Author: БААСАНЖАВЫН ЭНХЗАЯА

ОБЕГ-ын дэд дарга, бригадын генерал Б.Ууганбаяртай ярилцлаа.

-Япон улсад хэдхэн хоногийн өмнө газар хөдлөлт болж, цөөнгүй хүн амиа алдлаа. Түүгээр зогсохгүй онгоцны томоохон осол болж, олон улсыг цочирдууллаа. Тэмдэглүүштэй нь энэ аюултай нөхцөл байдлыг хохирол багатай даван туулж байна. Ялангуяа онгоцны ослын үед 90 секундэд 300 гаруй зорчигчийг аварсан ажиллагаа гайхамшигтай байлаа. Манайх ч дотооддоо шагшиж л байна. Монгол Улсын Онцгой байдлын байгууллагыг удирдаж байгаа гол хүмүүсийн нэг та энэ нөхцөл байдлыг арай өөрөөр харсан байх?

-Японы хоёр онгоц мөргөлдөөд маш богино хугацаанд зорчигчдоо гаргаж чадсан нь дэлхий даяар гайхширал төрүүллээ. Ослын үед хариу арга хэмжээ авах талаар онгоцны багийн бүрэлдэхүүн сургагдаж бэлтгэгддэг. Олон улсын хэмжээнд ч тэр, Монгол Улсын хэмжээнд ч тэр ялгаагүй. Хэрэвзээ тийм осол тохиолдвол онгоцны үйлчлэгчээс эхлээд нисэх багийн бүрэлдэхүүн хэрхэн ажиллах тухай аюулгүй ажиллагааны журам гэж байдаг. Түүний дагуу л нисэх бүрэлдэхүүн ажиллана. Монголд ийм том осол тохиолдож байгаагүй.

Японы энэ осол дэлхийн улсуудад өндөр хэмжээний сахилга бат, зохион байгуулалт, ур чадвар, бэлэн байдал зэргийг харууллаа. Эндээс манай үндэсний нисэх бүрэлдэхүүн олон зүйлийг олж харж цаашид аюулгүй байдлаа хангах тал дээр том сургамжит үйл явдал боллоо гэж харсан.

Эндээс харин цаашаа өргөн цар хүрээтэй харвал гамшгийн соёл гэдэг ойлголтыг сүүлийн үед их ярьдаг боллоо. Гамшгийн соёлын хамгийн тод үлгэр жишээ улс бол Япон. Японы ард түмэн маш дэг журамтай, зохион байгуулалттай, эх оронч. Ямар ч хүндрэл бэрхшээл тохиолдсон үед бид гэдэг, гэр бүлээрээ амьдарч, улс үндэстнээрээ зүтгэдэг онцлогтой улс. Тэр нь ч энэ аюулт ослын үеэр харагдлаа.

-Гамшгийн соёл гэдгийг задлаад хэлбэл юуг онцлох бол. Япончууд гамшгийг хохирол багатай даван туулдаг гол чанар нь юу юм бэ?

-Аливаа гамшиг, осол тохиолдсон үед түүнийг хохирол багатай даван туулах ганц арга зам бол зохицуулалт, зохион байгуулалт байдаг. Хэрэвзээ зохицуулалт алдагдах юм бол хор хохирол асар их хэмжээгээр нэмэгддэг. Харин зохицуулалтын үндсийн үндэс ерөөсөө л ард түмэн. Ард түмэн хэр бэлтгэгдсэн, сургагдсан, сахилга дэг журамтай, зохион байгуулалттай, хариуцлагатай, эх оронч байна, тэр хэмжээгээр хохирол бага даван туулах боломж бүрддэг. Япончууд гамшгийн соёл өндөртэй. Дэг журамтай, бусдадаа тусалдаг. Олон ч газар хөдлөлт, цунами гээд гамшигт өртөж хүний амь нас эрсдэж, их ч сургамж авсан, яаж амьд үлдэх вэ гэсэн арга ухаанд суралцсан байх. Гамшгийн соёл нь өөрийн амь насыг хамгаалахаас гадна бусдын амь насыг хамгаалах, эх орноо хамгаалах, хүндрэл бэрхшээл, зовлонгийн өмнө сөхрөхгүй тэмцэх зан заншил, ёс суртахуун, эх оронч үзлийг хэлээд байх шиг.

-Онгоцны энэ ослоос үүдэж тэгвэл бид ямар байгаа вэ гэдэг асуултыг олон нийт нэлээд өргөн хүрээнд тавьж харагдана лээ. Тэр асуултыг танд уламжилъя?

-Монгол орны хувьд ард иргэдээ сургаж бэлтгэх тал дээр Онцгой байдлын байгууллага бусад байгууллагатай хамтраад өргөн цар хүрээтэй ажил зохион байгуулж ирсэн. Гэхдээ энэ сургалт, заавар зөвлөмжийг дагаж мөрдөнө гэдэг өөр ойлголт. Өнгөрсөн хугацаанд, ялангуяа ковидын хоёр жил миний бие хүний мөс чанарын бэрхшээлтэй тулсан. Ний нуугүй хэлэхэд тэр үед монгол хүний зан чанарыг таньсан. Монгол хүн гэдэг “Би болж байвал бусад нь хамаагүй” гэдэг үндсэн том философиор амьдардаг хүмүүс юм билээ. Өчнөөн удаа хэлж сануулаад байхад л амиа л хичээгээд дайраад байдаг. Нийтийн өмнө хүлээх хариуцлага байдаггүй. Хэрэв яг ийм үзэл хандлагатай, ийм сахилга, дэг журам, боловсролтойгоор цаашаа Монгол Улсаа хөгжүүлнэ гэвэл мухар гудамж шиг л болно.

-Судлаачид, философичид яг таны энэ үгийг хэлдэг болсон. Одоо Онц гой байдлын байгууллагын бригадын генералын амнаас дахин сонсож байгаад гайхаж бас айдас төрж байна?

-Улс үндэстэнд гамшиг, ослоос гадна дахиад ч өөр хүндрэл бэрхшээл тохиолдоно. Та бүхэн дэлхий нийтэд болж байгаа бүх зүйлийг харж байгаа. Цэрэг дайны ажиллагаа өрнөж байна шүү дээ.

Эх орныхоо тусгаар тогтнол, аюулгүй байдлыг хангах баталгаа бол ард түмэн. Ямар ард түмэн байна тийм л улс үндэстэн байна гэдэг үг байдаг даа. Улс үндэстний аюулгүй байдлын том баталгаа, шалгуур бол ард түмэн өөрөө байхгүй юу. Бидний өмнөөс ирж зовж зүдрэх, хот хүрээ байгуулж, хийж бүтээж, бараа бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж өгөх ямар ч улс дэлхий дээр байхгүй. Монгол Улсын газар нутаг дээр болж байгаа хүндрэл бэрхшээлийг бид хамтдаа л давна. Хөгжил цэцэглэлтэд бид хамт л хүрнэ. Одоо Бигээс Бид гэдэг зарчим руу ормоор байна.

-Ковидын хоёр жилийн карентин манайдаа л онцгой нөхцөл байдал байлаа шүү дээ. Тэр үеийг нэг бүрчлэн тэмтэрч хэлэх гол хүн нь та. Монгол хүн довоо л шарлуулдаг тийм аминч үзэлтэй гэж танд бүр бат нот суужээ?

-Монгол хүний мөс чанар муудсан юм билээ. Бидэнд үндэсний дархлаа гэж байхгүй болсон. Шулуухан л хэлье. Дэлхий нийтэд хамгийн муу үлгэр жишээг монголчуудаар зүйрлэдэг болчихоод байна. Би үүнийг олон хүний амнаас олон газарт очоод сонсож байгаа шүү. Гаднынхан бидэнд итгэхээ больсон. Монгол хүнтэй ажил ярьж болохгүй, зарчим дээрээ байдаггүй, эргэж буцдаг, худалч, цаг барьдаггүй, хулгайч гэгдэж байна. Үүний төлөө сэтгэл минь их шаналж байна.

Ковидын хоёр жилд монгол хүний мөс чанар яагаад ингэж тартагтаа тултал муудаад улс үндэстнээ, хүй элэгтнээ, бусдыгаа, тусгаар тогтнолоо боддоггүй юм бол оо гэж бодогдох олон тохиолдолтой тулгарсан. Зах зухаас жишээ болгож хэлье л дээ. Зөвхөн тусгаарлах байрныхаа мөнгийг төлөөгүй өчнөөн хүн үлдсэн шүү дээ. Бусад нь төлөөд байхад ганцаараа төлөхгүй гүрийсээр үлдэх хүмүүс олон байлаа. Хижээл насны хоёр эмэгтэй бүр хэрэлдээд дийлдээгүй. Хууль хяналтын байгууллага тийм хүмүүсийн өөдөөс шаардлага тавьж чаддаггүй юм билээ. Аргаа бараад Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэх байгууллагаас өр барагдуулах хүн хүртэл авчирч байлаа. Өө тэр, хоол ундаа голох юу ч биш.

-Хилийн чанадад цар тахал хяналтаа алдаж байхад эх орондоо ирнэ гэдэг амь аврагдлаа л гэсэн үг байсан биз дээ?

-Зочид буудалд буугаад л бэлтгэсэн цагаан хэрэглэл, цахилгаан эд хэрэгслийг бүгдийг нь ухаж төнхөөд л. “Гар нь өтчихсөн юм шиг” гэдэг шиг бүгдийг нураагаад эвдлээд, зурагтыг нь хагалаад, цагаан хэрэглэлтэй орон дээр гуталтайгаа гарч хэвтээд, дээр нь хүүхдүүдээ шээлгээд матрасыг нь норгоод л. Хоол унд голно шилнэ гэж юу ч биш.

Цагаан хэрэгсэл солихгүй байна гээд гомдол гаргаад байхаар нь судлаад үзтэл өөрийнх нь гэрт цагаан хэрэглэл байгаагүй тохиолдол байсан. Хүний амьдрал их сонин юм билээ. Хэл ам хийгээд байгаа хүн болгоны ард өөрсдөө маш их асуудалтай хүмүүс байдаг. Бусдыг шүүмжлээд байдаг мөртлөө ардаа яг тийм асуудалтай. Үүнийг би бүр гайхсан. За тэгээд гаднаас цэвэр усны саванд архи оруулах, тортон дотор, варианы шилэнд архи дарс хийх юу ч биш.

Тэгээд зогсохгүй хамгийн их хүний эрх гэж ярьдаг. Би нэг тохиолдлыг бүр тод санаж байна. АНУ-аас нэг залуухан гэр бүл ирж тусгаарлах байранд байрласан юм. Хүүхдүүд нь АНУ-д төрсөн болохоор тэндхийн иргэншилтэй байсан байх. Монголд ирчихээд “Хүний эрх зөрчигдөөд байна, ийм байранд байхгүй, АНУын Элчин сайдын яам руу мэдэгдэнэ” гээд лайв хийгээд байна гэж манай хүмүүс орж ирлээ. Миний уур маш их хүрсэн. Чадан ядан байр бэлтгээд, эх оронд нь авчирчих юмсан гэж сэтгэл зовж байхад. Хариуд нь “Хэртэйхэн байгаарай, маргааш тэр АНУ руу чинь онгоцоор буцаагаад өгье. Тэндээ очоод хүний эрх яриарай. Би туурга тусгаар улсын төрийн албан хаагч, түшмэл байна. Би энэ улсад хууль дүрэм сахиулж байна. Намайг тэгж байна гэж хэлээрэй” гэж хэлүүлсэн. Хэн нэгэн захын хүн ирчихээд биднийг дайрч доромжлоод байдаг ямар учиртай юм бэ. 80 настай хөгшин хүртэл худлаа яриад л, “Хүүхэд өвчтэй” гээд уйлаад суугаад байхаар  хүүхдийг нь татаад иртэл эв эрүүл залуу давхиад л орж ирдэг юм билээ. Хэн нэгэнд эх орноо дэвслүүлж чадахгүй.

Өнөөдөр социализмын үеийг шүүмжлээд л, эрх чөлөөт нийгэм байгуулаад хөгжил цэцэглэлтэд хүрэх гээд байна гэж дур зоргоороо яриад байх шиг байна. Тэр үед чинь харин монголчууд мөс чанартай байсан шүү. Хүн хүнээ хайрладаг, хүн хүндээ тусалдаг байсан. Өнөөдрийнх шиг араатан болоогүй. Өнөөдөр хүний мөс чанар гэдэг араатан шиг болчихсон. Тэр тусмаа гарч ирж байгаа залуу үе бүр илүү араатанлаг зан чанартай болчихсон. Намайг ингэж хэллээ гээд шүүмжилнэ үү, гомдоно уу хамаагүй.

-Таны хөндөж ярьдаг үндэсний сөрөн тэсвэрлэх даван туулах чадавхын тухай манай сонин өмнө нь ярилцаж байсан. Дахиад ч энэ тухай яримаар байна. Сөрөн тэсвэрлэх чадварыг бид яаж нийтээрээ бий болгох вэ?

-Аливаа бэрхшээл, гамшиг, осол бусад үед оршин тогтнох нэг том үндэс бол үндэсний сөрөн тэсвэрлэх даван туулах чадавх. Энэ чадавхын гол үндэс нь ард түмэн байдаг. Хэрэвзээ өнөөдөр бүгдээрээ хоорондоо хэрүүл уруултай, хот айлаараа, гэр бүл дотроо, уул амаараа бүгд хуваагдчихсан байгаа үед хүндрэл тохиолдвол бид нэгдэж байгаад давж чадах уу. Саяын Японы жишээг та хар даа. Онгоцны цонхоор гал дүрэлзэж байхад үйлчлэгчийн зааврыг хараад  сууж байгаа япончуудыг. Манайх бол аль хэдийнэ ухасхийгээд нэгнийгээ түлхэж унагаад нэгэн дээрээ овоороод 300 гаруй хүн бүгд шатаж дуусна. Дараа нь хэн нэг хүн рүү дайраад л суух байсан. Тэгэхэд тэнд ямар том сахилга дэг журам, эх оронч хүний мөн чанар гэдгийг харуулав аа.Үүнийг л гамшгийн соёл гэж яриад байгаа юм.

Бид ард түмэнд гамшгийн соёлыг эзэмшүүлэх гэж хичээгээд байгаа. Ярьж байгаа яриаг нэг чихээрээ оруулаад нөгөө чихээрээ гаргана гэгчээр тоохгүй юм аа. Бид газар хөдлөлтийн аюул заналаас урьдчилан сэргийлэх, бэлэн байдлыг хангах сургалтууд их л хийх юм. Сүүлийн үед Монгол Улсын газар хөдлөлтийн тоо давтамж нэмэгдэж байгаа. Сая Японд болсон газар хөдлөлт 7.6 магнитуд гэдэг ес орчим балл. Улаанбаатар хот газар хөдлөлийн мужлалаар найм, долоон баллын дотор л байгаа. Түүнээс дээш бол бид бүгд сүйрнэ. Тийм аюул тохиолдсон үед бүгд хоорондоо хэрэлдээд, уйлж хашгираад, энд тэндгүй хулгай зэлгий хийгээд, дээрэмдээд, учир зүг нь олдохгүй, удирдлагад орж өгөхгүй, хэлснийг ойлгохгүй, хүмүүнлэгийн тусламжийг булаацалдаад. Энд тэндгүй хашгиралдаад, амиа бодоод байвал яаж улс үндэстэн оршин тогтнож үлдэх юм бэ. Хэчнээн ядуу зүдүү байж болно. Туурга тусгаар улс минь байна, төр минь байна. Ядуу зүдүү ч гэсэн ард түмэн байна. Одоо бидэнд хамгийн их дутагдаж байгаа зүйл бол хүний мөс чанар. Яг энэ янзаараа удах юм бол бид мөхөл рүүгээ мөлхөж байна л гэсэн үг шүү.

Хүүхэд багачуудаас эхлээд эх оронч хүмүүжил олгох, соён гэгээрүүлэх хувьсгал хийх хэрэгтэй.

-Хүн ардын хувьд гамшгийн соёлын тухай нэлээд түүхий мэдлэгтэй гэж ойлгогдлоо. Онцгой байдлын байгууллагын хувьд хэр сайн чадавхжиж байна вэ?

-Миний зүгээс нэг зүйлийг баттай хэлнэ. Ямар ч хүндрэл бэрхшээл тохиолдоход онцгой байдлын байгууллагын хэдэн албан хаагчид бид ажилладгаараа л ажиллана. Гэхдээ өнөөдрийн Япон, АНУ, ОХУ, БНХАУ-ынх шиг тийм өндөр түвшинд хүрчихсэн, олон хүнтэй, хүчин чадавхтай биш. Зохих түвшний багаж хэрэгсэл байгаа. Багаж хэрэгсэл, машин техник, тоног төхөөрөмжийн шинэчлэлийг 20 жилийн өмнөх Онцгой байдлын байгууллагатай харьцуулахад эрс өөрчлөгдсөн. Хүний нөөцийг иж бүрнээр бэлтгэхэд анхаарч байна. Багаж хэрэгсэл байлаа гээд хүмүүсээ сургаж бэлдээгүй бол ажиллаж чадахгүй. Тийм учраас онцгой байдлын байгууллагаас хүний нөөцөө чадавхжуулах бодлого барьж байгаа. Үүнээс гадна Монгол Улсын ард иргэд өөрсдөө чадавхжих нь өргөн цар хүрээтэй асуудал болчихоод байна.

Бид сүүлийн 10 жил дэлхийн улс орнуудад нэвтрүүлж байгаа ослын удирдлагын тогтолцоог нэвтрүүлэхээр олон чиглэлээр үзэж байна. Энэ чиглэлээр АНУ-ын Ойн албатай хамтарч байгаа. Сая өнгөрсөн оны зургадугаар сард Ерөнхийлөгч үүрэг өгсний дагуу Стратегийн команд штабын сургууль гэж том сургууль хийсэн. Тэр сургуулиар ослын удирдлагын тогтолцоо, онцгой байдлын ажлын удирдлагын төвийг туршиж үзсэн юм. Энэ бол цаашид их боломжтой юм билээ. Тийм учраас энэ тогтолцоог нэвтрүүлнэ. Байгууллагууд хоорондын уялдааг хангах, бүх шатанд хийх ажил тодорхой болно.Цааш яривал их зүйл байгаа.

-Та өнгөрсөн жил Туркэд болсон газар хөдлөлтийн дараах эрэн хайх ажиллагаанд багаараа үүрэг гүйцэтгэсэн. Ковидын хугацаанд штабыг удирдлаа. Өмнө нь ч олон осол гамшгийн үед ажилласан байж таарна. Ослын удирдлагын тогтол цоог манайх хэрэгжүүлэхэд бэлэн гэж ойлгож болох уу?

-Ковидын үед Шуурхай штаб ослын удирдлагын тогтолцоогоор ажилласан юм. Би хувь хүний зүгээс сургалт хийж судалсаар байгаад жаахан дөртэй болчихгүй юу. Түүнийгээ ашиглаад ажилласан. Яг болсон. Олон байгууллага цугларсан үед тэр олон хүмүүсийн үйл ажиллагааг уялдуулан зохицуулах гэдэг хамгийн эхний ажил байдаг. Туркэд үүрэг гүйцэтгэхээр очиход эхний гурав, дөрвөн өдөр миний ажигласнаар тэнд учраа олохгүй байсан. Хаана нь удирдлага яваа нь мэдэгдэхгүй бужигнаад байсан. Тав, зургаа дахь хоногоос эхлээд Батлан хамгаалахын сайд, Дотоод хэргийн сайд, Эрүүл мэндийн сайд зэрэг хүмүүс ирээд удирдлагыг бий болгож аажмаар бүх зүйл хяналтад орж эхэлсэн. Үүнийг хөндлөнгөөс ажиглаж л явлаа. Яг үзсэн номон дээр байдаг зохицуулалт гэдэг хамгийн чухал юм аа гэдгийг Туркэд очоод өөрийн биеэр харсан. Гамшгаас хамгаалах тухай хуульд онцгой байдлын байгууллага бол ямар ч гамшиг, осол тохиолдсон үед үндэсний хэмжээнд зохицуулалтаар хангана гэдэг үүрэгтэй. Зохицуулалт ямар чухал юм бэ гэдгийг энэ хоёр том кейс дээр мэдэрсэн учраас албан хаагчдаа сургаж бэлтгэх нь их чухал байгаа юм. Ерөөсөө хяналтгүй хаячихаж болохгүй. Маш хурдан хяналтад аваад ард иргэдтэй ойлголцоод урагшаа явах тактик байхгүй юу.

-Сөрөн тэсвэрлэх чадавхыг яаж бий болгох тухай та дурдсангүй?

-Үндэсний сөрөн тэсвэрлэх, даван туулах чадавх бүхэл систем. Ард иргэдээ тулгуурласан нийгэм, эдийн засаг, байгаль орчин гэсэн гурван тулгуур баганатай, эх оронч үзэл, эв нэгдэл, соёл, ёс суртахуун, нөөц, хууль эрх, тогтолцоо, стандарт, хариу үзүүлэх хүсэл эрмэлзэл юм. Нэг жишээ хэлье. Японд нэг удаа газар хөдлөлт болсны дараа хүмүүнлэгийн тусламж ирээд ус тараасан байгаа юм. Япончууд бүгд нэг шугамд жагсаад ус авч байсан. Дунд нь ус нь дуусчихсан. Ус авах гэж ирсэн хүн “Уучлаарай, би танд төвөг болчихлоо” гэсэн. Тэгсэн нөгөө ус түгээж байсан  хүн нь ч “Би бас танд төвөг удчихлаа. Маргааш ирээд ус аваарай” гэхэд “За” гээд л яваад өгсөн. Үүнийг л товчхондоо үндэсний сөрөн тэсвэрлэх, даван туулах чадавх гэх юм уу даа. Гэтэл манайд эсрэгээрээ.

-Монгол сэтгэхүйд буулгахад хэцүү юм…?

-Ямар ялгаа байгаа юм бэ. Адилхан толгойтой, гартай хүн шүү дээ. Ямар өндөр түвшний хариуцлага соёл ухамсар тэгж төлөвшдөг байна аа.

“Мандал даатгал” ХХК-иас надад гурван ном явуулсан байсан. Тэдгээрээс би “Менежментийн психилоги” номыг уншаад дуусч байна. Түүн дотор яг миний ажил төрөлтэй ойр, тэр зарчмыг хэрэгжүүлж явж байгаа том асуудал байна лээ. Тэр бол нөхцөл байдлын анализ, баримтлах бодлого, хэрэгжүүлэлт гэсэн гурван араа байгаа юм. Гамшгийн удирдлагыг хэрэгжүүлэхэд энэ зарчмаар ажилладаг юм.

Ер нь Монгол Улс хэрэв цаашид оршин тогтноё гэвэл өнгөрсөн 30 жилийнхээ амьдралд маш сайн дүн шинжилгээ хийх хэрэгтэй. Харин та иргэдэд яаж сөрөн тэсвэрлэх чадавх суулгах вэ гэж том систем дотроос жижиг зүйлийг асуугаад байна. Би жижиг зүйлд хариулт өгөхөөр өчүүхэн зүйл сэтгэх гээд байна. Бүхэлд нь дүн шинжилгээг бүх шатандаа, салбарт хийх хэрэгтэй. Үүнийг улс төрийн ямар нам хүчин байсан хамаагүй хийх ёстой. Цаашдаа нөхцөл байдлын анализыг бодитоор хийгээд, ямар бодлого баримтлах, үүнийгээ яаж хэрэгжүүлэх вэ гэдэг гурван зүйлийг ярих цаг нь болчихсон. Гагцхүү үнэнийг ярих хэрэгтэй.

Бид бол өчнөөн сургалт хийж байна. Одоо тоож байгаа ч амьтан алга. Хамгийн сүүлийн жишээ гэхэд цаг агаарын мэдээг бид бүх мэдээллийн хэрэгслээр анхааруулж, таны гарт хүртэл мессэжээр очиж байгаа. Хэлсээр байхад зориуд, санаатай юм шиг цасан шуурганаар гараад явчихдаг. Өдөр бүр манайд хүн төөрч осгоод нас барчихлаа гэдэг мэдээлэл ирж байгаа. Дайн байлдаан болоогүй энхийн цагт өдөр бүр нэг эрдэнэт хүний амь нас үрэгдэж байна. Яагаад монгол хүний үнэ цэнэ шалдаа уначихсан, хэнд ч хэрэггүй болчихсон юм бэ. Бид ер нь яг юу болчихоод байгаа юм бэ. Үүнийг л асууж байж урагшилна.

-Нэг зүйл сонирхол татаж байна. Үндэсний дархлааг бууруулах, ард иргэдийн сөрөн тэсвэрлэх чадварыг алдагдуулахад олон нийтийн сүлжээ хамаатай юу?

-Үндэсний сөрөн тэсвэрлэх, даван туулах чадавх дотор нэг анхаарал хандуулах асуудал бол олон нийтийн сүлжээгээр дамжуулж тухайн улс үндэстний ард иргэдийн тархийг угаах ажил явагддаг. Чадавхгүй болгох олон тактикийн нэг нь энэ. Миний хамгийн их шаналж байгаа зүйл бол энэ улсын ирээдүй. Бид ямар ч хэрэггүй хов живээр хөөцөлдөөд, нэг гэр бүлийн хоёр саллаа гэхэд улсаараа хоёр хуваагдаж байгаад хэрэлдэж байна. Тэгсэн хэрнээ яг үнэ цэнэтэй, газар шороо тусгаар тогтнол дээр юу ч дуугардаггүй.

Монгол Улсыг зориуд ингэж хэврэгшүүлж, тархай бутархай байлгаж, хөөсрүүлж амьдруулах гаднын том эрх ашиг яваад байна уу гэж сүүлийн үед бодоод байгаа. Энэ нийгмийн амьдрал, улс үндэстэн, аюулгүй байдал, тусгаар тогтнолтой холбоотой дуугарсан бүхнийг дэвсэлж байна. Одоо бол хяналтаа алдчихсан. Сүүлийн үед эх оронч үзэл, үндэсний дархлаа ярихаас зугтаад байгаа юм шиг. Улс үндэстэн мөхөхгүй байх үндэс Японы энэ онгоцны осол байлаа. Япон хүн ингэж л эх орныхоо төлөө зүтгэдэг юм байна. Саяхан нэг хүн надад сонирхуулж сонин жишээ ярьсан. Японы газар нутаг далайд живж байгаа. “Хэрэв улс маань живээд газар нутаггүй болчихвол та нар өөр улс орон руу нүүх үү” гэсэн санал асуулга Японд явуулж л дээ. Тэгэхэд санал асуулгад оролцсон иргэдийн 90 гаруй хувь нь “Улстайгаа хамт живж дуусна” гэсэн байдаг. Ийм жишээгээр яриагаа өндөрлөе дөө. Монголчууд маань нэгийг тунгаана биз ээ.

Даатгалын компаниуд жолоочийн хариуцлагын даатгалыг хийхээс татгалзаж эхэлсэн талаар мэдээлэл гараад буй. Энэ нь жолоочийн хариуцлагын даатгалын хураамж бага, нөхөн төлбөр өндөр гардаг болсонтой холбоотой аж. Энэ талаар Монголын даатгалын холбооны гүйцэтгэх захирал Ж.Батжаргалтай ярилцлаа.

-Компаниуд жолоочийн хариуцлагын даатгалыг хийхээ больсон талаар мэдээлэл гараад байна. Хэрэв тэд хийхгүй бол жолооч нар яах болж байна вэ. Хуулиараа жолоочийг заавал хариуцлагын даатгалд хамрагдсан байхыг шаарддаг шүү дээ?

-Жолоочийн даатгалын хууль хэрэгжиж байгаа. Хураамжийн орлого төвлөрч, нөхөн төлбөр ч олгогдож байгаа. Ковидоос хойш тээвэр ложистикийн нөлөөтэй инфляцийн түвшин маш өндөр өссөн. Импортоор орж ирдэг тээврийн хэрэгслийн сэлбэг, нөгөө талдаа хөдөлмөрийн хөлсний хэмжээ ч өссөн. Засвар үйлчилгээний зардлууд ч өссөн. Нэг сэлбэг хэрэгслийн үнэ 2-3 дахин өсчихсөн байна. Мэдээж нөхөн төлбөр өндөр байгаа. Тиймээс даатгалын компаниудын алдагдал улам ихсээд байгаа учраас зарим компани жолоочийн хариуцлагын даатгалыг хийхгүй байгаа тохиолдол бий. Тэглээ гээд даатгалын систем зогсчихсон гэсэн үг биш. Хийхийн хувьд хийж байгаа.

Жолоочийн хариуцлагын даатгал хамгийн өндөр нөхөн төлбөртэй даатгал шүү дээ. Долоо хоногт дунджаар 800 саяас нэг тэрбум төгрөгийн хохирол зам тээврийн осолтой холбоотойгоор тогтож байдаг. Энэ тоо улам ч өсч байгаа. Шалтгааныг сая би хэллээ. 200 мянган төгрөгөөр үнэлэгдэж байсан гупер одоо 2-3 дахин үнэ нь нэмэгдчихсэн. Гэтэл хураамжийн орлогыг хуулин дээр тодорхой тавьчихсан. Тэгэхээр мэдээж түүндээ шахагдаад гарч байгаа нөхөн төлбөр өндөр. Гарч байгаа зардлаа нэмэхээр хосолсон харьцаа нь 100-гаас дээшээ болчихдог.

Хосолсон харьцаа нь 120, 130 руу даваад ирчихэж байна. 100 төгрөгийн орлого олоод 120, 130 төгрөгийн зардал гарахаар нуулгүй хэлэхэд зарим компани татгалзаж байгаа. Мэдээж тогтолцоогоор бүр зогсчихсон гэсэн үг биш.

-Даатгалын зарим компани жолоочийг тээврийн хэрэгсэлтэй хамт даатгах хувилбарыг санал болгож байгаа гэж дууллаа. Үнэн үү?

-Зарим компани тийм санал тавьж байгааг үгүйсгэхгүй. Тээврийн хэрэгсэл нь давхар даатгалтай байвал жолоочийн хариуцлагад оруулаад, зарим нь хураамжийг нь хөнгөлж хямдруулж, тэглээд ч гэсэн өгч байгаа.

-Тэгвэл жолооч нарын хувьд хариуцлагын даатгал хийлгэхэд хүндэрсэн зүйл байхгүй гэж та хэлж байна уу?

-Ямар ч хүндрэл үүсэхгүй. Даатгуулахгүй гэсэн тохиолдол байхгүй. Сонголт нь өргөн. Бүх компани нэг гэрээгээр нэг нөхцөлөөр үйлчилж байгаа. Хуулиараа бүгдэд нь ижилхэн нөхцөлийг нь тавиад өгчихсөн, хуулийн дагуу бүгдэд нь нэг стандарт гэрээг Санхүүгийн зохицуулах хорооноос баталчихсан байдаг. Тэр дагуу явж байгаа болохоор жолооч нарт ямар ч хүндрэл байхгүй.

-Даатгалын багц хуулийн төслийг боловсруулж дууссан. Энэ төсөлд дээрхтэй холбоотой асуудлыг хэрхэн тусгасан бол?

-Даатгалын салбарт гурван хууль байдаг. Даатгалын тухай хууль, Даатгалын мэргэжлийн оролцогчийн тухай хууль, Жолоочийн даатгалын тухай хууль, түүнийг дагасан багц журмууд байгаа. Даатгалын тухай хуулийн гол үзэл баримтлал бол даатгуулагч олон нийтийг эрх ашгийг хамгаалахад чиглэгдсэн, нөгөө талдаа даатгалын салбарт үйл ажиллагаа явуулж байгаа хөрөнгө оруулагчийн эрхийг хамгаалахад чиглэгдсэн хуулийн төсөл.

Ерөөсөө олон улсын даатгалын тогтолцоо руу оруулъя гэсэн зорилтууд байгаа. Хоёрдугаарт, үндэсний давхар даатгалын тогтолцоог дэмжсэн зохицуулалт явж байгаа. Бид жил бүр гадаад улсын давхар даатгал руу мөнгө төлдөг. Үүнийг Монголдоо үлдээх, Монголд үндэсний давхар даатгалын компанийг чадвахжуулах чиглэлийн зарчмууд орсон. Нөгөөтэйгүүр амьдралын даатгалын шинэ зоицуулалтууд нэмэгдэнэ. Иргэдийн санхүүгийн тогтвортой байдлыг хангахад чиглэсэн амьдралын даатгалыг дэмжсэн зохицуулалт буюу хуримтлал, амь насны даатгал, тэтгэврийн даатгал гэх мэт.

-Жолоочийн хариуцлагын даатгалын үнэлгээнд өөрчлөлт орох уу?

-Хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээ өсчихсөн. Зөвхөн жолоочийн хариуцлагын даатгалаар тогтохгүй монгол хүний амь нас, эрүүл мэнд гэмт хэргийн шинжтэй ч бай, үгүй ч бай хохирсон тохиолдолд сэтгэл санааны хохирлыг Шүүхийн шинжилгээний хуулиар тогтоодог болчихсон. Зам тээврийн ослоор хүний амь нас, эрүүл мэнд хохироход таван сая төгрөг, эсвэл түүний 80 хувийг өгдөг. Энэ нь тухайн хүний хохирлыг бүрэн барагдуулж чадахгүй байгаа юм. Жилд 500 гаруй хүн зам тээврийн осолтой холбоотойгоор амь насаа алдаж байгаа. 1000-аас дээш хүн хөдөлмөрийн чадвараа алдаж байна. Энэ хүмүүсийн тогтвортой санхүүжилтийг хангаж, амьдралын тогтвортой байдлыг тодорхой хугацаанд хадгалахад даатгалаас өгч байгаа хохирол туслах ёстой.

Гэтэл өнөөдрийн Жолоочийн даатгалын тухай хууль энэ үүргийг гүйцэтгэж чадахгүй байгаа. Оршуулгын зардлыг ч бүрэн нөхөж чадахгүй байгаа шүү дээ. Хоёрт, зам дээр явж байгаа машины үнэлгээ өсчихсөн. Хохирол гарлаа гэхэд даатгалаас таван сая төгрөг төлөөд үлдсэнийг өөрөө төлөх хэрэг гардаг. Ингээд тухайн жолооч санхүүгийн хүндрэлд орчихдог. Тэгэхээр үүнийг даатгалын системээр бүрэн шийдэж чаддаг байх ёстой. Тогтолцоо нь чадавхтай байх ёстой гэдэг үүднээс үнэлгээг өсгөж байгаа.

Нэг ослын тохиолдолд хэд хэдэн хохирогч байдаг. Хэд хэдэн хүн эрүүл мэнд, хөрөнгөөрөө хохирч байгаа тохиолдол зөндөө гарч байна. Тэгэхэд таван сая төгрөгийг гурван хүнд хуваагаад өгөхөөр аль аль нь хохирлоо барагдуулж чадахгүй байдалд хүрчихээд байгаа юм. Тиймээс үнэлгээг эдийн засгийн нөхцөл байдалтай уялдуулж өсгөе гэдэг санаачилгууд орсон.

-Тодорхой мөнгөн дүнгээр хэлэхгүй юу?

-Хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээтэй уялдуулж 16, 20 дахин гэсэн хувилбарууд явж байгаа.

-Хуулийн төсөл хэзээ хэлэлцэгдэхээр байгаа вэ?

-Даатгалын салбарын бодлогын асуудлыг тодорхойлж хууль өргөн барих этгээд нь Засгийн газар буюу Сангийн яам. Хуулийн төслийн саналыг олон нийтээр хэлэлцүүлчихсэн. УИХ-д хаврын чулганаас өмнө өргөн барих болов уу гэсэн хүлээлттэй байна.

Б.ЭНХЗАЯА

Хууль зүйн үйлчилгээний төвийн хуульч, өмгөөлөгч Г.Цолмонгэрэлтэй сэтгэл санааны хохирлын талаар ярилцлаа.

-Шүүх шинжилгээний тухай шинэчилсэн найруулга өнгөрсөн долдугаар сараас хэрэгжиж эхэлсэн. Энэ хуульд орсон нэг шинэ өөрчлөлт нь хүний сэтгэцэд учирсан хор уршгийг арилгах, нөхөн төлүүлэх төлбөрийн жишиг аргач лалыг баталсан явдал. Энэ талаар дэлгэрүүлж ярьж өгөхгүй юу. Ямар зорилго, үзэл баримтлалтай аргачлал юм бол оо?

-Монгол Улсын Үндсэн хуулийн 16.14 зүйлд бусдын хууль бусаар учруулсан хохирлыг нөхөн төлүүлэхээр шаардлага гаргах, түүнийг төлүүлэх хүний үндсэн эрхийг тунхагласан байдаг. Үүнтэй холбоотойгоор Шүүх шинжилгээний тухай хуулийн шинэчилсэн найруулгын төсөл 2022 оны арванхоёрдугаар сарын 23-ны өдөр мөрдөгдөж эхэлсэн бөгөөд сэтгэл санааны хохирол арилгахтай холбоотой зохицуулалтууд нь 2023 оны долдугаар сараас хэрэгжиж эхэлсэн.

Энэ бол манай улсын хүний эрхийг хамгаалах тогтолцоо нэг шат өөдөө алхсан явдал болсон юм.

Хүний хамгийн эрхэм үнэт зүйл болох сэтгэл, мэдрэмж, итгэл үнэмшил, сэтгэц оюун ухааныг гэмтээж бэртээхэд түүнийг үнэлэхгүй, учирсан хохирлыг барагдуулахгүй байх нь хүний үндсэн эрхэд халдаж байгаа, түүнийг сэргээн тогтоохгүй байгаа явдал юм.

Машин мөргөлдөхөд автомашинд учирсан гэмтлүүдийг оношлоод, үнэлээд хохирлыг нь нэхэмжилж болдог. Харин хүн гэмтсэн тохиолдолд бэртэл өвчлөлийг оношилж эмчилгээнд шаардлагатай эм тариа хагалгааны зардлыг гаргуулдаг боловч тухайн өвчтөний бие махбодид нүүрлээд байгаа зовуурь өвдөлт, үүнээс үүдэн сэтгэл санаа шаналгаатай байгааг үнэлж хохирлыг барагдуулахад хүндрэлтэй байсан. Зодооны хэргийн улмаас хүний нүд хөхөрсөн үед л гэхэд хүний нүүр харахад хэцүү, ажилдаа явж чадахгүй хэрэндээ л зовж хэдэн долоо хоногийг өнгөрөөдөг. Энэ нь юутай холбоотой вэ гэвэл тогтсон хууль, дүрэм журмын хэм хэмжээ байхгүйгээр шүүхийн практикт энэ төрлийн хохирлыг нэхэмжлэхэд хүндрэлтэй байсан.

Монгол Улсын хууль тогтоомжид учирсан хохирлыг төлүүлэхээр зохицуулалтууд урьд нь байгаагүй биш байсан. Иргэний хууль, Эрүүгийн хууль, Захиргааны хууль болон процессын хуулиудаар эд хөрөнгө, эдийн бус эд хөрөнгөд учирсан хохирол шаардах нэхэмжлэх бүрэн боломжтой.

Харин сэтгэл санааны хохирол, сэтгэцэд учруулсан хохирлыг барагдуулах гэсэн ойлголт саяныг хүртэл хуульд шууд заагаагүй, хэрхэн тооцож барагдуулахыг хуульчлаагүй явж ирсэн. Өмгөөлөгчдийн ур чадвар, талуудын мэтгэлцээний хүрээнээс шалтгаалж зарим тохиолдолд сэтгэл санааны хохирлыг барагдуулахаар шийдвэр гаргаж байсан тохиолдолд олон, гэвч нийтлэг биш. Жишээ нь ХЭҮК 2002 оноос хойш иргэдийн төлөөлөн сэтгэл санааны хохирол нэхэмжилсэн 33 нэхэмжлэлийг шүүхэд гаргасан, шүүхийн цахим санд судалгаа хийхэд нэлээд хэдэн сэтгэл санааны хохирол нэхэмжилсэн, түүнийг тодорхой хэмжээнд хангуулсан байдаг.

Харин одоо Шүүх шинжилгээний хуулийн хүрээнд сэтгэцэд учирсан хохирол, хүрээлэн байгаа байгаль орчинд учирсан хохирлыг, Улсын дээд шүүхийн 2023 оны долдугаар сарын 3-ны өдрийн 25 дугаар тогтоолоор баталсан Хүний сэтгэцэд учирсан хор уршгийг арилгах, нөхөн төлүүлэх төлбөрийн жишиг аргачлал, Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд, Эрүүл мэндийн сайдын 2023 оны долдугаар сарын 31-ний өдрийн А/268, А/275 дугаартай тушаалын I хавсралтаар баталсан “Гэмт хэргийн улмаас хүний сэтгэцэд учирсан хор уршгийн зэрэглэлийг тогтоож, дүгнэлт гаргах журам” гэсэн журмуудыг баримтлан тогтоож, барагдуулж байна. Мөн эдгээр жишиг аргаас гадна Олон улсын үнэлгээний стандарт, аргачлалууд ач холбогдолтой хэвээрээ байгааг хэлэх нь зүйтэй.

-Аргачлалыг яаж тогтоож байна вэ. Үүнд ямар гэмт хэргүүд хамаарах вэ?

-2022 онд батлагдсан Шүүх шинжилгээний тухай хуулийн хүрээнд Эрүүгийн хуульд заасан зургаан бүлгийн 84 зүйл гэмт хэрэгт сэтгэл санааны буюу сэтгэцэд учирсан хохирлыг нэхэмжлэх боломжтой байхаар хуульчилсан. Жишээ нь, хүн амины, хүний эрүүл мэндийн эсрэг, хүний бэлгийн эрх чөлөөний эсрэг, хүний халдашгүй чөлөөтэй байхын эсрэг, ялгаварлан гадуурхлын эсрэг, хүүхдийн эсрэг гэмт хэргүүд бүхэлдээ мөн сонгуулийн үеийн худал мэдээлэл тараах хэргүүд, хулгай, дээрэм, залилан, байгаль орчин бохирдуулах, зам тээврийн хэрэг, эрүү шүүлт тулгах гэсэн төрлүүд хамаарч байгаа.

Мөн Иргэний хуулийн 511 дүгээр зүйл гэм хорын хохирол нэхэмжлэх түүний хэмжээг тооцох талаар шинэ зохицуулалт орсон. Иргэний алдар хүнд, нэр төрд халдсан худал мэдээлэл тараасан, дүрсийн эрхийг зөрчсөн зөрчилд эдийн бус хохирол буюу сэтгэл санаанд учирсан хохирлыг мөнгөн дүнгээр илэрхийлэн төлүүлэх боломжтой.

Ингээд хохирлыг тооцох жишиг аргачлал батлагдсан. Таван зэрэглэлээр сэтгэцэд учирсан хохирлыг тооцож авдаг болсон. Энэ нь одоогийн хөдөлмөрийн доод үнэлгээтэй уялдуулаад 2.782 сая төгрөг хүртэл байна. Ирэх оноос хөдөлмөрийн хөлсний хэмжээ нэмэгдэнэ. Тэгвэл энэ хэмжээ дагаад нэмэгдэнэ гэсэн үг. Таван зэрэглэлийг тогтоохдоо гэмтлээс үүдэлтэй үлдэц, танин мэдэхүй, нийгмийн харилцаа, төрх үйл, сэтгэл хөдлөл, биеийн хөдөлгөөн зэрэг шалгуур үзүүлэлтээр тухайн хүний  сэтгэц санааны байдлыг үнэлээд шинжээч зэрэглэл тогтоож байна.

-Хохирлыг хэн тооцох вэ. Хохирогч, холбогдогч болсон хүн бүр энэ өөрчлөлтийг мэдэхгүй байгаа. Тэдэнд хэн нэгэн энэ хуулийн талаар сануулж тодруулж хэлж өгөх ёстой юу. Эсвэл шууд мөрдөн байцаалтын явцад бодогдоод явах уу?

-Хохирлыг тооцон олгох шийдвэрийг шүүх гаргаж  байна. Гэхдээ хохирол учруулсан хүн хохирлоо хүлээн зөвшөөрвөл заавал шүүхийн шийдвэрээр хохирол төлөх албагүй.

2023 оны долдугаар сараас хойш үйлдэгдсэн дээрх 84 төрлийн гэмт хэрэгт сэтгэцэд учруулсан хохирлыг тооцон авахад асуудал алга. Мөрдөн байцаалтын явцад мөрдөгч санаачилгаараа, түүнд хохирогч хүсэлт гаргаад, прокурор санаачилгаараа, мөн шинжээч томилуулан хохирлын тооцоог гарган нэхэмжлэх, шүүх нөхцөл байдлыг дүгнэн тодорхой үнийн дүнгээр хангах боломжтой, шүүхийн шийдвэрүүд эхнээсээ гараад л явж байна.

Ер нь хохирлыг яаж тооцох вэ, хэдэн төрлийн хохирол байх боломжтой талаар жишээ дурдъя л даа. Шүүх тухайн тохиолдол бүрд хэрэгт цугларсан баримтыг үндэслэн ялгаатай дүнгээр шийдвэрлэх боломжтойг анхаараарай. Жишээ нь, авто ослын улмаас эрүүл мэнд хохирсон бол дараах байдлаар хохирол нэхэмжлэх боломжтой. Эмчилгээний зардал (эм тариа, эмнэлэгт хэвтэн эмчлүүлсэн зардал), урт хугацааны асаргаа шаардсан бол асаргааны зардал буюу асран хамгаалах хүний хөлс, ажил хаалтын зардал болон ирээдүйд алдагдсан орлого, эрүүл мэнд хохирсны улмаас үүсэх сэтгэл санааны хохирол, хуулийн туслалцаа өмгөөлөгчийн зардал орно.

Түүнээс гадна хүний амь нас хохирсон гэмт хэргийн улмаас ар гэрийнхэнд нь дараах байдлаар хохирол төлбөр гаргуулах боломжтой. Хохирогч 23 настай гэж тооцъё. Үүнд, оршуулгын зардал, хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг 150 дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хохирол буюу 82.5 сая эсвэл хохирогчийн насыг хүн амын дундаж наслалттай жишээд зөрүүг хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээг тав дахин нэмэгдүүлсэнтэй тэнцэх хэмжээ буюу 129 сая гэж тооцож болох бөгөөд аль ашигтайгаар нь шүүх тогтооно.

Хэрэв тус гэмт хэргийн улмаас бүтэн өнчин болсон бага насны хүүхэд байгаа бол хохирлын хэмжээг хоёр дахин үржүүлж тооцно. Олох байсан орлого (түүний асрамжид байсан хүүхэд, гэр бүлийнхэн нь тэтгэвэрт гаргах нас, нас барсан насны зүрүүг хөдөлмөрийн хөлсний доод хэмжээ эсвэл дундаж цалинд нь үржүүлээд олох боломжой байсан орлогыг нэхэмжилж болох юм), хуулийн зардал гэх мэт орно.

Харин 2023 оны долдугаар сараас өмнө үйлдэгдсэн гэмт хэргийн улмаас учирсан хохирлыг нэхэмжлэхэд хууль зүйн хувьд маргаан гарч байгаа. Иргэний хуулийг хуульд зааснаа бусад тохиолдолд буцаан хэрэглэхгүй гэсэн заалт байгаа. Шүүх шинжилгээний тухай хуульд хэрхэн буцаан хэрэглэхтэй холбоотой яаж хэрэглэх талаар заалт байхгүй тул өмнө үйлдэгдсэн хэрэгт хохирлыг жишигээр тогтооход хүндрэлтэй байгаа. Гэхдээ долдугаар сараас өмнөх хүний амь, эрүүл мэнд, сэтгэл санаа үнэгүй, түүнээс хойш нь үнэтэй гэсэн үг биш ээ, холбогдох үндэслэл бүхий баримтыг цуглуулан шүүхээс нэхэмжлэх боломжтой гэдгийг санаарай.

-Магадгүй хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр гарсан мэдээллээс улбаалаад сэтгэл санаа хохирсон гэж энэ хуулиар нэхэмжлэл гаргах уу?

-Тэгэх боломжтой. Иргэний хуулийн  21.4, 21.5, 21.6 дугаар зүйлд хүний нууцад хамаарах мэдээллийг зөвшөөрөлгүй тараасан, кино дүрс бичлэг, хальс зурагт зөвшөөрөлгүйгээр нийтэлсэн олон нийтэд үзүүлсэнээс гэм хор учирсан гэж үзвэл шүүхээр эдийн бус хохирлыг нэхэмжилж болохоор заасан. Шинжилгээ хийлгүүлж зэрэглэл тогтоолгохоор шинжээчид хандах, шүүхийн журмаар шинжээч томилуулаад хохирлоо нэхэмжлэх боломжтой. Худал мэдээлэл тараах гэмт хэрэг Эрүүгийн хуулийн 13.14-т заасан гэмт хэрэг үйлдсэн гэж үзвэл сэтгэцэд учирсан хохирлыг гаргуулах боломжтой байна.

“Legal Service Cen­ter” хуулийн фирмийн өмгөөлөгч Б.Батмөнхтэй цаг үеийн асуудлаар ярилцлаа.

-Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүх шинэ оны мэндчилгээ дэвшүүлэх үед бага насны хүүхдүүд салаавч гаргасан үйлдэл цахим сүлжээнд түгсэн. Энэ үйл явц дээр цагдаагийн байгууллагаас Зөрчлийн хуулиар торгов. Чухам ямар заалт зүйл ангиар хүүхдүүд буруудсан нь тодорхойгүй байна. Хуульчийн хувьд энэ талаар тодруулж өгөөч?

-Он солигдох мөчид Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийн мэндчилгээний үеэр хүүхдүүдийн үйлдлийн дүрс бичлэгт зөрчлийн хэрэг нээн шалгаж буй талаарх албаны эх сурвалжийн мэдээллээс дүгнэхэд Зөрлийн тухай хуулийн 5.9 дүгээр зүйлд “Гэмт хэрэг, зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх тухай хууль зөрчих” гэснээр хэрэг нээсэн байх боломжтой байна. Учир нь 5.9 дүгээр зүйлийн нэг дэх хэсэгт нэгт, гэмт хэрэг, зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх тухай хуульд заасан үүргээ биелүүлээгүй бол хүнийг нэг зуун нэгжтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр, хуулийн этгээдийг нэг мянган нэгжтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгоно гэсэн байдаг.

Тухайн гэр бүлийн гишүүний хэвлэлд өгсөн ярилцлагын агуулгатай тохирч байсан. Хэрэв тийм бол энэ тохиолдолд цагдаагийн байгууллага хуулийг буруу тайлбарлаж, хэрэглэж буйн тод илрэл юм.

-Цагдаагийн байгууллага гомдол мэдээллийн мөрөөр шалгалтын ажиллагаа явуулдаг гэж ойлгодог. Энэ тохиолдолд Ерөнхийлөгчийн зүгээс гомдол гаргасан гэсэн үг үү?

-Цагдаагийн байгууллагаас өнөөдөр (өчигдөр) олон нийтэд өгсөн мэдээллийг харахад Ерөнхийлөгч болон түүний ажлын албанаас гомдол гаргаагүй. Гэмт хэрэг, зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх тухай хуульд заасан үндэслэлээр Цагдаагийн байгууллага өөрийн санаачилгаар зөрчлийн хэрэг нээн, шалгасан гэж ойлгогдож байна.

-Хувь хүн үзэл бодлоо сошиал сүлжээнд хэрхэн илэрхийлэхийг цагдаа зааж болохгүй гэсэн байр суурь хөвөрч байна. Энэ нь нэг талдаа хүний эрхийн зөрчил үүсчихэв үү. Мэдээж хүүхдийн асуудал дээр эцэг эхийн соёл хүмүүжлийн асуудал яригдах ч цагдаагийн байгууллага Зөрчлийн хуулиар торгох хэмжээнд өрнөх том асуудал мөн үү?

-Үндсэн хуулийн 16 дугаар зүйлийн 16 дахь заалтад “үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх..” үндсэн эрх, эрх чөлөөг баталгаатай эдэлнэ гэж тунхагласан. Энэ эрх хүн төрөлхтний соёл иргэншлийн урт удаан цаг хугацаа, хөгжлийн олон үеийг даван туулж шалгаран үлдсэн үнэт зүйл болсон тул түүнийг жам ёсны эрх гэж тодорхойлж, төрөөс иргэндээ эдлүүлэх баталгаа болгож Үндсэн хуульдаа тунхагладаг. Өөрөөр хэлбэл, үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх эрх, эрх чөлөө нь өнөө үед нийгмийн энх тайван, хөгжил цэцэглэлтийн гарцаагүй суурь үндэс, бүхэлдэхүүн хэсэг болдог.

Энэ эрхийг зөвхөн хуульд заасан тохиолдолд, тодорхой үндэслэлээр л хязгаарлах учиртай. Үүнийг зохицуулах механизмыг ардчилсан Үндсэн хуульт тогтолцоонд ухаалгаар суулгасан байдаг жишгээр шинэ Үндсэн Хуулийн нэгдүгээр зүйлийн хоёр дахь заалтад Ардчилсан ёс, шударга ёс, хууль дээдлэх нь төрийн үйл ажиллагааны үндсэн зарчим мөн гэж тунхагласан. Үүний дагуу зөвхөн хуульд заасан үндэслэл, журмаар хүнийг шалгаж, хариуцлага хүлээлгэх төрийн үйл ажиллагаанд ч хууль дээдлэх үндсэн зарчим хэрэгжих учиртай.

Төрийн үйл ажиллагаа, улс төрийн бодлого нийгмийн амьдралд бодитой хэрэгжиж, үр дүн нь иргэний амьдралд шууд нөлөөлдөг, илэрдэг тул энэ талаар өөрийн үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх, үг хэлэх, хэвлэн нийтлэх эрх, эрх чөлөөтэй байх ёстой нь зөвхөн Монгол Улсад төдийгүй дэлхий дахинд хүлээн зөвшөөрөгдсөн учраас гадаад улсад үүнтэй төстэй тохиолдолд иргэнд хариуцлага хүлээлгэдэггүй, шийтгэдэггүй. Учир нь энэ нийгмийн оршин тогтнох эх үндэс нь иргэн шүү дээ. Түүний жам ёсны эрхийг эдлүүлэхгүй бол иргэн чөлөөтэй, тайван оюун ухаант хүний хувиар амьдарч чадахгүйд хүрэх тул нэг бол дарангуйлалд орох эсвэл түүнээс чөлөөлөгдөж, жам ёсны эрхээ олж авч эдлэхийн төлөө тэмцдэг нь өнгөрсөн түүхийн хугацаанд шалгарч тодорсон нь сургамж болон үлдсэн. Өөрөөр хэлбэл, жам ёсны эрхийг эдлүүлэхгүй, аливаа хэлбэрээр хаан боогдуулах нь дарангуйллын шинж гэж хүн төрөлхтөн ойлгодог.

-Үндсэн хуульд Ерөнхийлөгч бол төрт ёсны бэлгэдэл гэж тодорхойлдог. Харин үүнийг хуулиар хамгаална гэсэн агуулга байхгүй. Ийм зүйл дээр цагдаа ажиллах нь хэр хууль зүйн үндэслэлтэй болчихов?

-Тухайн үйлдлийг зөрчилд тооцсоныг хууль зүйн үндэслэлгүй гэж үзэхээр байна. Учир нь Зөрчлийн тухай хуулийн 5.9 дүгээр зүйлийн нэгдэх хэсэгт заасан Гэмт хэрэг, зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх тухай хуульд заасан үүргээ биелүүлээгүй бол хүнийг нэг зуун нэгжтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр, хуулийн этгээдийг нэг мянган нэгжтэй тэнцэх хэмжээний төгрөгөөр торгоно гэх зохицуулалтын гол зорилго, агуулга нь хэн нэгэн нь хуулиар хүлээсэн үүргээ биелүүлээгүйн улмаас гэмт хэрэг, зөрчил гарсан бол түүнээс урьдчилан сэргийлэх ёстой этгээдэд урьдчилан сэргийлэх үүргээ биелүүлээгүй, зөрчсөнийнх төлөө хариуцлага хүлээлгэх хууль зүйн механизм юм.

Гэтэл хүүхдүүдийн үйлдэл нь тэдний байрь суурь буюу төрийн үйл ажиллагаа, улс төрийн бодлогын үр дүнд өгч буй тэдний үнэлгээний үзэл бодлоо илэрхийлж буй хэлбэр тул ингэж үзэл бодлоо илэрхийлж буй Үндсэн хуулиар тунхагласан жам ёсны эрхийг хориглож, хязгаарлаж болохгүй. Хэрэв хязгаарлавал эх орондоо хүмүүнлэг, иргэний ардчилсан нийгэм цогцлуулан хөгжүүлэхийг эрхэм зорилго биелэхгүйд хүрч, Үндсэн хуулийн 16 дугаар зүйлийн 16 дахь заалтад заасан үндсэн эрх зөрчигдөх тул үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх жам ёсны эрхийг хязгаарласан хууль оршин тогтнох боломжгүй.

-Хамгийн гол нь хүүхдийн үйлдэл байгаа. Хүүхэд өөрөө хариуцлага хүлээх насанд хүрээгүй гэдэг утгаараа их ээдрээтэй харагдаад байна шүү дээ?

-Эндээс хүүхдүүдийн үйлдэлд гурван зүйл энгийн тодорхой харагдана. Нэгд, хүүхэд Зөрчлийн шийтгэл хүлээх насны хязгаарт хүрсэн үү. Зөрчлийн тухай Хуулийн 3.2 дугаар зүйлийн нэг дэх хэсэгт зөрчил үйлдэх үед 16 насанд хүрсэн байхыг шаардах бөгөөд энэ насанд хүрээгүй хүний үйлдлийг зөрчилд тооцохгүй. Хоёрт, хүүхдүүдийн үйлдлийг хуулиар хориглосон байхыг шаардах бөгөөд энэ тохиолдолд хүүхэд эсвэл 16 насанд хүрсэн хэн бүхэнд хориглоогүй тул хариуцлага хүлээлгэх хуульд заасан үндэслэлгүй тул тухайн үйлдэл нь гэмт хэрэг, зөрчлийн шинжгүй. Гуравт, хүүхдийн үйлдлийг өөр хүн буюу 16 насанд иргэн М.Б дүрс бичлэгт буулгаснаа олон нийтийн нийгмийн цахим сүлжээнд байршуулж, бусдад түгээжээ.

Гэтэл улс төрийн албан тушаалтны үйл ажиллагаанд холбогдуулан тухайн үйлдлийг хүүхдүүд үйлдэж буйг дүрс бичлэгт буулгасан нь тухайн улс төрийн албан тушаалтны үйл ажиллагаанд өгч буй иргэн Б-ийн үнэлгээ, байр суурь биш. Энэ тохиолдолд иргэн Б нь зөвхөн дүрс бичлэгт буулгасан, буулгасан дүрс бичлэгээ олон нийтийн нийгмийн цахим сүлжээнд байршуулж, бусдад түгээсэн нь Зөрчлийн хуулиар хориглогдоогүй. Хэрэв хэн нэгний үйл ажиллагаанд холбогдуулж үүнтэй төстэй үйлдэл гаргасныг зөрчилд тооцно гэвэл бид өдөр тутмын амьдралдаа бусадтай санал зөрж, зөрчилдөөнтэй харилцаанд оролцдог, энэ тухай гэрэл зураг, дүрс бичлэгт буулгаж, бусдад түгээдэг бөгөөд тэр бүрт зөрчилдсөнийг, мөн зөрчилдөөний талаар дүрс бичлэгт буулгаж, нийгмийн сүлжээнд байршуулсныг зөрчилд тооцож хариуцлага хүлээлгэх шаардлага үүснэ.

Учир нь Үндсэн хуулийн 1.2 дахь заалтад тэгш байдал нь төрийн үйл ажиллагааны үндсэн зарчим мөн гэж тунхагласан тул улс төрийн албан тушаалтан болон жирийн иргэнд адил тэгш нийгэм цогцлоон хөгжүүлж байгаа шүү дээ. Гэтэл хариуцлага хүлээлгэдэггүй. Яагаад гэвэл үүний цаана шинжлэх ухааны үндэслэлтэй, түүхээр шалгарсан амьдралын бодит шалтгаан байдаг нь улсын төрийн албан тушаалтныг хамгаалахын тулд тэгш байдлын зарчмыг баримтлаад иргэн, албан тушаалтан хэн алинтай ялгаагүй зөрчилдсөн, ийнхүү зөрчилдөөнийг дүрс бичлэгт буулгаж, бусдад хүргэсэн тохиолдолд хариуцлага тооцдог болбол ардчилсан улс бус шоронжсон улс болж, хүмүүнлэг, иргэний ардчилсан нийгэм гэж байхгүй болно. Тиймээс энэхүү механизмыг өөртөө агуулсан шинэ Үндсэн хуульд маш дэвшилтэт хууль юм.

-Өмнө нь Ерөнхийлөгчийг хиймэл оюун ухаанаар хятадаар яриулсан залууг баривчилсан. Одоо хэр нь хоригдож байгаа?

– Монгол Улсын Ерөнхийлөгч хятад хэлээр ярьж буй дүрс бичлэгийг би үзээд хуурамч дүрс бичлэгийг зохиомолоор бүтээж, түгээсэн шинжтэй байна гэж ойлгосон. Гэхдээ өөр хүмүүс үзээд тухайн дүрс бичлэгийн хэлбэр, агуулгад итгэж, надаас өөрөөр хүлээж авч болно. Яг ийнхүү хүлээж авч болохуйц шинж нь Эрүүгийн хуульд заасан хэд хэдэн гэмт хэргийн шинжийг илэрхийлж болно. Тухайлбал, Эрүүгийн хуулийн 13.14 дүгээр зүйлд заасан Худал мэдээлэл тараахыг хуулиар хориглож, зөрчсөн тохиолдолд ял шийтгэхээр заасан. Энэ тохиолдолд эрүүгийн хэрэг үүсгэнэ, хуульд заасан үндэслэлтэй гэвэл цагдан хорьж мөрдөн шалгана.

Б.ЭНХЗАЯА

Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дарга асан З.Энхболд, Зам, тээврийн хөгжлийн сайд асан, УИХ-ын гишүүн Б.Энх-Амгалан нарт холбогдох эрүүгийн хэргийн гэм буруугийн шүүх хурал өчигдөр товлогдоод байв. Шүүх хурал эхлэхэд шүүгдэгчдийн өмгөөлөгч шүүх хурлыг хойшуулах хүсэлт гаргасны дагуу хурал ирэх нэгдүгээр сарын 18 /2024.01.18/-ны өдрийг хүртэл хойшилжээ.

Хурлын дараа Ерөнхийлөгчийн Тамгын газрын дарга асан З.Энхболд “Өнөөдөр болж байгаа хурал нүүрсний хэрэгтэй огт холбоогүй. Б.Энх-Амгалан сайдын хувийн компаниар улсын барих ёстой замыг хувийн компанид барих эрх олгосон тухай байгаа юм. Би яагаад энэ хэрэгт холбогдсоныг прокурорууд мэдэх байх. Би мэдэхгүй байна. Яах вэ, Б.Энх-Амгалан сайдыг мэднэ. Бид хоёр хоорондоо тийм зүйл ярих хэмжээний танилууд биш. Сая л шүүх хурал дээр юу болсон талаар мэдээлэл авч байна.

Ер нь Монгол Улсад Таван толгойн ашиг үлдэх ёстой гэдэг 2010 оны УИХ-ын тогтоол байгаа. Гэтэл УИХын сая зохион байгуулсан Нүүрсний сонсголыг харж байгаа байх. Хятад улсад яагаад ашгийг үлдээхгүй байгаа юм. Яагаад зүүн тийш төмөр зам тавьж байгаа юм. Яагаад зүүн тийшээ засмал зам тавьдаг юм бэ гэдэг бүлэглэл байгаа юм. Тэр бүлэглэлийн бие биетэйгээ тийм зүйл ярихааргүй, МАНын Б.Энх-Амгалан сайд бид хоёрыг шүүгдэгч болгож байна.

“Страто” компани надтай ямар ч хамааралгүй болохыг 2015 оны тавдугаар сард прокурорын байгууллагаас тогтоосон. Тэгэхээр энэ компанитай хамааралтай гээд гүтгээд байдаг бол Хятадад нүүрсээ угаана, тийшээ бушуухан гаргаж өг, зам тавьж өг гэдэг бүлэглэлийн зохиосон цуурхал. Гэтэл дахиж энэ асуудлаар Шүүхэд оруулж ирж байгаа нь хуулийн байгууллагууд Хятадын нүүрсний бүлэглэлтэй хуйвалдаж байна гэж би харж байна. Шүүх үнэн зөвийг ялгаад өгнө” гэлээ.

ЦЕГ-ын Экологийн цагдаагийн албаны дарга, Цагдаагийн хурандаа М.Батсайхантай ярилцлаа.

-Экологийн цагдаагийн алба бол хүрээлэн байгаа орчны эсрэг гэмт хэрэг, зөрчилтэй тэмцэх гол чиг үүрэгтэй байгууллага. Энэ онд энэ төрлийн гэмт хэрэг, зөрчлийн нөхцөл байдал ямар байв?

-Улсын хэмжээнд 2023 оны эхний 11 сарын байдлаар хүрээлэн байгаа орчны эсрэг гэмт хэрэг, зөрчлийн шинжтэй 2121 гомдол, мэдээлэл бүртгэгдсэн нь өмнөх оны мөн үеэс 0.2 хувиар, гэмт хэрэг 448 бүртгэгдсэн нь өмнөх оны мөн үеэс 89 хэргээр буюу 16.6 хувиар буурсан. Хэргийн илрүүлэлт 71.5 хувьтай байгаа нь өмнөх оны мөн үеэс 24.1 хувиар өссөн эерэг үзүүлэлттэй байна.

-Хүрээлэн байгаа орчны эсрэг гэмт хэрэг, зөрчилтэй тэмцэх ажилд шинээр нэвтрүүлсэн ажил, шинэ санал санаачилгын талаар?

-Эрүүгийн хуулийн 24.2, 24.6-д заасан гэмт хэргийн нөхцөл байдлын сүүлийн найман жилийн статистик тоо мэдээг үндэслэн “ArcGis” программ дээр орон зайн дүн шинжилгээ хийж зураглал, тоон мэдээллийг “Систем динамик”-ийн загварт оруулсан. Ингээд судалгаа гаргаж, үйл ажиллагаанд ашигласнаас гадна Газрын харилцаа, Геодези зураг зүйн газраас Баян-Өлгий, Булган, Дархан, Говь-Алтай, Ховд, Сэлэнгэ, Төв, Завхан зэрэг найман аймгийн 513,604.9 км2 талбай нутаг дэвсгэрийг хамарсан “6 терабайт”-ын багтаамжтай, 3-5 метрийн нягтралтай Сансрын хиймэл дагуулын архивын мэдээллийн санг авч, мөрдөн шалгах ажиллагаанд ашиглан ажилласнаар тодорхой үр дүн гаргаж чадлаа. Түүнээс гадна Лондоны Амьтан судлалын нийгэмлэгтэй хамтран “Монголын Экологийн цагдаа дэлхийн жишгээр ажиллаж нутгийн иргэдтэй түншлэх нь” сэдэвт төслийн хүрээнд “Смарт эргүүл” хяналтын системийг эргүүл, хяналт шалгалтын үйл ажиллагаанд туршилтын журмаар нэвтрүүлж ашигласнаар хууль бус ан амьтан худалдан борлуулсан,мод бэлтгэж тээвэрлэсэн, ан агнасан зэрэг нийт 17 гэмт хэрэг, зөрчлийг илрүүлж, тээврийн хэрэгсэлд ачигдсан болон задгай талбайд хураасан мод, модон материалын эзлэхүүний хэмжээг интернэт, гар утасны сүлжээ хамаарахгүй тодорхойлдог “Wood watcher” программыг үйл ажиллагаандаа нэвтрүүлснээр хууль бусаар мод бэлтгэх гэмт хэргийн илрүүлэлт нэмэгдсэн.

-Танайх бас агаарын чанар дээр хяналт тавьдаг байх аа?

-Агаарын чанарыг сайжруулах бүсэд хяналт тавих шалган нэвтрүүлэх найман хяналтын цэг болон баталгаат бусын чиглэлд давхардсан тоогоор 24 цагаар 1820 алба хаагч 43680 хүн/цагийн үүрэг гүйцэтгэж, 1065 айл өрх, аж ахуй нэгжийн галлагаанд тогтмол хяналт шалгалт хийж ажилласан байгаа. Ингэснээр Цагдаагийн байгууллагын тусгай дугаарт угаарын хийн хордлоготой холбоотой 393 дуудлага бүртгэгдсэн нь өмнөх оны мөн үеэс хувиар буурсан.

-Орон нутагт шахмал түлш тээвэрлэж худалдан борлуулснаас угаарын хийн хордлого гарсан тохиолдол сая бүртгэгдсэн. Энэ чиглэлд анхаарч ажиллав уу?

-Шалган нэвтрүүлэх цэгийн болон агаарын чанарыг сайжруулах бүсийн эргүүл, хяналт шалгалтаар гэмт хэрэг, зөрчлийн шинжтэй 2853 үйлдлийг илрүүлж, үндсэн чиг үүргийн хүрээнд агаарын чанарын бүсээс гадагш сайжруулсан шахмал түлшийг тээвэрлэсэн 25, зөвшөөрөлгүй түүхий нүүрс тээвэрлэсэн 18, түүхий нүүрс хэрэглэсэн гурав, зөвшөөрөлтэй аж ахуй нэгж түүхий нүүрс хэрэглэхдээ шүүлтүүр ажиллуулаагүй хоёр, нийт 48 зөрчлийг илрүүлсэн нь өмнөх оны мөн үеэс 7.7 хувиар буурсан.

Орчны бохирдлыг бууруулах үндэсний хороо, Улаанбаатар хотын Захирагчийн ажлын албаны инженерийн байгууламжийн хэлтэс, Нийслэлийн агаар орчны бохирдолтой тэмцэх газар, Хэсэгчилсэн инженерийн хангамжийн удирдах газартай хамтран дулаан үйлдвэрлэх, түгээх, хангах тусгай зөвшөөрөл эзэмшигч 68 аж ахуйн нэгж, байгууллагын 417 зуухны үйл ажиллагаанд хяналт тавьж үнс баригч төхөөрөмж суурилуулаагүй 25, үнс болон нүүрсийг ил задгай хадгалан ашиглаж байгаа 54, утааны хийн мэдрэгч /сенсор/ суурилуулаагүй 102 халаалтын зуух ажиллаж байсныг илрүүлж, Нийслэлийн агаар орчны бохирдолтой тэмцэх газарт шилжүүлсэн зэрэг ажлыг төрийн болон төрийн бус байгууллага, иргэдийн дэмжлэгтэй зохион байгуулаад байна.

-Байгаль орчны нөхөн сэргээлтийн тухай асуудал ихээр хөндөгддөг. Компани аж ахуйн нэгжүүд нөхөн сэргээлээ гэдэг ч шаардлага хангадаггүй. Зарим нь бүр ажилладаггүй. Ийм нөхцөл байдал байна уу?

-Манай байгууллагын хувьд онцлон нэг ажил бол Монгол Улсын шадар сайд, Байгаль орчин, аялал жуулчлалын сайд, Уул уурхай, хүнд үйлдвэрлэлийн сайд, Хууль зүй, дотоод хэргийн сайд нарын 2020 оны 167, А/698, А/336, А/242 дугаартай хамтарсан тушаалаар “Нөхөн сэргээлт 2024” нэгдсэн арга хэмжээг дөрвөн жилийн хугацаатай зохион байгуулах үүрэг бүхий ажлын хэсгээс өнгөрсөн онуудад улсын хэмжээнд уул уурхайн олборлолт, ашиглалтын улмаас эвдэгдсэн 30.0 гаруй мянган га талбайг тогтоож, нөхөн сэргээлт хийх зайлшгүй шаардлагатай тусгай зөвшөөрөлтэй аж ахуйн нэгжүүдээс үйл ажиллагаа явуулаад орхиж явсан 4398.7 га, бичил уурхайн олборлолтын улмаас эвдэгдсэн 1077.32 га, хууль бус гар аргаар ашигт малтмал олборлосны улмаас эвдэгдсэн 1687.8 га, бусад байдлаар эвдэгдсэн 836.1 га, нийт 8000 га талбайд нөхөн сэргээлт хийх зорилт тавьж ажилласан.

Дээрх арга хэмжээний хүрээнд Нөхөн сэргээлт хийж гүйцэтгээгүй тусгай зөвшөөрөлтэй 81 аж ахуйн нэгжийн үйл ажиллагааг шалгаж, экологи эдийн засагт 11.2 тэрбум төгрөгийн хохирол учруулсан болохыг тогтоон, долоон хэргийг шүүхээр шийдвэрлүүлэн нийт 8.7 тэрбум төгрөгийн хохирлыг нөхөн төлүүлж, 2021 онд 2802.4 га, 2022 онд 2962.97 га, 2023 онд 3965.63 га, нийт 9731 га талбайд биологийн болон техникийн нөхөн сэргээлтийн ажлыг тус тус хийж гүйцэтгүүлээд байна.

-Цаашид Экологийн цагдаагийн алба 2024 онд юуг анхаарч ажиллах вэ, ямар ажил арга хэмжээ зохион байгуулахаар төлөвлөөд байна вэ?

-Нөхөн сэргээлт-2024” нэгдсэн арга хэмжээний хүрээнд уул, уурхайн олборлолтын үйл ажиллагааны улмаас эвдэгдэж орхигдсон талбайд нөхөн сэргээлтийн ажлыг үе шаттай зохион байгуулахаар төлөвлөсөн. Нэгд, Ерөнхийлөгчийн санаачилгаар өрнүүлж буй “Тэрбум мод” үндэсний хөдөлгөөний хүрээнд Цагдаа, дотоодын цэргийн анги, байгууллагын хэмжээнд мод тарьж, ойн санг бүрдүүлэх ажлыг зохион байгуулах. Хоёрт, хүрээлэн байгаа орчны эсрэг гэмт хэргийг илрүүлэхэд орчин үеийн дэвшилтэт техник, технологи инновацийг нэвтрүүлэн, хиймэл оюун ухаанд суурилсан дүн шинжилгээний аргыг үйл ажиллагаандаа ашиглахаар төлөвлөн ажиллаж байна.

-Иргэд олон нийтэд экологийн боловсрол олгох, гэмт хэрэг зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх ажил энэ салбарт маш чухал гэгддэг?

-Тэгэлгүй яах вэ. Хүрээлэн байгаа орчны эсрэг гэмт хэрэг, зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх чиглэлээр “Орчны бохирдлыг бууруулъя”, “Сэргийлье”, “Байгалиа хамгаалъя-Хүн бүр байгаль хамгаалагч”, “Намрын мод тарилт”, “Хариуцлагатай аялал”, “Зэрлэг амьтдаа хамгаалъя” мэдээлэл сурталчилгаа, нөлөөллийн ажлуудыг шат дараалан зохион байгуулж байна.

Өсвөр үеийн экологийн боловсролыг дээшлүүлж, бусдад нөлөөлөгч байх сэтгэлгээг бий болгох, эх дэлхийгээ хайрлах, байгальд ээлтэй хандлага зөв, дадлыг төлөвшүүлэх зорилгоор нийслэлд 245 сургуулийн 4200, орон нутгийн хэмжээнд 529 сургуулийн 4852 буюу улсын хэмжээнд нийт 794 сургуулийн 9052 сурагчийн дунд “Эко бүлгэм” байгуулж, нийт 112 удаагийн сургалт зохион байгуулж, байгаль, эх дэлхийн талаар асуулт хариултын тэмцээн 35, гар зургийн уралдаан 36, эссэ бичлэгийн уралдаан 32 зохион байгуулж, үйл ажиллагааг сурталчлан ажилласан. Монгол Улсын их сургуулийн Экологийн боловсролын төв, Ханс Зайделийн сантай хамтран “Өсвөр үеийнхэн-Байгаль орчин ба хууль-II” төслийн хүрээнд Нийслэлийн ерөнхий боловсролын сургуулиудын 6-9 дүгээр ангийн сурагчдад “Хууль бусаар ан агнах” гэмт хэргийн талаар сургалтыг 4200 сурагчдад зохион байгуулсан зэрэг олон ажил бий.

-Албан хаагчид өөрсдөө хэрхэн боловсорч байдаг юм бол?

-Экологийн цагдаагийн албанаас алба хаагчдынхаа мэдлэг боловсрол, ур чадварыг дээшлүүлэх зорилгоор 63 удаагийн сургалт зохион байгуулан давхардсан тоогоор 6310 хаагчийг хамруулан, шинээр долоон сургагч багш бэлтгэсэн. Цагдаагийн ерөнхий газрын даргын 2023 оны А/345 тушаалаар батлагдсан хөтөлбөрийн дагуу хүрээлэн байгаа орчны эсрэг гэмт хэрэг, зөрчилтэй тэмцэх, урьдчилан сэргийлэх чиг үүрэг бүхий Төв, орон нутгийн экологийн асуудал хариуцсан алба хаагчдын мэдлэг, ур чадварыг дээшлүүлэх сургалт зөвлөгөөнийг зохион байгуулж, нийт 131 алба хаагчид багц сургалтын гэрчилгээ гардуулан өгсөн.

Дотоод хэргийн их сургуулийн магистрын хөтөлбөрт 3, бакалаврын эчнээ 3, 4, 5 жилийн хөтөлбөрт дөрвөн алба хаагчийг тус тус хамруулж, сурах нөхцөл боломжоор хангаж, бүгд найрамдах Филиппин Улсад зохион байгуулагдсан гадаад хэлний сургалтад дөрвөн алба хаагч хоёр сарын хугацаанд хамрагдаж, Англи хэлний мэдлэгээ дээшлүүлсэн. “Хүн бүр байгаль хамгаалагч” гэдгийг иргэн бүр ухамсарлаж, ирээдүй хойч үедээ байгаль дэлхийгээ илүү сайхнаар үлдээхийн төлөө хамтран ажиллацгаая” гэж уриалж байна.

Б.ЭНХЗАЯА

Хуульч, өмгөөлөгч О.Батхүүтэй нүүрсний сонсголын талаар ярилцлаа.

– Нүүрсний сонсголыг та ажигласан байх. Хуульч хүний хувьд энэ удаагийн сонсголыг яаж дүгнэж байна?

– Парламент үндсэн гурван чиг үүрэгтэй. Эхнийх нь төлөөлөх, хоёр дахь нь хууль тогтоох, гурав дахь нь хяналт шалгалт явуулах.

Энэ удаагийн нүүрсний сонсгол бол хоёр дахь удаагийнх. Хяналт шалгалтын чиг үүргээ хэрэгжүүлэх хүрээнд явсан сонсгол. Нөгөө талаар нотлох баримтыг шинжлэн судлах буюу гэрчүүдийг дуудаж асуудаг. Үүнээс олон нийт тодорхой хэмжээний ойлголт авлаа. Гэхдээ дуудсан гол, гол гэрчүүд оролцоогүй. Энэ бол маш харамсалтай санагдсан. Тухайлбал хамгийн гол гэрч “Эрдэнэс Тавантолгой” ХК-ийн захирал Б.Ганхуяг. Түүнийг хоригдож байгаа гэдэг үндэслэлээр сонсголд оролцуулж амжаагүй. Уг нь Б.Ганхуягийг хорих ангиас нь онлайнаар оролцуулах бүрэн бололцоотой байсан шүүдээ.

Тэр битгий хэл шүүх хурлууд КОВИД-оос хойш онлайн болдог болчихсон. Сонсголд оролцуулах эсэх биш үндсэн шүүх хурал, ял оноох, гэм буруугийн ч юм уу, хурлууд онлайнаар болдог. Тиймээс Б.Ганхуягийг оролцуулах ёстой байсан ч ажил хэрэг болгосонгүй. Түүнчлэн өөр бусад хүмүүс ч оролцох байсан.

– Парламентыг төлөөлж оролцож байгаа гишүүд нэлээд шүүмжлэлд өртөж байна шүү дээ. Ер нь сонсгол ном журмаараа болж чадав уу?

– УИХ-ын гишүүд асууж байгаа асуултаа хариуцлагатай, товч тодорхой асуух ёстой. Тэгэхгүй өөрөө дүгнэлт хийдэг байж болохгүй. “Ер нь ийм юм болсон юм байна, тийм зүйл болжээ дээ” гэж ярих нь зохисгүй. Бас хөтөлж асууж болохгүй.

Бусад улс орнуудад сонсголын үйл ажиллагаа маш мэргэжлийн түвшинд хийгддэг. Сонсголын бүрэлдэхүүнд шинжээчдээс гадна мэргэжлийн хүмүүсийг оролцуулах нь зөв байдаг. Шинжээчид гэдэг бол гэрээ хийгээд мөнгө аваад бичиг баримтын талаар дүгнэлт гаргаж байгаа л хүмүүс. Тэднийг парламент мөнгө төлж ажиллуулж байгаа учраас болдоггүй.

Гадаадад гэхэд төмөр замын асуудал ярьж байгаа бол яг төмөр замын мэргэжлийн хүн, эсвэл царигийн асуудал ярьж байгаа бол яг тэр чиглэлээр мэргэшсэн их сургуулийн багш нар, эрдэмтэд судлаачдыг оролцуулдаг. Тэднээс энэ асуудал ямар учиртай юм бэ гэдгийг асуудаг. Гол нь сонсгол гэдэг иргэдэд ойлголт мэдээлэл өгөх гэж байгаа учраас мэргэжлийн хүмүүсээс их зүйл асуудаг.

Ер нь цаашид сонсгол бол хууль тогтоох үйл ажиллагаатай адилхан явах ёстой. Долоо хоногийн пүрэв, баасан гаригт УИХ-ын чуулган хуралдаж хууль батлах ажиллагаа өрнөдөг. Тэгвэл парламентын сонсгол гэдэг яг түүнтэй адил долоо хоног бүр бүтэн нэг өдөр явах ёстой юм. Жишээ нь, Даваа гараг бүр сонсгол хийдэг ч юм уу. Сэдэв нь шатахуунтай холбоотой асуудлаар холбогдох хүмүүсийг дуудаж асууж болно шүү дээ.

– УИХ-ын гишүүд бол олон нийтийн төлөөлөл шүү дээ?

– Тийм. УИХ-ын гишүүд гэдэг ард иргэдийн төлөөлөл болоод сууж байгаа. Юу болж байгааг тэр гишүүдээрээ дамжуулж үнэлэх дүгнэх шаардлага байна. Тэгэхээр жишээ нь. Ж.Ганбаатар сайдыг дуудаад яагаад шатахуун тасраад байна вэ, 14 хоногийн өмнө шийдвэрлэсэн гэж байсан юу болчхов гэдгийг парламентын гишүүд өөрсдөө асууж байх ёстой юм. Ард түмний төлөөлөгч хүнийхээ хувьд ард түмэнд мэдээлэл өгч байна шүү дээ.

Энэ чиглэлээр илүү явсан нь зөв байх. Манайх анх удаа хийж байгаа, асуудлууд нь хуримтлагдсан учраас илүү сенсаацитай, гэмт хэргийн шинж чанартай зүйлсийг асуугаад байна. Жишээ нь, АНУ зэрэг бусад улсад чуулган шиг л болж байдаг зүйл.

– Сонсголд “Эрдэнэс Таван толгой” ХК-ийн захирал асан Б.Ганхуягийг оролцуулаагүй нь анхаарал татаж байна. Оролцуулах хууль эрх зүйн орчин байсангүй юу, эсвэл зориуд оролцуулсангүй юу?

– Сонсгол бол шүүх хурал биш. Хэн нэгнийг ялладаг, эсвэл хэн нэгнийг цагаатгах зорилгоор хийж байгаа ажил биш. Энэ бол юу болоод өнгөрсөн юм бэ гэдгийг хариуцсан хүмүүсээс нь асууж байгаа юм. Тэгэхээр нүүрсний хулгай, тээвэртэй холбоотой асуудал бол жижиг Тавантолгой, том Тавантолгой гэдэг хоёр төрийн өмчит компани дээр л гарсан. Хувийн компани дээр хулгай гарахгүй. Хоёрт, Монгол Улсын 1.7 сая иргэн хувьцааг нь эзэмшиж байна. Хэрэв ашигтай ажилласан бол олон нийт ногдол ашиг авах ёстой байсан. Гэтэл энэ мөнгийг цөөн хэдэн хүмүүс завшчихсан байна. Тэгэхээр Б.Ганхуяг гэдэг хүнээс заавал асуух ёстой байсан.

Тэр хүн яг одоогоор ял аваад гэм буруутай нь тогтоогдоогүй байна. Зөвхөн шалгагдаж байгаа хүн. Шүүхээр гэм буруутай нь тогтоогдох хүртэл хэнийг ч гэм буруутай гэж үзэхгүй гэдэг зарчмаа баривал. 461 дүгээр ангид тусгай өрөө байгаа. Чихэвч, камертай. Түүнийг суулгаж байгаад тодорхой асуугаад явчихсан бол нүүрсний асуудал илүү тодорхой болох байлаа. Тэгэхгүйгээр хоёр талд өөр өөр зүйл яриад байдаг.

– Одоо тэгвэл яах ёстой вэ. Сонсгол болоод дуусчихлаа. Хариуцлагын асуудлыг хэн, хаанаас эхлүүлэх ёстой юм бэ?

– Яаралтай мөрдөн шалгах ажиллагаа явуулах ёстой. Энэ бол Цагдаагийн ерөнхий газар, Авлигатай тэмцэх газар зэрэг хууль хяналтын байгууллагын хийх ёстой ажил. Сонсголоор яригдсан асуудал, хэлсэн үг, танилцуулагдсан нотлох баримтууд дээр мөрдөн шалгах ажиллагаа явуулаад аль нэг талдаа гаргахгүй, “Хулгай болсон байна” гээд сонсоод өнгөрч болохгүй. Ер нь ноцтой асуудлууд яригдлаа. Үүнийг мухарлах шаардлагатай.

– АТГ, цагдаа дээр нүүрсний хэргийн шалгалтын ажиллагаа давхар явагдаж байгаа. Сонсголоос үүдэлтэйгээр яг яах ёстой гэсэн үг вэ?

– Хамгийн түрүүнд цагдаа мөрдөн шалгах үйл ажиллагааг эхлүүлнэ. Энэ, энэ хүмүүс гэмт хэрэгт, хулгайтай холбогдсон байж магадгүй гэдэг санал боловсруулаад эрүүгийн хэрэг үүсгэн шалгах тухай саналыг прокурорт танилцуулна. Прокурор цагдаагийнхаа цуглуулсан баримт мэдээллийг үзэж байгаад үүн дээр хэрэг үүсгэн шалгах нь зүйтэй гэж үзвэл мөрдөн шалгах ажиллагаа эхэлж байгаа юм.

Ингээд мөрдөн шалгах ажиллагаа хуулийн дагуу явж байна уу гэдэг дээр прокурор хяналт тавиад, гэмт хэрэг үйлдсэн нь тодорхой байна гэвэл яллах дүгнэлт үйлдэнэ. Гэмт хэрэг үйлдээгүй байна гэж үзвэл хэргийг хэрэгсэхгүй болгоод шүүхэд шилжүүлэх ёстой. Шүүх дээр очиход цагдаа хамааралгүй болчихно. Шүүх рүү нэг талаас прокурор хэргээ бариад орно, нөгөө талд нь өмгөөлөгч гэм буруугүй гэдэг талынхаа баримтыг аваад орно. Энэ хоёр хүний мэтгэлцээн дундаас шүүгч аль нэг талд нь шийдэх юм.

– Таныхаар гэмт хэргийн шинжтэй асуудал хэр яригдав?

– Яригдсан шүү дээ. Нүүрсээ хямд өгсөн, нууцлах шаардлагагүй гэрээг нууцалсан, баримтууд нь алга болчихсон гэх мэт сэжигтэй зүйлүүд яригдсан. Үүнийг эцэслэх ёстой хүмүүс нь цагдаа нар.

Нийслэлийн нийтийн тээврийн салбар нэлээд барцадтай байгаа. Ногоон автобусны хэргийн мөрдөн шалгах ажиллагаа үргэлжилсээр байна. Хамгийн сүүлд, хуулийн байгууллагаас мэдээлснээр уг хэрэгт 25 хүнийг яллагдагчаар татан шалгаж байгаа аж. Гэрээ ёсоор БНСУ-ын “Zyle daewoo” үйлдвэрээс “Евро 5” хөдөлгүүртэй гэх 100 ширхэг ногоон автобусыг өнгөрсөн намар оруулж ирсэн ч шалгалтын явцад тэдгээр автобус нь “Евро 2” хөдөлгүүртэй, хуучин болох нь тогтоогдоод буй.

Уг хэрэгт Монгол Улсын сайд, Нийслэл Улаанбаатар хотын авто замын түгжрэлийг бууруулах үндэсний хорооны дарга буюу Түгжрэлийн сайд асан Ж.Сүхбаатар, Нийслэлийн Засаг даргын Ахлах зөвлөх асан Д.МөнхЭрдэнэ, Хотын орлогч асан Ж.Сандагсүрэн нар шалгуулж байгаагаас гадна Нийслэлийн худалдан авах ажиллагааны газрын гурав, Нийслэлийн Нийтийн тээврийн газрын зургаа, НЗДТГ-ын Хөгжлийн бодлого, төлөвлөлтийн хэлтсийн дарга, Хотын стандарт хяналтын газрын авто тээврийн хяналтын улсын ахлах байцаагч, “ТэнүүнОгоо” компанийн захирал А.Ганхуяг, тус компанийн захирал асан Ж.Эрдэнэбат, БНСУ-ын дөрвөн иргэн одоогийн байдлаар энэ хэрэгт татагдаад байгаа аж.

Харин ногоон автобусыг “Тэнүүн Огоо” ХХК-ийн хашаанд байрлуулсан байгаа юм. Нийтийн тээврийн парк шинэчлэл, автобусны хомсдолоос үүдэж, ногоон автобусыг үйлчилгээнд гаргах санал санаачилгууд ч олон нийтийн дунд гарч буй. Энэ талаар албаны эх сурвалжаас тодруулахад “Хууль хяналтын байгууллагад шалгагдаж байгаа. Гэрээнд заасан норм стандартаараа ирээгүй учраас үйлчилгээнд гаргахгүй” гэсэн тайлбарыг хэлж байна.

Харин Улаанбаатар хотын Захиргаа болон Нийслэлийн Нийтийн тээврийн газраас хамтран шинэ автобусны тендер шинээр зарласан. Тендер шалгаруулалтад таван оролцогч материал ирүүлснээс БНСУ-ын Yutong Bus Co.,Ltd шалгараад байгаа юм. Энэ талаар Нийслэлийн Засаг даргын эдийн засаг, дэд бүтцийн асуудал хариуцсан нэгдүгээр орлогч П.Сaйнзориг мэдээлэл өгөхдөө “Гэрээний дагуу ирэх оны нэгдүгээр сарын 31-н гэхэд 600 автобус нийлүүлсэн байх бөгөөд 50 автобус үйлдвэрлэх тутамд хилээр орж ирэхээс нь өмнө урьдчилсан хяналт, шалгалт хийнэ. Энэ хүртэлх эрсдэл, зардлыг үйлдвэрлэгч хариуцна. Автобусуудын баталгаат хугацаа 24 сар байх бөгөөд ашиглалтын арван жилийн хугацаанд үйлдвэрлэгчийн зүгээс найдвартай сэлбэг хэрэгслээр хангах үүрэг хүлээнэ” гэсэн юм.

Шинэ автобус шинэ оноос өмнө орж ирж, үйлчилгээнд явах боломжтой эсэх талаар Нийслэлийн Нийтийн тээврийн газрын дарга Д.Отгонжаргалаас тодруулахад “Шинэ автобусны эхний 35 нь Монгол Улсын хилээр энэ сарын 28-нд буюу ирэх пүрэв гаригт орж ирнэ. Хүлээн авах Ажлын хэсэг маргааш Улаанбаатар хотоос хөдөлнө” гэлээ. Тендер сонгон шалгаруулалтаас хойш гэрээний хэсгүүдийг хянах, хуваариудыг нарийн тохиролцох зэрэг яриа хэлэлцээр үргэлжилсэн учраас оруулж ирэх цаг хугацаа хойшилсон гэж байгаа юм. Автобусыг үйлчилгээнд гаргахын өмнө төлбөрийн систем суурилуулах, даатгалд хамрагдах гэх мэт дагалдах ажлууд үргэлжлэх аж. Мөн хоёрдугаар сарын 1-н гэхэд бүх автобусыг нийлүүлсэн байхтай холбоотойгоор төлбөрийн системийг шийдэх, зогсоолыг нэмэгдүүлэх, чиглэлүүдийг зөв төлөвлөж, хуваарилах ажлууд ч эхэлжээ.

Шинэ ирсэн автобусуудыг дулаан гаражид байршуулах талаар Нийслэлийн Засаг даргын эдийн засаг, дэд бүтцийн асуудал хариуцсан нэгдүгээр орлогч П.Сайнзориг “Тэнүүн-Огоо” ХХК-ийн улмаас нийслэл, улсын төсөвт учирсан хохирлыг барагдуулахад Авлигатай тэмцэх газар / АТГ/-аас тус компанийн үл хөдлөх хөрөнгийг санал болгосон. АТГ-аас сонгон шалгаруулсан компани тэдгээрийг үнэлсэн бөгөөд Нийслэлийн Засаг даргын зөвлөлийн хурлаар хэлэлцэж, үнэлгээг баталгаажуулсны дараагаар “Тэнүүн-Огоо” ХХК-ийн объектуудыг авахаар шийдвэрлэсэн. Ногоон автобусуудыг нийслэл авахгүй, зөвхөн нийтийн тээврийн үйлчилгээнд холбогдох объектуудыг авч, ашиглана” гэсэн юм.

Харин нийтийн тээврийн компаниудад шинэ автобусыг “Улаанбаатар хотын хөгжлийн корпораци” ХК-ийн өмчлөлд бүртгэн, нийтийн тээврийн үйлчилгээ эрхэлдэг төр, хувийн хэвшлийн компаниудад түрээс, зээлээр олгох зохицуулалт хийжээ.

Улаанбаатар хотын замын түгжрэлийг бууруулах чиглэлд албаныхан Энхтайваны, Наадамчдын зэрэг гол өргөн чөлөөнүүдийн нэгдүгээр эгнээг автобус зорчиход зориулан бүрэн чөлөөлөх асуудлыг судалж байгаа аж. Үүнтэй холбоотойгоор “Нэгдүгээр эгнээ дагуух авто зогсоолын менежменттэй холбогдох шийдлүүд гарна. Тухайн зогсоолуудад хүргэлтийн бараа буух гэх мэт хэрэгцээ, шаардлага бий. Тиймээс зогсоолуудыг буулгах гэхээс илүү дүрмийн зохистой зохицуулалт хийж, оргил цагаар автобус болон такси зорчигч хүлээх зорилгоор түр зогсох, шөнийн цагаар ачаа бараа буух боломжтой байхаар хөгжүүлэхээр төлөвлөж байна. Бусад шийдлийг албан ёсны шийдвэр гарсны дараа танилцуулах болно” гэж Хотын захиргаа мэдэгдээд байна.

Хүйтний улиралд жиндэж даарснаас үүдэж хамгийн түрүүнд өвчилдөг эрхтэн бол түрүү булчирхай. Түрүү булчирхай бол эрэгтэй хүний нөхөн үржихүйн эрхтэн дотор хамгийн чухал үүрэгтэй. Өвчилсөн тохиолдолд нэгдүгээрт, эрчүүдийг үргүйдэлд хүргэдэг. Хоёрдугаарт, шээс хаагдах аюултай.

Энэ чухал эрхтэн өвчлөх шалтгаан олон янз. Үүний нэг нь хүйтний улиралд хүйтэн машинд суух явдал юм. Хүйтэн суудал дээр шууд сууснаас болж түрүү булчирхайд муугаар нөлөөлдөг болохыг мэргэжлийн эмч анхааруулж байна. Түүнээс гадна бэлгийн замын халдварт өвчин, идээт үрэвсэл түрүү булчирхайг өвчлүүлэх үндсэн шалтгаан болдог байна. Шүд цоорох, ханиад хүрэх, халуурах зэрэг ч түрүү булчирхайд нөлөөлж байдаг байна. Шээс салаа гарвал түрүү булчирхай өвчилснийг илтгэнэ. Бүр хүндэрсэн тохиолдолд шөнө босч шээхэд хүргэдэг.

Тиймээс эрчүүд энэ чухал эрхтнээ эрүүл байлгая гэвэл дархлаагаа сайн дэмжиж, дасгал хөдөлгөөн тогтмол хийн, эрүүл зөв хооллохыг зөвлөж байна. Мөн насанд хүрсэн эрэгтэй хүн зургаан сар тутамд түрүү булчирхайгаа эмчид үзүүлж байх шаардлагатай ажээ.