далд мэдээлэл олж авч мэдээлэх үүрэгтэй хүмүүс. Энэ нь мэргэжлийн үйл ажиллагаа явуулахад саад учруулсан үндэслэл гэж үзэж байна. Хуульч хүний хувьд та үүн дээр ямар байр суурь илэрхийлэх вэ?

-Нийгэмд үүсээд байгаа аливаа асуудлын талаарх мэдээ мэдээллийг олон нийтэд хүргэх нь сэтгүүлчийн үүрэг.

Нэг ёсондоо ЭХХШТХ-д заасан нотлох баримт шалгах, цуглуулах, бэхжүүлэхтэй холбоотой хэрэг бүртгэлт, прокурорын зөвшөөрлөөр, эсхүл мөрдөгч бие даан явуулах хуульд заасан бүхий л ажиллагааг хэлнэ. Мөрдөн шалгах ажиллагааны явцад дээрх ажиллагаанууд бүгд нууцаар явагддаг. Мөрдөгч ямар ажиллагаа явуулах гэж байгаа болон прокурорын ямар зөвшөөрлөөр хийгдэх ажиллагаанууд бүхэлдээ нууц байх ёстой юм. Энэ нууцаар явагддаг ажиллагааны мэдээ, мэдээллийг сэтгүүлч олж авч олон нийтэд шууд хүргэх нь мөрдөн шалгах ажиллагаанд хэрэг удаашрах, илрэхгүй байх эрсдэлтэй юм. Тухайн хэргийн талаарх баримтыг олон нийтэд мэдээлэх нь хэргийг илрүүлэхэд саад учруулах, хэргийг үйлдсэн этгээд ул мөрөө баллах, оргон зайлах, хэргийн талаарх баримт нотолгоог устгах, нуух, өөр тийш нь зөөвөрлөх, нотлох баримтыг үгүй болгох зэргээр мөрдөн шалгах ажиллагааг шуурхай явуулж чадахгүйн дээр гэмт хэргийг илрүүлэх, гэрч, хохирогчдын амь нас, эрүүл мэнд, бусдын эд хөрөнгийг хамгаалж чадахгүй байдалд хүрэх эрсдэлтэй.

-Сэтгүүлч олны анхаарлыг татсан гэмт хэргийн талаар баримт цуглуулж, түүнийгээ мэдээлэхгүй бол олон нийт ямар ч мэдээлэлгүй хоцрох эрсдэлтэй шүү дээ?

-2017 оны долдугаар сарын 01-ний өдрөөс дагаж мөрдөж байгаа Эрүүгийн хуулийн тусгай ангийн 21.9 дүгээр зүйлд “Мөрдөн шалгах ажиллагааны талаарх баримт, мэдээллийг олж мэдсэн хүн, мөрдөн шалгах ажиллагааны талаар албаны үүргийн дагуу олж мэдсэн алба хаагч, ажилтан прокурорын зөвшөөрөлгүйгээр мөрдөн шалгах ажиллагааны талаарх баримт, мэдээллийг олон нийтэд задруулсан бол” гэж гэмт хэргийн шинжийг заасан. Нийгэмд болж буй асуудлын талаар, олны анхаарал татсан, олон хохирогч, оролцогчтой ээдрээ төвөгтэй хэргийн талаар цагдаагийн байгууллагаас шалгаж байгаа, эсхүл шалгахгүй байгаа мэдээ, мэдээллийг олон нийтэд мэдээлэх нь сэтгүүлчдэд нээлттэй юм. Харин дээр дурдсан мөрдөн шалгах ажиллагааг шуурхай явуулахад саад учруулахаар мэдээ, мэдээллийг олон нийтэд хүргэх нь эрсдэлтэй учир тухайн мэдээ, мэдээллийг зөвхөн прокурорын зөвшөөрлөөр олон нийтэд хүргэхээр, хэрэв зээ прокурорын зөвшөөрөлгүйгээр мэдээлсэн бол эрүүгийн хариуцлага хүлээхээр хуульчилсан.

Сэтгүүлчийн мөрдөн шалгах ажиллагааны талаарх баримт, мэдээллийг олж авч байгаа эх сурвалж нь уг ажиллагааг явуулж буй мөрдөгч, хяналт тавьж буй прокурор, хэргийг шийдвэрлэх шүүгч, мөрдөн шалгах ажиллагааны нууцыг албаны чиг үүргийн дагуу олж мэдсэн алба хаагчид мөн хэргийн оролцогчид байж болох юм. Гэвч дээрх мэдээллийг тухайн албан тушаалтнууд нь хуульд зааснаар прокурорын зөвшөөрлийг авсан байх шаардлагатай. Тэгэхээр сэтгүүлч олон нийтэд уг мэдээлэл, баримтыг тарааж байгаа асуудал нь дангаараа хариуцлага хүлээх асуудал биш гэж үзэхээр байгаа юм. Сэтгүүлчийн ажил мэргэжлийн онцлог нь өөрөө олж авсан баримт мэдээллийн эх сурвалжийг Нийтийн мэдээллийн ил тод байдлын тухай хуульд нийцүүлэн мэдээлэх ёстой байдаг. Тэгэхээр сэтгүүлчийн мэргэжлийн үйл ажиллагаандаа баримтлах зарчмынхаа хүрээнд мэдээллийг хууль ёсны дагуу олж авсан байх шаардлагатай гэж харж байна. Сэтгүүлч олон нийтийн мэдэх эрхийг хангах зорилгоор мэдээллийг цаг алдалгүй хүргэх үүрэгтэй ажлын онцлогтой хүмүүс гэж хардаг. Гэтэл энэ ажлынхаа хүрээнд олж авсан баримт мэдээллийг нийтэд задруулсан гэж эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэх нь тухайн сэтгүүлчийн мэргэжлийн үйл ажиллагаа болон энэ салбарт сөргөөр нөлөөлж буй хүчин зүйл болно гэж харахаар байна.

-Эрүүгийн хуулийн нэмэлт, өөрчлөлтийг энэ долоо хоногт эцэслэн батална. Энэ удаагийн нэмэлт, өөрчлөлтөд мөрдөн шалгах ажиллагааны нууц задруулахтай холбоотой шинэ заалтууд орж ирсэн. Энэ талаар тодруулахгүй юу?

-Эрүүгийн хуульд хэд хэдэн нэмэлт өөрчлөлт орсны нэг нь Эрүүгийн хуулийн тусгай ангийн 21.9 дүгээр зүйлд нэмэлт өөрчлөлт байгаа. Үүнд мөрдөн шалгах ажиллагааны талаарх баримт, мэдээллийг олж мэдсэн хүн мөрдөн шалгах ажиллагааны талаарх баримт мэдээллийг задруулсан бол хариуцлага хүлээлгэхээр заасан.

Нэмэлт өөрчлөлтөөс өмнө мөрдөн шалгах ажиллагааны талаарх баримт мэдээллийг олж мэдсэн хүн мөрдөн шалгах ажиллагааны талаар албаны үүргийн дагуу олж мэдсэн алба хаагч, ажилтан прокурорын зөвшөөрөлгүйгээр мөрдөн шалгах ажиллагааны талаарх баримт мэдээллийг олон нийтэд задруулсан бол гэсэн заалт явж байсан. Өөрчлөлтөөр зөвхөн “хүн” мөрдөн шалгах ажиллагааны нууцыг задруулсан бол гэж, энэ нь субъектыг тодорхойлон заах биш “хүн” гэдэг өргөн хүрээний ойлголтод багтаан авч үзсэн нь учир дутагдалтай гэж харж байна. Ялын бодлого өмнө нь хэрэгжиж байсан хуулийн зүйл, заалттайгаа ижил зохицуулалттайгаар 450 мянган төгрөгөөс 5.4 сая хүртэл төгрөгөөр торгох, эсхүл 240-720 цаг хүртэл хугацаагаар нийтэд тустай ажил хийлгэх, эсхүл нэг сараас нэг жил хүртэл хугацаагаар зорчих эрхийг хязгаарлах ял шийтгэхээр заасан.

Мөн Эрүүгийн хуулийн тусгай ангийн 21.9 дүгээр зүйлийн 2 дахь хэсэгт “Мөрдөн шалгах ажиллагааны талаар албаны үүргийн дагуу олж мэдсэн алба хаагч, ажилтан прокурорын зөвшөөрөлгүйгээр мөрдөн шалгах ажиллагааны талаарх баримт, мэдээллийг задруулсан бол эрх хасч, нийтэд тустай ажил хийлгэх, эсхүл зорчих эрхийг хязгаарлах, мөн хорих ял шийтгэхээр заасан. Шинээр нэмэгдсэн заалт буюу Эрүүгийн хуулийн тусгай ангийн 21.9 дүгээр зүйлийн гурав дахь хэсэгт мөрдөн шалгах ажиллагааны нууцыг албаны үүргийн дагуу олж мэдсэн алба хаагч, ажилтан мөрдөн шалгах ажиллагааны нууцалсан баримт, мэдээллийг зориуд задруулж нууцалсан гэрчийг илчилж хэрэг шалган шийдвэрлэх ажиллагаанд саад учруулсан бол эрх хасаж, зорчих эрхийг хязгаарлах, эсхүл хорих ял оногдуулахаар нэмэлт оруулж байна.

Өмнөх Эрүүгийн хуулийн тусгай ангийн 21.9 дүгээр зүйлийн 2 дахь хэсэгт шүүгч, прокурор, хууль сахиулагч, өмгөөлөгч, мөрдөн шалгах ажиллагааны нууцыг албаны үүргийн дагуу олж мэдсэн алба хаагч, ажилтан мөрдөн шалгах ажиллагааны нууцалсан баримт, мэдээллийг зориуд задруулж, нууцалсан гэрчийг илчилж хэрэг шалган шийдвэрлэх ажиллагаанд саад учруулсан гэж хуульчилсан бөгөөд энэ хэсэгт тусгай субъектүүдийг тодорхойлон зааж өгсөн, нэмэлтээр зөвхөн алба хаагч, ажилтан гэж оруулж өгсөн байна.

Тухайн байгууллагын алба хаагч, ажилтан гэж субъектийг тодорхойлсон нь энэ төрлийн гэмт хэрэг үйлдсэн этгээдийн хүрээг тэлж өгсөн гэж харж байна.

-Эрүүгийн хуулийн 21.9.1-д мөрдөн шалгах ажиллагааны талаар баримт мэдээллийг олж авсан “хүн” … гэж тодотгосныг та хэллээ. Хүн гэдэгт сэтгүүлч хамаарахаар л харагдаж байна. Харин хуулийн төсөл боловсруулагчид үүнийг үгүйсгэсэн. Гэвч хуулийн зүйл заалт дээр тодорхой орж байгаа нь сэтгүүлчийг мөрдөн шалгах ажиллагааны нууц задруулсан гэж буруутгах эрсдэлтэй гэж харагдлаа?

-Мөрдөн шалгах ажиллагаанд оролцсон, байлцсан хүн гэдэгт хэргийн оролцогчид болон орчуулагч, хэлмэрч, шинжээч, хөндлөнгийн гэрч, иргэний нэхэмжлэгч, иргэний хариуцагч зэрэг хүнийг ойлгохоор Улсын Дээд шүүхийн тайлбар бий. Мөрдөн шалгах ажиллагааг явуулж байгаа этгээд гэдэгт хэрэг бүртгэх, мөрдөн шалгах, зөрчил шалган шийдвэрлэх ажиллагаа, гүйцэтгэх ажил явуулах эрх бүхий албан тушаалтан, хяналт тавьж буй прокурор, цаашлаад хэргийг шийдвэрлэх шүүгч, шүүх бүрэлдэхүүн хамаарна.

Эрүүгийн хуулийн ерөнхий ангийн 1.5 дугаар зүйлийн 1 дэх хэсэгт Монгол улсын нутаг дэвсгэрт гэмт хэрэг үйлдсэн хүнд энэ хуулиар эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхээр,

Мөн хуулийн 5.1 дүгээр зүйлийн гурав дахь хэсэгт гэмт хэрэг үйлдэх үед эрүүгийн хариуцлага хүлээх насанд хүрсэн ба хэрэг хариуцах чадвартай хүнд энэ хуульд заасан үндэслэл, журмын дагуу эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэхээр зааснаас үзэхэд Эрүүгийн хуулийн тусгай ангийн 21.9 дүгээр зүйлийн нэг дэх хэсэгт заасан хүн гэсэнд дээрх эрүүгийн хариуцлага хүлээх этгээдийг хэлэх ба сэтгүүлч болон хүн гэж томьёологдох бүхий л эрүүгийн хариуцлага хүлээх насанд хүрсэн хэрэг хариуцах чадвартай хүн гэдэг ойлголтоор энэ хэсэгт хамаарахаар зохицуулалт юм. Харин сэтгүүлчийн хувьд тусгайлан уг ойлголтод хамаарахгүй гэж үзэх үндэслэл байхгүй. Хэрэв мэргэжлийн үйл ажиллагаа эрхлэхээс бусдаар гэж тусгайлан тодотгож оруулж ирвэл өөрөөр ойлгогдох байх. Мөрдөн шалгах ажиллагааны баримт мэдээллийг олж авсан “хүн” гэдэг ойлголтод сэтгүүлч хамаарах бөгөөд тухайн баримт, мэдээллийг прокурорын зөвшөөрөлгүйгээр олон нийтэд задруулсан бол хариуцлага хүлээнэ.

-Уг нь мөрдөн шалгах ажиллагааны нууцыг хамгаалах ёстой тусгай субъектууд бий. Үүнд сэтгүүлч орохгүй шүү дээ?

-Хуульд мөрдөн шалгах ажиллагааны нууцыг хамгаална гэсэн ойлголт байхгүй, задруулахгүй гэсэн ойлголт л байгаа. Мөрдөн шалгах ажиллагаанд оролцож байгаа дээр дурдсан бүхий л этгээдүүд мөрдөн шалгах ажиллагааны нууцыг задруулахгүй байх үүрэгтэй. Сэтгүүлч мөрдөн шалгах ажиллагааны талаарх баримт, мэдээллийг хэрхэн олж авсан, олж аваад олон нийтэд мэдээлэхдээ прокурорын зөвшөөрөл авсан эсэх, авахгүйгээр олон нийтэд мэдээлэх нь Эрүүгийн хуулийн тухайн зүйлийн 1 дэх хэсэгт заасан “хүн” гэдэг нэр томьёолол руу орно. Өөрөөр хэлбэл сэтгүүлч хариуцлага хүлээхээр харагдаж байна, тусгай субъектүүд мөрдөн шалгах ажиллагааны талаар олон нийтэд мэдээллэсэн нь хүндрүүлэх нөхцөл байдал буюу тухайн зүйлийн хоёр, эсхүл гуравт заасан диспозицод хамаарч байна.

-Хэрэв мөрдөн шалгах ажиллагааны нууцыг хамгаалах ёстой субъектүүд нууцаа алдсан бол хариуцлага хүлээх үү?

-Эрүүгийн хуулийн 21.9 дүгээр зүйлийн 2-т шүүгч, прокурор, хууль сахиулагч, өмгөөлөгч, хавтаст хэргийн материалтай танилцах эрхтэй этгээд, мөрдөн шалгах ажиллагааны нууцыг албаны үүргийн дагуу олж мэдсэн алба хаагч, ажилтан буюу мөрдөн шалгах ажиллагааны нууцыг задруулахгүй байх дээрх субъектүүд мөрдөн шалгах ажиллагааны нууцалсан баримт, мэдээллийг зориуд задруулж, нууцалсан гэрчийг илчилж хэрэг шалган шийдвэрлэх ажиллагаанд саад учруулсан бол нийтийн албанд ажиллах эрхийг нь тодорхой хэмжээгээр хасч торгох, зорчих эрхийг хязгаарлах, хорих ял шийтгүүлж, эрүүгийн хариуцлага хүлээхээр байна.

Б.ЭНХЗАЯА

 

Сэтгэл зүйч Ж.Үйлсттэй ганцаардлын талаар ярилцлаа.

-Ганцаардлыг яаж таньж мэдэх вэ. Энэ нь хүний сэтгэл зүйд ямар үр дагавартай вэ?

-Ганцаардал гэж үүнийг хэлнэ гэдэг товч тодорхойлолт байхгүй. Ерөнхийдөө сэтгэл хөдлөлийн хувьд ямар шинж тэмдэг илэрч байна, зан үйлийн хувьд ямар өөрчлөлт гарч байгаагаас тодорхойлж болдог. Сэтгэл хөдлөлийн хувьд жишээ нь, гуниглах, гутрах, өөрийгөө бусдаас тусгаарлах, ганцаараа байхыг илүүд үзэж, харилцаагаа хумиж эхэлдэг. Нийгмийн үйл ажиллагаанаас цааргалдаг. Утсаар ярихгүй байх, мессэж бичихэд хариу өгөхгүй байх үйлдэл ч үүнд орно. Өөрийгөө үнэлэх үнэлэмжийн хувьд буурдаг. Өөрийгөө бусадтай харьцуулах, бусдаас ялгаатай гэж мэдрэх гэх мэтээр өөрийнх нь үнэлэмжид нөлөөлж байдаг. Үүнээс гадна олны дунд сэтгэл түгших, тавгүйтэх байдал илүү мэдэрдэг. Тайзан дээр гараагүй мөртлөө хүмүүс хараад, ажиглаад байгаа юм шиг түгшсэн мэдрэмжийг мэдэрдэг. Хүмүүсийн дунд орохоор сандрах, тавгүйтэх сэтгэл хөдлөлийг мэдэрнэ.

Зан үйлийн хувьд найз нөхөд, гэр бүлийнхэнтэйгээ биечлэн болон ямар ч хэлбэрээр харилцахаас татгалздаг. Ихэвчлэн хорт зуршилд татагдах хандлагатай. Аливаа зүйлийг ганцаараа хийх байдал нь давуу болдог. Архи уулаа гэхэд олуулаа уудаг байсан бол ганцаараа уухыг илүү үзнэ. Энэ бол ганцаардаж байгаагийн шинж. Тоглоом тоглолоо гэхэд багаараа тоглох биш ганцаараа тоглох тоглоомжийг сонгох жишээтэй. Нэг зүйл бий. Ганцаардлыг танихад хэцүү. Ганцаардаж байгаагаа нууж чаддаг хүмүүс ч бий. Олны дунд хамгийн нээлттэй, олонтойгоо байдаг хүмүүс мэдрэмжийн хувьд хүмүүстэй холбогдож чадаж байна уу гэдэг л чухал. Нийгэм дэх байр суурь өндөртэй, хүмүүсийг хөгжөөгөөд, тэднийг сонсож, эв найрамдалтай харилцаад яваад байдаг боловч дотоод сэтгэлээ илэрхийлэхгүй байна гэдэг том шинж тэмдэг. Хүмүүстэй гүн гүнзгий яриа өрнүүлж чаддаг уу гэхэд эргэлзээтэй, хариулж чадахгүй бол ганцаардсан гэсэн үг.

-Ганцаардлыг таньчихаад нуугаад байна уу, эсвэл таньж чадахгүй байна уу гэдэг асуулт урган гарч байна?

-Ихэнхдээ хэн ч надад тусалж чадахгүй, би өөрөө ч энэ байдлаас гарч чадахгүй гэх найдваргүй мэдрэмж ганцаардлын үед төрдөг. Гэхдээ үүнийгээ мэдэж байгаа тохиолдол ч байна, мэдэхгүй ч байгаа тохиолдол байна. Мэдэж байх тусмаа илүү тусгаарлах байдал руу ордог хүмүүс олон. Мэдэхгүй мөртлөө харилцаанаас ядраад байна, хүмүүс надад таалагдахгүй байна гэдэг байдалтай хүмүүс ч байдаг.

-Хэдхэн хоногийн өмнө ДЭМБ ганцаардлыг өвчин хэмээн албан ёсоор хүлээн зөвшөөрлөө гэж олон улсын хэвлэлүүд мэдээлсэн. Монголчуудын амьдралын хэв маяг, уламжлалт харилцаанд ганцаардлыг өвчин гэж хүлээж авах битгий хэл буруутгах хандлага дийлэнх. Харин сэтгэл судлалын шинжлэх ухаанд өвчин талаас нь хэрхэн харж болох вэ?

-Ганцаардлыг өвчин гэж оношилж ярихаас илүү амьдралын хэв маяг болон тухайн хүний зан төлөвийн байдал нь ганцаардалд өртөх эрсдэлийг нэмэгдүүлэх бай болдог. Энэ байдал өсвөр насны хүүхдүүдийн дунд их тохиолддог. Насанд хүрсэн хойноо нийгмийн харилцаанд ороход үр дагавар нь гарах нь олонтаа. Хүүхэд байх үед нь эцэг эх нь гэрээс гаргадаггүй, олон нийтийн харилцаанд оруулдаггүй, эсвэл амьдралын онцгой хэв маяг, соёл уламжлалаас үүдэлтэйгээр хүүхэд том болоход харилцаан дээр асуудал үүсдэг. Товчхондоо, амьдралынхаа аль нэг үед тусгаарлагдмал байдалд байсан нь ирээдүйд нийгмийн харилцаанд орж чадахгүй, ганцаардал руу хөтлөх нөхцөлийг бүрдүүлдэг.

Бас нэг зүйл хэлбэл, ганцаардалд темпераментийн хэв маяг нөлөөлж байна. Темпераментийн дөрвөн төрөл бий. Холериек, сангвиник, флегматик, меланхолик хэв шинж гэж бий. Меланхолик хүмүүсийн хувьд илүү хөөрөл саатлын процессоор тодорхойлдог. Тархины үйл ажиллагаанд саатал давамгайлсан үйл ажиллагаа байдаг. Гэхдээ энэ нь дорой гэсэн үг биш.

 

Үйл хөдлөл нь удаан, зан үйлийн хувьд илүү мэдрэмтгий, эмзэг, аливаа зүйлийн гүнийг ухаж боддог, утга учрыг хайдаг зан төлөв. Энэ нь өөрөө хүнд сонгомлоор ганцаараа байх нөхцөлд тухтай байдаг. Олон хүний харилцаанд орохоор ядарна. Тиймээс хүчээ нөөхийн тулд харилцаанаас татгалзах шинж чанартай. Энэ тохиолдолд нийгмийн харилцааны ур чадвар дутагдах байдал хавсарвал ганцаардал болдог.

Яг таны хэлснээр ганцаардал өвчин юм аа гээд шууд оношилж, нэрлэх нь өнөөдрийн манай нийгэмд тийм ч таатай зүйл биш болов уу гэж үзэж байна. Өнөөдрийн нийгэмд хүний сэтгэцийн байдлаар нэр хоч өгөх, шүүмжлэх, доромжлох хандлага түлхүү байна. Тэгэхээр өвчин гэж оношлох нь чухал биш. Харин ганцаардал юунаас болоод яагаад үүсэв гэдгийг нийгэмд түгээж өгвөл илүү сайн үр дагавартай. Жишээ нь, ангид таагүй ааштай хүүхэд байлаа гэхэд түүнд нэр хоч өгөн, гадуурхах хандлага бий. Хүүхэд ийм байдлаар нийгмийн харилцаанд орж чадахгүй удаан үргэлжилбэл ганцаардмал нэгэн болж өснө. Тиймээс хүмүүст сэтгэл зүйн мэдлэг мэдээлэл хангалттай сайн түгээгүй, хэрэглээнд сайн ороогүй байгаа учраас бид шалтгаан нөхцөл, түүнээс хамгаалах талаар түлхүү ярих нь зөв болов уу.

-Ганцаардал ямар үр дагаварт хүргэдэг вэ?

-Мэдээж хүн өөрийгөө нийгмээс тусгаарлаад байвал дасан зохицох чадвар буурч эхэлнэ. Хүн гурван байдлаар дасан зохицдог. Амьдралын хэв маягт, орчин нөхцөлд, хүнд дасан зохицох үзэгдэл явагддаг. Ганцаардлын үед үүний аль нэг нь эсвэл гурвуулаа хөгжлийн хувьд зогсох эрсдэлтэй. Дасан зохицох чадвар гэдэг сэтгэл зүйн дархлаатай байх, аливаа зүйлд уян хатан байж асуудлыг давах туулах явдал шүү дээ. Энэ чадварыг л зогсонги байдалд оруулчихдаг.

Нөгөө талаар харилцаанд орохоо багасгаад өөрийгөө ганцаардмал байдлаар таагүй мэдрэмж удаан мэдэрснээр анхаарал төвлөрөх, ой тогтоолт, цаашлаад шийдвэр гаргах чадваруудад нөлөөлж эхэлнэ. Жишээ нь, юм болгоныг хойшлуулдаг, шийдвэр гаргах гэж эргэлздэг, зайлсхийдэг, шийдвэр гаргаж чаддаггүй, өмнөөс нь хэн нэгэн шийдвэрийг нь гаргах байдал руу очно. Бүтээлч байдал гэдэг хүнийг урам зоригтой, сэдэлтэй, идэвхтэй амьдралын үйл ажиллагаанд хөтөлдөг. Гэтэл энэ байдал хаагдаж эхэлдэг.

Зарим тохиолдолд ганцаардлыг сайнаар ашиглах нь бий. Өөрөөр хэлбэл, стрессээ ашигтай хэлбэр рүү шилжүүлдэг. Урлаг руу, спорт руу шилжүүлнэ. Нэг төрлийн сонирхол хоббигоо хөгжүүлэх байдлаар нэг зүйлдээ орж түүнийгээ хөгжүүлж ашигтайгаар ашигласан тохиолдол байна. Гэхдээ хэт туйлшрах хандлагатай. Бусад зүйлээ орхиод нэг зүйл рүүгээ гүн ордог. Энэ үед амьдарлын баланс алдагддаг. Үүнийгээ давуу тал болгоод амжилт гаргасан хүмүүс байдаг. Гэхдээ ямар баланстай байх вэ гэдэг чухал. Амжилтын цаана амьдрал тэнцвэртэй байсан уу гэдэг анхаарах зүйл. Шинэ гайхалтай нээлт хийсэн хүмүүсийн ар гэрийн амьдрал, харилцааны асуудал, гэрлэлт нөхөрлөл маш тодорхойгүй, бүтэлгүй байдаг. Нэг ёсондоо өвдөлтөө даван туулж байгаа нэг хэлбэр. Ганцаардана, гуниглана, таагүй мэдрэмжийг нэг дор мэдэрнэ гэдэг маш хүнд. Бие физиологиор бол маш хүчтэй даралтаар даруулж, өвдөж байгаа хэлбэр гэсэн үг. Тэр өвдөлтийг мэдрэхгүйн тулд мэдээгүйжүүлж байгаа арга хэрэгсэл гэж үзэж болно.

-Өнөөдөр манай нийгэмд ганцаардал ямар байна вэ. Өндөр байна уу, эсвэл бага байдаг юм болов уу?

-Нарийвчилж судалсан зүйл хараахан мэдэхгүй юм. Гэхдээ ажиглагдаж байгаа нэг зүйл бол би Европод амьдарч байгаад Монголд ирсэн. Европын хөгжил өндөр оронд бүх юм ном журмын дагуу байдаг. Харилцаа хүртэл загвар дотор байх ёстой. Тэр загвараас зөрчвөл нийгэмдээ хүлээн зөвшөөрөгдөхгүй болчихдог. Өндөр хөгжилтэй оронд санхүү амьдралын хэв маяг өндөр, нийгмээс авч байгаа стресс бага, бүх зүйл гоё сайхан, хоол хүнснээс, байгалиас авч байгаа мэдрэмж сайхан байгаа хэрнээ яагаад ч юм гуниглах ганцаардах мэдрэмж маш их төрдөг.

Эсрэгээрээ Монголд асуудал ихтэй, өдөр тутмын амьдралын буцалсан байдалд ганцаардах мэдрэмжээ мэдэрч амжихгүй өнгөрөх явдал байдаг юм уу гэмээр. Хүн чинь өөрөө нийгмийн бүтээгдэхүүн учраас нийгэмтэйгээ ямар харилцаатай байгаа вэ гэдэг чухал. Нийгэмд тодорхой хэмжээний байр сурь эзэлж байгаа мэдрэмж маш чухал. Гэр бүл, анги хамт олон, ажил дээрээ, найз нөхдийн хүрээлэл дунд ямар нэгэн сонирхлын бүлэгт байгаа юу гэдэг чухал. Олон бүлэгт харьяалагдаж чухал гэдэг мэдрэмж авч байх тусам ганцаардах эрсдэл буурна. Харин эдгээр харилцаанд асуудал үүсч, өөрийгөө тусгаарлаад эхэлбэл ганцаардал нөхцөлийг нэмэгдүүлж байдаг.

-Хөгшчүүд амьдралын хэв маягаас шалтгаалж ганцаардаж байна, намайг сонсох хүн алга гэж гомдоллох явдал ажиглагддаг. Ер нь ганцаардлаас яаж сэргийлэх вэ, ганцаардсан нэгнээ яаж дэмжиж туслах ёстой вэ?

-Бид заримдаа өдөр тутмын амьдралдаа мэдээлэл солилцохдоо харилцаа үүсгэчихлээ болчихлоо гэж боддог. Хүнд идэвхтэй сонсож өгөх гэдэг маш чухал байдаг. Асуултаа зорилготойгоор сонирхон асуух, хариултыг анхааралтайгаар сонсож өгөх харилцаа дутагдаад байгаагаас би хэн нэгэнтэйгээ холбогдож чадахгүй байна гэдэг мэдрэмжийг авдаг. Эсвэл гэр бүлийн соёл, таагүй харилцаанаас үүдэж нэгнийгээ байнга шүүмжилдэг хүмүүс бий. Хүүхдүүд нь аль хэдийнээ нас биед хүрчихсэн байхад ээж аав нь шүүмжилж, харьцуулж, буруутгах өнгө аястай харьцаад байхаар нөгөө талд хамгаалах өөрийгөө шууд механизм ажиллаж эхэлдэг. Юун нөгөө хүнээ сонсох, анхаарах. Тиймээс энэ тал дээр анхаарах ёстой гэсэн үг.

Өнөөдөр манай нийгэм маш чөлөөтэй болчихсон. Олон жилийн өмнө биднийг анх ажиллаж эхэлж байхад 60, 70 настай үйлчлүүлэгч хоёр жилдээ нэг байсан бол одоо харьцангуй олон болсон нь сайшаалтай. Тэд өөрсдийгөө хөгширсөн гэж бодохгүй, би өөр баймаар байна гэж ирж байгаа хүмүүс нэмэгдсэн. Тэгэхээр дотоодод байгаа асуудлаа өөрсдөө таньж мэдэхгүй байгаа тохиолдолд мэргэжлийн хүнд, мэргэжлийн газарт хандах боломжтой. Үр хүүхэд, эцэг эхчүүд нь зав чөлөө байхгүй, боломжгүй тохиолдолд мэргэжлийн хүнтэй холбож өгөх нь үр дүнтэй.

Өөр нэг чухал зүйлийг онцлоход хүн өөрийн гэсэн сонирхолтой, өөрийгөө хайрлаж сурсан байх хэрэгтэй. Бусдаас хайр анхаарлыг хүсэх биш өөрийгөө анхаардаг, өөртөө цаг гаргадаг болох ёстой. Өөрийгөө бүрэн дүүрэн хайрлаж чадаагүй, өөртөө цаг зориулж сураагүй учраас өөр хэн нэгэн нь дүүргэж өгөх ёстой юм шиг бусдаас маш их хүлээлттэй байдаг. Гэтэл бусад нь ч бас өөр өөрсдийн амьдралтай. Дор хаяж энэ зүйлд суралцсан байх ёстой. Түүнээс гадна хил хязгаарын зааг гэдгийг мэдэх нь чухал. Хүн болгонд тэр хүн нийгэмд хэр идэвхтэй үйл ажиллагаа явуулж байгаа үгүйгээс өөрийн гэсэн орон зай цаг хугацаа хэрэгтэй байдаг. Жишээ нь, гэртээ хүүхдээ хардаг эмэгтэйг гэртээ л байгаа юм чинь гэдэг байдлаар бүх ажлыг тохох хандлага бий. Ээж аав тэтгэвэртээ гарчихсан юм чинь гээд хүүхэд харах ёстой гэдэг. Хөгшин настай хүн үеийнхээ хүмүүстэй уулзмаар байгаа, ямар нэгэн сонирхлоор холбогдмоор байгаа. Гэтэл тэр зааг хязгаарыг нь эвдчихдэг учраас ааштай ууртай хүмүүс болцгоодог. Хүн бүр өөр өөрийнхөө хил хязгаарыг бариад, надад амьдрах эрх байгаа. Тиймээс өөр өөрсдийн асуудлыг зохицуулъя. Ядаж би долоо хоногийн нэг хоёр өдөр нь, эсвэл өдөртөө хоёр цагийг гаргамаар байна гэдэг хатуу байр суурьтай зогсож байх хэрэгтэй юм. Ингэж чадаагүйгээс болоод хохирогчийн дүрд орсон хүмүүс олон болсон.

Б.ЭНХЗАЯА