Author: БААСАНЖАВЫН ЭНХЗАЯА

Төв замын нэгдүгээр эгнээгээр зорчсон жолооч нарт зөрчлийн арга хэмжээ авч торгодог систем хэрэгжиж эхлээд багагүй хугацаа өнгөрч байна. Инженер Б.Цэвэгмидийн хувьд энэ тогтолцоо нь хууль бус, жолооч нарын эрхийг зөрчсөн үйлдэл хэмээн шүүхэд хандаж, ялж байсан удаатай. Тэрээр Төв замын нэгдүгээр эгнээгээр зорчсон жолооч нарт зөрчлийн арга хэмжээ авахыг зогсоосон талаар өчигдөр олон нийтийн сүлжээнд мэдээлсэн юм. Түүнээс энэ талаар тодрууллаа.

-Төв замын нэгдүгээр эгнээгээр зорчсон жолооч нарт зөрчлийн арга хэмжээ авах нь яагаад хууль бус болох талаар тодруулмаар байна?

-Үүнийг анх 2016 оны наймдугаар сарын 24-нд НИТХ дээр автобусанд зориулж нэгдүгээр эгнээг чөлөөлж өгөх шийдвэр гаргасан. Энэ шийдвэр нь зөв байсан байх. Би эгнээ чөлөөлсөн асуудлыг эсэргүүцдэггүй. Харин эгнээ чөлөөлөхдөө зөв тэмдэг тэмдэглэгээ тавьсан, нэгдүгээр эгнээг нийтийн тээврийн автобусанд зориулж чөлөөлсөн шүү гэдгийг манай улсад мөрдөгдөж байгаа стандарт, норм, замын хөдөлгөөний дүрмийн дагуу замын тэмдэг, тэмдэглэгээг тавих ёстой байсан юм. Тэгээгүйгээс буруу болоод байна. Жолоочийг торгох үндэслэл байхгүй гэдгийг би анх хөндөж тавьж байсан.

Одоо дахиад авто замын дөрөв, таван уулзвар дээр эгнээ чөлөөлөх асуудал яригдаж байгааг мэдээллийн хэрэгслээс сонслоо. Энэ ажил бол зөвхөн Хотын дарга Х.Нямбаатар, Түгжрэлийн сайд Б.Дэлгэрсайхан нар сууж байгаад “Нэгдүгээр эгнээг чөлөөлөөд автобус явуулчих” гэж шийдэх асуудал биш юм. Энэ бол тодорхой хэмжээгээр техникийн нөхцөл шаарддаг, техникийн баримт бичиг үйлдэж байж, болох уу болохгүй юу судалж байж тогтоодог инженерийн шийдэл. Ийм инженерийн шийдлийг манай нэг дарга шууд амаараа шийдчихдэг учраас энэ журам амьдрал дээр хэрэгжиж өгөхгүй байгаа юм.

-Тэгвэл одоо нэгдүгээр эгнээгээр явсан жолооч нарыг торгохгүй болсон гэдэг үнэн үү?

-Энэ асуудал дээр Тээврийн прокуророос анхаарал хандуулж, шалгаж үзсэн юм байна. Түүний дагуу Замын хөдөлгөөний удирдлагын төвөөс торгууль бичихийг зогсоосон мэдээлэл би аваад байна. Тодруулбал, торгууль зогсоогоод долоо хонож байна. Нэгдүгээр эгнээг чөлөөлсөн тэмдэг тэмдэглэгээг зөв болгох хүртэл торгуулиа зогсоосон шүү гэдгийг албаны хүмүүсээс сонслоо гэсэн юм.

Энэ талаар Прокурорын байгууллагаас тодруулахад “Одоогоор мэдээлэл өгөх боломжгүй байна” гэлээ.

Б.ЗАЯА

Ирэх оноос Нийгмийн даатгалын багц хууль хэрэгжиж эхэлнэ. Энэ хуульд тэтгэвэр авагчдын хувьд тэтгэвэр тогтоолгосон дундаж жилийг өөрчлөх зохицуулалт ороод байгаа юм. Энэ талаар Сүхбаатар дүүргийн Нийгмийн даатгалын хэлтсийн үйлчилгээний тасгийн дарга Ч.Эрдэнэчимэгтэй ярилцлаа.

---

-Он гараад Нийгмийн даатгалын багц хууль хэрэгжиж эхэлнэ. Энэ хуулийн онцлог юу байгаа талаар тодруулъя?

-Нийгмийн даатгалын багц хууль 30 дахь жилийнхээ нүүрэн дээр шинээр шинэчлэн найруулга хийгдэж, 2024 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс хэрэгжиж эхлэх гэж байна.

Өмнө нь нийгмийн даатгалын асуудлыг салбар салбарын 50, 60 хуулийн заалтыг нэгтгэж нийгмийн даатгалын хуулийг хэрэгжүүлж ирсэн. даатгалын асуудлыг багц хуулиар шийдвэрлэх зарчмаар хийгдэж байгаагаараа онцлог. Мэдээж цоо шинэ хууль биш. 30 жилийн түүхэнд амьдрал, практик дээр шийдвэрлэгдэж болохгүй, хуулинд тусгагдаагүй байсан асуудлуудыг тусгаж өгсөн. Мөн дээр нь нийгмийн даатгалын хуримтлал үүсгэх, эв санааны нэгдлээс хуримтлалын зарчимд шилжих зэрэг үзэл санааны хувьд шинэ түвшинд гарч байгаа юм.

Шинэчлэлийн хүрээнд Нийгмийн даатгалын ерөнхий хууль гэж шинээр батлагдсан. Үүнд нийгмийн даатгалын орлого бүрдүүлэлттэй холбоотой, нийгмийн даатгалын байгууллагын тогтолцооны асуудал, хариуцлага тооцох, Нийгмийн даатгалын сангаас олгогдох тэтгэврийн тухай хууль, Нийгмийн даатгалын сангаас олгогдох тэтгэмжийн тухай хууль гэж төрөлжүүлээд багцалж өгснөөрөө онцлогтой. Дээр нь хамрах хүрээний хувьд Засгийн газрын тогтоол журмаар зохицуулагдаж байсан, чиглэл, зөвлөмжөөр хэрэгжүүлж байсан ажлуудыг ерөнхий хууль руугаа тусгаж өгсөн.

-Тэтгэвэр авагчдын хувьд ямар өөрчлөлт орчихов?

-2024 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс хэрэгжиж эхлэх Тэтгэврийн тухай хуулийн 29 дүгээр зүйлийн гуравдугаар заалтыг хэрэгжүүлэхийн тулд 2019-2023 оны хооронд зургаа, долоон жилийн дундаж цалингаар тэтгэврээ бодуулсан тэтгэвэр авагчдын тэтгэврийг таван жилийн цалингаар өөрчлөн тогтоох ажил хийгдэж байна.

Учир нь 2024 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс олгох тэтгэврийг 2023 оны арванхоёрдугаар сард бэлтгэж явуулдаг. Өөрөөр хэлбэл, тэтгэвэр авагчдын гар дээр тухайн сарын 1-ний өдөр тэтгэвэр нь байхын тулд өмнөх сард бэлтгэж явуулдаг. Тиймээс хугацаа алдахгүй, иргэдийг чирэгдүүлэхгүй, хуулийг шууд хэрэгжүүлэхийн тулд Нийгмийн даатгалын ерөнхий газраас өгсөн чиглэл зөвлөмжийн дагуу иргэдийн дундаж цалинг 2019-2023 онд тэтгэврээ тогтоолгосон хүмүүсийн дундаж цалинг таван жилээр өөрчлөн тогтоолт хийж, иргэдэд мэдээлэл өгөөд шуурхай ажиллаад явж байна.

-Таван жил болсноор иргэдэд ямар ач холбогдолтой вэ?

-Бодолт хийлгэснээр тэтгэвэр нь нэмэгдэхгүй буурах ч хүмүүс бий. Нэмэгдэх ч хүмүүс байгаа. Өөрөөр хэлбэл, хүн бүрийн ажилласан жил, дундаж цалин, асуудлууд өөр байгаа шүү дээ. Дундаж цалин сонгоогүй, эсвэл дундаж цалин бага хүмүүсийнх нэмэгдэхгүй. Нөгөө талаар долоон жил дотроосоо эхний цалин нь өндөр, эсвэл сүүлийн оных нь цалин өндөр, дундаа доод хэмжээгээр төлсөн хүмүүсийнх буурах хандлагатай байгаа. Энэ бодолтыг хийхдээ Нийгмийн даатгалын ерөнхий газрын Мэдээлэл технологийн төвөөс шууд программаар автоматаар бодогдож байгаа дүн. Иргэдэд ч гэсэн мэдээллийг хурдан өгөх, өөрчлөн тогтоолтыг шуурхай мэдээлэхийн тулд бид аль болох цахимаар үйлчилгээ үзүүлж байна. тэгэхээр иргэд программаас аль нь өндөр вэ гэдгийг сонгох боломжтой.

Долоон жил дотроо өссөн, буурсан цалинтай хүмүүст буурах хандлагатай байгаа. энэ тохиолдолд тэтгэврийг хуучин олгож байснаар нь олгоно.

-Ямар хүмүүсийнх нэмэгдэх вэ?

-Жигд өсөлттэй авсан цалинтай хүмүүсийн тэтгэвэр өснө. Ялангуяа төрийн албан хаагчид. Засгийн газрын тогтоолоор цалин нэмэгддэг хүмүүс шүү дээ. Цалин нь жигд өсөөд явж байсан хүмүүсийнх нэмэгдэнэ.

Энэ өөрчлөлтийг хоёр янзаар хийж байгаа. Эхний бүлэг хүмүүс өөрийнхөө сонгосон нь зургаа, долоон жилийн цалин дотроосоо аль өндөр таван жилийг сонгох боломжтой. Үүнийг нь бид шууд газар дээр нь бодолтыг хийгээд өгчихөж байна. Үүнээс гадна тэтгэвэр тогтоолгочихсон байгаа зургаа, долоо жилээ болиод өөр үеийн таван жилийг сонгох сонирхолтой хүмүүс бий. Ийм хүмүүс хэлтэс дээр биечлэн ирж хүсэлтээ өгнө. Өгөхдөө өөр сонгох таван жилээ тодорхойлоод И-монголиа юм уу бар кодтой QR лавлагааг И-монголиас авч сонголтоо хийгээд өөрчлүүлэх боломжтой. Энэ сонголт бол 2024 оны нэгдүгээр сарын 1-нээс хойш хийгдэнэ.

-Иргэд бодолтоо хийлгэхийн тулд ямар алхам хийх ёстой вэ?

-Тэтгэврийн материалыг бид цахимаар болон цаасан хэлбэрээр хүлээж авч байна.

Харьяа дүүргийнхээ Нийгмийн даатгалын хэлтэс дээр биеэр хүрээд ирж байгаа хүмүүст тэр дор нь өргөдлийн маягт бөглүүлээд үйлчилгээгээ үзүүлж байна. Цахимаар бол daatguulagch.ndaatgal.mn сайтаар ороод хүсэлтээ өгч болно.

Б.ЭНХЗАЯА

Unnu.news медиа компанийн продюсер Х.Цогтбилгүүндарьтай ярилцлаа.

Тэрээр Япон, БНСУ, Сингапур зэрэг олон орны сэтгүүлчидтэй Украины ерөнхийлөгч В.Зеленскийтэй уулзалт ярилцлага хийгээд эх орондоо ирээд байгаа юм.

---

-Дэлхий нийт энх тайвныг эрхэмлэж байгаа 21 дүгээр зуунд хүн төрөлхтний эсрэг гэмт хэрэг өдөөсөн явдал Украин-Оросын дайн байлаа. Манай сонин энэ дайныг анхнаас нь эсэргүүцэж, нийтлэлийн бодлогоо барьж ирсэн. Харин өөрөө тэрхалуун цэг дээр очсон анхны монгол сэтгүүлч байлаа. Тэр утгаараа хэвлэлийнхэн бидний хувьд сонин содон зочин юм. Дайны талбарыг зорих болсон шалтгаан, түүнийг бий болгосон боломжийн талаар сонирхуулаач?

-Манай Unnu.news бол 18-35 насны шинэ үеийн залууст зориулсан дижитал суурьтай тайлбарт хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл юм. Өнгөрсөн жилийн долдугаар сараас нэг найзтайгаа хамтарч үүсгэн байгуулсан. Би өөрөө АНУ-д олон улсын харилцаа, хөгжлийн аргазүй гэсэн төрийн бодлогын чиглэлээр бакалавр, магистраа хамгаалсан. Тиймээс 2022 оны хоёрдугаар сард ОХУ Украин руу довтолсон үйл явдал, шалтгааныг тайлбарласан бичлэг хийж сошиал сүлжээнд тавьсан. Мөн 2022 оны есдүгээр сард ОХУ-д нэлээн том цэрэг татлага явагдаж, маш олон оросууд, Оросын бага ястнууд болох буриад, халимагууд Монголд орж ирсэн. Үүнээс улбаалж, яагаад ийм нөхцөл байдал үүсэв, ОХУ-ын бага ястан үндэсний цөөнх нь яагаад энэ дайнд илүү олноор үрэгдэж байна вэ гэдгийг харуулсан видео контент бэлтгэсэн юм. Украиныг зорьсон нэг том шалтгаан маань ч энэ юм.

Украин бол ЗХУ-ын нэг хэсэг байсан. 1991 онд Украин тусгаар тогтнож, манай улс 1992 онд ардчилсан улс болж тогтолцоогоо өөрчилсөн. Нэг ёсондоо түүх нь адилхан. Хоёулаа монгол хүн гэж хэн бэ, Монголын түүх юу вэ, украин хүн гэж хэн бэ, Украины түүх юу вэ гэж аль, аль нь өөрсдийгөө дахиж таньж мэдэх аялалд 30 гаруй жил гарчихсан. Ийм хоёр сэдвээр илүү сонирхож байлаа.

-Ажил хэрэг болгоно гэдэг тийм ч амар байгаагүй болов уу?

-Украины Нийтийн эрх ашгийн сэтгүүлзүйн лаборатори гэдэг байгууллага байдаг.

Украин хоёр сэтгүүлч Украины сэтгүүлзүйг дараагийн шатанд гаргахад юу хийх талаар ажилладаг байсан. Ингээд дайн эхлэхэд дайны гэмт хэргийг эрэн сурвалжлах чиглэлээр мэргэших чиглэлээр төсөл хэрэгжүүлж эхэлсэн юм билээ. Энэ хүрээнд тивүүдийг холбох буюу дайны нөхцөл байдлыг дэлхийн улс орнуудад харуулах, ойлгуулах төслийг эхлүүлсэн байсан. Үүнийг нь ерөнхийлөгч В.Зеленский нь дэмжсэн. Ингээд биднээс өмнө Африк, Латин Америкийн сэтгүүлчид очсон байсан. Хамгийн сүүлд Азийн долоон орны сэтгүүлчид очиж байгаа нь тэр. Япон, БНСУ, Сингапур улс бол хөгжлөөрөө Азийн том улсуудын нэг шүү дээ. Эдгээр улсууд дайн эхэлснээс хойш ОХУ-д янз бүрийн эдийн засгийн хориг арга хэмжээ тавьж ирсэн учраас Украины талаас зүй ёсоор уригдсан байдаг. Харин Зүүн өмнөд Азийн Индонез, Тайланд, Камбож улсын сэтгүүлчид өөр шалтгаанаар уригдсан байлаа. Индонез гэхэд дэлхийн хамгийн олон муслим шашинтай иргэдтэй улс. Гэтэл дайн эхэлснээс хойш сүүлийн нэг жил гэхэд ОХУ-ын тал муслим хүмүүст “Бид мулсимчуудыг хамгаалагч” гэж сурталчилж ирсэн. Бодит нөхцөл байдал дээр өөр байгаа учраас хамгийн олон муслим иргэдтэй улсад түүнийг нь ойлгуулъя гэж Индонезын сэтгүүлчдийг урьсан. Тайландад олон тооны ОХУ-ын жуулчид очдог. Меню нь англи, орос, тайланд хэл дээр байдаг. Тиймээс оросуудын хамгийн их очдог оронд ОХУ-ыг ойлгуулах зорилгоор урьсан байсан. Камбож бол маш том геноцидын түүхтэй гэгддэг. ОХУ-ын Украинд хийж байгаа дайныг украинчуудын талаас геноцид буюу үндэстэнг устгах оролдлого гэж үзэж байгаа учраас түүхээрээ холбогдсон хэмээн урьсан.

-Тэгвэл Монголыг?

-Энэ маш сонирхолтой асуулт байсан гэсэн. Монголчуудыг урьсан хамгийн том шалтгаан нь Монгол улсын Ерөнхийлөгч асан Ц.Элбэгдорж дайн эхэлж байх үед Украиныг дэмжиж сошиал сүлжээнд мэдэгдэл хийснийг та бид мэднэ. Түүнийг анх Украины ард түмэн сонсоод шоконд орсон гэсэн. Учир нь Азиудыг тэр дундаа монголчуудыг татарууд, зэрлэгүүд, харанхуй бүдүүлэг гэж боддог байсан. Барууны Өрнөдийн орнуудад байдаг түгээмэл ойлголт энэ л дээ. Ийм нэршилтэй, Хятад Орос хоёрын хооронд байдаг жижиг улс орны Ерөнхийлөгч нь Украиныг дэмжиж мэдэгдэл хийсэн нь онцгой явдал болсон. Хэдийгээр Монгол Улсын албан ёсны байр суурь бол төвийг сахисан, энх тайвныг эрхэмлэж байгаа ч гэсэн өмнөх Ерөнхийлөгч, иргэний нийгэм нь энх тайвны төлөө зоригтой дуугарч байгаа гэдэг утгаар Монгол Улсыг урьсан гэсэн. Өөрөөр хэлбэл, манай байгууллага уригдсанаас илүү Монгол Улс яагаад тэнд уригдсан бэ гэдэг нь тийм учир шалтгаантай юм билээ.

-За ингээд Украиныг зорьсон. Та бүхний хөтөлбөр ямар байв?

-Тивүүдийг холбох хөтөлбөр Украинд есөн хоног үргэлжилсэн. Долоо хоногийн хугацаанд 50 гаруй ярилцлага хийсэн. Амьдралдаа хамгийн богино хугацаанд асар их ярилцлага хийсэн байх аа /инээв/. Сүүлдээ их ядарсан. Украинчууд дайны нөхцөл байдалд байгаа учраас амралтын өдөр гэж байхгүй. Цаг наргүй, хоол ундгүй ажиллаж байсан. Түүнийгээ өөрсдөө ч анзаарахаа больчихсон. Тиймээс бид ч түүнд нь чирэгдээд явсан. Гомдоллох ч боломжгүй. Асар их мэдээллээр бөмбөгдүүлсэн. Яахав, хүмүүсийн дунд барууны санхүүжилттэй явсан гэх мэтээр хардалт үүссэн байж магадгүй. Бид Украины ерөнхийлөгч, тэргүүн хатагтайтай уулзахаас гадна Эдийн засгийн яам, Дэд бүтцийн яам, Цахим шилжилтийн яам, ерөнхий прокурор, парламентынх нь гишүүд, сөрөг хүчин зэрэг өөр өөр ажлын албадуудтай уулзсан. Түүнээс гадна иргэний нийгмийн төлөөллүүд, хөндлөнгөөс ажиглагчид, активист буюу тэмцэгчид, мөн цэргүүдтэй ч уулзсан. Эд эрхтнээ алдсан, дайнд хохирсон хүмүүстэй ч тэр. Маш олон бүлгийн хүмүүстэй уулзсан учраас маш сайн, олон талт мэдээллээр хангагдаж чадсан гэж бодож байгаа.

-Долоон орны сэтгүүлчид тал бүрээс уулзсан байх нь. Тэд бүгд өөр өөрийн өнцөг, сэдвийг өвөртөлж очсон байх. Тэд голчлон ямар асуудлыг хөндөж байв даа?

-Надаас гадна зургаан орны сэтгүүлчид байсан болохоор бүгд өөр өөрсдийн гэсэн зорилготой, амбицтай байсан. Жишээ нь, БНСУ-ын сэтгүүлчийн асуусан гол асуулт бол Хойд Солонгосоос ОХУ зэр зэвсэг авсан нь Украинд нөхцөл байдлыг хэр хүндрүүлж байна вэ. Умард Солонгосын цэргүүд ОХУ-д байлдаж байгаа гэсэн мэдээлэл байгаа, үнэн үү гэх жишээтэй. Японы талаас Украинд маш их мөнгөн тусламж үзүүлж байгаа учраас дайн хэзээ дуусах вэ, Украин энэ дайнд ялах уу, танай ард түмэн удаан тэмцэж чадах уу гэх мэтийг сонирхож, буцаад ард түмэндээ мэдээлэл өгөхийг хүсч байсан.

Сингапураас гэхэд Азийн бүс нутагт Хятадын нөлөөг судалдаг сэтгүүлч ирсэн байна лээ. Тиймээс Хятадтай холбоотой асуулт тавьсан. Миний хувьд Монгол Улсын хувьд хэрхэн өөрсдийнхөө тусгаар тогтнолыг хамгаалах вэ. Мэдээж ОХУ-тай ямар нэгэн сөргөлдөөн байхгүй ч гэсэн ирээдүйд бид тусгаар тогтнолоо яаж баталгаажуулах вэ гэдэг талаас голчлон асуусан. Мөн мэдээллийн дайн, пропоганда буюу суртал ухуулга, тархи угаалт хэрхэн илэрдэг вэ, үүнтэй хэрхэн тэмцдэг вэ гэх зэргийг онцолсон.

Монгол Улсын иргэн хүний хувьд би сэтгэл эмэглэдэг нэг зүйл бол нийгмийн талцал. Үе хоорондын талцал, үзэл санааны хувьд талцдаг байдал манайд маш их бий. Энэ талцал нь цаагуураа бид байгалиасаа талцаад байна уу, эсвэл гадны нөлөөгөөр хоорондоо талцаад байна уу гэдгийг ухаж ойлгохыг хүсдэг.

-Украины тэргүүний хариултаас онцлох агуулга юу байв?

-Сэтгүүлчид бид долуулаа байсан. В.Зеленский ерөнхийлөгч их дэлгэрэнгүй хариулт өгдөг юм билээ. Нэг асуулт аваад дунджаар 5-10 минут зогсолтгүй хариулж байсан. Долоон сэтгүүлч нэг, нэг асуулт асуугаад олгогдсон нэг цагийн хугацаандаа бараг таарсан. Сонирхолтой байж магадгүй, тэр үеийн нөхцөл байдлыг хэлье л дээ. Тэнд Азийн хамгийн том редакциуд ирсэн байсан. CNN, Японы “Никкэй” сонин гэх зэрэг. Сүүлд нэмэгдээд Ерөнхийлөгчийн Тамгын газартай удаан харилцаж байгаа Японы “Киодо” гэдэг редакц орж ирээд Японы хэвлэлүүд хоорондоо өрсөлдөж байсныг харах сонин л байлаа. В.Зеленский ерөнхийлөгчтэй уулзахын өмнөх өдөр Тэргүүн хатагтайтай уулзах тов байсан. Нөгөө том хэвлэлүүд маань хоорондоо өрсөлдөөд болдоггүй. Тэгэхээр нь би “Манайхаан би асуултуудын жагсаалт гаргая” гээд хөндөх гэж байгаа бүх сэдвийг нь яриулаад хамгийн өргөн асуултаас эхлээд хамгийн нарийн асуултууд хүртэл жагсаая гэсэн. Тэд ч зөвшөөрсөн. Нэг ёсондоо ярилцлагын продюссер хийсэн шүү. /инээв/ Тэр ажлаа би сайн хийсэн учраас сэтгүүлчид маань маргааш нь Ерөнхийлөгчийн ярилцлагыг ч зохицуулж өгөөрэй гэх зэргээр сайхан харилцаа үүсгэж чадсан. Залуу сэтгүүлч, Монголыг төлөөлж яваа хүний хувьд амттай гоё аялал байлаа.

-Тэргүүн хатагтай юу ярих юм бэ?

-Надад хамгийн сонирхолтой байсан нь тэргүүн хатагтайн уулзалт. “Би Монголоос ирсэн сэтгүүлч байна аа” гэхэд миний асуултанд хариулахдаа “Манай нөхөр Монголын тухай маш их ярьдаг. Дөрвөн жил Монголд амьдарч байсан. Аав нь Монголд 20 орчим жил багшилсан. Одоо хүртэл Политехникийн коллежид онлайнаар багшилдаг” гэсэн нь сонирхолтой байсан.

Ерөнхийлөгч тэргүүн хатагтай хоёр хамт амьдардаггүй юм билээ. Дайнаас болж долоо хоногт нэг, заримдаа сард нэг удаа уулздаг. Тэргүүн хатагтай “Би та нарт гоё мэдээ хэлэхэд өнөөдөр нөхөртэйгөө уулзсан. Нөхөртэйгөө уулзаад миний хувьд гоё өдөр болж байна. Би хэнээс ч түрүүлээд мэдээ авахыг хүсдэг. Заримдаа яг үнэндээ бид дайнд ялчихсан, Зеленский надад хэлэхгүй нуугаад байгаа юу гэж хүртэл асуудаг. Бид хоёр өнөөдөр уулзаад хүүхдүүддээ зул сарын баяраар ямар бэлэг авах уу гэдгээ ярилцсан” гэсэн тэр хариулт надад хүнлэг санагдсан.

-Ерөнхийлөгч В.Зеленскийтэй уулзах агшин ямар байв?

-В.Зеленский ерөнхийлөгчийн хувьд маш их стресстэй байгаа нь шууд ажиглагдсан. Харин сэтгүүлчдийн асуултад маш дэлгэрэнгүй хариулсан. Тэр дундаа миний асуултын хариултыг тухайн үед орчуулж байсан хүмүүс “Ерөнхиийлөгчийн хариулт маш дэлгэрэнгүй, мэдээлэл сайтай байлаа” гэж хэлж байна лээ. Тэр ярилцлагаас хэлэх гол агуулга бол “Монгол өөрсдийн гэсэн мэдээллийн орон зай хэрэгтэй” гэсэн нь маш чухал санагдсан. Нэг ёсондоо өөрсдийн гэсэн бие даасан, улстөрчдийн хараат бус, нөлөөнд автаагүй хэвлэлтэй байх. Заавал монгол, англи хэлээр байх нь чухал биш, Улаанбаатарт ийм зүйл болж байна, Монгол ийм байр суурьтай байна, монголчууд ингэж үзэж байна гэж Монголын нэрээ олон улсын түвшинд байнга гаргаж байгаарай гэсэн мессэжийг нь онцолмоор байна.

-Дайнд өртсөн улс орон, хот суурин ямар байсан нь ойлгомжтой. Бид бол энх тайван улсад амьдарч байгаа иргэд. Таны харсан шиг төсөөлөл харамсалтай нь байхгүй. Тиймээс нөхцөл байдал ямар байсныг эргэн санавал?

-Украинд бид төмөр замаар очсон. Агаарын зам хаалттай. Гудамжаар нь явж байхад Улаанбаатарт ч яваад байгаа юм шиг. Гэхдээ Киев үзэсгэлэнтэй хот юм билээ. Улаанбаатар хот маань суурин соёлд шилжиж эхэлсэн цаг үе нь ЗХУ-ын үе учраас социалист улс байхдаа хотожсон. Тэрнээс өмнө баригдсан байшин барилга асар цөөн. Харин Киевийн хувьд бүр X зууны үеийн, “Монголчууд ирээд сүйрүүлсэн байшин барилга хүртэл энэ байна” гэж онигоо болгоод хэлж байсан. Чернихив хотод явж байхад “Энэ манай Украинд байдаг хамгийн дээр үеийн христийн сүм” гэхээр нь би “Ашгүй дээ, монгочууд устгаагүй дурсгал байгаа юм байна” гэтэл “Үгүй шүү, та нар устгасан. Бид нар дахиж сэргээсэн” гэж байсан.

Дэд бүтцийнх нь дэд сайдтай уулзаад ярилцаж байхад “Хамгийн эхний сум Украин руу орж ирэхээс эхлээд бид сэргээн босголтыг тэр дор нь эхэлсэн” гэж байсан. Тэр утгаараа Киев хотод очиход ер нь дайн болоод байгаа нь мэдэгдэхгүй. Гэхдээ хүмүүстэй нь уулзах хүртлээ шүү. Харин хүмүүстэй нь уулзахад травматсан, гэр бүл найз нөхдөө алдаагүй

байгаагүй. Биднийг яг очдог өдөр ОХУ-ын Украинд хийсэн хамгийн том дроны дайралт болсон. Киев хот руу 75 дрон ирж, 74-ийг нь устгаж амжсан байсан.

Өдөрт 2-3 удаа агаарын довтолгоо байнга болж байсан. Тэр тоогоор шөнийн хэдэн цагт ч хамаагүй бид зочид буудлынхаа хонгил руу орж нуугдаж байлаа. Украин жилийн өмнөхтэйгөө харьцуулахад агаарын хамгаалалт маш сайжирсан юм билээ. Янз бүрийн дроны дайралт, бөмбөгдөлтөөс маш сайн хамгаалж чадаж байгаа. Харин Украинчууд бүгд сэтгэлийн бэлтгэлтэй байгаа нэг зүйл нь хүйтрээд ОХУ-ын арми дулаан цахилгааныг нь таслах оролдлого хийх довтолгоог идэвхжүүлж байгааг онцолж байлаа.

-Киевээс өөр хотод очиж амжсан уу?

-Өөр хотууд руу явсан. Ялангуяа Бүча хотод ОХУ-ын армийг хөөж гаргасны дараа украинчууд хотоо буцааж авахад олон зуун хүнийг гудамжинд хөнөөж, масс оршуулга хүртэл хийж хаясан нь олдсон. Үүнийг яагаад ч юм Монголд байгаа бид гаднаас ажиглаж байгаа хүний довтолгоон хил дээр нь болж байгаа юм байна, хол юм байна гэж бодож байгаа. Би ч тэгж бодож байсан. Киевт очоод байхад “Өнөөдөр хэдүүлээ Бүча явна” гэхэд нэлээд удаан явах байх гэтэл 15 минутын дараа ирчихлээ гэсэн. Улаанбаатар хотоор төсөөлж ярихад ерөөсөө Налайх, Багануурт л Оросын цэргүүд ороод ирчихсэнтэй адил юм билээ.

-Дайнд өртсөн хүмүүсийн сэтгэлзүй, төрх байдал төсөөлөхөд ч хэцүү байв уу?

-Оросын тэр хүчтэй арми орж ирэхэд юу тэднийг зогсоож барьж байсан бэ гэхээр ард түмэн нь. Украины ард түмэн өөрсдөө тэмцэгч ард түмэн гэдгийг маш сайн мэдэрсэн. Засгийн газар маань сайн ажиллаж байна гэхээс илүү манай ардчилал хүчтэй болсон гэж үздэг юм билээ. Ерөнхийлөгч В.Зеленский дайн эхлэхэд зугтаад явчихаагүй, тэмцээд үлдсэнд нь баярладаг. Тэр утгаараа ерөнхийлөгчөө хүндэлдэг гэсэн. Ард түмэн нь тавих ёстой шаардлагаа дээд түвшинд тавьж байгаа. Украинчууд сөрөн тэсвэрлэх чадвар маш сайтай гэж үнэлж байсан.

Гэхдээ тэд байнга ийм байгаагүй. Ялангуяа Украин улс дайнаас өмнө авлигаараа асар өндөр түвшинд байсан. Украины бодлогын хүрээлэнгийн ажиглагчид, судлаачдын хэлж байгаагаар авлига аливаа улсыг хөнөөдөг, авлига алаг гэдгийг ойлгосон. Өөрөөр хэлбэл энэ улс орон авлигын асуудлаа эрт шийдсэн, авлигад автсан улстөрчдөө эртхэн зайлуулсан, хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд нөлөөнд автаагүй байсан бол өнөөдөр Украин ийм нөхцөл байдалд орохгүй байсан гэж дүгнэдэг юм билээ. Тэр утгаараа авлигыг одоо бол хүлцэж тэвчихгүй гэдгийг онцолж байсан.

-Сонирхолтой ярилцлага өрнүүлсэнд баярлалаа. Тодруулж хэлэх зүйл үлдсэн үү?

-Сансрын сонсогдож магадгүй. Өнөөдөр манай улсад түлш тасарлаа, хомсдлоо гэж эмзэглэх, Оросууд юмаа хаалаа гэж айх хандлага багагүй байна. Гэхдээ монголчууд бидэнд Оросууд гэрлээ унтраачих вий, харанхуй хүйтэн болчих вий гэж айхаасаа илүү бидний доторх гэрэл унтрах вий гэхээс л эмээх ёстой болов уу. Монгол хүн ирээдүйдээ итгэхээ больчих вий. Таарсан хүн бүр бараг гадагшаа явахыг мөрөөдөж байна. Монгол хүний мөрөөдөл гадагшаа л явах болчихоод байгаа нь жинэхэн эмзэглэх ёстой, унтрахаас айх ёстой гэрэл болов уу.

Б.ЭНХЗАЯА

ХЭҮК-ын дарга Д.Сүнжидтэй ярилцлаа.

---

-Хүний эрхийн олон улсын өдөр тохиолоо. Хүний эрхийн хүндэтгэлийн чуулган, форум зэрэг олон арга хэмжээ сая үргэлжилсэн. Хүндэтгэлийн чуулганаас ярилцлагаа эхэлье. УИХ 2024 онд хэрэгжүүлэх амлалтууд өгсөн нь сонирхол татлаа?

-Одоогоос 75 жилийн өмнө буюу 1948  оны арванхоёрдугаар сарын 10- нд Хүний эрхийн түгээмэл тунхаглал гээд 30 зүйлтэй баримт бичгийг дэлхийн 50 гаруй улс баталсан. Энэ өдрийг бид хүний эрхийн өдөр гэж онцлон тэмдэглэдэг. Энэ өдөр хүний эрхийн нөхцөл байдлыг дүгнэж, ахиц дэвшил, сургамж, бэрхшээл и й г эргэцүүлдэг, цаашдын чиг хандлагыг тодорхойлдог.

Хүний эрхийн түгээмэл Тунхаглал батлагдсан түүхийг товч сөхвөл, Дэлхийн II дайны үед олон сая хүн амь насаа алдсан. Тэр үед арьс өнгөний үзэлтэй, хаана, ямар гаралтай гэдгээр ангилж болно. Нэг хэсэг нь нөгөө хэсгийнхээ аж амьдрал, амь насыг нь шийдэх эрхтэй гэж үзсэнээс болж дайн гарч, хил залгаа гэхгүйгээр бүхий л улс орон татагдан орсон байдаг. Тэнд ялагч байгаагүй. Тиймээс дайн дууссаны дараа дэлхий нийтээрээ хүнлэг байх ёстой юм байна, хүн болгоныг тэгш эрхтэй, заяагдмал нэр төртэй гэдгийг хүлээн зөвшөөрье гэсэн үзэл санаа буюу хүн төрөлхтөний өөрийнх нь туулсан зовлон, сургамж дээр бий болсон Тунхаглал юм.Түгээмэл Тунхаглалыг хүний эрхийн активист, АНУ- ын Ерөнхийлөгчийн эхнэр Элеанор Рузвельт ахалсан байдаг. Түүний хэлсэн алдартай нэг үг бий. “Хүний эрх бол танаас, биднээс эхэлдэг. Бид заавал глобал түвшинд ярих албагүй, яг таны хажуу дахь хөрш айл, сурч байгаа сургууль, таны ажилладаг газар, дэлхийн газрын зураг дээрээс заа гэхэд шууд заах боломжгүй жижиг цэг дээр амьдарч байгаа хүнээс эхэлдэг” гэсэн утгатай үг. Энэ үг надад их таалагддаг.

– 75 жилийн өмнө тулгамдаж байсан хүний эрхийн асуудлууд өнөөдөр ч хөндөгдсөөр байх шиг байна?

-Өнгөрсөн 75 жилийн хугацаанд дэлхий ертөнцийн ололт амжилт, ахиц дэвшил юу байв, эргээд өнөөдөр яагаад чухал болчихов гэхээр геополитикийн нөхцөл байдалтай холбоотой. Дэлхийн зарим бүсэд өнөөдөр ч зөрчил, дайн болж байна. Олон хүний амь нас үрэгдэж байна. Хүний эрхийн ноцтой зөрчил гарсан хэвээр байна.

Геополитикийн нөхцөл байдлыг дагаад нийгэм, эдийн засгийн бүх л харилцаанд дагалдах нөлөөлөл үүсч байна, хүний эрхийн асуудал чухал хэвээр байна. Тиймээс ч 75 жилийн өмнөх асуултыг дэлхий дахин ахиад санах ёстой хэвээр байна. Хүний эрхийн түгээмэл Тунхаглалын гол үзэл санааны луужин бол хүн болгоны нэр төр, эрхэм чанарыг хүндэлье, энх тайвнаар зэрэгцэн оршъё гэсэн үзэл баримтлал юм. Үзэл санаа өөрөө их чухал шүү дээ. Үүнийг өнөөдөр дахиад санах ёстой болж байна. Тиймээс УИХ-аас Хүний эрхийн олон улсын өдөрт зориулж хүндэтгэлийн чуулган зарласан. Женев хотноо удахгүй зохион байгуулагдах “Хүний эрх-75” дээд түвшний арга хэмжээнд Монгол Улсын Засгийн газраас хүний эрхийг хангах хөтөлбөрийг батлах талаар амлалт авахаар төлөвлөснийг мэдээлж байна.

-Хүний эрхийн асуудлууд бүх түвшинд байгааг нийгэм ярьж байна. Хууль эрхзүйн хүрээнд хүний эрхийн мэдрэмжтэй байх агуулгыг УИХ батлах үүрэгтэй. Тэд ямар амлалт өгөв?

-Хүний эрхийн боловсролын талаар хэд, хэдэн амлалт өгсөн. Хүний эрхийн боловсролыг түгээн дэлгэрүүлэх, ялангуяа албан бус боловсролын тогтолцоогоор дамжуулан хүний эрхийн боловсролыг системтэйгээр түгээн дэлгэрүүлэх үйл ажиллагаа орсон байна. Та, бид мэднэ. Бусдыг хүний эрхийн мэдрэмжтэй бай гэдэг. Тэгвэл энэ хүний эрхийн мэдрэмж, мэдлэг, боловсролыг хэн, хэрхэн, ямар байдлаар түгээх тухай асуудал чухал болно. Бүх л түвшинд албан болон албан бус боловсролын тогтолцоогоор дамжуулж хүний эрхийн мэдлэг, ойлголтыг олгох ёстой. Боловсролын тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгад хүний эрх, жендерийн асуудлыг заавал үзэх сэдэв болгон оруулсан нь сайшаалтай. Албан боловсролд ингэж тусгааад, сургалтын хөтөлбөрт системтэйгээр ороод явах юм байна. Харин албан бус боловсролын уялдаа холбоог хангаж, бодлоготой төлөвлөгөөтөй хэрэгжүүлэх хэрэг байна гэдгийг өнгөрсөн сард Комиссоос зохион байгуулсан Хүний эрхийн боловсролын симпозиумаар мөн хэлэлцэж, санал зөвлөмж гаргасан асуудлын нэг юм. УИХ-аас хүний эрхийн боловсролыг дэмжих, түүнчлэн төрийн албан хаагчдад хүний эрхийн талаарх ойлголтыг олгох тухай асуудлыг ирэх жилд дэмжихээр амлалаа. Түүнээс гадна Монгол улсад НҮБ-ын Ази-Номхон далайн бүс нутгийн хүний эрхийн Сургалт, судалгааны төв байгуулна гэдгийг мэдэгдлээ. Ингэснээр бүс нутгийн хүрээнд, олон улсын түвшинд Монгол Улсын байр суурь бэхжинэ. Мөн хүний эрхийн сургалт, судалгаа, нөлөөллийн үйл ажиллагаанд эергээр нөлөөлнө.

-Хүндэтгэлийн чуулганы өмнөхөн Хүний эрхийн форум-2023 зохион байгуулагдаж, Монгол Улс дахь хүний эрх, эрх чөлөөний байдалд тулгамдаж байгаа асуудлуудыг шинжлэн судалсныг харлаа л даа. Их сонин дүр зураг харагдана лээ. Шийдэл, гарц дээр мэргэжлийн байгууллагууд ямар санал гаргасан бэ?

-Монгол Улсад хүний эрхийн талаар ямар төлөв байдал байна вэ гэж харахаар ихэнхдээ бид асуудлаас эхлэх гээд л байдаг хандлагатай. Энэ удаагийн хүний эрхийн форумаар бид үзэл санаагаа эргэж харъя. Хүний эрхийн түгээмэл Тунхаглал батлагдаад 75 жил болж байна. Монгол Улсад Үндсэн хууль батлагдаад 31 жил болчихлоо. Бид энэ хугацаанд. ахисан зүйл юу байна, ухарсан зүйл юу байна, дороо эргэлдээд байгаа зүйл юу байна гэдгийг эргэцүүлж харъя гэдэг зорилт тавьсан. Форумын хүрээнд дэлхий нийтэд ч, Монгол Улсад ч хэлэлцвэл зохих гурван үндсэн сэдвийг сонгосон. Нэгдүгээрт, Хүний эрх ба цахим хөгжил. Цахим технологи хөгжих нь ажил амьдралыг хурдавчилж өгч байгаа, цаг хэмнэж байгаа нь сайн хэрэг. Жишээлбэл, жолооны үнэмлэхээ гээгээд цахимаар захиалаад авах хурдан болсон байна.Гэтэл үүний сүүдэртэй тал нь иргэний хувийн нууцын хамгааллын асуудал, кибер аюулгүй байдлын асуудал яригддаг. Хувийн мэдээлэл, бизнесийн мэдээллийг өөр зорилгоор ашиглах асуудал байна. Мөн хиймэл оюун ухааны хэрэглээнд ороод эхэлсэнтэй холбоотой худал мэдээлэл түгээх асуудал байна. Тиймээс ялангуяа сонгуулийн жил ойртож байгаа энэ үед цахим хэрэглээнд маш болгоомжтой хандах хэрэгтэй болж байна.

Хэлэлцүүлгийн үеэр технологийн компаниудыг төлөөлж “UBcab”-ийн үүсгэн байгуулагч захирал Эрдэм “Бид дэвшилтэт технологитой ажилладаг мэргэжлийн хүмүүс. Тиймээс бид ёс зүйтэй байх ёстой. Бүх зүйлийг хатуу дүрэм, журмаар зохицуулах нь амаргүй. Манай салбарын онцлог нь маш хурдан сэтгэх, магадлалын онолд тулгуурлаж, хурдан хугацаанд шийдвэр гаргахыг шаарддаг. Гэтэл төрийн байгууллагаас баталсан дүрэм, журмын зохицуулалт нь ихэнхдээ хоцордог. Тэгэхээр төрийн хувийн хэвшлийн ойлголцол, цаашлаад бизнесийн ёсзүй хэрэгтэй” гэж илэрхийлж байсан. Түүнээс гадна Комиссоос ирэх 2024 оныг бүхэлд нь “Хүний эрх ба цахим технологи” сэдвийн дор үндэсний хэмжээний нээлттэй хяналт шалгалт, энэ салбарын нөхцөл байдалд цогц дүгнэлт өгөхөөр төлөвлөөд байна.

-Хэлэлцүүлгийн хоёр дахь сэдэв нь “Хүний эрх ба Тэгш байдал”байсан. Өнөөдөр бидний алхам тутамд яригдаж, хөндөгдөж байгаа сэдэв гэхэд болно. Манай зарим иргэд дабль стандарт гэж ярьж, эсэргүүцэж байна. Энэ тал дээр онцлох зүйл юу вэ?

-Одоогоос 31 жилийн өмнө иргэн төвтэй, хүмүүнлэг, иргэний ардчилсан Үндсэн хуулийг баталсан. Одоо бид үүнийг хэвийн зүйл шиг яриад байгаа ч тэр үед шилжилт, өөрчлөлт мөн байсан. Төр, нам төвтэй явж байгаад хүндийн төв нь иргэн дээрээ хүрч ирсэн. Үндсэн хуулийнхаа бичилтийг харахад ч үүнийг баталгаажуулж өгснийг харж болно. Өнөөдөр хүний эрхийн индексийг харахад дэлхийд дунджаас дээгүүр, бүс нутгийн хэмжээнд дээгүүрт эрэмбэлэгддэг иргэний болон улс төрийн эрхүүд бий. Энэ нь сонгох, сонгогдох, үг хэлэх, эвлэлдэн нэгдэх, хэвлэн нийтлэх, итгэл үнэмшилтэй байх зэрэг.

Гэтэл коронавируст цар тахал гарлаа. Үүний дараахан Комиссоос 21 дэх илтгэлийг УИХ-д өргөн барьсан. Хэвлэн нийтлэх, үгээ хэлэх, эвлэлдэн нэгдэх, жагсаал цуглаан хийх эрхийг нэг бүлэг болгож дүгнэсэн. Үүндээ Ковид-19 цар тахлын дараа дээрх эрхүүдийг хязгаарлах, хориглох талын эрсдэл гарч ирсэн учраас хүрсэн түвшнээ алдахгүйгээр, танин мэдсэн асуудлыг хууль тогтоомжийн арга замаар шийдэх, хэрэгжилтийг нэгдмэлээр хангах, оролцогч бүх талууд нэгдмэл ойлголттой байх ёстой гэдэг саналыг уламжилсан. Харин таны асуусан тэгш бус байдлын асуудал тулгамдаад байна. Манайд эдийн засаг, нийгэм, соёлын эрхүүдийн хэрэгжилт хангалтгүй байна. Энэ бол сурч боловсрох, эрүүл мэндийн тусламж авах, эрүүл аюулгүй орчинд амьдрах эрх, хөдөлмөрлөх зэрэг эрхүүд юм. НҮБ-аас 2021 онд Монгол Улсын хөгжлийн дүн шинжилгээ хийгээд хөгжлийн үр шимээс гадуур орхигдож байгаа 10 бүлгийг тодорхойлсон байна.

-Ямар 10 бүлэг вэ?

-Хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэн, бэлгийн цөөнх, өсвөр насныхан, хүүхдүүд, эмэгтэйчүүд, хөдөө болон хотод амьжиргааны түвшин бага хүмүүс, дотоодын шилжин суурьшигсад, ахмад настан, үндэстний цөөнх нарыг нэрлэсэн. НҮБ-ын уриа бол хэнийг ч хөгжлийн гадна орхихгүй гэдэг уриатай шүү дээ. Гэтэл Монгол Улсын хувьд энэ 10 бүлгийг хөгжлийн үр шимээс орхигдуулж байна гэжээ. Хүний эрхийн үндэсний форумаар энэ асуудалд чиглэж ярилцлаа. Үндэсний статистикийн хороо, МҮХАҮТ, МУИС, Эмнести интернэйшнл зэрэг байгууллагууд судалгаа мэдээллээ танилцуулсан. Панелистаар оролцсон судлаачаас хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн мэдэх эрхийг хангах хамгийн чухал байна. Эхлээд мэдээлэлтэй байж, бусад эрхээ эдлэх боломжтой болдог.Тэгэхгүй бол хаалгаа нээж өгөөгүй хэрнээ орох чинь нээлттэй гээд байгаатай адил гэсэн чухал сэдвийг танилцуулсан.

Форумын гурав дахь сэдэв “Хүний эрх ба Уур амьсгалын өөрчлөлт” гэсэн асуудал байлаа. Уур амьсгалын өөрчлөлтийн асуудал дэлхий нийтийн асуудал болж байна. Энэ хүрээнд бэлчээр, ус, агаарын бохирдол, байгалийн гамшгийн асуудлыг хөндлөө. Сэтгэл түгшээсэн тоо баримт,судалгааны үр дүн яригдлаа. Усны газрын дарга З.Батбаяр ус, байгаль орчны асуудал ярихаар их хол хүлээж авч байна, гэтэл энэ бол хүний оршихуйн суурь асуудал шүү гэж анхааруулж байна.Тиймээс уур амьсгалын өөрчлөлтийн эсрэг яаж дасан зохицож, хариу арга хэмжээ авах вэ, яаралтайгаар цогц бодлого гаргаж явахгүй бол маш аюултай хэмжээнд хүрсэн гэдгийг илэрхийлж байна.Нүүрсхүчлийн хийг бууруулахгүй, усны нөөцийг хамгаалахгүй, бэлчээр, хөрсний доройтлын эсрэг, утааг багасгахын төлөө дорвитой, үр дүнтэй арга хэмжээ авахгүй явсаар байвал 2050 он гэхэд газрын гүний ус шавхагдана гэдгийг дуулгасан. Эдгээр асуудал зөвхөн ганц манай улсын асуудал биш, дэлхий нийтэд тулгамдаж байна.

-Өнөөдрийн нийгэмд хүний эрхийн зөрчил байсаар байна. Тэр бүрт ХЭҮК дуудагддаг, нэр цохогдож харагддаг. ХЭҮК ажиллахгүй байна, ажлаа хийгээч ээ гэж. Нэг ёсондоо олон нийт танай байгууллагаас их зүйлийг хүлээж байгаагийн илрэл. Тиймээс тэр бүхэнд хүрч ажиллах зорилтыг та юу гэж харж байна?

-ХЭҮК-оос хүлээлттэй байгаа нь нэг талаараа сайн хэрэг. Нөгөө талаар хүний эрх гэдэг бол хүн болгонд хамаатай. Хүний эрх гурван талтай. Эрх, үүрэг, хариуцлага хамтдаа байж нийгэмд амьдардаг. Хүнийг бага наснаас нь хүний эрх гэж юу вэ, миний эрх гэж юу вэ, бусадтай бид ямар харилцаанд ороход хэмжээ хязгаар нь болохгүй болох вэ гэхчлэн ойлголттой байх чухал болоод байна.

Манай улсад хүний эрхийн мэдрэмж, мэдлэг ямар түвшинд байна вэ гэдэгт “Стратеги” академиас 2021 онд үндэсний хэмжээний судалгаа хийсэн байдаг.Хүний эрх чухал уу гэхэд бүгд “тийм” гэж хариулсан. Харин бататгах асуултан дээр бүдэрсэн гэхүү дээ.

Хүний эрхийн боловсролыг бүх нийтийн болгож түгээн дэлгэрүүлэх ёстой юм байна гэдгийг эндээс харсан байх. Энэ талаар бүх түвшинд хамтын ажиллагааг сайжруулна. Ирэх жилээс эхлэн албан боловсролын сургалтаар дамжуулж, хүний эрхийн мэдлэг, ойлголт олгох асуудлыг манлайлж уялдаа холбоог хангана. Албан боловсролын тогтолцоог БШУЯ ахалж ажиллана. Харин албан бус секторт ХЭҮК манлайлах үүрэгтэй оролцоно. Хүний эрхийн боловсролыг түгээх, хөхиүлэн дэмжих, хүний эрхийн зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх, таслан зогсоох гээд хүний эрхийг хамгаалах ажлыг бүх нийтэд хүргэхийн тулд хамтын ажиллагааг өргөжүүлэх ёстой юм байна. Эрхээ мэдсэн, үүргээ ойлгочихсон, хариуцлагаа ухамсарладаг иргэн бол манай нийгмийн үнэт зүйл шүү дээ. Тухайлбал, цахим мэдээлэлд хүртэл шүүлтүүртэй, тунгааж хандана. Нэг хүн үг хэлэхээр үнэн юм байна гэж шууд итгэхгүй , өөрөө бодож эргэцүүлж, ийм мэдээлэл байх боломжтой юу, үгүй юү гэдэгт үнэлэлт, дүгнэлт хийж ханддаг болно. Ийм шаардлага өнөөгийн нийгэмд үүсээд байна..

–Лавлаад асууя. Хүний эрхийн зөрчил гардаг. Тэр бүрт ХЭҮК очоод газар дээр нь шуурхай ажиллаад хүний эрхийг сэргээгээд өгчих ёстой гэж олон нийт хүлээдэг. Танай эрх мэдэл ямар хүрээнд байдаг талаар дэлгэрүүлээч?

-Тогтолцооны хувьд нөлөөлөх хамгийн том ажлыг л хийх ёстой. Манай байгууллагын гол үүрэг бол асуудал байвал оношлох үүрэгтэй. Төсөв хүрэлцээгүй байна, хуулийн зохицуулалт хийдэлтэй байна, тогтолцоо чинь ажиллахгүйбайна гэж оношилж өгнө. Харин алдааг залруулах байгууллага нь төрийн бусад байгууллагууд юм.

–Ярилцлагын төгсгөлд хэвлэлийн эрх чөлөөний асуудлыг тодруулъя. Хуулийн байгууллагаас редакцийг хааж, сэтгүүлчийг баривчилсан үйл явдал болсон. ХЭҮК энэ үйл явдлыг хэрхэн харав?

-Тухайн хэргийн талаар ЦЕГ-аас нийтэд тайлбарласан. Комиссоос лавлагаа авахаар хүсэлт өгсөн. Одоогоор хариу ирээгүй байна. Олон нийтэд өгсөн тайлбараас үзэхэд,тухайн сэтгүүлч нь эрүүгийн хэд хэдэн хэрэгт холбогдож, шалгагдаж байгаа юм байна гэж ойлгогдсон. ХЭҮК-ын зүгээс мөрдөн шалгах ажиллагаанд оролцох эрхгүй. Харин хэвлэлийн редакцийн хандалтыг яагаад бүхэлд нь хязгаарласан талаар, энэ шийдвэр нь үндэслэл бүхий эсэхийг магадлана.

Ардчиллын баталгаа үг хэлэх үзэл бодлоо илэрхийлэх шүү дээ. Олон үзэл бодол зэргэцэн оршиж байж ардчилал оршин тогнодог. Ардчиллын нэг багана хэвлэлийн эрх чөлөө. Тиймээс хэвлэлийн эрх чөлөөний асуудал дээр няхуур хандах ёстой.

Б.ЭНХЗАЯА

Нийслэлийн хэмжээнд болон нийт аймгуудаар түлш тасарлаа. Нийслэлийн ШТС-уудад сүүлийн хэдэн өдөр оочер дараалал үүсээд байна. Түлш байгаа болов уу гээд горьдоод очсон иргэдийн өөдөөс түгээгчид “92 байхгүй шүү” гэсэн хариутай. Зөрүүд нь 95 байна уу гэхэд хөнгөлөлттийн карттай бол өгнө өө гээд жишим ч үгүй эргээстэй. Зарим ШТС-ууд хаалттай байсаар удаж байна. Энэ талаар асууж сураглахад АМГТГ-т ч хариулт алга. Өнөөдрийн байдлаар хөдөө орон нутагт дизель түлш тасарч, өвөлжилт хүндэрсэн энэ цагт нөхцөл байдлыг улам бүр хүндрүүлж байна. Гэтэл өчигдрөөс эхлэн Улаанбаатар хотын ихэнх шатахуун түгээх станц (ШТС)-уудад шатахуун тасарч, бензин зарж байгаа хэдхэн ШТС-уудад урт дараалал үүсэж, иргэд шөнөжин оочирлож байна. Замын-Үүдийн Шингэн түлш шилжүүлэн ачих байгууламжаар өнөөдөр (өчигдөр) 100 вагонцистерн дизель түлш орж ирлээ хэмээн Замын-Үүд дэх Хилийн Боомтын захиргааны төлөөлөгч мэдээллээ. Өчигдрийн байдлаар Замын-Үүдийн Шингэн түлш шилжүүлэн ачих байгууламжаар 49 вагонцистерн дизель түлш орж иржээ

Нийслэл болон орон нутгийн шатахуун түгээх станцууд АИ92, АИ95 дууссан гэх бичгийг хадаж, бензин худалдаалахгүй, хязгаарлалттай олгож байгаа талаар олон нийтийн зүгээс цахим орчинд мэдээлж байна. Иймд уг нөхцөл байдлыг тодруулахаар нийслэлийн зарим ШТС-ын нөхцөл байдалтай танилцлаа.

Монгол Улсад тогтмол үйл ажиллагаа явуулдаг, иргэдийн өдөр тутамдаа үйлчлүүлдэг Петровис, Шунхлай, М-Ойл, Сод Монгол зэрэг дөрвөн шатахуун түгээх станцаар орлоо. Ингэхэд бүгд “Ямар нэг хязгаарлалттай олгож байгаа зүйл байсангүй. 30 мянган төгрөгт тааруулан бензин өгч байна гэдэг нь ч худлаа” хэмээх тайлбарыг хэлж байлаа.

Харин Сансарын колонк орчимд байрлах Петровис ШТС-аар үйлчлүүлж буй жолооч нарын байр суурийг тодруулахад “Одоо л түлш авах гэж байна. Ойрын үед оочерлож, түлш хайж яваагүй. Харин есдүгээр сард ганц нэг удаа тэгж явсан” хэмээж байв. Хэдийгээр жолооч нар болон ШТС-аас АИ92, АИ95-ыг хязгаарлалтгүй хэвийн олгож байгаа, бензин нөөц байгаа гэдгийг хэлж байгаа ч нийслэлийн захын хорооллууд болон орон нутгийн шатахуун түгээх станцуудад тодорхой хязгаарлалттайгаас гадна олдоц муу байгаа юм.

Түүнчлэн, ОХУ-ын Засгийн газар дотоодынхоо зах зээлийн үнэ ханшийг тогтворжуулах зорилгоор бензин, дизель түлшний экспортыг түр хугацаагаар зогсоож байгааг зарлаад байсан билээ. Харин энэхүү хязгаарлалтад манай улс ороогүй. Тиймээс манай улсын газрын тосны бүтээгдэхүүний импорт зогсоогүй юм.

Газрын тосны бүтээгдэхүүний импортын хувьд 2023 оны нэгдүгээр сарын 1-ний өдрөөс аравдугаар сарын 17-ны өдөр хүртэлх хугацаанд нийт 1.894.1 мян.тн газрын тосны бүтээгдэхүүн импортолсон ба үүнээс: А-80 автобензин 20.5 мян.тн, АИ-92 автобензин 538.4 мян.тн, АИ-95/98 автобензин 13.3 мян.тн, Дизель түлш 1,044.8 мян.тн, ТС-1 /онгоцны түлш/ 44.3 мян.тн, Жет А-1 түлш 35.6 мян.тн, бусад бүтээгдэхүүн 196.9 мян.тн газрын тосны бүтээгдэхүүнийг тус тус импортолсон байна.

Гэвч өчигдөр оройны байдлаар нийслэлд ч, орон нутагт ч хязгаарлалттайгаар ч бензин олгож байгаа шатахуун түгээх станц алга.

Салбарын сайд болоод хариуцсан төрийн байгууллагаас энэ талаар хариулт өгсөнгүй. Харин иргэдийн зүгээс энэ янзаараа хязгаарлалттай явсаар байгаад он гараад сонгуулийн өмнө шатахуун оруулж ирж, сайн нэр зүүсэн нам сонгуульд санал авахаар улайрч байна гэсэн таамаг л байна. Салбарын Сайдаас тодруулахад “хэвийн байгаа” гэсэн хариултаас өөр юм хэлсэнгүй. Тэгэхээр иргэдийн таамаг үнэн ч байж магад. Харж л байя.

Б.ЭНХЗАЯА

Нийслэлийн прокурорын газрын Нэгдүгээр хэлтсийн дарга, ахлах прокурор Ц.Гансүлдтэй авлига, албан тушаалын гэмт хэргийн өнөөгийн нөхцөл байдлын талаар ярилцлаа.

-Монгол Улс “Авлигын төсөөллийн индекс 2022” үзүүлэлтээр 180 орноос 116 дугаарт жагссан нь сүүлийн таван жилийн хамгийн муу үзүүлэлт гэдгийг “Транспэрэнси Интэрнэшнл Монгол” ТББ-аас энэ оны эхэнд мэдээлсэн. Тэгэхээр манай улсад авлига, албан тушаалын гэмт хэргийн гаралт өссөн гэсэн үг үү?

-Авлигын гэмт хэрэг нь иргэдийн төрд итгэх итгэл, шударга ёсыг алдагдуулж, аливаа улсын хөгжил дэвшлийн үйл явцыг сааруулан, улсын тусгаар тогтнол, үндэсний аюулгүй байдалд сөрөг нөлөөлөл үзүүлж байдаг. Гэтэл манай улс авлигын индексээр бүсийн авлига өндөр орнуудын тоонд багтаж байгаа нь анхаарлаас гаргаж болохгүй том асуудал юм.

Прокурорын газраас хяналт тавьсан авлигын гэмт хэргийн талаарх гомдол, мэдээлэл сүүлийн жилүүдэд нэмэгдсэн. Тухайлбал, энэ оны эхний 11 сарын байдлаар гэхэд 1000 орчим гомдол, мэдээлэлд хяналт тавьсан нь 2022 онтой харьцуулахад 30 хувиар өссөн дүнтэй байна. Гэмт хэргийг ихэнх тохиолдолд иргэн, хуулийн этгээдээс гаргасан гомдол, мэдээллийн үндсэн дээр шалгадаг. Мөн мөрдөх байгууллагаас өөрсдөө илрүүлсэн, хяналт, шалгалтаар тогтоогдсон зэрэг үндэслэлээр бас шалгаж болно. Гэхдээ бүртгэгдсэн гомдол, мэдээлэл бүгдээрээ гэмт хэрэг болдоггүй. Сүүлийн жилүүдэд энэ төрлийн гэмт хэргийн илрүүлэлт сайжирсан, төрийн байгууллагын ил тод нээлттэй байдал нэмэгдсэн, мөн иргэд шударга бус зүйлтэй эвлэрэхгүй гэсэн хандлагатай болсон зэрэгтэй холбоотойгоор гомдол, мэдээллийн тоо өсөх хандлагатай байна.

-Хэргийн шийдвэрлэлт, шийтгэл хүлээсэн хүний талаар дэлгэрүүлэхгүй юү?

-Нийслэлийн прокурорын газраас 2023 оны эхний 11 сарын байдлаар хэрэг бүртгэлтийн 906, мөрдөн байцаалтын 312 авлига, албан тушаалын хэрэгт хяналт тавьж, 122 хэргийг шүүхэд шилжүүлсэн. Одоо 840 хэргийн мөрдөн шалгах ажиллагаанд хяналт тавьж байна.

Авлигын хэрэгт зөвхөн хээл хахууль авсан, өгсөн, албан тушаалын байдлаа урвуулан ашигласан хэргүүд хамаардаг гэж иргэд өрөөсгөл ойлголттой байдаг. Энэ гэмт хэрэг нь илүү өргөн цар хүрээтэй. Төсвийн ба төсвийн бус хөрөнгийг зориулалтын бусаар зарцуулах, үндэслэлгүйгээр хөрөнгөжих, дураараа аашлах, цаашлаад мөнгө угаах зэрэг гэмт хэргүүд ч багтдаг. Энэ онд тус газраас яллах дүгнэлт үйлдэн шүүхэд шилжүүлсэн хэрэгт нийт 296 хүн, таван хуулийн этгээдийг шүүхээс гэм буруутайд тооцож, эрүүгийн хариуцлага оногдуулсан. Үүнээс 150 нь төрийн албан хаагч байгаа. Тодруулбал, улс төрийн ес, төрийн захиргааны 24, төрийн тусгай 29, үйлчилгээний 88 албан тушаалтан байна. 2020-2023 онд тус прокурорын газраас яллах дүгнэлт үйлдэж шүүхэд шилжүүлсэн хэргүүдэд гэмт хэрэг үйлдэх үедээ УИХ, Засгийн газрын гишүүнээр ажиллаж байсан найман хүнийг шүүхээс гэм буруутайд тооцож, эрүүгийн хариуцлага хүлээлгэсэн.

-Тоон үзүүлэлтээс харахад мөрдөн байцаалт явуулсан хэргийн 40 орчим хувь нь шүүхэд шилжсэн байна, тийм үү?

-Энэ онд мөрдөн байцаалт явуулсан 312 хэрэгт хяналт тавьж, 40 орчим хувийг буюу 122 хэргийг яллах дүгнэлт үйлдэн шүүхэд шилжүүлсэн. Энэ нь өмнөх онтой харьцуулахад 51 хувиар нэмэгдсэн. Авлига, алба тушаалын гэмт хэргийг бусад хэрэгтэй харьцуулахад шалгахад цаг хугацаа их шаарддаг онцлогтой. Учир нь энэ төрлийн гэмт хэрэг ихэвчлэн нууц далд аргаар үйлдэгддэг учраас түүнийг шалгаж тогтоох, хууль бусаар олсон орлогыг олж илрүүлэхийн тулд олон нарийн ажиллагаанууд хийх шаардлагатай болдог.

Сүүлийн жилүүдэд энэ төрлийн гэмт хэргийг үйлдэх арга улам боловсронгуй болж, олон хүний оролцоотой, илүү зохион байгуулалтын хэлбэрт шилжиж, олон улс орон дамжин үйлдэгдэх болсон. Хамгийн гол нь өндөр мэдлэг боловсролтой, эрх мэдэл бүхий хүмүүс энэ төрлийн гэмт хэргийг үйлддэг учраас ул мөрийг маш сайн далдалсан байдаг. Багадаа нэг жил, цаашлаад 10 жилийн өмнө үйлдэгдсэн хэргийг шалгадаг тул мөрдөн шалгах ажиллагаа өргөн цар хүрээг хамарч, цаг хугацаа, хөрөнгө, хүч их шаарддаг. Зөвхөн дансны хуулга, утасны лавлагаа зэрэг баримт бичиг шалгаад л тогтоогдчихдоггүй. Шинжээчийн дүгнэлт гаргуулах, гадаад улсад эрх зүйн туслалцааны хүсэлт илгээж, хамтран ажиллах, олон хүмүүсээс гэрчийн мэдүүлэг авах, хөрөнгө битүүмжлэх, хохирол төлүүлэх гээд тоочвол удаан хугацаанд шалгагдахад нөлөөлдөг олон хүчин зүйл байдаг.

-Авлига, албан тушаалын гэмт хэргийг шалгадаг хэдэн прокурор ажиллаж байгаа вэ, ажлын ачааллын хувьд ямар байна?

-АТГ-ын 60 гаруй мөрдөгчийн мөрдөн шалгах ажиллагаа явуулж байгаа хэрэгт тус хэлтсийн 15-16 прокурор хяналт тавьж ажиллаж байна. Эдгээр прокуроруудын ажлын ачаалал маш их. Нэг прокурор жилд дунджаар 150 орчим гомдол, мэдээлэл, хэрэгт хяналт тавьдаг. Жишээ нь, авлига, албан тушаалын нэг хэргийн материал хамгийн багадаа тав, дээд тал нь 500 орчим хавтас болдог. Нэг хавтаст хэрэгт 250 хуудас баримт, материал үдэгдсэн байдаг. Ингээд мөрдөн шалгах ажиллагааны явцад таслан сэргийлэх арга хэмжээтэй холбоотой асуудлыг шийдвэрлүүлэхээр Нийслэлийн дүүргийн шүүхүүдэд очиж хуралдаанд оролцох, шүүхийн шийдвэрт гомдол, эсэргүүцэл гаргах гээд цаг хугацаа их ордог.

-Авлигын гэмт хэргийн улмаас учирсан хохирол, хохирол нөхөн төлөлтийн талаар мэдээлэл өгөөч?

-2023 оны эхний 11 сарын байдлаар Нийслэлийн прокурорын газраас хяналт тавьсан авлигын гэмт хэргийн улмаас улсад 11 их наяд 322 тэрбум төгрөгийн хохирол учирсан байна. Үүнээс 10.5 их наяд буюу 89 хувь нь нөхөн төлөгдсөн. Энд албан тушаалтнуудын бусдаас хахуульд авсан мөнгийг хурааж улсын орлого болгосон мөнгөн дүн бас орсон. Мөн авлигын гэмт хэргийн улмаас бий болсон хөрөнгө, орлогыг гадаад улсад гаргаж, эдийн засгийн эргэлтэд оруулж, мөнгө угаасан байвал олж илрүүлэх, хураан авах, битүүмжлэх зэрэг ажиллагаануудыг хийдэг. Тухайлбал, энэ онд Монгол Улсын нийтийн албан тушаалтан албан тушаалаа ашиглан гэмт хэрэг үйлдэж олсон хууль бус орлогоороо АНУ-д худалдан авсан 11.2 тэрбум төгрөгийн үнэ бүхий хоёр хаус, Англид авсан 4.7 тэрбум төгрөгийн үнэлгээтэй орон сууц зэргийг буцаан авч чадсан.

-Энэ төрлийн гэмт хэргийг шалгаж шийдвэрлэхэд тулгарч буй хүндрэлүүд юу байна?

-Мөрдөн шалгах ажиллагаа явуулахад хүндрэлтэй асуудлууд бий. Үүнээс онцолж хэлбэл, Эрүүгийн хуульд заасан авлига, албан тушаалын зарим гэмт хэргийг хууль хэрэгжүүлэгч нар харилцан адилгүй ойлгож, хэрэглэх явдал түгээмэл байгаа нь хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаа удаашрах суурь шалтгаануудын нэг болж байна.

Тиймээс авлига, албан тушаалын гэмт хэргийн зарим зүйл, заалтыг Авлигын эсрэг НҮБ-ын конвенцид заасантай нийцүүлэн тодорхой тусгах шаардлага бодитоор үүсч байна. Цаашид Монгол Улс эрхзүйн харилцан туслалцаа үзүүлэх гэрээ байгуулсан улсын тоог нэмэгдүүлж, Авлигын эсрэг НҮБ-ын конвенцид нэгдэн орсон, авлигын эсрэг бүс нутгуудын холбоонуудтай хамтын ажиллагааг дээшлүүлснээр гэмт хэргийн улмаас бий болсон хөрөнгө орлогыг хураан авах ажиллагаанд ахиц дэвшил гарна гэж харж байна. Авлигатай тэмцэхэд хууль хяналтын байгууллагаас гадна иргэдийн оролцоо ч маш чухал гэдгийг онцлон хэлмээр байна.

Б.ЗАЯА

 

ЦЕГ-ын Гэмт хэрэг зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх хэлтсийн дарга, цагдаагийн дэд хурандаа О.Одонбаатараас камержуулалтын талаар тодрууллаа.

-Цагдаагийн байгууллагаас тодорхой цэгүүдэд камер суурилуулах ажлыг эхлүүлсэн гэж дууллаа. Энэ талаар тодруулаач?

-Цагдаагийн байгууллагаас “Ногоон бүс” төслийг 2022 онд санаачлан хэрэгжүүлж, эхний ээлжид Чингэлтэй дүүргийн Засаг даргын тамгын газартай хамтран дүүргийн I, II, III, XII хороодын камержуулах цэгийн техник эдийн засгийн үндэслэл тооцоо судалгааг гаргасан. Ингээд 477.6 сая төгрөгийн зардлаар 225 цэгт 553 ширхэг теле хяналтын камер суурилуулснаар тухайн нутаг дэвсгэрт гэмт хэрэг, зөрчлийн дуудлага мэдээлэл 48.6 хувиар буурсан эерэг үзүүлэлт гарсан.

Одоо Чингэлтэй дүүргийн хувьд хамгийн анхны бүрэн теле камержсан дүүрэг болох зорилтыг тавин өнөөдрийн байдлаар 13 хороонд 1050 теле камерыг шинээр байршуулсан гэсэн дүн мэдээ ирүүлсэн байна.

-Камерын тусламжтайгаар гэмт хэргийг илрүүлэх ажиллагаа хэр явагдаж байна вэ?

-Дэлхий даяар та биднйи аюулгүй байдлыг хангаж ажилладаг нийт нэг тэрбум гаруй хяналтын камер ажиллаж байна. Гэмт хэрэг, зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх, гэмт хэрэгтэй тэмцэх үр дүнтэй аргуудын нэг бол мэдээж теле хяналтын камерын техник, хэрэгсэл, хяналтын нэгдсэн систем юм.

Тодорхой нэг жишээ дурдвал 2023 оны арванхоёрдугаар сарын 4-ний өдөр Чингэлтэй дүүргийн 12 дугаар хороонд үйлдэгдсэн хүнийг санаатай алах гэмт хэргийг тус дүүргийн теле камерын “Ногоон бүс”-ийн тусламжтайгаар шуурхай илрүүлсэн. Энэ мэт маш олон гэмт хэрэг, сураггүй алга болсон хүн, тээврийн хэрэгслийг олж байгаа жишээнүүд байна. Гэвч улсын хэмжээнд теле камержуулах шаардлагатай 60 мянга орчим цэг байгаа. Үүнийг бүрэн хийж дууссаны дараа энэ ажлын үр дүн буюу иргэдийн аюулгүй байдлыг хангах, гэмт хэрэг зөрчлийн илрүүлэлт ахих юм.

–Дорноговь аймагт 13 настай охин амиа алдсан хэргийг илрүүлэхэд камер ямар шаардлагатайг олон нийт харсан. Бусад аймаг орон нутагт энэ төрлийн ажлууд хэр өрнөж байна вэ?

-“Ногоон бүс” төслийн хүрээнд өнөөдрийн байдлаар улсын хэмжээнд 12.3 тэрбум төгрөгийн зардлаар 157 баг, хорооны нутагт 5649 хяналтын камерыг байршуулах ажил хийгдэж байна. Үүнээс нийслэлийн хэмжээнд 4.8 тэрбум төгрөгөөр 1372 цэгт 3116 цэгт байршуулахаар ажиллаж байна. Гэвч энэ нь төсөв хөрөнгөний хүрэлцээгүй байдлаас шалтгаалан улсын хэмжээнд нийт теле камержуулалтын 10 хувьд хүрэхгүй байна. Үүнийг нэмэгдүүлэхээр цагдаагийн байгуулагаас орон нутгийн удирдлагатай нягт хамтран ажиллаж байгаа. Жишээлбэл, Ховд аймгийн ИТХ-аас ирэх онд аймгийн хэмжээнд бүрэн камержуулах ажилд зориулан 5.4 тэрбум төгрөгийг шийдвэрлээд байгаа сайн жишээнүүд байна.

Дорноговь аймгийн хувьд энэ онд 731.6 сая төгрөгөөр камер тавих санал хүргүүлсэн боловч 146 сая төгрөгөөр шийдээд байсан. Дээрх харамсалтай гэмт хэрэг гарсны улмаас 1.5 тэрбум төгрөгөөр аймгийн хэмжээнд бүрэн теле камержуулах болсон талаар нутгийн удирдлагуудаас мэдээлэл хийсэн байсан.

Б.ЗАЯА

Олон нийтийн сүлжээнд нэгэн иргэн БНСУ-д ажиллаж буй монгол залуус нэгнийгээ ажлаасаа шахаж гаргасан. Анх тухайн байгууллагад 20 орчим монгол залуус ажилладаг байсан ч “Ажлаас хэнийг хасмаар байна вэ” гэдэг асуулгаар халагдсаар хоёулхнаа үлдсэн тухай бодит кейсийг хуваалцсан байлаа. Энэ асуудлын хүрээнд сэтгэл зүйч Ц.Энхбаттай ярилцлаа.

————————————————————————————

-БНСУ-д ажиллаж байгаа монгол залуус нэгнийгээ хясаж хавчиж гаргасаар, сүүлд нь хоёулхнаа үлдсэн тухай кейсийг та олж уншсан байх. Монголчууд гадны улсад ажиллаж амьдрахдаа яагаад ийм үндэстэндээ, нэгэндээ хайргүй ханддаг болов оо. Сэтгэлзүй талаас нь та мэргэжлийн хүний хувьд юу гэж харж байна вэ?

-Юуны өмнө энд хувь хүмүүсийн хоорондын харилцааны асуудал байсан гэж харж болно. Нөгөө талаар хувь хүмүүс өөрсдийнх нь сэтгэлзүйн дотоод асуудлууд нөлөөлдөг. Үүнээс гадна бас нэг учир шалтгаан бий. Энэ нь хүмүүс бидэнд далд ухамсрын түвшний сэтгэлзүйн асуудлууд гэж байдаг. Далд ухамсрын түвшинд ажиглагддаг нэг зүйл бол монголчуудад их, бага хаадуудын үеийн сэтгэлзүйн травманууд байдаг. Жишээ нь, төрсөн ах, дүүгээ эрх мэдлийн төлөө, хаан ширээний төлөө хөнөөдөг, замаасаа зайлуулдаг байсан.

Мөн Манжийн үеийн сэтгэлзүйн травманууд ч үлдсэн. Хэн нэгэнд итгэдэггүй гэх мэт. Далд ухамсрын түвшний асуудлууд тодорхой хэмжээгээр нөлөөлж байна уу гэж харж байна.

-Нэгнийгээ үгүйсгэх, өөрийгөө “би л илүү, сайн” гэдэг үзэл манайханд байдаг. Энэ байдал ч нөлөөлж болох уу?

-Тухайн хүн тодорхой хэмжээний зорилго тавиад, гадаадад би заавал сайн байх ёстой, би заавал ийм болж байж, ард үлдсэн, Монголд байгаа гэр бүлээ тэжээнэ гэдэг сэтгэлзүйтэй байна шүү дээ. Нэг ёсондоо заавал амжилттай байх ёстой гэдэг зорилгын тэмцэл явагдаж байгаа.

Таны хэлснээр монголчууд амиа бодох гэхээс илүү заавал ийм байх ёстой гэдэг хайрцаглагдсан, багаараа ажиллаж чаддаггүй сэтгэлгээнд баригдаж байгаа нь анзаарагддаг.

-Нэгнийгээ хүний нутагт ийм хүнд нөхцөл байдалд оруулж байгаа нь үндэстнээсээ урвасан хэрэг биш үү. Тэд ийм байхад дотоодод улсын төсвөө, өмчөө идэх гэдэг жижиг асуудал юм шиг ээ?

-БНСУ-д нэгнийгээ хясаж хавчсан гэх энэ жишээ бол олон янзын нөхцөл байдлыг харуулж байна гэдгийг би дахин хэлье. Хувь хүний дотоод асуудлууд байна. Нөгөө талаар тухайн хоёр хүний хоорондын зөрчлийн асуудал ч байгаа. Гуравт, үндэстэн хоорондын сая дурддаг травманууд байгаа. Дараагийнх нь магадгүй тодорхой хэмжээний зөрчил асуудлууд гарсан бөгөөд түүнийгээ шийдвэрлэх чадваруудыг эзэмшиж чадсан уу гэж харах ёстой.

-Үндэстэн нэгэндээ хайргүй, нөмөр нөөлөггүй байгаа энэ сэтгэлгээ ганц манайд байна уу. Та энэ талаар судалж үзсэн үү?

-Үндэстэн хоорондын сэтгэлзүйг судалдаг угсаатны сэтгэлзүй гэдэг шинжлэх ухааны салбар бий. Судлаад үзэхээр үндэстэн болгонд өөр өөрийн сэтгэлзүйн травманууд байдаг. Манай дотоодод ч тэр. Нутгийн иргэдийн сэтгэлзүйн хоорондын ялгаатай байдлыг авч үзье л дээ. Наад зах нь, говьд амьдардаг айлуудыг харахаар хэдэн км-ээр алслагдсан айлаа “манай саахалт айл” гэдэг ч юм уу, газар нутгийн хэмжээнд хол айл, хүмүүсээ сэтгэлзүйн хувьд хамаатуулах буюу ойр дотны сэтгэлзүйн байдал илүү ажиглагддаг. Говийн айлуудаар явахад энүүхэн, энд гээд л толгойгоороо, эрүүгээрээ дохиж байх жишэтэй. Яг яваад үзэхээр нэлээд олон км хол байх ч юм уу. Харин хангайн хүмүүс болохоор илүү тодорхой ярих гээд байдаг. Говийн хүмүүс ерөнхийлдөг сэтгэлзүйн онцлогтой гэж харж болохоор юм.

Тэгэхээр тухайн хүн хаана ямар газар нутагт амьдарч байна, ямар орчинд амьдарч байна вэ гэдгээс шалтгаалаад сэтгэлзүй нь тогтож байдаг учраас үүний л илрэл болов уу гэж харж байна.

-Уг нь бид Монголоос гараад нэг л үндэстэн, амь нэгтэй байх ёстой. Гэтэл энэ кейс дээр гардагчлан нэгнийгээ ажил амьдралгүй болтол нь хавчиж, хясаж болох юм уу?

-Үндэстэн, адилхан монголчууд гэдэг утгаараа бид түүхийн хувьд ч, сэтгэлзүйн хувьд ч маш баялаг ард түмэн. Түүнийгээ дагаад сэтгэлзүйн хувьд ч маш өргөн хүрээний асуудал олонтой. Дээр багаар ажиллах тухай хэлсэн шүү дээ. Үүн дээр нэмээд нөхөрлөл гэдэг зүйлийг бас онцлох ёстой. Хэн нэгэнтэй танилцаж, хамтран ажиллаж байгаа бол нөхөрлөлдөө илүү үнэнч байх зарчим харагдаж байна. Энэ бол монголчуудын хүмүүжлийн асуудал шүү дээ.

Үндэстний сэтгэлгээг залахад урлагийнхан нэлээд зүйлүүдийг хийх хэрэгтэй болов уу гэж хардаг. Наад зах нь дуу шүлэг, кино контентуудаараа энэ асуудлуудыг хөндөж гаргаж ирсэн, шийдсэн байх нь манайд чухал болж байна. Жишээ нь, дуучин Г.Эрдэнэчимэгийн “Хонгор үр минь” гэдэг дуунд “Зэлээр дүүрэн адууны минь ижил нь хаана байна, хонгор үр ээ” гэж гардаг. Энэ дуу тухайн үеийн түүхэнд амьд бүхнийг хиар цохисон байгааг долоо хоногийн турш харж явж байгаа хүний тухай гардаг. Айдас түгшүүр, өшөө хорслын тухай гардаг. Төгсгөлдөө эв найрамдалтай болж байгаа тухай өгүүлдэг. Дууны аялгуу, утга агуулга сэтгэл заслын нэг хэлбэр.

Хүн бүр мэдэхгүй ч далд ухамсрын түвшинд үндэстний асуудлууд байдаг. Түүнийг шийдэх нь чухал. Жишээ нь, 76 гишүүн гэхээр ямар мэдрэмж төрдөг билээ, хятад хүн гэхээр юу бодогддог вэ. Гэтэл хятад хүнтэй ч уулзаж учирч үзээгүй байх жишээтэй.

-Далд ухамсрын тэр ухамсаргүй гэмээр юм уу мэдрэмжийг яаж засах ёстой вэ?

-Урлагийн сэтгэл заслаар үндэстэн рүүгээ чиглэсэн, үндэстний мөн чанар үнэт зүйлийг сэргээсэн контентууд хийх ёстой болов уу.